Ҳазрат Навоийнинг Аллоҳга, Пайғамбаримизга, саллаллоҳу алайҳи ва саллам, бағишланган ҳамд ва наът руҳидаги асарларини таҳлил қилганимизда уларда авлиё шоирнинг улуғвор олами, букилмас иродаси, мустаҳкам иймони намоён бўлишини кўрдик.
АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ МУНОЖОТЛАРИ
Дилнавоз Юсупова
филология фанлари номзоди
“Хамса” достонларининг ҳар бири муайян диний муқаддима билан бошланиб, бу Аллоҳга ҳамд ва муножот, Расулуллоҳга, саллаллоҳу алайҳи ва саллам, наътни қамраб олади. Шунингдек, “Лисон ут-тайр” достони ҳам худда мана шу анъана билан бошланган.
Бунга мусулмон Шарқи адабиётидаги анъана, деб қаралса-да, аслида мазкур кириш сўзлари шоирнинг эътиқоди, Аллоҳга бўлган муҳаббати, ҳаёт ҳақийдаги қарашларини акс эттириши билан алоҳида аҳамиятга молик. Ҳазрат Навоийнинг Аллоҳга, Пайғамбаримизга, саллаллоҳу алайҳи ва саллам, бағишланган ҳамд ва наът руҳидаги асарларини таҳлил қилганимизда уларда авлиё шоирнинг улуғвор олами, букилмас иродаси, мустаҳкам иймони намоён бўлишини кўрдик.
Хусусан, “Хамса” достонларидаги муножотларда шоир ўзининг беҳад гуноҳкорлигини, ожизлигини, Аллоҳ таолонинг раҳмати ва мағфиратига муҳтож эканлигини, Ҳақнинг лутфидан ҳеч қачон умид узмаслигини самимий, чинакам сўзлар билан баён қилади. Агар “Хамса” таркибидаги бешта достон ва “Лисон ут-тайр”нинг муқаддимасидаги муножотларнинг ёзилган даврига эътибор қаратилса, уларнинг деярли турли даврларда яратилганига гувоҳ бўламиз.
Алишер Навоийнинг тахминан 1460–1470 йилларда тузилган биринчи расмий девони “Бадоеъ ул-бидоя”нинг насрий сўзбошисида мукаммал девон тузиш шартлари баён қилиниб, ҳар қандай девон Аллоҳга ҳамд ва Расулуллоҳга, алайҳиссалом, наът мазмунидаги ғазаллар билан бошланиши зарурлигини биринчи талаб сифатида келтирилади ва девондаги дастлабки беш ғазал айнан Аллоҳ ҳамдига бағишланади, кейинги уч ғазалда Расули акрамга, саллаллоҳу алайҳи васаллам, бўлган муҳаббат изҳор этилади ва энг асосийси, уларда муножот руҳи яққол сезилиб туради.
Ҳазрат Навоийнинг 24–25 ёшлар оралиғида устози ва дўсти Саййид Ҳасан Ардашерга ёзган маснавий шаклидаги мактубининг дастлабки 11 байти ҳамд ва муножотни, кейинги 10 байти Сарвари Коинотга, алайҳиссалом, атаб битилган.
Бу шуни билдирадики, Алишер Навоий ҳазратлари юксак эътиқодли инсон бўлиб тарбия топган, ҳеч қачон Аллоҳнинг зикрини унутмаган, Ҳақни севган мусулмон ўз Роббисига қандай илтижо билан ўтинса, худди шундай юксак мақомда ўз Парвардигорига тобелик ва қуллик изҳор этган. Умрининг турли фаслларида, турли йилларда ёзилган Алишер Навоийнинг муножот асарлари у кишининг муайян ёш чегарасида эмас, балки умрбод мана шундай илоҳий муҳаббат шавқидан ёниб яшаганлигини билдиради.
Ислом ақийдасига кўра, банда ўзининг чинакам ҳолатини англаган сайин Аллоҳнинг улуғлигини, марҳамати ва раҳмати чексизлигини ҳис этади ҳамда ўзининг ғариб, гуноҳкорлигини чин дилдан эътироф қилиб, тавба йўлида бардавом бўлади. Биз Алишер Навоий муножотларини худди шундай тушунишимиз керак.
“Хамса”даги муножотлар шоирнинг 40–44 ёшлари оралиғида битилган бўлса, “Лисон ут-тайр” ва “Муножот” асари 59–60 ёшлари оралиғида ёзилган. Агар бу иккала даврдаги муножотларни қиёсласак, уларнинг ҳар бирида Аллоҳга бўлган чинакам таслимиятни, тобеликни, чексиз муҳаббатни кўрамиз. Агар “Хамса”даги муножотлар мазмун жиҳатдан ўзаро яқин бўлса, “Лисон ут-тайр”нинг кириш қисмидаги муножот ва биз ўрганган “Муножот” асари моҳиятан ўзаро мос келишига гувоҳ бўламиз:
“Лисон ут-тайр”да:
Жонима исён майидин мастлиғ,
Кўнглума фисқ аҳлиға побастлиғ.
Юз ҳаво бошимға солиб нафси шум,
Хайли шайтон айлабон ҳарён ҳужум.
“Муножот”да:
Илоҳи, лаҳву ҳаво майидин мастмен, ужбу риё жомидин майпарастмен, бу дастовизлар била шайтонға ҳамдастмен.
“Лисон ут-тайр”да:
Бир таадди пешаликни хўб деб,
Ўзни ошиқ деб, они маҳбуб деб.
Ҳар ситамким тундхўедин етиб,
Ул чу етғоч оҳ уруб, ўздин кетиб.
Оташин лаълидин ўт жоним аро,
Рўзғорим зулфу холидин қаро.
“Муножот”да:
Илоҳи, париузорларға мени девона қилдинг ва шамъи рухсорларға кўнглумни парвона қилдинг, бу сабаблардин расволиғ била оламға афсона қилдинг.
“Лисон ут-тайр”да:
Қилмадим умрумда бир ракъат намоз,
Сар-басир маҳзи ниёз, эй бениёз…
…Тутмадим отинг қилиб фарзоналиқ,
Сабҳа элдин осмайин юз доналиқ.
Бир амал ҳаргиз риёсиз қилмадим,
Зарқсиз ҳаргиз ўзумни билмадим.
“Муножот”да:
“Илоҳи, намозеки, эл бўлмағунча қилмағаймен, худнамолиғдур ва ул намоз учун хирқаву ридо худоройлиғдур”.
“Лисон ут-тайр”да:
Бас хижолатдин манга йўқтур ҳаёт,
Не учунким ўлтурур ҳардам уёт.
…Гар манга бу дард бедармон эрур,
Лек дармони санга осон эрур.
Дардима дармон иноят айлагил,
Тавбаи комил ҳидоят айлагил,
Адлу эҳсонингға хос этгил мени,
Нафси золимдин халос этгил мени…
“Муножот”да:
Илоҳи, ўзлук ёмонлиғидин ўзлугум била ўта олмайдурмен ва яхшиларнинг этагин ёмонлиғим уётидин тута олмайдурмен…
…Илоҳи, умидимни карамингдин маъдум қилма ва раҳматингни халойиққа ом қилғонда мени ҳам маҳрум қилма…
… Илоҳи, мен тавба қилдим дегандин не суд, Сен тавба бергилки, ҳам Таввоб Сену ҳам Маъбуд.
Бу шуни кўрсатадики, Алишер Навоий умрининг сўнггида ўзини Аллоҳга яна ҳам яқинроқ ҳис этган, бу даврда унинг ўз Роббисига бўлган эҳтиёжи, интилиши юксак чўққисига кўтарилган ва бу буюк мутафаккирнинг қайноқ мисраларида акс этган.
Ислом дини ақийдасига кўра, тавба инсонни поклайди, гуноҳлари Аллоҳнинг ҳузурида ўчирилишига, афв этилишига сабаб бўлади, юксак мақомларга кўтаради. Алишер Навоийнинг 60 ёш бўсағасида, ўз мамлакатида энг юксак мақом тутган пайтида бундай хокисор ва самимий, дил тубидан вулқон янглиғ отилиб чиққан илтижолари у зотнинг чинакам сийрати қанчалик улуғвор бўлганлигини билдириб туради.
Умуман олганда, туркий миллатнинг қуёши бўлган ҳазрат мир Низомиддин Алишер Навоий ҳазратларининг ҳар бир асарини ўрганиш, чуқур тадқиқ этиш, тушуниш, халқимиз, улғайиб келаётган ёшларимиз орасида тарғиб қилиш маънавий юксалиш, руҳий покланиш асоси бўлиб хизмат қилади.
Манба: www.alishernavoiy.uz
ALISHER NAVOIYNING MUNOJOTLARI
Dilnavoz Yusupova
filologiya fanlari nomzodi
“Xamsa” dostonlarining har biri muayyan diniy muqaddima bilan boshlanib, bu Allohga hamd va munojot, Rasulullohga, sallallohu alayhi va sallam, na’tni qamrab oladi. Shuningdek, “Lison ut-tayr” dostoni ham xudda mana shu an’ana bilan boshlangan.
Bunga musulmon Sharqi adabiyotidagi an’ana, deb qaralsa-da, aslida mazkur kirish so’zlari shoirning e’tiqodi, Allohga bo’lgan muhabbati, hayot haqiydagi qarashlarini aks ettirishi bilan alohida ahamiyatga molik. Hazrat Navoiyning Allohga, Payg’ambarimizga, sallallohu alayhi va sallam, bag’ishlangan hamd va na’t ruhidagi asarlarini tahlil qilganimizda ularda avliyo shoirning ulug’vor olami, bukilmas irodasi, mustahkam iymoni namoyon bo’lishini ko’rdik.
Xususan, “Xamsa” dostonlaridagi munojotlarda shoir o’zining behad gunohkorligini, ojizligini, Alloh taoloning rahmati va mag’firatiga muhtoj ekanligini, Haqning lutfidan hech qachon umid uzmasligini samimiy, chinakam so’zlar bilan bayon qiladi. Agar “Xamsa” tarkibidagi beshta doston va “Lison ut-tayr”ning muqaddimasidagi munojotlarning yozilgan davriga e’tibor qaratilsa, ularning deyarli turli davrlarda yaratilganiga guvoh bo’lamiz.
Alisher Navoiyning taxminan 1460–1470 yillarda tuzilgan birinchi rasmiy devoni “Badoe’ ul-bidoya”ning nasriy so’zboshisida mukammal devon tuzish shartlari bayon qilinib, har qanday devon Allohga hamd va Rasulullohga, alayhissalom, na’t mazmunidagi g’azallar bilan boshlanishi zarurligini birinchi talab sifatida keltiriladi va devondagi dastlabki besh g’azal aynan Alloh hamdiga bag’ishlanadi, keyingi uch g’azalda Rasuli akramga, sallallohu alayhi vasallam, bo’lgan muhabbat izhor etiladi va eng asosiysi, ularda munojot ruhi yaqqol sezilib turadi.
Hazrat Navoiyning 24–25 yoshlar oralig’ida ustozi va do’sti Sayyid Hasan Ardasherga yozgan masnaviy shaklidagi maktubining dastlabki 11 bayti hamd va munojotni, keyingi 10 bayti Sarvari Koinotga, alayhissalom, atab bitilgan.
Bu shuni bildiradiki, Alisher Navoiy hazratlari yuksak e’tiqodli inson bo’lib tarbiya topgan, hech qachon Allohning zikrini unutmagan, Haqni sevgan musulmon o’z Robbisiga qanday iltijo bilan o’tinsa, xuddi shunday yuksak maqomda o’z Parvardigoriga tobelik va qullik izhor etgan. Umrining turli fasllarida, turli yillarda yozilgan Alisher Navoiyning munojot asarlari u kishining muayyan yosh chegarasida emas, balki umrbod mana shunday ilohiy muhabbat shavqidan yonib yashaganligini bildiradi.
Islom aqiydasiga ko’ra, banda o’zining chinakam holatini anglagan sayin Allohning ulug’ligini, marhamati va rahmati cheksizligini his etadi hamda o’zining g’arib, gunohkorligini chin dildan e’tirof qilib, tavba yo’lida bardavom bo’ladi. Biz Alisher Navoiy munojotlarini xuddi shunday tushunishimiz kerak.
“Xamsa”dagi munojotlar shoirning 40–44 yoshlari oralig’ida bitilgan bo’lsa, “Lison ut-tayr” va “Munojot” asari 59–60 yoshlari oralig’ida yozilgan. Agar bu ikkala davrdagi munojotlarni qiyoslasak, ularning har birida Allohga bo’lgan chinakam taslimiyatni, tobelikni, cheksiz muhabbatni ko’ramiz. Agar “Xamsa”dagi munojotlar mazmun jihatdan o’zaro yaqin bo’lsa, “Lison ut-tayr”ning kirish qismidagi munojot va biz o’rgangan “Munojot” asari mohiyatan o’zaro mos kelishiga guvoh bo’lamiz:
“Lison ut-tayr”da:
Jonima isyon mayidin mastlig’,
Ko’ngluma fisq ahlig’a pobastlig’.
Yuz havo boshimg’a solib nafsi shum,
Xayli shayton aylabon haryon hujum.
“Munojot”da:
Ilohi, lahvu havo mayidin mastmen, ujbu riyo jomidin mayparastmen, bu dastovizlar bila shaytong’a hamdastmen.
“Lison ut-tayr”da:
Bir taaddi peshalikni xo’b deb,
O’zni oshiq deb, oni mahbub deb.
Har sitamkim tundxo’edin yetib,
Ul chu yetg’och oh urub, o’zdin ketib.
Otashin la’lidin o’t jonim aro,
Ro’zg’orim zulfu xolidin qaro.
“Munojot”da:
Ilohi, pariuzorlarg’a meni devona qilding va sham’i ruxsorlarg’a ko’nglumni parvona qilding, bu sabablardin rasvolig’ bila olamg’a afsona qilding.
“Lison ut-tayr”da:
Qilmadim umrumda bir rak’at namoz,
Sar-basir mahzi niyoz, ey beniyoz…
…Tutmadim oting qilib farzonaliq,
Sabha eldin osmayin yuz donaliq.
Bir amal hargiz riyosiz qilmadim,
Zarqsiz hargiz o’zumni bilmadim.
“Munojot”da:
“Ilohi, namozeki, el bo’lmag’uncha qilmag’aymen, xudnamolig’dur va ul namoz uchun xirqavu rido xudoroylig’dur”.
“Lison ut-tayr”da:
Bas xijolatdin manga yo’qtur hayot,
Ne uchunkim o’lturur hardam uyot.
…Gar manga bu dard bedarmon erur,
Lek darmoni sanga oson erur.
Dardima darmon inoyat aylagil,
Tavbai komil hidoyat aylagil,
Adlu ehsoningg’a xos etgil meni,
Nafsi zolimdin xalos etgil meni…
“Munojot”da:
Ilohi, o’zluk yomonlig’idin o’zlugum bila o’ta olmaydurmen va yaxshilarning etagin yomonlig’im uyotidin tuta olmaydurmen…
…Ilohi, umidimni karamingdin ma’dum qilma va rahmatingni xaloyiqqa om qilg’onda meni ham mahrum qilma…
… Ilohi, men tavba qildim degandin ne sud, Sen tavba bergilki, ham Tavvob Senu ham Ma’bud.
Bu shuni ko’rsatadiki, Alisher Navoiy umrining so’nggida o’zini Allohga yana ham yaqinroq his etgan, bu davrda uning o’z Robbisiga bo’lgan ehtiyoji, intilishi yuksak cho’qqisiga ko’tarilgan va bu buyuk mutafakkirning qaynoq misralarida aks etgan.
Islom dini aqiydasiga ko’ra, tavba insonni poklaydi, gunohlari Allohning huzurida o’chirilishiga, afv etilishiga sabab bo’ladi, yuksak maqomlarga ko’taradi. Alisher Navoiyning 60 yosh bo’sag’asida, o’z mamlakatida eng yuksak maqom tutgan paytida bunday xokisor va samimiy, dil tubidan vulqon yanglig’ otilib chiqqan iltijolari u zotning chinakam siyrati qanchalik ulug’vor bo’lganligini bildirib turadi.
Umuman olganda, turkiy millatning quyoshi bo’lgan hazrat mir Nizomiddin Alisher Navoiy hazratlarining har bir asarini o’rganish, chuqur tadqiq etish, tushunish, xalqimiz, ulg’ayib kelayotgan yoshlarimiz orasida targ’ib qilish ma’naviy yuksalish, ruhiy poklanish asosi bo’lib xizmat qiladi.
Manba: www.alishernavoiy.uz
