Ўзбек адабий тилининг бошқа халқлар тилларидан қолишмаслиги, унда ҳам исталган жанрда беназир, бадиий, етук илмий асарлар яратиш мумкинлигини Алишер Навоий ўзининг ижодий меросида исботлаб берди. Шу боис шоир асарлари неча асрдан буён адабиётимиз хазинасини бойитиб келмоқда.
Атоқли адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққулнинг Навоийнинг шахсияти, дунёқараши, ижодининг бадиий жозибаси ҳақида олиб борган илмий тадқиқотлари ва мақолаларини мароқ билан ўқимаган китобхон бўлмаса керак.

«АГАР СЎЗИ ЧИНДУР — КЎРИНУР ЮЗИ…»
Адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққул билан суҳбат
Адиба Умирова суҳбатлашди

Ўзбек адабий тилининг бошқа халқлар тилларидан қолишмаслиги, унда ҳам исталган жанрда беназир, бадиий, етук илмий асарлар яратиш мумкинлигини Алишер Навоий ўзининг ижодий меросида исботлаб берди. Шу боис шоир асарлари неча асрдан буён адабиётимиз хазинасини бойитиб келмоқда.
Атоқли адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққулнинг Навоийнинг шахсияти, дунёқараши, ижодининг бадиий жозибаси ҳақида олиб борган илмий тадқиқотлари ва мақолаларини мароқ билан ўқимаган китобхон бўлмаса керак.

– Кўнглумда не маъни ўлса эрди пайдо,
Тил айлар эрди назм либосида адо.
Ул назмға жонин қилибон халқ фидо,
Солурлар эди гумбази гардунға садо…

Навоий шеъриятини теран англаган кишилар кўнглида мана шундай садо янграйди, — дейди суҳбатимиз аввалида Иброҳим Ҳаққул.

— Мана, беш юз йилдан ортиқ муддатки, Алишер Навоий шеърият мулкининг султони сифатида халқимизнинг фахрига айланиб келмоқда. Лекин Навоийнинг Навоий бўлишида темурийзода Ҳусайн Бойқаро бошқарган салтанат ҳам муҳим ўрин тутади. Бу икки буюк зотни боғлаган улуғ ришталар, муштарак мақсадлар талайгина. Келинг, суҳбатимизни ана шу мавзудан бошласак…

— Ҳусайн Бойқаро ва Навоий муносабати, улар орасидаги ахлоқий, сиёсий, маданий алоқалар навоийшуносликдаги долзарб мавзулардан бири. Бу ҳақда маълум бир фикрлар айтилган бўлса ҳам, шўро мафкураси эркин гапириш ва Бойқаронинг тарихий хизматларини холис баҳолашга тўла имкон бермаган. Ҳолбуки, Бойқаронинг ҳукмдорликдаги ютуқ ва зафарларини Навоийсиз, Навоийнинг ижоддаги оламшумул натижаларга эришишини Бойқаросиз тасаввур этиш мумкин эмас. Навоий ва Бойқарони энг аввало болалик, ўсмирликнинг беғубор ҳислари ўзаро яқинлаштирган. Кейин уларни давлат, салтанат, миллат манфаатлари камарбаста айлаган. Албатта, шоҳликнинг ўзига хос мураккаблик ва кескинликлари бўлган. Лекин Навоий буларнинг аксариятига чидаб, Бойқарони эзгу ишларга чорлашдан ҳеч чекинмаган. Бойқаронинг улкан салтанат соҳиби сифатида шуҳрат топишида Навоийнинг хизматлари беқиёсдир.

— Хуросон ва Мовароуннаҳр тарихида Навоийнинг нафақат буюк шоирлик сифатлари балки қудратли шахс бўлгани, сиёсий фаоллиги, бунёдкорлик ишларидаги ғайрати алоҳида тилга олинади. Бугун Навоийнинг қайси жиҳатларини чуқур ўрганмоқ муҳим, деб ўйлайсиз?

— Одамлар ҳаётини умумий тарзда иккига ажратиш мумкин. Биринчиси, табиий, яъни содда, тўғри, ҳалол, самимий, айни пайтда бир қадар қийинчилик, азият, андуҳ ва армондан холи бўлмаган турмуш тарзи. Кўпчилик доим шундай яшаган. Иккинчиси, сунъий, яъни алдам-қалдам, ёлғон, алдов ва ҳар турли найрангбозликларга асосланган ҳаёт тарзидир. Гапнинг очиғини айтадиган бўлсак, одамлар олдинги даврдагиларга нисбатан бир-биридан кўпроқ чўчийдиган, бир-бирига инонмайдиганроқ бўлиб қолишди. Нега? Чунки табиий ҳаёт тарзи қанақа-ю, сунъий ҳаёт йўли қанақа – буни фарқлаш, бунга муносабат билдириш истаги сезиларли зайлда сусайди.

Табиий ҳаёт тушунчасини чуқур англаш ва уни чидам ила амалда жорий эта билиш ҳикматини, менимча, бугун кўпроқ Навоийдан ўрганиш зарур. Ана шунда адашиш, чалғиш, иккиланишлар анча камаяди. Миллат, юрт, ҳақиқат, илм-маърифат дарди билан яшашда Навоий шахси ва фаолияти энг улуғ ибратдир…

– Навоий ва Жомий ўртасидаги устоз-шогирдлик ришталари ҳақида ҳам сўзлаб берсангиз…

— Ҳазрат Жомийнинг пурмаъно ижод хазинаси бизга нечоғли қадрли бўлса, унинг Алишер Навоий билан дўстлиги, устоз-шогирдлиги шу даражада эътиборли ва эҳтиромли. Бу – халқлар, адабиётлар, илм-фан, маданиятлар тарихида ниҳоятда сийрак учрайдиган ҳодиса. Жомий ва Навоийга ўхшаб дунёқараши-дунёқарашига, шахсияти-шахсиятига, маслаги-маслагига боғланиб, ижодиёти ва маҳорати ўзаро уйғунлик касб этган икки миллат, икки адабиёт вакилини адабиётимиз тарихида кам кўрганмиз. Асарларида Навоий Жомий таърифида, Жомий Навоий мадҳида сўз юритар экан, уларнинг ҳар иккаласи ҳам гўё бир тафаккур иқлимида нафас олиб, бир дард ва шодлик гулшанида кезиб улуғ истеъдод, мислсиз бадиий кашфиётларни шарафлаётганга ўхшайди. Навоийнинг Жомийга, Жомийнинг Навоийга қалб яқинлиги, меҳр-муҳаббати, ишончи қандай бўлса, уни ўшандоқ ўрганиш лозим. Жомий ижодиётини ўқиб-ўрганмай, Навоий шаънига мадҳия тўқиш тарихий, ҳаётий, бадиий ҳақиқатга қанчалик зид бўлса, Навоий даҳосининг куч-қувватини ҳис қилмай, ижодиётининг моҳият оламига кириб бормай Жомийнинг Навоийга таъсири хусусида мубоҳаса бошлаш шунчалик бемаъниликдир.

— Навоий «Насойим ул-муҳаббат» асарида энг кўп келтирган китоблардан бири Али бин Усмон Абу Али Жўлобий Ҳужвирийнинг “Кашфуъл маҳжуб”идир. Бу нодир асар нимаси билан шундай улуғ шоир­нинг эътиборини қозонган?

— Али бин Усмон Абу Али Жўлобий Ҳужвирий ХI асрнинг иккинчи ярмида Ғазнавийлар давлатининг пойтахти Ғазнада яшаб ижод қилган. У ҳам шоир, ҳам сермаҳсул олим бўлган. Лекин унинг энг машҳур асари “Кашфуъл маҳжуб”дир. Ҳужвирий бу китобни ёзишда Суламийнинг “Табақоти сўфийя”, Абу Наср Саррожнинг “Ал-Лумъа”, Қушайрийнинг машҳур рисоласидан фойдаланган. Ва ўз навбатида тасаввуф масалалари тадқиқига бағишланган бу бебаҳо китоб Атторнинг “Тазкиратуъл авлиё”, Абдураҳмон Жомийнинг “Нафоҳат ал-унс”ининг ёзилишига таъсир ўтказган. У етти қисмдан таркиб топган. Учинчи қисмда тасаввуфий фирқалар (мазҳаблар) ва қарашлар ёритилган бўлса, тўртинчи қисмда тасаввуфий ҳақиқатлар ва муомалалар хусусида фикр юритилган. Менимча, “Кашфуъл маҳжуб”нинг ниҳоятда қизиқарли саҳифалари етти бўлимдан иборат сўфийларнинг ҳол таржималарига доир фикр-мулоҳазалардир.

Китобдан ўрин олган маломатийлар тўғрисида айтилган гаплар ҳам алоҳида диққатга лойиқ эрур. Олмониялик машҳур тасаввуфшунос олима Аннемари Шиммелнинг таъкидлашича, “Ҳужвирийнинг энг муҳим янгилиги “Кашфуъл маҳжуб”ни форсийда ёзгани ва тасаввуф адабиётида янги бир даврнинг бошланишига эришганидир”. Бу китоб аввало ана шу жиҳатдан Навоийнинг диққатини ўзига жалб этган. Шунингдек, тасаввуфнинг бир қатор мураккаб ва мунозарали муаммоларини осон англашда буюк шоирга яқиндан ёрдам кўрсатган. Умуман, Навоийнинг Ҳужвирийга муносабатини тадқиқ этиш бир қанча янгиликларга йўл очиши шубҳасиздир. Боз устига Ҳужвирий Фарғонага ҳам саёҳат қилиб, турк машойихлари тўғрисида гапирган.

– Навоийшунос олимларнинг кўпчилиги «Навоий хослар шоири» дейишади. Сиз улуғ шоир асарларининг ирфоний мо­ҳияти, илоҳий ҳақиқатлари ҳақида нима дейсиз?

– Чекланиш, маҳдудлик майда шахсиятли ижодкорларга хосдир. Навоий эса даҳо санъаткор, яъни бутун миллат ва инсоният шоири. Унинг ирфоний қараш ва ифодаларида ҳам ҳеч қанақа чегараланиш йўқ. Фақат Навоийни англашда оқсамасак бўлгани. Ана шунда хосу авомга ажратишга ҳеч ҳожат қолмайди.

— Навоий ижодига бўлган қардош халқларнинг бугунги муносабати, эътирофи ва асрий алоқалари ҳақида гапириб берсангиз?

— Навоий қардош халқлар томонидан ҳамиша меҳр-муҳаббат билан ўқилган, бундан сўнг ҳам шундай бўлаверади. Бунинг бир далили ўлароқ ўтган йили Озарбайжоннинг маркази Боку шаҳрида буюк бобомизга қўйилган ҳайкални эслатиш мумкин.

— Навоий нафақат ғазалларини, балки, замондошларининг ҳам минглаб мисраларини ёддан билган. Бугунги айрим шоирлар Навоийни ўқиш у ёқда турсин, ўз шеърларини ҳам ёддан айтиб беролмайдилар. Умуман, бугунги ижодга бўлган талаб сизни қониқтирадими?

— Шеър ҳақиқий завқ, юксак илҳом маҳсулидан яралса, хотирада албатта сақланиб қолади. Нафсоний майллардан пайдо бўлган қофияли мисралар эса деярли ҳеч кимнинг ёдида қолмайди. “Ижодга бўлган талаб”га келсак, менимча, бундай тушунчанинг ўзи бугун деярли унутилди. Адабиётнинг ҳозирги ҳолати – қаровсиз бир аҳволда. Ким нимани хоҳласа, шуни ёзаётир. Ким эпласа, ўша китоб чиқараётир. Яроқлиси қайси, қай бирлари яроқсиз – бу хусусда бош қотирувчи ҳам, гапирувчи ҳам топилмайди. Бу ҳолат яна маълум бир муддат давом этса, адабий танқид ва адабиётшуносликни эслатишга ҳам ҳожат қолмайди. Бунақа лоқайдлик, бунақа бетарафлик қаёндан бош кўтарди – буни изоҳлаш қийин.

– Китобхонларимизга Навоий асаридаги энг яхши кўрган байтингизни шарҳлаб берсангиз?

— Агар сўзи чиндур — кўринур юзи,
Кўринмас юзи — бўлса ёлғон сўзи.

Бу байт “Садди Искандарий” достонидан. Унда фақат рост сўздагина инсон мустақил қиёфа касб эта олиши, ёлғон сўзлаш эса маънавий-ахлоқий қиёфадан маҳрумлик экани таъкидланган. Бизнингча, энг ёмон юзсизлик ҳам мана шу.

Манба: “Ҳуррият” газетаси,2009

«AGAR SO’ZI CHINDUR — KO’RINUR YUZI…»
Adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqul bilan suhbat
Adiba Umirova suhbatlashdi

O‘zbek adabiy tilining boshqa xalqlar tillaridan qolishmasligi, unda ham istalgan janrda benazir, badiiy, yetuk ilmiy asarlar yaratish mumkinligini Alisher Navoiy o‘zining ijodiy merosida isbotlab berdi. Shu bois shoir asarlari necha asrdan buyon adabiyotimiz xazinasini boyitib kelmoqda.

Atoqli adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqulning Navoiyning shaxsiyati, dunyoqarashi, ijodining badiiy jozibasi haqida olib borgan ilmiy tadqiqotlari va maqolalarini maroq bilan o‘qimagan kitobxon bo‘lmasa kerak.

– Ko‘nglumda ne ma’ni o‘lsa erdi paydo,
Til aylar erdi nazm libosida ado.
Ul nazmg‘a jonin qilibon xalq fido,
Solurlar edi gumbazi gardung‘a sado…

Navoiy she’riyatini teran anglagan kishilar ko‘nglida mana shunday sado yangraydi, — deydi suhbatimiz avvalida Ibrohim Haqqul.

— Mana, besh yuz yildan ortiq muddatki, Alisher Navoiy she’riyat mulkining sultoni sifatida xalqimizning faxriga aylanib kelmoqda. Lekin Navoiyning Navoiy bo‘lishida temuriyzoda Husayn Boyqaro boshqargan saltanat ham muhim o‘rin tutadi. Bu ikki buyuk zotni bog‘lagan ulug‘ rishtalar, mushtarak maqsadlar talaygina. Keling, suhbatimizni ana shu mavzudan boshlasak…

— Husayn Boyqaro va Navoiy munosabati, ular orasidagi axloqiy, siyosiy, madaniy aloqalar navoiyshunoslikdagi dolzarb mavzulardan biri. Bu haqda ma’lum bir fikrlar aytilgan bo‘lsa ham, sho‘ro mafkurasi erkin gapirish va Boyqaroning tarixiy xizmatlarini xolis baholashga to‘la imkon bermagan. Holbuki, Boyqaroning hukmdorlikdagi yutuq va zafarlarini Navoiysiz, Navoiyning ijoddagi olamshumul natijalarga erishishini Boyqarosiz tasavvur etish mumkin emas. Navoiy va Boyqaroni eng avvalo bolalik, o‘smirlikning beg‘ubor hislari o‘zaro yaqinlashtirgan. Keyin ularni davlat, saltanat, millat manfaatlari kamarbasta aylagan. Albatta, shohlikning o‘ziga xos murakkablik va keskinliklari bo‘lgan. Lekin Navoiy bularning aksariyatiga chidab, Boyqaroni ezgu ishlarga chorlashdan hech chekinmagan. Boyqaroning ulkan saltanat sohibi sifatida shuhrat topishida Navoiyning xizmatlari beqiyosdir.

— Xuroson va Movarounnahr tarixida Navoiyning nafaqat buyuk shoirlik sifatlari balki qudratli shaxs bo‘lgani, siyosiy faolligi, bunyodkorlik ishlaridagi g‘ayrati alohida tilga olinadi. Bugun Navoiyning qaysi jihatlarini chuqur o‘rganmoq muhim, deb o‘ylaysiz?

— Odamlar hayotini umumiy tarzda ikkiga ajratish mumkin. Birinchisi, tabiiy, ya’ni sodda, to‘g‘ri, halol, samimiy, ayni paytda bir qadar qiyinchilik, aziyat, anduh va armondan xoli bo‘lmagan turmush tarzi. Ko‘pchilik doim shunday yashagan. Ikkinchisi, sun’iy, ya’ni aldam-qaldam, yolg‘on, aldov va har turli nayrangbozliklarga asoslangan hayot tarzidir. Gapning ochig‘ini aytadigan bo‘lsak, odamlar oldingi davrdagilarga nisbatan bir-biridan ko‘proq cho‘chiydigan, bir-biriga inonmaydiganroq bo‘lib qolishdi. Nega? Chunki tabiiy hayot tarzi qanaqa-yu, sun’iy hayot yo‘li qanaqa – buni farqlash, bunga munosabat bildirish istagi sezilarli zaylda susaydi.

Tabiiy hayot tushunchasini chuqur anglash va uni chidam ila amalda joriy eta bilish hikmatini, menimcha, bugun ko‘proq Navoiydan o‘rganish zarur. Ana shunda adashish, chalg‘ish, ikkilanishlar ancha kamayadi. Millat, yurt, haqiqat, ilm-ma’rifat dardi bilan yashashda Navoiy shaxsi va faoliyati eng ulug‘ ibratdir…

– Navoiy va Jomiy o‘rtasidagi ustoz-shogirdlik rishtalari haqida ham so‘zlab bersangiz…

— Hazrat Jomiyning purma’no ijod xazinasi bizga nechog‘li qadrli bo‘lsa, uning Alisher Navoiy bilan do‘stligi, ustoz-shogirdligi shu darajada e’tiborli va ehtiromli. Bu – xalqlar, adabiyotlar, ilm-fan, madaniyatlar tarixida nihoyatda siyrak uchraydigan hodisa. Jomiy va Navoiyga o‘xshab dunyoqarashi-dunyoqarashiga, shaxsiyati-shaxsiyatiga, maslagi-maslagiga bog‘lanib, ijodiyoti va mahorati o‘zaro uyg‘unlik kasb etgan ikki millat, ikki adabiyot vakilini adabiyotimiz tarixida kam ko‘rganmiz. Asarlarida Navoiy Jomiy ta’rifida, Jomiy Navoiy madhida so‘z yuritar ekan, ularning har ikkalasi ham go‘yo bir tafakkur iqlimida nafas olib, bir dard va shodlik gulshanida kezib ulug‘ iste’dod, mislsiz badiiy kashfiyotlarni sharaflayotganga o‘xshaydi. Navoiyning Jomiyga, Jomiyning Navoiyga qalb yaqinligi, mehr-muhabbati, ishonchi qanday bo‘lsa, uni o‘shandoq o‘rganish lozim. Jomiy ijodiyotini o‘qib-o‘rganmay, Navoiy sha’niga madhiya to‘qish tarixiy, hayotiy, badiiy haqiqatga qanchalik zid bo‘lsa, Navoiy dahosining kuch-quvvatini his qilmay, ijodiyotining mohiyat olamiga kirib bormay Jomiyning Navoiyga ta’siri xususida mubohasa boshlash shunchalik bema’nilikdir.

— Navoiy «Nasoyim ul-muhabbat» asarida eng ko‘p keltirgan kitoblardan biri Ali bin Usmon Abu Ali Jo‘lobiy Hujviriyning “Kashfu’l mahjub”idir. Bu nodir asar nimasi bilan shunday ulug‘ shoir­ning e’tiborini qozongan?

— Ali bin Usmon Abu Ali Jo‘lobiy Hujviriy XI asrning ikkinchi yarmida G‘aznaviylar davlatining poytaxti G‘aznada yashab ijod qilgan. U ham shoir, ham sermahsul olim bo‘lgan. Lekin uning eng mashhur asari “Kashfu’l mahjub”dir. Hujviriy bu kitobni yozishda Sulamiyning “Tabaqoti so‘fiyya”, Abu Nasr Sarrojning “Al-Lum’a”, Qushayriyning mashhur risolasidan foydalangan. Va o‘z navbatida tasavvuf masalalari tadqiqiga bag‘ishlangan bu bebaho kitob Attorning “Tazkiratu’l avliyo”, Abdurahmon Jomiyning “Nafohat al-uns”ining yozilishiga ta’sir o‘tkazgan. U yetti qismdan tarkib topgan. Uchinchi qismda tasavvufiy firqalar (mazhablar) va qarashlar yoritilgan bo‘lsa, to‘rtinchi qismda tasavvufiy haqiqatlar va muomalalar xususida fikr yuritilgan. Menimcha, “Kashfu’l mahjub”ning nihoyatda qiziqarli sahifalari yetti bo‘limdan iborat so‘fiylarning hol tarjimalariga doir fikr-mulohazalardir.

Kitobdan o‘rin olgan malomatiylar to‘g‘risida aytilgan gaplar ham alohida diqqatga loyiq erur. Olmoniyalik mashhur tasavvufshunos olima Anna Mariya Shimmelning ta’kidlashicha, “Hujviriyning eng muhim yangiligi “Kashfu’l mahjub”ni forsiyda yozgani va tasavvuf adabiyotida yangi bir davrning boshlanishiga erishganidir”. Bu kitob avvalo ana shu jihatdan Navoiyning diqqatini o‘ziga jalb etgan. Shuningdek, tasavvufning bir qator murakkab va munozarali muammolarini oson anglashda buyuk shoirga yaqindan yordam ko‘rsatgan. Umuman, Navoiyning Hujviriyga munosabatini tadqiq etish bir qancha yangiliklarga yo‘l ochishi shubhasizdir. Boz ustiga Hujviriy Farg‘onaga ham sayohat qilib, turk mashoyixlari to‘g‘risida gapirgan.

– Navoiyshunos olimlarning ko‘pchiligi «Navoiy xoslar shoiri» deyishadi. Siz ulug‘ shoir asarlarining irfoniy mo­hiyati, ilohiy haqiqatlari haqida nima deysiz?

– Cheklanish, mahdudlik mayda shaxsiyatli ijodkorlarga xosdir. Navoiy esa daho san’atkor, ya’ni butun millat va insoniyat shoiri. Uning irfoniy qarash va ifodalarida ham hech qanaqa chegaralanish yo‘q. Faqat Navoiyni anglashda oqsamasak bo‘lgani. Ana shunda xosu avomga ajratishga hech hojat qolmaydi.

— Navoiy ijodiga bo‘lgan qardosh xalqlarning bugungi munosabati, e’tirofi va asriy aloqalari haqida gapirib bersangiz?

— Navoiy qardosh xalqlar tomonidan hamisha mehr-muhabbat bilan o‘qilgan, bundan so‘ng ham shunday bo‘laveradi. Buning bir dalili o‘laroq o‘tgan yili Ozarbayjonning markazi Boku shahrida buyuk bobomizga qo‘yilgan haykalni eslatish mumkin.

— Navoiy nafaqat g‘azallarini, balki, zamondoshlarining ham minglab misralarini yoddan bilgan. Bugungi ayrim shoirlar Navoiyni o‘qish u yoqda tursin, o‘z she’r­larini ham yoddan aytib berolmaydilar. Umuman, bugungi ijodga bo‘lgan talab sizni qoniqtiradimi?

— She’r haqiqiy zavq, yuksak ilhom mahsulidan yaralsa, xotirada albatta saqlanib qoladi. Nafsoniy mayllardan paydo bo‘lgan qofiyali misralar esa deyarli hech kimning yodida qolmaydi. “Ijodga bo‘lgan talab”ga kelsak, menimcha, bunday tushunchaning o‘zi bugun deyarli unutildi. Adabiyotning hozirgi holati – qarovsiz bir ahvolda. Kim nimani xohlasa, shuni yozayotir. Kim eplasa, o‘sha kitob chiqarayotir. Yaroqlisi qaysi, qay birlari yaroqsiz – bu xususda bosh qotiruvchi ham, gapiruvchi ham topilmaydi. Bu holat yana ma’lum bir muddat davom etsa, adabiy tanqid va adabiyotshunoslikni eslatishga ham hojat qolmaydi. Bunaqa loqaydlik, bunaqa betaraflik qayondan bosh ko‘tardi – buni izohlash qiyin.

– Kitobxonlarimizga Navoiy asaridagi eng yaxshi ko‘rgan baytingizni sharhlab bersangiz?

— Agar so‘zi chindur — ko‘rinur yuzi,
Ko‘rinmas yuzi — bo‘lsa yolg‘on so‘zi.

Bu bayt “Saddi Iskandariy” dostonidan. Unda faqat rost so‘zdagina inson mustaqil qiyofa kasb eta olishi, yolg‘on so‘zlash esa ma’naviy-axloqiy qiyofadan mahrumlik ekani ta’kidlangan. Bizningcha, eng yomon yuzsizlik ham mana shu.

Manba: “Hurriyat” gazetasi,2009