Mukammal asarlar to’plami.20 tomlik.T. 6.Xazoyin ul-maoniy: Favoyid ul-Kibar / Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. Т.. 6. Хазойин-ул маоний: Фавойид ул-кибар
Muallif: Alisher Navoiy / Алишер Навоий
Nashrga tayyorlagan: Hamid Sulaymon
Mas’ul muharrir: S.Mutallibov
ISВN 5—648—00463—X (т. 6); ISBN 5—648—00150—9
Nashriyot: Т.: «Fan», 1990.Varaqlar soni: 568
ТАҲРИР ҲАЙЪАТИДАН
Алишер Навоий лирик меросининг мукаммал нашри илк бор 1959-1960 йилларда Ўзбекистон ССР Фанлар академиясининг А. С. Пушкин номидаги Тил ва адабиёт институти томонидан тайёрланган ва Ўзбекистон ССР ФА нашриёти томонидан амалга оширилган эди. «Хазойин ул-маоний» девонлари нашрини Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби, Беруний мукофоти лауреати, филология фанлари доктори, профессор Ҳамид Сулаймон тайёрлаган эди. 1956-1960 йилларда тайёрланган илмий-танқидий текст ва транслитерация асосан Совет Иттифоқидаги фондларда сақланаётган қўлёзмалар (Ленинграддаги Салтиков-Шчедрин номли Давлат халқ кутубхонаси, инв. Хаников-55, 904- 1498-1499 й., Тошкент, ЎзССР ФА ШИ, инв, № 677, XVI аср ва Ленинград, ДХК, инв. Дорн-558, 1001-1004-1592-1596 й.) ва бошқа нусхалар асосида тузилган эди. Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Давлат адабиёт музейи, ЎзССР ФА Қўлёзмалар институтининг директори, профессор Ҳамид Сулаймоннинг фаолияти бнлан кейинчалик Алишер Навоийнинг мўътабар икки куллиётининг фотонусхаси қўлга киритилди. Булар Алишер Навоий куллиётининг Истанбулда, Тўпқопи саройи фондида (инв. № 808) сақланаётган нусхаси, 901-902-1495-1497 йиллари хаттот Дарвеш Муҳаммад Тоқий томонидан Ҳиротда кўчирилган ҳамда Париж Миллнй кутубхонасида (инв. № 316—317) сақланаётган, 930—933-1525—1527 йилларда котиб Али Ҳижроний томонидан Ҳиротда кўчирилган икки жилдлик куллиёт фотонусхаларидир. Ҳар иккала куллиёт композиция ва мундарижа жиҳатидан бир-бирига яқин.
Шундан сўнг «Хазойин ул-маоний» илмий-танқидий текстини профессор Ҳамид Сулаймон Ленинград, Душанба, Истанбул, Париж қўлёзма нусхалари асосида қайта тузнб чиқди. Алишер Навоий «Хазойин ул-маоний»сининг ушбу тўлиқ нашрини ўша илмий-танқидий текст ҳамда аввалги нашр ва юқорида зикр этилган тўрт қўлёзмага муқояса қилиб чиқилди ва босмага тайёрланди. Биринчи нашрда турли сабабларга биноан йўл қўйилган айрим нуқсонлар шу иш жараёнида имкон борича бартараф этилди.
Мазкур нашрнинг I ва II томларидаги асарлар кейинчалик шоир томонидан «Хазойин ул-маоний»га киритилган. Шунннг учун айрим шеърларда шоир томонидан қилинган тузатиш ва ўзгаришлар бўлиши мумкин.
Алишер Навоийнинг «Хазойнн ул-маоний» асари Ўзбекистон ССР «Фан» нашриёти томонидан чоп этилмоқда бўлган 20 жилдлик шоир асарларининг тўлиқ нашрида III («Ғаройиб ус-сиғар»), IV («Наводир уш-шабоб»), V («Бадойиъ ул-васат»), VI («Фавойид ул-кибар») жилдларни ташкил этади.
«Хазойин ул-маоний»га кирган девонларнинг қайта кўрилган ва тўлдирилган мазкур нашрини филология фанлари кандидати Ф. Қ. Сулаймонова раҳбарлиги остида филология фанлари кандидатлари М. Ш. Ҳамидова, Ш. У. Шарипов, Л. Н. Серикова ва илмий ходимлар М. Иноғомхўжаева, М. Баҳодирова, М. Ҳайруллаевалар амалга оширдилар.
ФАВОЙИД УЛ-КИБАР
ҒАЗАЛЛАР
АЛИФ ҲАРФИНИНГ ОФАТЛАРИНИНГ ИБТИДОСИ «ФАВОЙИД»ДИН
1
Эй, етти манзар тарҳиға меъмори сунъунгдин бино,
Маснуълар фоний, вале маслуби сониъдин фано.
Чекмай малак лутфунг куни жуз зикр ила тасбиҳ уни
Одам дебон қаҳринг туни ҳар дам «заламно раббано».
Ҳамдннгға ҳар кўтаҳ назар ҳам гунгу лол ўлғай магар
Чунким демиш хайрул башар ул ерда лоуҳси сано.
Жинси башар йўқ огаҳинг, хуршид хоки даргаҳинг,
Кўк маҳд аро тифли раҳинг етти атоу тўрт ано.
Фақр аҳли истаб қурбатинг, аҳли ғино ҳам тоатинг,
Етканга доғи фурқатинг не фақр нофиъ, не ғино.
Васлингда ишрат хўб эрур, айшу тараб марғуб эрур,
Сенсиз манга матлуб эрур танда алам, жонда ано.
Ишқингда бир девоналиғ, шавқингда бир фарзоналиғ,
Ағёрдин бегоналиғ айлаб ўзунгга ошно.
Журму гунаҳлардин ўтуб, келтурма юзга қўрқутуб,
Лола агар соғар тутуб, мусича гар қилмиш зино.
Бордур Навоий бекасе, ишқ ичра андоқким хасе,
Чун ўртадинг ани, басе, куйдурма дўзахда яно.
2
Равшандурурки меҳр, юзунгдин олур сафо,
Йўқса, не важҳ ила қамар андин топар зиё.
Ғарқи муҳити ишқинг эди жон ила кўнгул,
Ул дамки, руҳ эмас эди тан бирла ошно.
Гулда юзунг латофатидин ранге кўрмаса,
Булбулға не эди бу фиғон бирла, бу наво.
Бир зарра оғзи рамзини ҳар кимки англади,
Йўли адам тариқидуру, зоди раҳ — фано.
Ул зиндадил ҳаёти абад васлидин топар,
Ким ниши ғамни нўш деру дардни даво.
Ломеки, васл аёғиға топмиштур иттисол,
Ул ломдурки, ўртаға олмиш ани бало.
Ўздин қутул, Навоию мақсадға етки, қуш
Етмас чаманға, бўлса қафас ичра мубтало.
3
Эй, нечукким, дурни махфий асрабон Уммон аро,
Гавҳари ишқини пинҳон асраған инсон аро?!
Чунки инсонни бу гавҳар бирла айлаб баҳраманд,
Сарфароз айлаб малойик хайли бирла жон аро.
Алламал инсонға чун айлаб мушарраф ер бериб,
Тахти жоҳу ишрат узра равзан ризвон аро.
Уйлаким, тахт аҳлиға душмандин ўлмайдур гузир,
Ул халифа бирла душманлиғ солиб шайтон аро.
Макридин хориж қилиб, мулки дину айлаб насиб,
Қарнлар саргаштаю оворалиғ даврон аро.
Ғурбату ёлғузлуғу маҳзунлуғу ҳасрат била
Ҳар замон юз минг бало ичра солиб ҳижрон аро.
Буйла чун рад айлагандпн сўнг яна айлаб қабул,
Воли айлаб олам отлиғ кулбаи аҳзон аро.
Бу қабулу рад аро ҳикматни кимса англамоқ
Хайли инсон ичра сиғмас хаййиз имкон аро.
Эй Навоий, сен чу қулсен, қуллуғунгни яхши бил,
Фикратинг рахшиға жавлон берма бу майдон аро.
4
Худоё, залол аҳлиға раҳнамоё,
Юзунг жилва айларга ашъё мароё.
Ангаким атоё, тилар сендин эҳсон,
Наво истаганларга сендин атоё.
Асиреки, зикрингни айлаб ҳадя,
Берибсен халосиға юз минг ҳадоё.
Фалакда давойирки, расм этти сунъунг,
Жаҳон ганжидек анда юз минг завоё.
Сен этмай қазо, бўлмай ижроси мумкин,
Жаҳон коргоҳида ўтган қазоё.
Сенинг кибриёнг остонида яксон,
Агар худ салотин ва гар худ раоё.
Навоийни бу журму исёнда билмон
Ки, қўйғунгмудур ё чиқарғунгму, оё.
Ўз илгида чун ҳеч йўқ ихтиёри,
Ўзига ани қўймағайсен, худоё.
Гунаҳбахши сен бўлғилу журмпўши,
Шафоатгарилик хайрул бароё.
5
Эй, кўнгул ичра майи васлинг учун ком таманно,
Жонға ҳам фурқатинг ўти аро бу хом таманно.
Гарчи васлингни тилаб, жоним аро қолмамиш ором,
Лек топмиш бу ҳазин жон аро ором таманно.
Туну кун базми висолинг аро усруклар элидин
Мени лабташнаи махмурға бер жом таманно.
Гармрўларға агар ҳамқадам ўлмоққа ҳадим йўқ,
Ҳам аларнинг сўнгича урғали бир гом таманно.
Кимки ул ваҳму хаёли аро зотингни киюрди,
Қилмади ғайри хаёлот ила авҳом таманно.
Мунглуғ оллингға келибмен, манга раҳм айлаки,бўлмас
Шоҳдин буйла гадоларға жуз инъом таманно.
Тонг эмас бодияи ишқинга кирмакки, қилибмен
Боғламоқ Каъбаи кўюнг сари эҳром таманно.
Ҳолим оғозини билмон, карам эт раҳм қилибким,
Қилмишам хайр ила кўйинг сари анжом таманно.
Нуру зулматни Навоий нетар, ул юз кераку зулф
Ким, будур кўнглида гар субҳу гар шом таманно.
6
Зиҳи, тожинга гавҳари кибриё,
Бу гавҳардин офоқ топиб зиё.
Қуёш чиққач, андоқки иткай нужум
Кўрунмай, сен ўлғач аён, анбиё.
Уружунгда айнул яқин аҳлининг
Кўзига ғуборинг бўлиб тўтиё.
Қуёшнинг шиои хутутин Масиҳ,
Тўқуй олмайин ҳужранга бўрё.
Сенинг миллатингдин чу топиб шараф,
Саодат либоси кийиб ашқиё.
Қилиб тошу туфроғни олтунки, бор
Сенинг коргоҳингда бу кимё.
Санга уммат ўлмағни истаб русул,
Вале биз сарафроз ўлуб ҳолиё.
Келиб сидқинг оллида сиддиқлар,
Анингдекки, сиддиқу аҳли риё.
Навоий нетар қоба қавсайн, агар
Топа олса қошннг кеби икки ё.
7
Зиҳи, ҳилолинг ўлуб ой бошиға тиғи бало,
Бир олмасиз икки ёрғон сену қуёш масало.
Тутуб санга чу майи лутф соқийи раҳмат,
Шафоатинг уруб икки жаҳон элига сало.
Рисолатинг дамидин шаръи кўзгусига жило,
Сиёсатинг ўтидин куфр роҳибиға жало.
Ҳам аҳли равзаға фирдавс сенсизин чаҳи вайл,
Ҳам аҳли вайл иши ҳажринг ўтида вовайло.
Хумор дофии бўлғайму соқийи кавсар,
Бу дайр ичинда майи ишқ ичмаганга тўло.
Тилимда зикрингу кўнглумдадур хаёлинг, шукр
Ки, бори сенсиз эмас суҳбатим халоу мало.
Навоий ўлди, басе, хору паст хас янглиғ,
Сенинг йўлунгда эса, бас, анга бу иззу ало.
8
Қишики истасаким, етмагай малолат анга,
Керакмас аҳли жаҳон бирла завқу ҳолат анга.
Гар одаме малак ўлсаки, қилмасун таъриф,
Агар киши десаким, етмагай хижолат анга.
Ёмонни демаки, излол этар экин шайтон,
Дегил: фасодда мундин етар залолат анга.
Чу дерлар инсонни муштақ ўлди нисёндин,
Ўзину аҳдин унутмоқ этар далолат анга.
Билурки, рўзи анга ҳақ берур, ўзидекнинг
Бўлур чу бандаси, боис эрур разолат анга.
Демаки, илмда келмиш малакдин ул афзун
Ки, девдин доғи афзун эрур жаҳолат анга.
Биров амонатини асрай олмас, арчи эрур
Худой амонатини асрамоқ ҳаволат анга.
Чу бўлди нутқ ила мумтоз барча ҳайвондин,
Ҳам охир ул ҳайвондин эрур мақолат анга.
Бу зулмларки, ул айлар, не айлагай ногаҳ
Анинг ҳисобида ҳақ айласа адолат анга.
Навоий оғзида наъм ал-вакил эрур зикринг,
Суруғ куни карамингға буюр ваколат анга.
9
Неча кўнглум пора бўлса, раҳм қилмас ёр анга,
Неча бағрим бўлса қон, боқмас даме дилдор анга.
Бир югурук тифл эрур кирпикларим ичинда ёш
Ким, йиқилиб сончилибтур ҳар тарафднн хор анга.
Номам элтур қуш агар мазмунин айтиб қилса шарҳ,
Сочқай ўт қақнус кеби минг чок ўлуб минқор анга.
Лаълинг оллида чекар эл жонини олғач кўзунг,
Ваҳ, не шарбатдур лабингким, жон берур бемор анга.
Ақл уйи сари инонин бошламоқ, носиҳ, не суд,
Телбаким, дашт узра маркабдур бузуғ девор анга.
Тортасен исён юкин, хам қил қадинг тоатқаким,
Юк оғир бўлса, рукуъ ул дам бўлур ночор анга.
Умри ғафлат уйқуси бирла тиларсен кечса оҳ,
Кўз юмуб очқунча кимнинг эътимоди бор анга.
Мен худ ўлдум, эй сабо, кўнглумни кўрсанг кўйида,
Чиқма андин, деб насиҳат қилғасен зинҳор анга.
Зор кўнглум тушкали ҳажр ўтидин ғам чангига,
Эй Навоий, ўхшашур ҳам уд анга, ҳам тор анга.
10
Лаълинг ул ўтки, кўнгул мижмар анга,
Ё кўнгул дуржу лабинг гавҳар анга.
Ғамидин айру эмонким, тутмиш
Унс бу хотири ғампарвар анга.
Зордур телба кўнгулким, кўрунур
Ҳар дам ул ҳур парий пайкар анга.
Қон кўнгулдин не ажаб турмасаким,
Кирпикинг ҳар дам урар ништар анга.
Ҳажр ўтидин таним ул навъ куяр
Ким, эрур остида кул бистар анга.
Ҳажридин ҳолим эрур андоқким,
Бўлмағай кўрмагуча бовар анга.
Даҳр хуш гулшан эрур, найлайким,
Йўқ вафо гулларидин зевар анга.
Жон олурда ғами ҳажр, эй соқий,
Чорадур бода била соғар анга.
Юзи васфиға Навоий тушмиш,
Барги гулдин ясангиз дафтар анга.
11
Ваҳ, не ҳол ўлғайки, келгач ул бути зебо манга,
Ўзга қилғай ҳол ҳар дам ул қади раъно манга.
Не ажаб, ўлсамки айлаб тоза руҳин, халқнинг
Руҳ зойил айлагай ул ҳусни руҳафзо манга.
Шукр эрур, эй кўзки, ҳар ўқким отар ул қоши ё,
Ё сангадур, ё бағирға, ё кўнгулга, ё манга.
Айлагай бир дамда юз дайри кўҳан таркин Масиҳ,
Кўрса зулмеким қилур ул дилбари тарсо манга.
Эй кўнгул, иткилки ҳар девоналиғким айласанг,
Ул парийваш ишқида, охир келур ғавғо манга.
Ноумид ўлсам, вале навъи уммидим доғи бор,
Барча ушшоқиға раҳм этмак ул ой, илло манга.
Икки зулфи тобу печидин бузулдум, негаким
Хонумон айлар қора ҳар лаҳза ул савдо манга.
Соқиё, аҳбоб ҳажри қатлим айлар — бода тут
Ким, бу қотил заҳр тарёки эрур саҳбо манга.
Дема, не эркин Навоийнинг жилавдор ўлмағи,
Ваҳ, не эрким, ҳар неким ҳукм этса ул мирзо манга.
12
Қачон отса ул ғамза новак манга,
Келур гар минг ўлса яко-як манга.
Яқо чокидин ҳажр ташрифини
Кўрунгким, елак бўлди кўнглак манга.
Фироқ ичра, жону кўнгул, сиз кетинг
Ки, бўлмиш зарурат бу эмгак манга.
Не зулфунгни қасдимға дом айладинг,
Бас, анинг чу бир тори илмак манга.
Чу сенсиз тирик қолмишам, яхшироқ
Бу янглиғ тирикликдин ўлмак манга.
Неча бевафоларға кўпрак вафо
Қилурсен, етар жавр кўпрак манга.
Нетиб ўлмайин, эй Навоийки, зулм
Қилур барча мирзою мийрак манга.
13
Агарчи йўқ талабингдин даме қарор манга,
Иродат эмгагидур бу, не ихтиёр манга.
Висол давлатин ул кун ўзумга жазм эттим
Ки, ҳажр ғуссасин этти ҳавола ёр манга.
Чу ёр кўнглида бўлсам, бало манга ёвумас,
Бу важҳ илаки, темурдин бўлур ҳисор манга,
Не билсун ул кишиким, чекмамиш фироқ тунки
Ки, не сифат кечадур тийра рўзгор манга.
Қочиб адамға борай ақлу фаҳму донишдин,
Ватан боринда бу ёт эл аро не бор манга.
Буюрмағил яна сабр, эй табиб, тенгри учун
Ки, ушбу шарбат эмас эмди созвор манга.
Навоийдек қадидин қилсам ўлгали оҳанг,
Бийик мақом топибон ясанг мазор манга.
14
Чоғирға тушкали йўқтур қарору хоб манга,
Чу ўтқа туштум, эмас айб изтироб манга.
Ҳамиша масту хароб ул сифат юрурменким,
Кўруб таҳайюр этар олами хароб манга.
Боқиб табассум этар пири дайру муғбача ҳам,
Бу дайр аро кулар алқисса шайху шоб манга.
Чу маст эдим, манга таъсир қилмади, гарчи
Малул бўлдилар этмакдин эҳтисоб манга.
Дуои субҳ била бода таркин истармен,
Тилар сабуҳ хумор айлабон, азоб манга.
Нечаки майкада ичра аёғяланг, яқо чок,
Ичарга дурди қадаҳ ҳар тараф шитоб манга.
Ичурса жоми ҳидоят, наво тузуб жоме,
Навоий, анда магар бўлғай ижтиноб манга.
15
Ул ой куларга эрур, юз ажаб, тарона манга,
Бориси қошида макс эткали баҳона манга.
Ўқи яраларини кўксум ичра асрармен
Ки, ҳар бири эрур ул шўхдин нишона манга.
Забоналар яралардинки чиқти, ҳолимни
Демакка ҳол тили бўлди ҳар забона манга.
Бир оҳ ўти била ишқ аҳлин уйла куйдурайин
Ки, қолмағай киши ишқи шарики ёна манга.
Кўнгулда холидин ул хат муҳаббати тушти,
Гиёҳи фитна кўкартур бу турфа дона манга.
Сипеҳр гунбади ичра нетиб қадаҳ ичмай
Ки, бўлди мужиби ҳайрат бу корхона манга.
Навоиё, мени Фарҳод дема ё Мажнун,
Нединки, ҳожат эмас боғламоқ фасона манга.
16
Тори зулф ўлғали дилбанд санга,
Бўлди жон риштаси пайванд санга.
Ҳам шакардур лабингу ҳам хандон,
Ярашур асру шакарханд санга.
Хўблар майли кўнгул қилмадиким,
Эмас эрди бири монанд санга.
Эй кўнгул, ғунчасининг ҳасратидин
Тушди парканд уза парканд санга.
Ваҳки, занжири жунун зулфунгдин
Мубтало барча хирадманд санга.
Мен кеби ҳажрға қолғай, эй васл,
Ҳар киши бўлмаса хурсанд санга.
Сен экинсенму, Навоий, телба,
Йўқса, берган кишилар панд санга.
17
Зиҳи, аҳли дин қатли ойин санга,
Не ойиндур, эй кофири Чин, санга.
Юзунг майдин ўлдиму гулгул, ваё
Сочар чарх гулбаргу насрин санга.
Эрур ғунча оғзингки, кулганда бор,
Ики барг ики лаъли рангин санга.
Лабинг жони ширин кеби бўлдиким,
Фидо бўлди юз жони ширин санга.
Даминг, эй кўнгул, элни ошиқ қилур,
Магарким, берур ишқ талқин санга.
Десанг ишқ даштини қатъ айлайин,
Керакмас буйла ақли худбин санга.
Навоий, бу ҳусни каломинг била
Эмас ҳожат эҳсону таҳсин санга.
18
Телба кўнглум ёраси ҳадсиз тани урён аро,
Уйладурким, ер тутар девонае вайрон аро.
Буки, лаълинг нуктаси ҳар дам ўлукни тиргузур,
Кирди Руҳуллоҳ, магар ул чашмаи ҳайвон аро.
Лаъл ёзилғон кебидур лаъл аро қилсанг назар,
Кўзки ҳайратдин тикибмен ул лаби хандон аро.
Қатра су ичра, дегайким, барги гулнинг аксидур,
Қатра қоним рангини ким кўрса ул пайкон аро.
Қоматинг ёдида кўнглум ичра ҳар кескан алиф,
Рост бўлмиш ул алифдекки, ёзилғай жон аро.
Жон фидонг ўлсун, ҳабибимким, ҳамоно бор эди,
Қасди маҳлуқот аро инсону сен инсон аро.
Эй Навоий, истасангким ўлмагай эл дарддин,
Дарди ҳолингни дема назм айлабон афғон аро.
19
Соқиё, нақди ҳаётим жавҳаридур жом аро
Ким, эрур жом ичра май, аксинг майи гулфом аро.
Ложуварди чарх жомида шафақдин қуйди май,
Қуй шафақгун бодасин ҳам ложуварди жом аро.
Маст ўлуб бир дам шабоб айёмини тут муғтанам
Ким, йигитлик дам-бадам ўтмакдадур айём аро.
Бир замон айрилма аҳбоби неку фаржомдин
Ким, эрур охир жудолиғ даҳри нофаржом аро.
Бўлмаса ашроф софий, нўш базми хуштурур,
Мастлиғ дайр ичра ҳам арзоли дурдошом аро.
Чун қотиқ ҳангомадур риҳлат, ичармен туну кун
Ким, ўзумни айлагаймен бехуд ул он ҳангом аро.
Даҳр нўши комиға бўлма, Навоий, ғарраким,
Тегмасун нокомлиғнинг неши андин ком аро.
20
Миръоти ҳуснунг тийрадур бу оҳи дардолуд аро,
Равшанлиғи мумкин эмас, чун шамъ қолди дуд аро.
Бутканга ўхшар, дегасен, ҳар ён қизил гул узра барг,
Ҳар саридин пайконларинг бу жисми хунолуд аро.
Шоми ғам оҳим дудидур, ул дуд аро ҳар ён шарар,
Билгил, нуҳусат анжуми бу шоми қирандуд аро.
Хўй қатрасидин ғарқ эрур холинг саводи, ваҳ, нетар
Бир тийра кавкаб фитнаси юз ахтари масъуд аро.
Очтинг чу зулф ул икки кўз ҳарён хаданг отмоқ не тонг
Ким, қолмиш икки турки чин ҳиндуйи номаъдуд аро.
Ул кўй қасди этмишам, эй воиз, ани манъ этиб
Ҳар дам дема жаннат сўзин, сўз солмағил мақсуд аро.
Қочса Навоий шайхдин пири муғон сари, не айб
Ким, бор тафовутлар, басе, мақбул ила мардуд аро.
21
Саводи холи анинг лаъли руҳпарвар аро,
Магарки мурча нисфи узулди шаккар аро.
Кўнгулда нуқтаи холинг хаёли тўш-тўшдин,
Ёғин асарларидур нуқта-нуқта ахгар аро.
Юзунгда қатрае хўй касрати орасида хол,
Бириси мункасиф ўлмиш бу хайли ахтар аро.
Кеча не навъ юмай кирпикинг хаёлида кўз,
Мангаки, игна бутар тонгға тегру бистар аро.
Бу ўтки, мендадурур, дўзах ичра қочқай халқ,
Киюрсалар мени ошуб бирла маҳшар аро.
Қадаҳ кетурки, фалак жавридин амон ҳирзи,
Замона ёзмади жуз даври жому соғар аро.
Навоий, айла макон чарх гулшанин, яъни
Ки, чуғз бўлма бу вайронаи муҳаққар аро.
22
Ёр лаби акси тушуб жом аро,
Бодаға жон таъми берур ком аро.
Баски кўнгул оғзи хаёлидадур,
Ғунчадек ўлмишдурур андом аро.
Ҳажр аро кўргуз десам ул юзни, дер:
Меҳр қачон жилва қилур шом аро?
Дема, недин кўнглунга оромдур,
Муттасил ул зулфи дилором аро.
Ўзга кўнгуллар қушин айларга сайд,
Боғлади кўнглум қушин ул дом аро.
Маст чиқиб дайрдин ул муғбача,
Тафриқа солдн яна ислом аро.
Ўтда Навоий куядур кўргали
Холин анинг орази гулфом аро.
23
Бир ой ўтти мени маҳзунға, бир ой интизоринда
Ки, не кўнглум эрур ҳушинда, не ҳушум қароринда.
Ичим фурқат балосинда, тошим ҳажр ибтилосинда,
Таним ишқ изтиробинда, ўзум шавқ изтироринда.
Юзунг ҳажрида туфроғ ўлдум ул янглиғки, ел қўпқоч,
Қуёш чиқса, падидор ўлмағай жисмим ғуборинда.
Юзунг майдинки гулгул бўлди, йўқ жаннатда ул гуллар
Ки, бир-бир очилибдур олами ҳуснунг баҳоринда.
Дегайким: бўстонафрўз ичида тухми сочилмиш,
Биравким холлар кўрса, узоринг лолазоринда.
Тишинг шавқида ғалтонлиғ аро юз гўшада қолғай,
Агар инжу ўзин солса, дури ашким қаторинда.
Майи васлинг қаниким, нашъаси жисмимға жон бергай,
Бу янглиғким, ўлум ҳолинда мен ҳажринг хуморинда.
Менинг ё дўстнинг журми дема ишқимниким, эрмас
Менинг ҳам ихтиёримда, анинг ҳам ихтиёринда.
Қуёш чиққандек ўлғай, тийра тун ичра ул ой келса,
Навоийнинг фироқ ичра қорарған рўзгоринда.
24
Гул керакмастур менга, мажлисда саҳбо бўлмаса,
Найлайин саҳбони, бир гул мажлисаро бўлмаса.
Базм аро хуштур қадаҳ кавкаб, вале эрмас тамом,
Мутриби хушлаҳжаи хуршид сиймо бўлмаса.
Меҳру моҳу муштарию зуҳра чун қилди тулуъ,
Ҳеч наҳс ахтар тулуъи анда қатъо бўлмаса.
Мунча бўлса ҳам муяссар, жамъ эмас хотир ҳануз,
Токи муғ кўйида бир маҳфузи маъво бўлмаса.
Чун бу ерда ичкаридин руст боғланди эшик,
Одам эрмас ул кишиким, бодапаймо бўлмаса.
Хуштурур бу навъ амният, вале ақшомғача
Гар фалакдин бир хиёнат ошкоро бўлмаса.
Ҳар кишига умрида бу навъ бир кун берса даст,
То абад ғам йўқ агар бўлса яна, ё бўлмаса.
Умр базмида нашот асбоби дилкашдур, басе,
Гар ҳаводис шаҳнасидин анда яғмо бўлмаса.
Эй Навоий, гар насибингдур абад умре, керак
Хотирингда ёрдин ўзга таманно бўлмаса.
25
Юзи оллида гул, наззора қилдим, хўб эмас анча,
Қади қошиға боқтим, сарвға марғуб эмас анча.
Ҳабибим ишқида девона бўлғанда, парий доғи
Кўзумга жилва қилди, борлар маҳбуб эмас анча.
Бўлубмен ёрға толиб ва лекин ҳурға зоҳид,
Муни мен истамасменким, манга матлуб эмас анча.
Ити ўлтурса ҳам, кўпрак соғинурмен рақибидин,
Нединким, хотиримдин бу парий маслуб эмас анча.
Май ичсам беҳисоб, эскармайин кавсар суйин, йўқ айб,
Фано касбида бу оллимда чун маҳсуб эмас анча.
Жунун кўнглумга Мажнундин эрур ғолиброқ, эй оқил,
Тааққул айласанг савдоға бу мағлуб эмас анча.
Агар зуҳди риёий аҳлидин куфр аҳлини кўпроқ
Соғинсам айб эмаским, бу манга маъюб эмас анча.
Кўзум ашкини йўқ, лекин қурутмоқ баҳрни мумкин
Ки, хилқат важҳидин табъи мунунг мартуб эмас анча.
Навоийға керактур ёр, гул булбулға бўлсунким,
Юзи оллида гул, наззора қилдим, хўб эмас анча.
26
Соҳиредур ул кўз, аммо холи ҳинду остида
Нуқтадур ораз уза, йўқ эрса, жоду остида.
Сонъдин кўрдик занахдон остида фикрат чоғи,
Кимки кўрмайдур билурин даста кўзгу остида.
Ичса май, жисми сафосидин кўрунур то борур,
Лаъл агар тушса, кўрунгандек сузук су остида.
Шоҳлар тожиға лойиқ тугмадур, гар берса даст,
Гўйиким кўргузди ул чобук узангу остида.
Оташин гулнинг ниҳолисин унут, эй андалиб,
Кулдин ўзга гулхани бистар солурму остида.
Жоми мийное иликдин қўймаким, бу шевасиз,
Кимса хушҳол ўлмади бу тоқи мину остида.
Эй Навоий, қайғу тоғин май била дафъ айлаким,
Яхшироқ тоғ остида қолмоқки, қайғу остида.
27
Фиғонки, ҳажридин ўлди ўкуш алам бизга,
Тараҳҳум этмади ул меҳри йўқ санам бизга.
Фидоси жону кўнгул айладук, вафо ул ой
Қилиб улусқа, раво кўрди дарду ғам бизга.
Ғамидин ўлдигу ул исавий дам айламади,
Иёдат айлагали ранжа бир қадам бизга.
Битиди ҳар сари ушшоқиға вафо битигин
Магар, ушалди етишкан замон қалам бизга.
Май эл била ичибон, бизни хокираҳ айлаб,
Фиғонки, тўкмади дурди пиёла ҳам бизга.
Фано майини агар пири дайрдин топсақ,
Синуқ сафол кўп ортуқки, жоми Жам бизга.
Навоий усрук эса субҳу шом, тонгламаким,
Азалда килки қазо чекти бу рақам бизга.
28
Ёрлардин қилибон рам гўё,
Бўлдунг ағёрға ҳамдам гўё.
Хайли ушшоқки, мардуд эттинг,
Бормен ул хайлда мен ҳам гўё.
Дуди оҳ ичра қора киймишлар,
Бўлди ишқ аҳлиға мотам гўё.
Буки, девона кўнгул севди парий,
Бевафодур бани одам гўё.
Гирдиболишт анга хуршид ўлди,
Ул эрур Исои Марьям гўё.
Олам асбоби учун ғам емагил,
Арзимас бунчаға олам гўё.
Эй Навоий, буки, айланди ҳабиб,
Йўқтур ул захмға марҳам гўё.
29
Чиқмақ усрук доғи ул кофири бебок бало,
Мастлиғдин яқо ҳам айламаги чок бало.
Ўлтурур қаҳрию лутфи, бас эрур бўлғанда
Ул парий чеҳра ғазабноку тарабнок бало.
Юзу қадди гул ила сарвни ўртабки, эрур
Ҳам хади пок бало, ҳам қади чолок бало.
Меҳрн рухсорнға кўз солсам ўларменким, бор
Зақанидин юзу манглайиғача пок бало.
Рахш сурганда ўкуш жонлар эрур хокираҳинг,
Кўрмади сен кеби ҳаргиз курраи хок бало.
Ким балодин қоча олғайки, қилиб давр айлар
Халқ боши уза парвизани афлок бало.
Ламъаи оразидин куйса Навоий не ажаб,
Торта олғайму чоқин йўлида хошок бало.
30
Дўст бўлмас гар жамол аҳлига жон қилсанг фидо,
Душмани жондур агар жону жаҳон қилсанг фидо.
Хаста жонингға балойи жовидондур қотиле
Ким, таманносиға умри жовидон қилсанг фидо.
Эй кўнгул, кўрсанг лабу қаддин, керак шукронаға
Жавҳари жонинг била нақди равон қилсанг фидо.
Деди: келгум сўрғали, эй ишқ, жоним асрағил,
Ким керакким, киргач ул номеҳрибон, қилсанг фидо.
Умрға йўқ эътимод, эй хаста жон, ўзни керак
Ул кўнгул оромини кўрган замон қилсанг фидо.
Жилва айлар ҳар тараф бир муғбача, эй пири дайр,
Жоним олибсен, бил ани ҳар қаён қилсанг фидо.
Эй Навоий, кош юз жонинг бўлуб, жононадин
Истамай бир васл, борин ройгон қилсанг фидо.
31
Ёр дардим сўрмайин кўнглумни маҳзун қилдило,
Жоним ошубини кам қилмоқдин афзун қилдило.
Бермайин захмин жигар қониға таскин гунае
Лаъли кулмак бирла ашкимни жигаргун қилдило.
Дафъи савдо истадим лаъли майидин бир йўли,
Ул парий савдозада кўнглумни мажнун қилдило.
Эй кўнгулким, сабр тоғин маскан эттинг, оқибат
Тунд сайли ишқ ул тоғингни ҳомун қилдило.
Бесутунғаким сутун Фарҳод бўлди, қофи ишқ
Ул сутунни Бесутун остидағи нун қилдило.
Недур учмоқ жоҳ ила, охир фалак Намруднинг
Осмони тахту жоҳин ганжи Қорун қилдило.
Қатра хўйлуқ оразинг васфин Навоий қилғали
Лутфи табъ абёт назмин дурри макнун қилдило.
32
Ваҳки, бўлдум ишқ аро бир бевафоға мубтало,
Бўлмасун аҳли вафо мундоқ балоға мубтало.
Англағай мажнунлуғу бедиллиғимни ҳар киши
Ким, бўлуптур бир парийваш дилрабоға мубтало.
Зоҳидо, расволиғим таън айладинг, жаҳд айлаким,
Бўлмағайсен ул кўзи, қоши қороға мубтало.
Бўлмайин бегона ёру ошнодин чора йўқ,
Хоҳ бўл бегонаға, хоҳ ошноға мубтало.
Подшо бирла гадо ҳолиға кулса, не ажаб,
Бўлса мен янглиғ гадое подшоға мубтало.
Бўлмиш ул кофир ғами девона кўнглумдин малул,
Ҳеч кофир бўлмасун мен мубталоға мубтало.
Соқиё, май тутки, дардининг давоси бодадур,
Ҳажрдин ким бўлса дарди бедавоға мубтало.
Кир харобот ичраю бўл риндлар вобастаси,
Хонақаҳда бўлғуча аҳли риёға мубтало.
Эй Навоий, ёна ул бадаҳддин бўлсам халос,
Аҳд қилдимким, ёна бўлмай ёнаға мубтало.
33
Фалак нилуфаридин чашмаи меҳр ўлди гар пайдо,
Юзунгда нилдин ул чашма қилмиш нилуфар пайдо.
Ўқунг кўнглумга киргач, қатра қонлар оқти, ким кўрмиш
Ниҳол андоқки, ани тиккач-ўқ бўлғай самар пайдо.
Ачиқ сўз бирла бел қатлимға бағлар, турфароқ буким,
Назарда не оғиздур зоҳир андин, не камар пайдо.
Лаби шавқи ичимда, юзда қон ёшим, ажаб эрмас,
Юзинда лаъл ютқаннинг бўлур, дерлар, асар пайдо.
Кўнгулни то паришон айладинг, юз барқи ғам сочти,
Начукким, ўтни қўзғарлар, бўлур андин шарар пайдо.
Ерутти васл шамъи аҳли ҳижрон тийра авқотин,
Менинг шомимға, ваҳким, қилмади даврон саҳар пайдо.
Ажал қасрин ҳакими сунъ, бас, мушкил тилсим этмиш
Ки, ҳар ким анда кирди, бўлмади андин хабар пайдо.
Масиҳодин дам урмангким, ҳабибим гардиға етмас,
Агар Жибрилдек эгнидин анинг бўлса пар пайдо.
Навоий ишқин, эй зоҳид, сенинг пандинг аён қилди,
Бале, айб ўлмағунча ошкор, ўлмас ҳунар пайдо.
34
Манга не манзилу маъво аён, не хонумон пайдо,
Не жонимдин асар зоҳир, не кўнглумдин нишон пайдо.
Хирад махфий, бадан фоний, кўнгул ғойиб, тараб маъдум,
Бори саҳл эрди, бўлса эрди ул номеҳрибон пайдо.
Шикебу сабру ҳуш итмиш, қарору ақлу жон кетмиш,
Не ғам, гар бўлса ул ороми руҳ, ул қути жон пайдо.
Хаёли жонда пайдодур, сўзи афғонда пайдодур,
Ўзи ҳам нетти, ваҳ, оллимда бўлса бир замон пайдо.
Ўлар ҳолатдамен онсиз, тарабдин кўрмайин ўлмай,
Деманг, таъжил ила ул умр бўлса ногаҳон пайдо.
Қиёмат эрди онсизким, юз очти, эй мусулмонлар,
Бўлунг воқифки, бўлди фитнаи охирзамон пайдо.
Кесар юз нахлни ҳар дам, қилур юз сарвни хуррам,
Таажжуб, кўрки, бу гулшанда эрмас боғбон пайдо.
Ҳазар қилмоқ қазо жаллодидин бўлмаски, йиллардур
Қилур қатл, уйлаким, не тиғ ўлур пайдо, не қон пайдо.
Санга жон шавқидин берди Навоий, йўқ ажалдинким,
Ажал топқунча эрмас ул заифи нотавон пайдо.
35
Ул ой бу телба била ёрму экин, оё,
Замири ичра ғамим борму экин, оё.
Буким, фироқи ўзумдин хабарсиз этти мени,
Ўзи бирорта хабардорму экин, оё.
Кўзум тобониғаким шоми васл суртармен,
Уюбму эркину, бедорму экин, оё,
Мен ул тараф бора олмон, кўнгул кела олмас,
Менингдек ул доғи беморму экин, оё.
Каманди зулфи гаҳ очилғач, учти имоним,
Расанму, риштаи зуннорму экин, оё.
Чу хирқа бодаға раҳн ўлди, бўлмишам саргум,
Гаровга навбати дасторму экин, оё.
Навоий ўзлукидин кечти, доғи қўйди қадам,
Бу йўлда эмди сабукборму экин, оё.
36
Оразу холингни бирдам кўрмасам, эй дилрабо,
Уйладурменким, кўрунмас кўзума оқу қоро.
Ҳажр аро раъно қадинг нахлин тилармен тенгридин,
Шомлар шамъ истагандек хайр аҳлидин гадо.
Гар фироқ айёмининг билмон ҳисобин, не ажаб
Ким, юзунг ҳажринда кундуз кеча янглиғдур манго.
Барқ эмас, оламға юз қўймишдур оҳимдин шарар,
Раъд эмас, гардунға чирманмиш фиғонимдин садо.
Бошинг ол, кет ўз пайи вақтингға, эй шайдо кўнгул
Ким, эмассен хаста жоннинг ҳеч дардиға даво.
Неча оққай кўз ёшим, еткур ғуборин, эй насим,
Фарзи айн эрур яшарур кўзга солмоқ тўтиё.
Умр елдек ўтмакин дебсен магар, эй боғбон
Ким, яқоси чоксиз гул бутмади бу боғ аро.
Жон топай, дерсен, сабуҳийдин, вале ғофилки, субҳ
Чок этиб кўнглак, сенинг ҳолингға тутмиштур азо.
Эй Навоий, хаста кўнглумга мададдур новаки,
Рост андоқким, заиф элга берур қувват асо.
37
Сариғ оғриғ бўлдум, эй соқий, хазони ҳажр аро,
Қони асфар майки, бор ҳар қатраси бир каҳрабо.
Юзу жисмимдур сариғ барге қуруған шох уза,
Шоху баргеким, қуруб сарғарса, ким кўрмиш даво!
Не мараздур буки, бир гулруҳ шарори ишқидин,
Бўлди сариғ лола кўзум оқию доғи қоро.
Суд эмиш кўз тушса асфар жинси сари, ваҳ, қани
Сарвинозимким, сариғ гул баргидин киймиш қабо.
Сарғариб қолмиш ҳаводис кожиға ҳижрон куни,
Сир сариғ қушдекки, кундуз қолғай ул қушлар аро.
Шом ила субҳ ар сариғ оғриғ эмаслар, бас недур,
Тун сочин ёйиб, қуёш йиртиб юзин, тутмақ азо.
Дарди туфроққа ниҳон этти Навоий жисмини,
Топибон бир шуша олтун, дафн қилғандек гадо.
38
Кимса ҳаргиз кўрмади чун аҳли даврондин вафо,
Улки даврон офатидур, не тамаъ андин вафо.
Жону умрум улдурур, гар бевафо бўлса, не тонг,
Қайда кўрмиш кимса ҳаргиз умр ила жондин вафо!
Гар вафо қилсанг, эрур андинки, бордурсен парий,
Йўқса, ким оламда кўрмиш навъи инсондин вафо!
Ваҳки, даврон аҳлидин жуз бевафолиғ келмади,
Ҳар нечаким, кўрдилар мен зори ҳайрондин вафо.
Чун вафо гулбарги дазрон боғида очилмади,
Бежиҳаттур кимки истар бу гулистондин вафо.
Кимса кўнглин, кимсадин истаб вафо, олдурмасун
Ким, манга худ етмади ул кўнглум олғандин вафо.
Эй Навоий, гар вафосиз чиқти ул султони ҳусн,
Топтинг элдинким, тиларсен эмди султондин вафо.
39
Зиҳи анда макон топибки, йўқ мумкин макон анда,
Етиб андаки, етмас ақлу фаҳми хурдадон анда.
Киши бу навъ хилватни начук қилғай тааққулким,
Ҳақ анда мизбон бўлғай, ҳабиби меҳмон анда.
Бу хилват розиға номаҳрам ўлмағлиқ тариқинда,
Малак бўлғай ҳамон анда, башар бўлгай ҳамон анда.
Йироқтин анбиё арвоҳи сойир посбон янглиғ,
Чу шаҳ матлуб ила бўлғай, не маҳрам посбон анда.
Начукким, меҳмонға туҳфа чекмак расми давр, бўлғай
Улусқа раҳмати жовиди осори аён анда.
Макон бирла замондин сўрмаким, йўқлуқда бор эрди
Замон янглиғ макон анда, макон янглиғ замон анда.
Нишон, эйким, тиларсен ақлдин мундоқ ишонларни,
Нишон ким айтқай, ақл ўлса беному нишон анда.
Топиб мақсуд шабгарди самовий бу уружидин,
Еридин зарра бориб, қайтибон хуршидсон анда.
Илоҳий, ул шафиъ ўлғанда эл журминки, афв эткунг,
Навоийни доғи новмид қилма ногаҳон анда.
