ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ МАЪНАВИЙ МЕРОСИНИНГ УМУМИНСОНИЙ МАДАНИЯТДА ТУТГАН ЎРНИ
Миллий ўзлигимизни ўзида мужассамлаштирган буюк аждодларимизнинг маънавий мероси халқимизнинг руҳини, ғурур-ифтихорини, қудратини, орзу-интилишларини акс эттирадиган маънавий омиллардан биридир. Шу маънода, ислом оламида ўлмас асарлари билан чуқур из қолдирган улуғ мутасаввиф аллома Жалолиддин Румий меросини илмий асосда таҳлил этиш ва унинг ислом маданиятида тутган ўрнини тадқиқ қилиш масаласи маънавий соҳадаги ислоҳотларимиз ривожида муҳим аҳамият касб этади.
Жалолиддин Румий меросининг ислом маданиятидаги ўрнини тадқиқ қилишда аввало, ўрта асрлар мусулмон Шарқининг муаззам таълимотларидан бўлмиш тасаввуфга эътиборимизни қаратишга тўғри келади. Тасаввуф исломнинг ботиний жиҳатларини қамраб олиб, унинг бош ғояси Аллоҳ таолонинг ризолигига эришиш учун нафсни поклаб гўзал ахлоқ соҳиби бўлишга интилмоқ, яъни Муҳаммад пайғамбар (с.а.в.) хулқи билан ахлоқланишдир. Қуръони карим ва ҳадиси шарифга таянган тасаввуф ислом илм-фани ва маданиятидан муносиб ўрин олган Жалолиддин Румий учун ҳам маънавий етуклик пиллапояси бўлиб хизмат қилган. Мавлоно Румий шахсияти ва ижоди борасидаги тадқиқотларда Мавлоно фикр ва ақида жиҳатдан Қуръонга таянганлиги уқтирилади. Хусусан, Мавлоно Румийнинг «Маснавий” асари ҳақида Н. Комилов қуйидаги фикрларни билдиради:
“Маснавий»да бир неча юз ҳикоят ва ривоятлар келтирилган. Қуръони каримнинг юзлаб ояти тилга олиниб, тафсир этилган, 690 ҳадисга румиёна шарҳ берилган. Кўз олдимизда ҳам Калом илмининг улуғ билимдони, ҳам тасаввуф таълимотини сарбаланд чўққига олиб чиққан ориф инсон, ҳам муқтадир даҳо шоир гавдаланади. Оддий латифалар, ҳикоятлардан Румий фавқулодда фалсафий сўфиёна маънолар чиқаради, теран доирадан доирага, даражадан даражага кўтарилиб боради. “Қуръоннинг уч қабат ботиний маъноси бор”, деб қайд этади у ва ана шу маъноларни изчил бизга тушунтиради”1.
Ҳақиқатан ҳам Мавлоно Румийнинг барча асарлари ислом динининг моҳияти асосида ёзилган бўлиб, олам ва одам моҳиятининг маънавий сир-асрорларидан воқиф қилади. Мутафаккир инсоннинг бу дунёдаги аҳволи, руҳияти хусусида таъкидлаб шундай фикрларни билдиради: «Инсонда шу қадар улкан ишқ, ҳирс, орзу ва дард бордирки, юз мингларча олам ўзиники бўлса ҳам, кўнгли тинчимайди. У ишда, санъатда, илму нужумда, ҳакимликда машғул. Бироқ буларнинг ҳеч биридан ҳузур тополмайди. Чунки истаган нарсасини қўлга киритолмаган. Ёр дилором, яъни кўнгилни тинчлантирувчи демакдир. Шундай экан, кўнгил бошқа нима билан қандай хотиржам бўлсин? Завқ ва орзулар зинапояга ўхшайди. Зинапоялар ўтириб дам олишга мослашмаган, аксинча усти босиб ўтилади, холос. Умрни шу зиналарда беҳуда ўтказмаслик учун ғофилликдан тез уйғонган ва аҳволининг моҳиятини англаб етган зот қандай бахтли»2.
Мавлононинг “Фиҳи мо фиҳи” (“Ичиндаги ичиндадир”) асаридаги бу фикрлардан кўринадики, бу дунёда инсонни чалғитадиган ва унинг ўзлигини англашга тўсқинлик қиладиган ўткинчи воситалар бисёр. Инсон ўз моҳиятини англамоғи учун ва ҳақиқий ҳотиржамликка эришиш учун ҳаётидаги ўткинчи воситаларга алданиб қолмаслиги керак бўлади. Инсоннинг моҳиятини Мавлоно икки асосда – моддий ва маънавий жиҳатларнинг уйғунлигида деб билади: “Агар данакни чақиб, мағзини эксанг унмайди. Агар қобиғи билан бирга тупроққа қадасанг-чи, униш ҳодисаси рўй беради”3. Бунда мутафаккир биоруҳий мавжудот бўлган инсонга ишора қилиб, данакнинг мағзи руҳ, қобиғи эса инсоннинг вужуди эканлигини, бу фоний дунёда инсоннинг икки дунё саодатига ноил бўлиши учун эса мана шу моддий ва маънавий асоснинг уйғунлиги муҳим аҳамият касб этишини назарда тутади4.
Бундан кўринадики, Мавлононинг мақсади инсонни ғофилликдан уйғотиб, ўз моҳиятини теран англашга ундаш, унинг фақат моддият асири бўлиб қолмаслиги ва ҳақиқий илм ва ҳикматнинг боши бўлган Аллоҳни танишга, Унинг жамолига мушарраф бўлишга чақиришдир. Бунинг учун инсон вужудидаги ҳайвонийлик сифати мағлуб бўлиб, инсонийлик сифати зуҳур этилиши керак бўлади. Ана шунда Мавлоно айтганларидек, «Инсоннинг ичи ҳуррият олами…»га5 айланади.
Мавлононинг тасаввуфий қарашлари инсоннинг тақдири, ҳаётдаги мақсади, асли ва аслиятига қайтишлик, Аллоҳни танишга бўлган интилишларга йўналтирилган эди. Мавлоно инсоннинг қалб дунёсидаги хазинани кашф этди. Инсонийлик хамирини пиширди ва инсонийлик жавҳарига ишлов берди6. Шу билан бирга ислом тасаввуфи моҳиятини башариятга ўзининг илоҳий ишққа йўғрилган сатрлари билан англатишга ҳаракат қилди ва бу борада беқиёс муваффақиятлар қозонди. У тасаввуфни ишқ йўли эканлигини ўзига хос мажозий маъноларга бой ирфоний шеърияти билан тушунтирди.
Мавлонога ўзларини яқин деб билган бошқа диндагилар: “Биз Мусо ва Исо алайҳимоссаломнинг сирларини унда кўрдик, ундан топдик. У қуёш каби бир ерни эмас, бутун дунёни ёритади”7 каби фикрлари билан унинг нафақат ислом дунёси, балки жаҳон маданиятидаги мавқеининг юксаклигига ишора қиладилар. Бизнингча, Жалолиддин Румийнинг умуминсоний маданият силсиласидан ўрин эгаллашига сабаб, унинг ислом динининг асл моҳияти Аллоҳни севиш эканлиги, бундан Расулуллоҳ севгиси, Қуръон севгиси, имон севгиси, инсон севгиси намоён бўлишини таълим берганлар.
Маълумки, тасаввуфда илоҳий ишқ масаласи муҳим аҳамият касб этади. Ислом маданиятининг маънавий хусусиятларини ўзида мужассамлаштирган тасаввуф шеърияти асосида ҳам айнан илоҳий ишқ ётади. Мавлоно Румий ҳам ўз ижоди билан илоҳий ишқ масаласига эътибор бериб, унинг диний-тасаввуфий маъноларини очиб берди. Мавлоно дунёвий ишқни эмас, ҳақиқий ишқни англатганлар. Тасаввуфдаги дунёвий ва илоҳий ишқ хусусида тўхталиб, ушбу ҳикоятни келтиради:
«Мажнун Лайли ишқига етишиш учун туясига миниб йўлга чиқади. Туянинг бўталоғи бор эди. Мажнун туяни югуртирса, бўталоқ орқада қола бошлади. Туя эса боласига илҳақ орқасига тисланар эди. Мажнун туянинг устида уйқуга кетади. Бир пайт қараса туя еридан бир қадам ҳам жилмайди. Шу пайт Мажнун туясига шундай дейди: «Эй туя! Иккимиз ҳам ошиқмиз. Мен Лайлойимга, сен бўталоғингга, биз бир-биримиз билан йўлдош бўла олмаймиз. Чунки бизнинг йўлимиз айродир. Ҳақиқий ошиқ тан туясига эмас, жон туясига миниши керак. Жон ва бақо оламида қанот очиб учиши керак”8. Бу ўринда Мавлоно дунёвий ишқни эмас, ҳақиқий ишқни англатганлар. Дунёвий ишқни эса Мажнуннинг туясини бўталоғига бўлган интилишига ўхшатади. Умуман олганда Мавлоно назарида Ишқ бутун мазҳабларни бирлаштиради ва инсонлар орасида бирликни вужудга келтиради. Ишқнинг ранги йўқ, шакллари ва шамойиллари буюк ғоялар ва мақсадларда кўринади. Румий ҳазратларининг теран қарашларида ўзига хос томони шундаки, улардаги олам ва одам, онг ва борлиқ, инкор ва исбот каби фалсафий тушунчаларнинг асл моҳиятини англаймиз. Чунки Румий ҳазратлари бу тушунчаларни содда тарзда ҳаётий ҳикоятлар мисолида тушунтиришга ҳаракат қилади. Қолаверса, Қуръони карим оятларининг тафсири ва ҳадиси шарифларнинг маънавий гўзалликлари теран ифодасини топган. Бундан ташқари, барча замонларнинг энг оғриқли ҳодисаларидан бўлган мазҳабпарастлик, эътиқодлар ва динлар ўртасидаги зиддиятлар хусусида Жалолиддин Румий ўзига хос фикрларни билдиради: “Йўллар турли-туман бўлса ҳам ғоя бирдир. Ахир кўрмаяпсанми, Каъбага элтувчи қанча йўллар бор. Ким Румдан, ким Шомдан, ким Ажамдан, ким Чиндан ва яна кимдир Ҳинду Ямандан йўлга чиқади. Агар йўлларга боқадиган бўлсак, буюк фарқлар бор. Мақсадга, ғояга назар солсак-чи, уларнинг ҳаммаси бир – Каъбага йўналгандир. Бу ердаги ишқ жуда улуғдир. Чунки бунда ҳеч қандай тушунмаслик, бошбошдоқлик йўқдир. Каъбага келинганда, йўллардаги ғавғолар, уришиб сўкишлар барҳам топади. Чунки йўлда бир-бирларига «Кофирсан, фалонсан-пистонсан» деганлар Каъбага келишлари билан мақсадлари бир эканини тушунадилар»9.
Мавлоно бу дунёдаги инсонларнинг эътиқодий мақсадлари ва интилишлари ҳақида фикрини давом эттириб, мақсад сари элтувчи йўллар кўп, аммо уларнинг борар жойи бир эканлигини таъкидлаб зиддиятларни инкор этадилар. Диний ихтилофлар йўлларнинг хилма-хиллигидадир, яъни шаклдадир. Йўлларнинг туташган жойи Каъбага келинганда барчанинг мақсади аён бўлиб, моҳият равшанлашади, моҳиятни англаганлар орасида эса низолар барҳам топади.
Жалолиддин Румий ижодининг жаҳон халқлари орасида машҳур бўлишида унинг вафотидан кейин шакллантирилган мавлавия тариқати ҳам муҳим ўрин тутади. Мавлавия тариқатининг асослари кўпроқ Румийнинг ўғли Султон Валад томонидан ишлаб чиқилиб амалга оширилган. Мавлавия тариқати бошқа тариқатлардан фарқли ўлароқ, кўпроқ халқнинг ўзига тўқ санъаткору мусиқашунослари орасида кенг тарқалган. Бунда гўзал санъатлар ва мусиқа билан бўлган алоқанинг ҳам таъсири бор. Айниқса, туркий тасаввуф мусиқасининг пайдо бўлишида бу тариқатнинг беқиёс хизмати сингган. Ҳар йили Кўниёдаги Жалолиддин Румий музейида уюштириладиган Мавлоно кечаларида турли ўлкалардан кўплаб зиёлилар қатнашадилар. Мавлавия тариқатига баъзи ҳолларда шиа, маломатий, қаландарий унсурлари ҳам қоришиб кетган. Ишқу жазбага кўпроқ эътибор берган бу тариқат ғайримуслимлар томонидан исломнинг тан олинишида катта ҳисса қўшган. Мавлавия тариқати дунё миқёсида ягона марказдан туриб бошқарилган. Марказий даргоҳ 1925 йилгача Кўниёда бўлиб, такя ва тариқатлар тугатилгач, Халабга кўчган. Бу тариқатнинг шўъбаси йўқ, аммо ринд ва илоҳий ишқ жиҳатлари кучли бўлган «Шамс» шохобчаси («Шамс» тариқат шохобчаси Шамс Табризийдан тарқалган) ва зуҳдга аҳамият берувчи “Валад” шохобчаси (яъни Султон Валад шохобчаси) борлиги манбаларда айтилган. Бироқ булар шохобчалардан кўра кўпроқ маслакдир. Мавлавийлик тариқати ишқу жазба, самоъ ва сафога асосланган.
Шундай қилиб, Жалолиддин Румийнинг маънавий мероси ислом маданиятида юксак ўрин тутади. Унинг ҳаёти ва ижодий фаолияти марказида инсонни тўғри йўлга бошлаш ва тарбиялашнинг долзарб аҳамиятини кўришимиз мумкин. Мутафаккир жамиятнинг тараққиётини диний-ахлоқий комилликда кўрган. Шунинг учун инсонларни комиллик сари элтувчи ўзига хос қарашларни илгари сурган. Бу қарашлар замирида ҳам маънавий тарбия муҳим ўрин тутиб, бу тарбия ислом маънавияти асосида қурилганини кўришимиз мумкин.
Мавлоно Румий асарларидаги диний-ирфоний ғоялар ислом тасаввуфининг асосида шаклланган бўлса-да, Мавлоно ўз даврида мустақил ўзига хос позициясига эга эди. Бу унинг ислом ва тасаввуф маънавияти халқчил руҳда фалсафий мушоҳадаларга бой ҳикоятлар ва маснавий жанрида битилган шеъриятида намоён бўлади. Жалолиддин Румий шеърияти юксак эстетик мазмунга эга бўлиб, ундаги маънавий ғоялар ирқи, миллати ва динидан қатъи назар, инсоннинг ўзини англашига хизмат қилади, инсон қалбига борувчи барча йўлларни бирлаштиради ва азалий моҳиятларни кашф қилиб, инсониятни бағрикенглик ва маънавий комиллик сари етаклайди.
Бахтиёр Каримов,
Ўзбекистон Миллий университети
ўқитувчиси.
1 Жалолиддин Румий. Маънавий маснавий. Т.: Шарқ, 1999. Б. 12.
2 Румий, Жалолиддин. Ичиндаги ичиндадур. Т., 2001. Б. 65.
3 Ўша асар. Б. 4.
4 Ўша асар. Б. 85.
5 Ўша асар. Б. 94.
6 Ризо А. Ораста. Мавлоно Жалолиддин Румийнинг инсонийлик қарашлари. Ишқда ва яратилишда янгидан туғилиш. Таржимонлар: Демиркўл Б., Ўздемир И. Анқара, 2000. Б. 39.
7 Абдулбоқи Гулпинарли. Мавлоно Жалолиддин ҳаёти, асарлари, фалсафаси. Истанбул. 1999. Б. 129.
8 Румий, Жалолиддин. Ичиндаги ичиндадур. Т., 2001. Б. 25.
9 Ўша асар. Б. 93.