9 апрель — Соҳибқирон Амир Темур таваллуд топган кун
Амир Темурнинг саркардалик салоҳияти ҳақида усмонли туркларнинг XX асрдаги буюк вакили Мустафо Камол Отатурк шундай деган эди: “Менимча, жаҳонда ўтган саркардаларнинг энг улуғи Темурдир… (Хуршид Давроннинг «Менким, Тангрининг қули Темур…» эссесидан. Уни мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин)
Ҳамидулла Дадабоев
СОҲИБҚИРОНГА АТО ҚИЛИНГАН ХИСЛАТЛАР
Амир Темур тарихини ёритишга бағишланган манбаларни ўрганиш, қайта-қайта мутолаа қилиш уларда Соҳибқиронга хос кўпдан-кўп хислатлар ўз ифодасини топганлиги борасида мулоҳаза юритиш имкониятини туғдиради.
Буюк аждодимизнинг суврати ва сийрати ҳақида гап кетганда, биз, авваламбор, унинг марказлашган давлатни барпо этиш йўлидаги стратегияси, жаҳон ҳарб санъатининг ривожига қўшган улкан ҳиссаси, ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, маданий, диний нуқтаи назардан жаҳон тараққиётида тутган ўрни, эл-улус равнақи, халқ фаровонлиги, юрт тинчлиги сингари устувор йўналишлардаги фаолиятига кўпроқ диққат қаратамиз. Бундай ёндашишга эътироз бўлиши мумкин эмас. Зеро, Соҳибқиронга бутун жаҳон кўламида шуҳрат келтирган, номини Машриқдан Мағрибга қадар достон қилган сифатлар ичида қайд этилган жиҳатлар, яъни умум манфаатига хизмат қилиш асосий ўринни эгаллайди, десак асло хато қилмаган бўламиз.
Тарихий ёдгорликларда Амир Темурга хос тўғрилик, сахийлик, ростгўйлик, бағрикенглик, марҳаматлилик, меҳрибонлик, мурувватпешалик, содиқлик каби хусусиятлар ҳаётий лавҳаларда реал гавдалантирилган. Таъкидланган жиҳатларни чуқур таҳлил этиш Соҳибқирон ҳаёти, серқирра фаолиятини тўлароқ билиб олишга хизмат қилади.
1365 йили Тошкент ва Чиноз оралиғида Жета ҳукмдори Илёсхўжа лашкари билан бўлган жангдан сўнг Амир Ҳусайн Соли Саройга (Амударё бўйидаги шаҳар; кейинчалик Сарой деб номланган), Амир Темур эса, ўзининг юрти Кешга келиб тушади. Беҳисоб жангу жадаллар, ҳаёт ташвишлари ва машаққатларидан чарчаган саркарда бироз вақтини осойишталикда ўтказиш, муборак хотирини шод этиш истагида бўлади. Бироқ бу бахтиёрлик узоққа чўзилмайди. Амир Ҳусайннинг такаббурлиги, ноқонуний хатти-ҳаракати кўпчилик дилида унга нисбатан нафрат ва ғазабнинг уйғонишига сабаб бўлади. Аммо, токи Амир Темур амир Ҳусайн билан иттифоқдош экан, бирор кимса унга душманлигини очиқдан-очиқ намойиш қила олмаслигини ҳамма яхши тушунарди. Шу сабабли икки иттифоқчи ўртасига низо солиш, уларни бир-бирига қарама-қарши қўйиш ғаразида амир Мусо, Боязид Жалойирнинг ўғли Али Дарвеш ва Фарҳод исмли шахс Тармаршинхоннинг хотинларидан бўлмиш Ўрду хотун билан тил бириктириб, фитна уюштирадилар. Улар: “Амир Темур амир Ҳусайнга қарши душманлик йўлига кириб, бу ишни амалга ошириш режаси билан машғул. Бизлар буни хайриҳоҳлик билан маълум қилмоқдамиз”, деган мазмунда ёлғон ва бўҳтонга тўла сохта бир мактуб тузиб, амир Ҳусайнга жўнатишади. Амир Ҳусайн ҳақиқатдан йироқ бу мактубдан хабар топгач ваҳимага тушади ва у ҳақда хонга маълумот етказади. Хон бир кишини ёрлиқ билан Соҳибқирон томон йўллайди. Ёрлиғида Амир Темур ҳамда мактуб эгаларининг Самарқандга, Ўрду хотун ҳузурига зудликда йиғилиши, у ерда текшириш ўтказилиб, даъвонинг тўғри-нотўғрилигини аниқлаш масаласи қўйилади. Бу сўз Соҳибқиронга етгач, ўзининг ҳақлигини исботлаш, ноҳақ айбланганлигини ва туҳматга қолганлигини ошкор этиш учун дарҳол Самарқанд томон от суради. Амир Темурнинг келишидан хабар топган фитначилар тафтиш ўтказилса шарманда бўлиб қолиш ва ясоққа тортилиш хавфидан қўрқиб, Хўжанд томон равона бўладилар.
Сарбадорларни ҳийла-найранг билан маҳв этиб, Самарқандни эгаллаган амир Ҳусайн фаолиятида омадсизлик ва бахтсизлик белгилари кўрина бошлайди. Ҳукмдорлар обрў-эътибори, шаънига муносиб бўлмаган хасислик, очкўзлик, ваҳшийлик каби иллатлар унинг вужудида яққол зоҳир бўлади, мол-дунё тўплашга муккаси билан шўнғиб кетади…
Амир Ҳусайнга қарши юришлардан бирида Соҳибқирон бекларидан Дуваррака ва Шайх Али баҳодир Қарши яқинида суриштирмасдан у ерда тўхтаб турган савдо карвони аҳлини душман хаёл қилиб, улар билан жангга киради. Ғолиб келган беклар савдогарлардан катта миқдордаги ипак матони ўлжа сифатида олиб, Амир Темур ҳузурига келтирадилар. Масаланинг асл моҳиятини тезликда аниқлаган Соҳибқирон амирларини койиб, изза қилади ва матони кам-кўстсиз эгаларига қайтаради.
Амир Темур ташаббусига мувофиқ амир Ҳусайн ва Соҳибқирон ўртасида узилган дўстлик, ҳамкорлик робиталарини қайта тиклашга ҳар икки томондан мойиллик пайдо бўлади. Ҳусайн амир Мусо ва Ўлжайтуни ўн минг кишилик қўшин билан жўнатиб, уларга Соҳибқиронни рози қилиш, у билан албатта сулҳ тузиш борасида топшириқ беради. Соҳибқирон ва амир Ҳусайн юборган элчилар Кўҳак сувига яқин Алиобод мавзеида учрашадилар. Элчи томоннинг юз киши билан келганлигини кўрган баъзи мулозимлар Соҳибқиронга: “Амир Ҳусайннинг номдор саркардалари шулардир, агар уларни қўлга олсак, унда бизга қарши туришга куч-қуввати етадиган ўзга кишиси қолмайди. Қулай фурсатдан фойдаланиб қолиш керак”, деган мулоҳазани билдиришади. Амир Темур айтилган сўзларга қулоқ солмайди. Аксинча, ”аҳдни бузмоқ мардликдан эмас” принципига содиқ қолиб, элчиларнинг ҳурматини жойига қўяди. Оқибатда, икки томон дўстлик ва ҳамжиҳатлик аҳдини янгилаб, кудурат ва душманликни ўртадан кўтарадилар.
Бадахшонда олиб борилган ҳарбий ҳаракатлар пайтида Соҳибқироннинг Жаҳон Малик сардорлигидаги илғор қисми кўп ўлжа билан ортга қайтаётганида душманлар уларнинг йўлини тўсиб, олдирган ўлжаларининг ҳаммасини қайтариб оладилар, баъзи аскарларни ҳалок қиладилар. Олти юз ўттиз кишини отдан қулатиб, тутқун этадилар. Мазкур нохуш хабар Амир Темурга етгач, у бадахшонликларнинг бир неча ўн баравар лашкарига қарши жанг қилади, хавф-хатар остида қолган кишиларни тутқунликдан озод этади. Тарихий манбалар Соҳибқироннинг кейинчалик ”Мен кўпдан-кўп жангу жадаллар қилдим. Кўп қийинчиликларни бошимдан кечирдим. Аммо ушбу жангдан қаттиғини кўрмадим”, деган сўзларини келтиргани маълум.
Тарихнинг гувоҳлик беришича, Соҳибқирон мамлакат равнақи йўлида жонбозлик кўрсатган, ҳаёти хавф остида қолишига қарамай ҳар қандай шахсни эъзозлаган, қадрлаган ва муносиб тақдирлаган. 1370 йили Балхдан Самарқандга қайтган Амир Темур яқин сафдошлари, хослари, мулозимлари ва хайрихоҳларини турли сийловлар ва марҳаматларга сазовор қилади. Ҳар бир кишининг салтанатда тутган ўрни ва мавқеига қараб олий мансаблар ҳамда мартабалар билан сарафроз қилади. Алалхусус, амир Довудга Самарқанд доруғалиги, Чоку, Сайфуддин, Аббос, Искандар, Оламшайх, Ардашер қавчинларга лашкар амирлиги ва тавочиликни топширади. Сари Буға, Ҳусайн барлос, Оқ буға, Элчи Баҳодир каби амиру бекларни девон амири этиб тайинлайди. Хуллас, ҳар бир киши имкониятига кўра бирор-бир иш ёки хизматга эга бўлади.
1371 — 1372 йилларда Соҳибқироннинг лутфу марҳаматига муяссар бўлиб юрган бир гуруҳ беклар, хусусан, амир Мусо, Зиндачашм, Абу Исҳоқ Ясавурий Амир Темурга суиқасд уюштиришга аҳдлашадилар. Бу гуруҳга Хонзода Абул Маолий Термизий ҳамда шайх Абул Лайс Самарқандий ҳам аралашиб қолган эди. Уларнинг режасига биноан, Амир Темур Ўтрор яқинидаги Қаросмон мавзеида ов билан машғул бўлган чоғда қўлга олиниши керак эди. Мазкур суиқасддан хабар топган Соҳибқирон уларни ҳибсга олиб, сўроқ қилишга фармон беради. Суриштириш ва юзлаштириш натижасида фитначи гуруҳнинг исён ҳамда хиёнат қилмоқчи эканлиги исботланади. Шунга қарамай, Амир Темур қадимий дўстлиги ҳаққи, Сароймулкхонимнинг бўласи бўлганлиги ҳамда ўзаро қуда-андалик мавжудлигини ҳисобга олиб амир Мусонинг гуноҳидан ўтади. Насаби Расул алайҳис-саломнинг силсиласига уланган Хонзодага вилоятдан чиқиб кетиш, шайх Абул Лайсга эса, ҳаж сафарига жўнаш буюрилади. Зиндачашм кишанланиб, Самарқандга олиб кетилади. Абу Исҳоқ Ясавурий амир Сайфуддиннинг илтимосига кўра Соҳибқирон томонидан бутунлай афв этилади.
Ибн Арабшоҳ тан олганидек, Амир Темур қўрқмас, шижоатли, жасоратли кишиларни ёқтирар, довюрак ва мардларни ҳурмат қилар эди. Соҳибқирон муайян кишининг мавжуд айбини ошкора этмаслик, унинг иззатини тўкмасликка қаттиқ риоя қилган. Тўхтамишга қарши сафарлардан бирида кўп саркардалар мардоналик ва ботирлик кўрсатиб турган бир чоғда Бурхон ўғлон ихтиёрини қўлдан бериб, жанг майдонини ташлаб қочган эди. Соҳибқирон унинг бу нолойиқ ҳаракатидан воқиф бўлса-да, чингизийзода йигитнинг айбини ёпади, шаънини сақлаб қолади. 1398 йили Кобулнинг шимоли-шарқидаги тоғли вилоят томон Рустам мирзо қатори Бурхон ўғлон ҳам катта қўшинга бош қилиб юборилади. Соҳибқирон Бурҳон ўғлон ёрдамида бирор иш амалга оширилар, унинг мардоналиги билан бирор муҳим ғалаба қўлга киритилар деган фикрда эди. Аммо, таассуфлар бўлсинки, Бурхон ўғлоннинг юраксизлиги бу гал ҳам унга панд беради, душманнинг қорасини кўрмай туриб, совутини ташлаб қочишга мойиллик кўрсатади. Соҳибқирон қўрқоқ ва юраксиз лашкарбоши ўрнига кейинчалик шахсий тарбияси туфайли етук саркарда бўлиб етишган Муҳаммад Озодни тайинлашда янглишмаган эди.
Қаҳрамонлик, жавонмардлик ва, айниқса, шахсий матонат йигитлик пайтида маълум сабабга кўра жисмонан шикаст топган Амир Темур учун ҳам бегона хислат эмас. Савашларда жаҳонгир кўрсатган ботирлик ва жасурлик, сабот ва матонат халқимизнинг қалб тўридан ўрин олган, тилларда достон бўлган, турли афсона ва ривоятларнинг туғилишига сабаб бўлган эди.
1379 йили Урганчни муҳосара қилиш чоғида Хоразм ҳукмдори Юсуф Сўфи Амир Темурни яккама-якка олишувга чақиради. Соҳибқирон рақиб даъватини иккиланмасдан қабул қилади. Олишув учун зарур бўлган қурол-яроғ билан ораста бўлган Амир Темур ўйноқи тулпорида ҳандақ ёқасига келади ва қалъа бурж ҳамда борулари паноҳида бўлган Юсуф Сўфини кураш майдонига чорлайди. Бироқ Амир Темурнинг шиддат билан жанггоҳда рахш суришини кўриб, ўз сўзидан қайтган Юсуф Сўфи Соҳибқирон билан юзма-юз жанг қилишдан қўрғонда қолишни маъқул кўради.
Ушбу воқеадан оз фурсат ўтмай, Термиздан келтирилган, эндигина дум бериб етилган, тилни ёрувчи қовунларни Амир Темур дастурхонига тортишади. Соҳибқирон тарвузларни ўз ғаними билан баҳам кўрмоққа қарор қилади ва уларнинг бир қисмини олтин лаганларда Юсуф Сўфига юборади. Амир Темурнинг зоҳир тантилигини ўзи учун ҳақорат ёки камситиш деб тушунган Урганч ҳокими қовунларни сувга ирғитади, лаганларни эса дарвозабонга инъом қилади…
Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2007 йил 14-сони
Яна шу мавзуда мутолаа қилинг:
Соҳибқирон Амир Темур ҳикматлари
Асқад Мухтор. Инсонга қуллуқ қиладурмен. Қисса
Хуршид Даврон. Амир Темур ўғлининг ўлими ҳақида ривоят.
Хуршид Даврон.Соҳибқирон набираси
Хуршид Даврон. Бибихоним қиссаси ёҳуд тугамаган достон
Хуршид Даврон. «Темурнома» видеофилми (1996). 21 қисмдан иборат
Хуршид Даврон. Амир Темур пирлари
Хуршид Даврон. Соҳибқирон, Мирзо Улуғбек ва Муҳаммад Алининг «Алтойир юлдузи» ҳикояси ҳақида
Марсел Брион. Менким, Соҳибқирон жаҳонгир Темур
Amir Temurning sarkardalik salohiyati haqida usmonli turklarning XX asrdagi buyuk vakili Mustafo Kamol Otaturk shunday degan edi: “Menimcha, jahonda o‘tgan sarkardalarning eng ulug‘i Temurdir… (Xurshid Davronning “Menkim, Tangrining quli Temur…” essesidan. Uni mana bu sahifada o‘qishingiz mumkin) 
Hamidulla Dadaboyev
SOHIBQIRONGA ATO QILINGAN XISLATLAR
Amir Temur tarixini yoritishga bag‘ishlangan manbalarni o‘rganish, qayta-qayta mutolaa qilish ularda Sohibqironga xos ko‘pdan-ko‘p xislatlar o‘z ifodasini topganligi borasida mulohaza yuritish imkoniyatini tug‘diradi.
Buyuk ajdodimizning suvrati va siyrati haqida gap ketganda, biz, avvalambor, uning markazlashgan davlatni barpo etish yo‘lidagi strategiyasi, jahon harb san’atining rivojiga qo‘shgan ulkan hissasi, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy, diniy nuqtai nazardan jahon taraqqiyotida tutgan o‘rni, el-ulus ravnaqi, xalq farovonligi, yurt tinchligi singari ustuvor yo‘nalishlardagi faoliyatiga ko‘proq diqqat qaratamiz. Bunday yondashishga e’tiroz bo‘lishi mumkin emas. Zero, Sohibqironga butun jahon ko‘lamida shuhrat keltirgan, nomini Mashriqdan Mag‘ribga qadar doston qilgan sifatlar ichida qayd etilgan jihatlar, ya’ni umum manfaatiga xizmat qilish asosiy o‘rinni egallaydi, desak aslo xato qilmagan bo‘lamiz.
Tarixiy yodgorliklarda Amir Temurga xos to‘g‘rilik, saxiylik, rostgo‘ylik, bag‘rikenglik, marhamatlilik, mehribonlik, muruvvatpeshalik, sodiqlik kabi xususiyatlar hayotiy lavhalarda real gavdalantirilgan. Ta’kidlangan jihatlarni chuqur tahlil etish Sohibqiron hayoti, serqirra faoliyatini to‘laroq bilib olishga xizmat qiladi.
1365 yili Toshkent va Chinoz oralig‘ida Jeta hukmdori Ilyosxo‘ja lashkari bilan bo‘lgan jangdan so‘ng Amir Husayn Soli Saroyga (Amudaryo bo‘yidagi shahar; keyinchalik Saroy deb nomlangan), Amir Temur esa, o‘zining yurti Keshga kelib tushadi. Behisob jangu jadallar, hayot tashvishlari va mashaqqatlaridan charchagan sarkarda biroz vaqtini osoyishtalikda o‘tkazish, muborak xotirini shod etish istagida bo‘ladi. Biroq bu baxtiyorlik uzoqqa cho‘zilmaydi. Amir Husaynning takabburligi, noqonuniy xatti-harakati ko‘pchilik dilida unga nisbatan nafrat va g‘azabning uyg‘onishiga sabab bo‘ladi. Ammo, toki Amir Temur amir Husayn bilan ittifoqdosh ekan, biror kimsa unga dushmanligini ochiqdan-ochiq namoyish qila olmasligini hamma yaxshi tushunardi. Shu sababli ikki ittifoqchi o‘rtasiga nizo solish, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish g‘arazida amir Muso, Boyazid Jaloyirning o‘g‘li Ali Darvesh va Farhod ismli shaxs Tarmarshinxonning xotinlaridan bo‘lmish O‘rdu xotun bilan til biriktirib, fitna uyushtiradilar. Ular: “Amir Temur amir Husaynga qarshi dushmanlik yo‘liga kirib, bu ishni amalga oshirish rejasi bilan mashg‘ul. Bizlar buni xayrihohlik bilan ma’lum qilmoqdamiz”, degan mazmunda yolg‘on va bo‘htonga to‘la soxta bir maktub tuzib, amir Husaynga jo‘natishadi. Amir Husayn haqiqatdan yiroq bu maktubdan xabar topgach vahimaga tushadi va u haqda xonga ma’lumot yetkazadi. Xon bir kishini yorliq bilan Sohibqiron tomon yo‘llaydi. Yorlig‘ida Amir Temur hamda maktub egalarining Samarqandga, O‘rdu xotun huzuriga zudlikda yig‘ilishi, u yerda tekshirish o‘tkazilib, da’voning to‘g‘ri-noto‘g‘riligini aniqlash masalasi qo‘yiladi. Bu so‘z Sohibqironga yetgach, o‘zining haqligini isbotlash, nohaq ayblanganligini va tuhmatga qolganligini oshkor etish uchun darhol Samarqand tomon ot suradi. Amir Temurning kelishidan xabar topgan fitnachilar taftish o‘tkazilsa sharmanda bo‘lib qolish va yasoqqa tortilish xavfidan qo‘rqib, Xo‘jand tomon ravona bo‘ladilar.
Sarbadorlarni hiyla-nayrang bilan mahv etib, Samarqandni egallagan amir Husayn faoliyatida omadsizlik va baxtsizlik belgilari ko‘rina boshlaydi. Hukmdorlar obro‘-e’tibori, sha’niga munosib bo‘lmagan xasislik, ochko‘zlik, vahshiylik kabi illatlar uning vujudida yaqqol zohir bo‘ladi, mol-dunyo to‘plashga mukkasi bilan sho‘ng‘ib ketadi…
Amir Husaynga qarshi yurishlardan birida Sohibqiron beklaridan Duvarraka va Shayx Ali bahodir Qarshi yaqinida surishtirmasdan u yerda to‘xtab turgan savdo karvoni ahlini dushman xayol qilib, ular bilan jangga kiradi. G‘olib kelgan beklar savdogarlardan katta miqdordagi ipak matoni o‘lja sifatida olib, Amir Temur huzuriga keltiradilar. Masalaning asl mohiyatini tezlikda aniqlagan Sohibqiron amirlarini koyib, izza qiladi va matoni kam-ko‘stsiz egalariga qaytaradi.
Amir Temur tashabbusiga muvofiq amir Husayn va Sohibqiron o‘rtasida uzilgan do‘stlik, hamkorlik robitalarini qayta tiklashga har ikki tomondan moyillik paydo bo‘ladi. Husayn amir Muso va O‘ljaytuni o‘n ming kishilik qo‘shin bilan jo‘natib, ularga Sohibqironni rozi qilish, u bilan albatta sulh tuzish borasida topshiriq beradi. Sohibqiron va amir Husayn yuborgan elchilar Ko‘hak suviga yaqin Aliobod mavzeida uchrashadilar. Elchi tomonning yuz kishi bilan kelganligini ko‘rgan ba’zi mulozimlar Sohibqironga: “Amir Husaynning nomdor sarkardalari shulardir, agar ularni qo‘lga olsak, unda bizga qarshi turishga kuch-quvvati yetadigan o‘zga kishisi qolmaydi. Qulay fursatdan foydalanib qolish kerak”, degan mulohazani bildirishadi. Amir Temur aytilgan so‘zlarga quloq solmaydi. Aksincha, ”ahdni buzmoq mardlikdan emas” prinsipiga sodiq qolib, elchilarning hurmatini joyiga qo‘yadi. Oqibatda, ikki tomon do‘stlik va hamjihatlik ahdini yangilab, kudurat va dushmanlikni o‘rtadan ko‘taradilar.
Badaxshonda olib borilgan harbiy harakatlar paytida Sohibqironning Jahon Malik sardorligidagi ilg‘or qismi ko‘p o‘lja bilan ortga qaytayotganida dushmanlar ularning yo‘lini to‘sib, oldirgan o‘ljalarining hammasini qaytarib oladilar, ba’zi askarlarni halok qiladilar. Olti yuz o‘ttiz kishini otdan qulatib, tutqun etadilar. Mazkur noxush xabar Amir Temurga yetgach, u badaxshonliklarning bir necha o‘n baravar lashkariga qarshi jang qiladi, xavf-xatar ostida qolgan kishilarni tutqunlikdan ozod etadi. Tarixiy manbalar Sohibqironning keyinchalik ”Men ko‘pdan-ko‘p jangu jadallar qildim. Ko‘p qiyinchiliklarni boshimdan kechirdim. Ammo ushbu jangdan qattig‘ini ko‘rmadim”, degan so‘zlarini keltirgani ma’lum.
Tarixning guvohlik berishicha, Sohibqiron mamlakat ravnaqi yo‘lida jonbozlik ko‘rsatgan, hayoti xavf ostida qolishiga qaramay har qanday shaxsni e’zozlagan, qadrlagan va munosib taqdirlagan. 1370 yili Balxdan Samarqandga qaytgan Amir Temur yaqin safdoshlari, xoslari, mulozimlari va xayrixohlarini turli siylovlar va marhamatlarga sazovor qiladi. Har bir kishining saltanatda tutgan o‘rni va mavqeiga qarab oliy mansablar hamda martabalar bilan sarafroz qiladi. Alalxusus, amir Dovudga Samarqand dorug‘aligi, Choku, Sayfuddin, Abbos, Iskandar, Olamshayx, Ardasher qavchinlarga lashkar amirligi va tavochilikni topshiradi. Sari Bug‘a, Husayn barlos, Oq bug‘a, Elchi Bahodir kabi amiru beklarni devon amiri etib tayinlaydi. Xullas, har bir kishi imkoniyatiga ko‘ra biror-bir ish yoki xizmatga ega bo‘ladi.
1371 — 1372 yillarda Sohibqironning lutfu marhamatiga muyassar bo‘lib yurgan bir guruh beklar, xususan, amir Muso, Zindachashm, Abu Is’hoq Yasavuriy Amir Temurga suiqasd uyushtirishga ahdlashadilar. Bu guruhga Xonzoda Abul Maoliy Termiziy hamda shayx Abul Lays Samarqandiy ham aralashib qolgan edi. Ularning rejasiga binoan, Amir Temur O‘tror yaqinidagi Qarosmon mavzeida ov bilan mashg‘ul bo‘lgan chog‘da qo‘lga olinishi kerak edi. Mazkur suiqasddan xabar topgan Sohibqiron ularni hibsga olib, so‘roq qilishga farmon beradi. Surishtirish va yuzlashtirish natijasida fitnachi guruhning isyon hamda xiyonat qilmoqchi ekanligi isbotlanadi. Shunga qaramay, Amir Temur qadimiy do‘stligi haqqi, Saroymulkxonimning bo‘lasi bo‘lganligi hamda o‘zaro quda-andalik mavjudligini hisobga olib amir Musoning gunohidan o‘tadi. Nasabi Rasul alayhis-salomning silsilasiga ulangan Xonzodaga viloyatdan chiqib ketish, shayx Abul Laysga esa, haj safariga jo‘nash buyuriladi. Zindachashm kishanlanib, Samarqandga olib ketiladi. Abu Is’hoq Yasavuriy amir Sayfuddinning iltimosiga ko‘ra Sohibqiron tomonidan butunlay afv etiladi.
Ibn Arabshoh tan olganidek, Amir Temur qo‘rqmas, shijoatli, jasoratli kishilarni yoqtirar, dovyurak va mardlarni hurmat qilar edi. Sohibqiron muayyan kishining mavjud aybini oshkora etmaslik, uning izzatini to‘kmaslikka qattiq rioya qilgan. To‘xtamishga qarshi safarlardan birida ko‘p sarkardalar mardonalik va botirlik ko‘rsatib turgan bir chog‘da Burxon o‘g‘lon ixtiyorini qo‘ldan berib, jang maydonini tashlab qochgan edi. Sohibqiron uning bu noloyiq harakatidan voqif bo‘lsa-da, chingiziyzoda yigitning aybini yopadi, sha’nini saqlab qoladi. 1398 yili Kobulning shimoli-sharqidagi tog‘li viloyat tomon Rustam mirzo qatori Burxon o‘g‘lon ham katta qo‘shinga bosh qilib yuboriladi. Sohibqiron Burhon o‘g‘lon yordamida biror ish amalga oshirilar, uning mardonaligi bilan biror muhim g‘alaba qo‘lga kiritilar degan fikrda edi. Ammo, taassuflar bo‘lsinki, Burxon o‘g‘lonning yuraksizligi bu gal ham unga pand beradi, dushmanning qorasini ko‘rmay turib, sovutini tashlab qochishga moyillik ko‘rsatadi. Sohibqiron qo‘rqoq va yuraksiz lashkarboshi o‘rniga keyinchalik shaxsiy tarbiyasi tufayli yetuk sarkarda bo‘lib yetishgan Muhammad Ozodni tayinlashda yanglishmagan edi.
Qahramonlik, javonmardlik va, ayniqsa, shaxsiy matonat yigitlik paytida ma’lum sababga ko‘ra jismonan shikast topgan Amir Temur uchun ham begona xislat emas. Savashlarda jahongir ko‘rsatgan botirlik va jasurlik, sabot va matonat xalqimizning qalb to‘ridan o‘rin olgan, tillarda doston bo‘lgan, turli afsona va rivoyatlarning tug‘ilishiga sabab bo‘lgan edi.
1379 yili Urganchni muhosara qilish chog‘ida Xorazm hukmdori Yusuf So‘fi Amir Temurni yakkama-yakka olishuvga chaqiradi. Sohibqiron raqib da’vatini ikkilanmasdan qabul qiladi. Olishuv uchun zarur bo‘lgan qurol-yarog‘ bilan orasta bo‘lgan Amir Temur o‘ynoqi tulporida handaq yoqasiga keladi va qal’a burj hamda borulari panohida bo‘lgan Yusuf So‘fini kurash maydoniga chorlaydi. Biroq Amir Temurning shiddat bilan janggohda raxsh surishini ko‘rib, o‘z so‘zidan qaytgan Yusuf So‘fi Sohibqiron bilan yuzma-yuz jang qilishdan qo‘rg‘onda qolishni ma’qul ko‘radi.
Ushbu voqeadan oz fursat o‘tmay, Termizdan keltirilgan, endigina dum berib yetilgan, tilni yoruvchi qovunlarni Amir Temur dasturxoniga tortishadi. Sohibqiron tarvuzlarni o‘z g‘animi bilan baham ko‘rmoqqa qaror qiladi va ularning bir qismini oltin laganlarda Yusuf So‘figa yuboradi. Amir Temurning zohir tantiligini o‘zi uchun haqorat yoki kamsitish deb tushungan Urganch hokimi qovunlarni suvga irg‘itadi, laganlarni esa darvozabonga in’om qiladi…
Manba: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2007 yil 14-soni
Yana shu mavzuda mutolaa qiling:
Sohibqiron Amir Temur hikmatlari
Asqad Muxtor. Insonga qulluq qiladurmen. Qissa
Xurshid Davron. Amir Temur o‘g‘lining o‘limi haqida rivoyat.
Xurshid Davron.Sohibqiron nabirasi
Xurshid Davron. Bibixonim qissasi yohud tugamagan doston
Xurshid Davron. «Temurnoma» videofilmi (1996). 21 qismdan iborat
Xurshid Davron. Amir Temur pirlari
Xurshid Davron. Sohibqiron, Mirzo Ulug‘bek va Muhammad Alining «Altoyir yulduzi» hikoyasi haqida
Marsel Brion. Menkim, Sohibqiron jahongir Temur
Hamidulla Dadaboyev. Amir Temurning harbiy mahorati — Xurshid Davron kutubxonasi by Khurshid Davron on Scribd
