Таниқли шоир ва таржимон Саййид Неъматуллоҳ Иброҳим томонидан Мавлоно Жалолиддин Румийнинг улуғвор асари — “Маснавийи маънавий”сидан олинган шоҳбайтларга назмий шарҳларининг биринчи қисмини тақдим этмоқдамиз.
Р У М И Ё Н А
“Маснавийи маънавий”дан олинган
шоҳбайтларга Саййид Неъматуллоҳ Иброҳимнинг
назмий шарҳлари
Т А М Ҳ И Д
“Маснавйро масраҳу машруҳ деҳ,
Суврати амсоли ўро руҳ деҳ.”
Ё Илоҳий! Асра асрори дилим,
Маснавийга мос қил туркий тилим,
Ҳар сўзимни бебаҳо бир дур қил,
Маснавийни эл аро манзур қил.
Жомим ичра қуй шароби нобни,
Майда кўргиз ул рухи маҳтобни.
Бизни ўзлик хилватига шоҳ қил,
Жовидон ишқ сеҳридан огоҳ қил.
Ҳам шуъода айла бизни масту маст,
Ҳақпарасту ишқпарасту нурпараст.
Дил бу мангудир, анга кулфат абас,
Унга Сендин ўзга бир улфат абас!
Бул машаққат йўлида нур йўллагил,
Иқтидорим қил ато, ҳам қўллагил.
“Маснавийга масраҳу машруҳ бер,
Суврати тамсилига Сен руҳ бер!”
1
“Аз ҳама мебур, бад Ў пайванд кун,
Бар дари як Ёр худро банд кун.”
Фитратингга қил назарким, нур бор,
Жовидон ўзлик аталмиш дур бор.
Уз тааллуқ деб аталган домни,
Берма қўлдан эрк деган эҳромни.
Кимки қисмат комида саҳв айлагай,
Нафси ўзлик жавҳарин маҳв айлагай.
Нафс таҳайюр риштасин узгай мудом,
Не балолиғ кунни кўргизгай мудом.
Сен закий бўлгил, қидир дилдан зиё,
Шунда қалбинг қаърида сингай риё.
Кеч бу жисминг фитнасидин, дилга кир,
Парда тортиб қалб деган маҳмилга кир.
Қил таважжуҳ дилда Биру Борга,
Ошно бўлгил адам—асрорга.
“Барчадин кеч, У билан пайванд бўл
Битта Ёр измида доим банд бўл.”
2
“Ҳар касе аз занни худ шуд ёри ман,
Аз даруни ман нажуст асрори ман.”
Ўзга сувратни дилингга қилма жо,
Хок қилма, дилни айла кимиё.
Хилватингда бенишон у рангни топ,
Боқ дилинг қаърига, ўз Каъбангни топ.
Ўзга маҳфилдан тақир ахтарма ком,
Ўз дилингнинг оташинда ён мудом.
Ўз руҳоний оламинг аҳбоби бўл.
Ошиқ аҳли бўлса, табъу тоби бўл.
Жавҳаринг занглатма сен ҳасрат билан,
Дилни обод айлагил ҳайрат билан.
Эътиқодсиз умр туганмас ғам эрур,
Бемуҳаббат рўзгор мотам эрур.
Топ таҳайюр аршида розингни сен,
Жўрла ваҳдат базмига созингни сен.
“Кимки шубҳа бирла бўлмиш ёримиз,
Топмади дил қаъридан асроримиз.”
3
“Суврате аз суврати дигар камол
Гар бичўяд, бошад он айни залол.”
Маърифатдин ким жудо айлар ўзин,
Наъузибиллаҳ, ул худо айлар ўзин.
Мовуманлик бирла мақтангай агар,
Унда кўргай феълини гов бирла хар*.
Бул сифат бўлса, билинг, у хастадир,
Куфри бирла минг тубандир, пастдадир.
Кўкси ичра нур—коми бўлмагай,
Файзи умри, субҳу шоми бўлмагай.
Меҳри бўлмас на ҳаёт, на бандага,
Роз айтманг бул каби шармандага,
Одамийлик илмидан маҳрум эрур,
Минг тирик бўлсин магар, марҳум эрур.
Чунки сувратдир анга олий мақом,
Ўзга маъбуди анинг йўқ, вассалом.
“Ким агар ахтарса сувратдин камол,
Тонг эмас,топгай муқаррар у завол.”
————————————-
*Гов бирла хар – сигир ва эшак.
4
“Сирри пинҳон аст андар зеру бам,
Фош агар гўям, жаҳон барҳам занам.”
Ишқдир кўнгил учун олий мақом,
Шайх Муҳаммаддин* эрур ушбу калом:
Улки, одам ичра сиғмас—олам у,
Улки, олам ичра сиғмас—одам у.
Бу ҳаёт, эй зиндадил, ўйла, надур?
Мулки олам ичра ишқ у, ишқи ҳур.
Билки, сайқал топтирар фарҳангни ишқ,
Жавҳари оина қилгай сангни ишқ.
Аҳли дилга сийнаи Сийно берур,
Ҳам ҳунармандга яди байзо* берур.
Наздида ҳар мумкину мавжуд мот,
Жумла олам—аччиғ, ул шохи набот.
Олам ичра сулҳ ҳам пайкор Ишқ,
Оби ҳайвон,тийғи жавҳардор Ишқ.
“Ишқ кўксим ичра дардин жойлагай,
Фош агар айтсам, қиёмат айлагай.”
——————————
*Шайх Муҳаммад—покистонлик буюк мутафаккир шоир Муҳаммад Иқбол.
*Яди байзо—Мусо алайҳиссаломнинг мўъжизакор қўллари.
5
“Аз ту мо сад гун ажоиб дидаем,
Лек маъзурем, чун бедийдаем.”
Сен Жамилсен, ё Илоҳий, сен жамил!*
Не гўзаллик бўлса сенда—муттасил.
Заррадин то коинот нурингдадир,
Ҳам рубубийёти* маҳрурингдадир.
Наргису сарв, гул гиёҳ, ҳар арғувон
Бор наботат якка сендин армуғон.
Борлиқ ичра фарду кулли жамдасен,
Ой-қуёш ҳам ҳар гиёҳ, шабнамдасен.
Шомда юлдузли самода сен ўзинг,
Тонгда мармардек ҳавода сен ўзинг.
Авлиёлар тийнати—сен бирладир,
Бор нафосат қиймати—сен бирладир.
Минг таассуф, бизда ҳайрат йўқ эрур,
Англамакка илму ғайрат йўқ эрур.
“Мўъжиза—минг кўрди Сендан дийдамиз,
Лек маъзур тутки, биз бедийдамиз…”
———————————
*Жамил— ниҳоятда гўзал.( Худонинг сифатларидан бири.)
*Рубубият—Худонинг парвариш қилиш қудрати.
6
“Як замон з-ин қибла гар зоҳил шавй,
Сухраи ҳар қиблаи ботил шавй.”
Мен букун субҳу саҳар зикр айладим,
Мавлавийнинг сўзларин фикр айладим.
Йиғладим мен бу ҳақиқат наздида,
Лол қолдим бу тариқат наздида.
Ҳайратим бордир маним, эй жон, сенга,
Нафратим бордир маним, даврон, сенга.
Айри қолганман, демак, дил розидан,
Айри юрганман кўнгил ҳамрозидан.
Мен-ку волид-волидам дилбандиман,
Лек даҳрий салтанат фарзандиман.
Мосуво қилмиш мени жондин жудо,
Тарбият қилмиш у Яздондин жудо.
Кўзларимда қотди ғафлат—хоблар,
Ваҳки, мендан юз бурар меҳроблар.
Ваҳ, улуғ қиблам аро ғофил ўзим,
Дайр аро саргаштаи ботил ўзим…
7
“Зиндагй омад барои бандагй,
Зиндагй бебандагй—шармандагй.”
Оллоҳ-оллоҳ, дун аро аҳрор йўқ,
Кўнглимиз англарга бир аброр йўқ.
Руҳда кечса гар бу янглиғ хорлик,
Дилда ошгай тазвири беморлик.
Аҳли юртда ишқдин бир гард йўқ,
Фитнаси кўп, кўнгли ичра дард йўқ.
Дарди йўқким, ёр эмас виждон анга,
Фарди йўқким, бўлса ёр иймон анга.
Зеро иймон ёр эмас, у хордир,
Қисматинда бу қаролиғ бордир.
Бу қаролиғ элни мадфун айлагай,
Рўзгорин то абад дун айлагай.
Оллоҳ-оллоҳ, уз жаҳолат чокини,
Қил мунаввар бу улус идрокини.
“Бу ҳаёт мазмуни асли—бандалик,
Бандаликсиз бу ҳаёт—шармандалик.”
8
“Оташ аст ин бонги най ва нест бод,
Ҳар кй ин оташ надорад, нест бод.”
Эй дилим, бу жисм аро оворасан,
Кеча-кундуз тинмаган сайёрасан.
Чарх урарсан қоним ичра—чархбол,
Чархинг ичра зарра-зарра қийлу қол.
Эй дилим,сен истаган нур ранг эмас,
Бу ҳаёт сен истаган оҳанг эмас.
То абад ишқ—ризқдир, қисмат сенга,
Жовидонлик берди ишқ исмат сенга.
Эй дилим, ишқ мисли меърожинг сенинг,
Тахту бахтинг, устувор тожинг сенинг.
Ўт эрур ишқ, ён мудом шу ўтда, дил!
Рушду ҳолинг англамас бу обу гил…
Ишқдир савтингу фарёдинг сенинг,
Ишқдир барбоду бунёдинг сенинг.
“Най нидоси ўт эрур, ел бўлмагай,
Ўтга кирмас эрса ким—эл бўлмагай.”
9
“Ҳар кужо соясту шаб ё соягоҳ,
Аз замин бошад, на аз хуршеду моҳ.”
Нурпараст кўнглим тилар ҳар онда нур,
Ишқ бўлиб ҳар лаҳза оқди қонда нур.
Шул шуъода масту мустағриқ юрак,
Бўлса нурсиз, беадад оғриқ юрак.
Ишқ—дилим қаъридаги шамсу қамар,
Ишқсиз гар кечса умрим—бесамар.
Олам ичра бахт мангу жо эмас,
Жовидон васлу фараҳ барпо эмас.
Ҳам ҳақиқатдир муваққат дайр аро,
Шул сабаб дунё мудом мотамсаро.
Неки жавлон урса бунда—мотамий,
Неки кулфат бўлса бунда—одамий.
Эй дилим, манзил эмас касрат сенга,
Меҳру маҳсиз* кечса умр—ҳасрат сенга.
“Қайда зулмат бўлса—соя, ҳойнаҳой,
Ул заминдан, унда йўқ хуршеду ой.”
——————————-
*Меҳру маҳ—қуёш ва ой.
10
“Ишқҳое, к-аз пайи ранге бувад,
Ишқ набвад, оқибат нанге бувад.”
Одамийким, рангу ҳидга сарвар у,
То ҳануз сувратпараст, танпарвар у.
То ҳануз ҳоким анга нафс жавҳари,
То ҳануз дарк айламас дил гавҳарин.
То ҳануз Ҳақ нуридан бебаҳрадир,
Бенаводир, то ҳануз бенавҳадир.
Ўз аёғига ўзи занжир бўлиб,
Ўзга миллат домига нахжир бўлиб.
Тан ғизоси бирла кўнгли тўқ анинг,
Кашфи “Ўзлик”дин насиби йўқ анинг.
То ҳануз ечган эмас дил уқдасин,
Кўрсатолмас то ҳануз иш уҳдасин,
Йўқ анинг кашф иштиёғи то ҳануз,
Руҳида ёнмас чироғи то ҳануз.
“Ишқдин гар муддао ранг бўлгай, у—
Ишқ эмасдир, оқибат нанг бўлгай у.”
11
“Ҳар киро жома зи ишқе чок шуд,
Ў зи ҳирсу айб куллй пок шуд.”
“Ошиқ ўлмоқ тақдири айёш (1) эмас,
Ғам чекишлик санъати наққош эмас.
Бизни доғ қилди ўшал маҳжуб (2) ҳусн,
Гар қиёмат фош эса, ул фош эмас”*
Дард керакмас демаким, дард қайдадир?
Дардни чеккувчи ўшал мард қайдадир?
Субҳи содиқ ичрадир ошиқ кўнгил,
Авлиёлар оҳидан файз олди дил.
Кўзларим бу файз аро нам истагай,
Тийнатим дард истагай, ғам истагай.
Дил шу ғамдин излагай бунёдини
Ва мунаввар айлар ундан ёдини.
Кош, маҳбуб ҳуснига шул ғам билан
Восил ўлсам—бир ғами мубҳам билан.
“Ишқдин кимнинг яқоси чок эрур,
Жумла ҳирсу айбдин у пок эрур.”
——————————-
*Ҳазрат Бедил байтлари.
1. Айёш—айш-ишрат қилувчи, булҳавас.
2. Маҳжуб—ҳижобланган (ҳусн)
12
“…Чун ки ғам бинй, ту истиғфор кун,
Ғам ба амри Холиқ омад, кор кун.”
Шарҳ этар бўлсам агар бу ҳолни,
Мухтасар қил эмди қилу қолни.
Чиқ ўзингдан ҳамда ўт наздига кел,
Аҳли ушшоқнинг самоъ базмига кел.
Ёндир энди куфрингу корингни сен,
Ақлингу мағрурлигу борингни сен.
Ошно бўл дарду андуҳ, оҳ билан,
Розлаш ориф—фанофиллоҳ билан.
Ишқ қилмиш дилда чу зарлик сенга,
Энди лозим ишқда заргарлик сенга.
Сипқор ул дурд бирла тўлган бодани,
Шод этиб кўнгил деган ғамбодани.
Дилни равшан, кипригинг намнок тут,
Кўкрагингни ғуссалардан пок тут.
“Ғам туташса дилга, истиғфор қил,
Ғам Худодин келди, ғамни ёр қил.”
13
“Хок шав мардони Ҳақро зери по,
Хок бар сар кун ҳасадро ҳамчу мо.”
Марди Ҳақ ким? Дўст у—соҳибназар,
Сенга маҳрам тургай ул жонинг қадар.
Марди Ҳақ—ишқ улфати, қалб маҳраминг,
Гар азийят етса—кўнглинг марҳами.
Ошно бўлгай мудом комингга у,
Ишқ майин қуйгай ниҳон жомингга у.
Гоҳ ширинсўз, гоҳида серзардадир,
Тийнатингдан йиртиб отгай пардани.
Билдирар у сенга халқ, Халлоқни,
Ажратиб бергай қарою оқни.
Ёндирар кўксингда бор кийнингни у,
Еткизар жонинггача дийнингни у.
Сийрати нур, қавли беандозадир,
Тозадир у, тозадир у, тозадир.
“Марди Ҳақ наздида хок бўл из каби,
Ҳам ҳасадни айлагил дафъ биз каби.”
14
“Ҳар кй охирбинтар, ў масъудтар,
Ҳар кй охурбинтар, ў матрудтар.”
Аҳли дунё излагай дун сайрини,
Аҳли иймон сўрди қисмат хайрини.
Тан бу охур—ҳечқачон у тўймагай,
Қанча берсанг, иддаосин қўймагай.
Шайтанат асли сенинг қонингдадир,
Салтанат асли сенинг жонингдадир.
Руҳ – бу охир, ўлмагай ҳеч, бордир у,
Охиратда сенга ёлғиз ёрдир у.
Қолмагай ном ҳеч қачон охур билан,
Етгуси ком оқибат, охир билан.
Аҳли нафс ҳайвон каби охурдадир,
Аҳли дил ул жон каби охирдадир.
Охират дарки ила сўз сўзлагил,
Оқибат хайри билан иш кўзлагил.
“Кимки охирбин эрур—масъуддир (1),
Кимки охурбин эрур—матруддир…(2)”
———————————-
1. Масъуд — саодатли, хушбахт.
2. Матруд — қувилган, рад қилинган.
15
“Он дурўғат ин тани фоний бувад,
Ростат он жони раббоний бувад.”
Ранж чекиб то оқибат жисминг учун
Бир умр ёлғонга зеб бердинг нечун?
Эътиқод қўйдинг танинг таъмирига,
Эътибор бермай дилинг тасхирига.
Олами суғрога (1) тан—хокинг кетар,
Олами куброга (2) жон—покинг кетар.
Танпарастлар билмагай—тан недурур?
Тан бу руҳни нафс—юҳога едурур.
Рост қавлинг бўлса гар—у руҳдадир,
Покиза завқингдадир, андуҳдадир.
Рост кўнглинг ичра жой олса, бу Ишқ!
Рост кўксинг ичра ўт солса, бу Ишқ!
Рост ишқинг бўлса гар—у жондадир,
Жон демаким, жон аро иймондадир.
“Ўтрукинг—тан, жисминг у—фоний эрур,
Ростинг бу—жони раббоний эрур.”
———————————
1. Олами суғро—кичик олам, бу Дунё.
2. Олами кубро—катта олам, у Дунё.
16
“Талх бо талхон яқин мулҳақ шавад,
Кай дами ботил қарини Ҳақ шавад?”
Талх кимдир? Муфлису ботил—бу талх,
Дайр аро ёлғончи умр—ҳосил бу талх.
Аҳли талх бўлгай киме—ноаҳли дин,
Ҳақ ёмон кўргай ани буғз—бахлидин.
Жоҳу мансаб бирла у мағрур гар,
Кўксига ёвуқ боролмас нурлар.
Икки олам ичра кўнгли хийрадир,
Тийрадир у, тийрадир у, тийрадир.
Тийра кўнгли ичра равшан рози йўқ,
Икки олам ичра бир дамсози йўқ.
Шум тахайюли аро ботил ўзи,
Дилни ўлдиргувчи бир қотил ўзи.
То умр нахжир (1) ўлиб нафс домига,
Тушгай ул охир жаҳаннам комига.
“Аччиқ аччиқ бирла чун мулҳақ бўлур, (2)
Қайда ботил чун қарини Ҳақ бўлур?”
———————————-
1. Нахжир—кийикка ўхшаш, ов қилинадиган саҳро ҳайвони.
2. Мулҳақ бўлмоқ—яқинлашмоқ, боғланмоқ.
17
“Ҳар чй бар ту ояд аз зулмоту ғам,
Он зи бебокиву густоҳист ҳам.”
Не футувват бўлса, у илмингдадир,
Не мурувват бўлса, у ҳилмингдадир.
Бил, залолат айлагай нисёнга ғарқ,
Ҳам жаҳолат айлагай исёнга ғарқ.
Тун етар, зулмат етар нисён билан,
Дил кетар, иймон кетар исён билан.
Бу тааллуқдан мудом бўлгил йироқ,
Бу тааллуқ бирладир аҳли фироқ.(1)
Роз аҳли бўлса дўсту маҳраминг,
Офият ичра кечар ҳар бир даминг.
Огаҳий зот бирла бўлсанг, диндасан,
Дин ила бўлган дамингда зиндасан.
Кин билан бўлган юраклар мурдадир,
У залолат ичрадир, пажмурдадир.
“Сенга етса ғам—бу зулматхоҳлигинг,
Ул сенинг бебоклигинг, густоҳлигинг! (2)”
———————————
1. Аҳли фироқ—дўзах аҳли.
2. Густох—бетакаллуф, бешарм, ғофил.
18
“Шукр кун мар шокиронро банда бош,
Пеши эшон мурда шав, поянда бош.”
Булҳавасни улфати жоним дема,
Кечса ғафлат ичра умр, оним дема.
Булҳавасга сўйлама ҳеч розлар,
Ҳайф эрур ботилга чун эъзозлар.
Гарчи султон—мулк аро гар сарвар ул,
Феълу хўйи бирла, бас, дунпарвар ул.
Умрию афъоли ичра нур йўқ,
Жавҳари тош бирла тўлган, дур йўқ.
Гарчи банда эрди, қилмас бандалик,
Бандалик бу янглиғ эрса, хандалик.
Ишқ шокир айлагай ўз хайлини,
Жовидон этгай аларнинг майлини.
Қадру қиймат мис эмас, сийм, зардадир,
Ихтиёри зар эса заргардадир.
“Шукр эт, шокирни кўрсанг, банда бўл,
Наздида чун мурда бўл, поянда бўл.”
19
“Мушкро бар тан мазан, бар дил бимол,
Мушк чй бвад? Номи поки Зулжалол.”
Номайи аъмолга тушмас коримиз,
Тилда бўлса гар фақат азкоримиз.
Тан билан бўлса ибодат—завқи йўқ,
Чун ибодатсиз юракнинг шавқи йўқ.
Топмасанг авроди тун—мастурни,
Дарк этолмассан юракда нурни.
Субҳи содиқ ичра ёнмас гар дилинг,
Билки ғафлатхона бўлгай маҳфилинг.
Тушмаса зикринг дилингга сарбасар,
Қисматинг кечгай риёда дарбадар.
Танни қамраб олса ўтрук онлар,
Руҳни мағлуб айлагай ёлғонлар.
Нафсинг ичра бўлса гар жавҳар жасад,
Дилни қул айлар фақат кийну ҳасад.
“Мушкни сурма танингга, дилга сол,
Мушк недур? Номи поки Зулжалол.”
20
“Бар кулўхе дил чй бандй, эй салим,
Воталаб асле, ки тобад ў муқим.”
Дил мубассир бўлса, Ҳақни англагай,
Гар басиратдин жудо у, занглагай.
Дийданг ичра кўрмасанг нам—ёшни,
Кўкрагингдан юлқиб от у тошни.
Гар нигоҳинг жоҳу сийму зардадир,
Чун тағофул кўзларингда пардадир.
Тушмаса гар кўксинг ичра завқу нур,
Рангу ҳид оғушида кечгай умр.
Алдагай шаклу шамойил кўзларинг,
Тилда қолгай, дилга тушмас сўзларинг.
Алдамасдан олдин, эй дил, бу бало,
Моҳиятга мубтало бўл, мубтало!
Шакл эмас, мазмун кўнгилнинг нақшидир,
Моҳиятга мубталолик яхшидир.
“Боғлама кесакка дилни, эй салим,
Излагил аслингни, у тоблар муқим.”
21
“Чун хаёле дар диле омад, нишаст,
Ҳар кучо, ки мегурезй, бо ту аст.”
Мен узун ўйларга бўлдим мубтало,
Мубтало бўлмоқ хаёлга—бир бало!
Дил йўлиқмиш бу балонинг домига,
Мен тушибман бу тахайюл комига.
Қутқарай десам дилимни, чора йўқ,
Олам ичра мен каби овора йўқ.
Чирмаб олмиш бор вужудим бу хаёл,
Шу хаёлга қул бўлибди қийлу қол.
Феълу атворимни занжир айлади,
Ўзни сайёд, қалбни нахжир айлади.
Энди дилни қутқаришлик қасдида,
Дод деюрман бу хаёлнинг дастидан.
Чора изла, чора бўлса, бер хабар,
Бер илоҳий чорани, соҳибназар!
“Бир хаёлким, дил аро ўрнашгай у,
Қайга қочсанг, сен билан бирлашгай у.”
22
“Он Худованде, ки аз хоки залил,
Офарид ў шаҳсаворони Жалил.”
Нафсига қул бўлса кимки, хокдир,
Қалбга ҳамроз бўлса гар у—покдир.
Пийраҳонингга ғамингдин чоклар
Тушса, мажнун деб кулар нопоклар.
Най садоси берса дилга волани,
Қалби кўрлар қайдин англар нолани?
Тоза қилмиш нола киндан руҳни,
Жон аро солмиш фараҳ-андуҳни.
Нола кўксинг ичра солса дардлар,
Дардни қайдин англагай номардлар.
Гар илоҳий билгидан бедорсен,
Ёрни ҳажрига ҳамиша ёрсен.
Кимки асрор завқидан огоҳдир,
Шоҳдир у, шоҳдир у, шоҳдир!
“Ул Худовандким залил бу хокдин
Қилди бунёд авлиёи покни.”
1993 – 2001 йй.
Давоми бор
Taniqli shoir va tarjimon Sayyid Ne’matulloh Ibrohim tomonidan Mavlono Jaloliddin Rumiyning ulug‘vor asari — “Masnaviyi ma’naviy”sidan olingan shohbaytlarga nazmiy sharhlarining birinchi qismini taqdim etmoqdamiz.
R U M I YO N A
“Masnaviyi ma’naviy”dan olingan
shohbaytlarga Sayyid Ne’matulloh Ibrohimning
nazmiy sharhlari
T A M H I D
“Masnavyro masrahu mashruh deh,
Suvrati amsoli o‘ro ruh deh.”
Yo Ilohiy! Asra asrori dilim,
Masnaviyga mos qil turkiy tilim,
Har so‘zimni bebaho bir dur qil,
Masnaviyni el aro manzur qil.
Jomim ichra quy sharobi nobni,
Mayda ko‘rgiz ul ruxi mahtobni.
Bizni o‘zlik xilvatiga shoh qil,
Jovidon ishq sehridan ogoh qil.
Ham shu’oda ayla bizni mastu mast,
Haqparastu ishqparastu nurparast.
Dil bu mangudir, anga kulfat abas,
Unga Sendin o‘zga bir ulfat abas!
Bul mashaqqat yo‘lida nur yo‘llagil,
Iqtidorim qil ato, ham qo‘llagil.
“Masnaviyga masrahu mashruh ber,
Suvrati tamsiliga Sen ruh ber!”
1
“Az hama mebur, bad O‘ payvand kun,
Bar dari yak Yor xudro band kun.”
Fitratingga qil nazarkim, nur bor,
Jovidon o‘zlik atalmish dur bor.
Uz taalluq deb atalgan domni,
Berma qo‘ldan erk degan ehromni.
Kimki qismat komida sahv aylagay,
Nafsi o‘zlik javharin mahv aylagay.
Nafs tahayyur rishtasin uzgay mudom,
Ne balolig‘ kunni ko‘rgizgay mudom.
Sen zakiy bo‘lgil, qidir dildan ziyo,
Shunda qalbing qa’rida singay riyo.
Kech bu jisming fitnasidin, dilga kir,
Parda tortib qalb degan mahmilga kir.
Qil tavajjuh dilda Biru Borga,
Oshno bo‘lgil adam—asrorga.
“Barchadin kech, U bilan payvand bo‘l
Bitta Yor izmida doim band bo‘l.”
2
“Har kase az zanni xud shud yori man,
Az daruni man najust asrori man.”
O‘zga suvratni dilingga qilma jo,
Xok qilma, dilni ayla kimiyo.
Xilvatingda benishon u rangni top,
Boq diling qa’riga, o‘z Ka’bangni top.
O‘zga mahfildan taqir axtarma kom,
O‘z dilingning otashinda yon mudom.
O‘z ruhoniy olaming ahbobi bo‘l.
Oshiq ahli bo‘lsa, tab’u tobi bo‘l.
Javharing zanglatma sen hasrat bilan,
Dilni obod aylagil hayrat bilan.
E’tiqodsiz umr tuganmas g‘am erur,
Bemuhabbat ro‘zgor motam erur.
Top tahayyur arshida rozingni sen,
Jo‘rla vahdat bazmiga sozingni sen.
“Kimki shubha birla bo‘lmish yorimiz,
Topmadi dil qa’ridan asrorimiz.”
3
“Suvrate az suvrati digar kamol
Gar bicho‘yad, boshad on ayni zalol.”
Ma’rifatdin kim judo aylar o‘zin,
Na’uzibillah, ul xudo aylar o‘zin.
Movumanlik birla maqtangay agar,
Unda ko‘rgay fe’lini gov birla xar*.
Bul sifat bo‘lsa, biling, u xastadir,
Kufri birla ming tubandir, pastdadir.
Ko‘ksi ichra nur—komi bo‘lmagay,
Fayzi umri, subhu shomi bo‘lmagay.
Mehri bo‘lmas na hayot, na bandaga,
Roz aytmang bul kabi sharmandaga,
Odamiylik ilmidan mahrum erur,
Ming tirik bo‘lsin magar, marhum erur.
Chunki suvratdir anga oliy maqom,
O‘zga ma’budi aning yo‘q, vassalom.
“Kim agar axtarsa suvratdin kamol,
Tong emas,topgay muqarrar u zavol.”
————————————-
*Gov birla xar – sigir va eshak.
4
“Sirri pinhon ast andar zeru bam,
Fosh agar go‘yam, jahon barham zanam.”
Ishqdir ko‘ngil uchun oliy maqom,
Shayx Muhammaddin* erur ushbu kalom:
Ulki, odam ichra sig‘mas—olam u,
Ulki, olam ichra sig‘mas—odam u.
Bu hayot, ey zindadil, o‘yla, nadur?
Mulki olam ichra ishq u, ishqi hur.
Bilki, sayqal toptirar farhangni ishq,
Javhari oina qilgay sangni ishq.
Ahli dilga siynai Siyno berur,
Ham hunarmandga yadi bayzo* berur.
Nazdida har mumkinu mavjud mot,
Jumla olam—achchig‘, ul shoxi nabot.
Olam ichra sulh ham paykor Ishq,
Obi hayvon,tiyg‘i javhardor Ishq.
“Ishq ko‘ksim ichra dardin joylagay,
Fosh agar aytsam, qiyomat aylagay.”
——————————
*Shayx Muhammad—pokistonlik buyuk mutafakkir shoir Muhammad Iqbol.
*Yadi bayzo—Muso alayhissalomning mo‘’jizakor qo‘llari.
5
“Az tu mo sad gun ajoib didayem,
Lek ma’zurem, chun bediydayem.”
Sen Jamilsen, yo Ilohiy, sen jamil!*
Ne go‘zallik bo‘lsa senda—muttasil.
Zarradin to koinot nuringdadir,
Ham rububiyyoti* mahruringdadir.
Nargisu sarv, gul giyoh, har arg‘uvon
Bor nabotat yakka sendin armug‘on.
Borliq ichra fardu kulli jamdasen,
Oy-quyosh ham har giyoh, shabnamdasen.
Shomda yulduzli samoda sen o‘zing,
Tongda marmardek havoda sen o‘zing.
Avliyolar tiynati—sen birladir,
Bor nafosat qiymati—sen birladir.
Ming taassuf, bizda hayrat yo‘q erur,
Anglamakka ilmu g‘ayrat yo‘q erur.
“Mo‘’jiza—ming ko‘rdi Sendan diydamiz,
Lek ma’zur tutki, biz bediydamiz…”
———————————
*Jamil— nihoyatda go‘zal.( Xudoning sifatlaridan biri.)
*Rububiyat—Xudoning parvarish qilish qudrati.
6
“Yak zamon z-in qibla gar zohil shavy,
Suxrai har qiblai botil shavy.”
Men bukun subhu sahar zikr ayladim,
Mavlaviyning so‘zlarin fikr ayladim.
Yig‘ladim men bu haqiqat nazdida,
Lol qoldim bu tariqat nazdida.
Hayratim bordir manim, ey jon, senga,
Nafratim bordir manim, davron, senga.
Ayri qolganman, demak, dil rozidan,
Ayri yurganman ko‘ngil hamrozidan.
Men-ku volid-volidam dilbandiman,
Lek dahriy saltanat farzandiman.
Mosuvo qilmish meni jondin judo,
Tarbiyat qilmish u Yazdondin judo.
Ko‘zlarimda qotdi g‘aflat—xoblar,
Vahki, mendan yuz burar mehroblar.
Vah, ulug‘ qiblam aro g‘ofil o‘zim,
Dayr aro sargashtai botil o‘zim…
7
“Zindagy omad baroi bandagy,
Zindagy bebandagy—sharmandagy.”
Olloh-olloh, dun aro ahror yo‘q,
Ko‘nglimiz anglarga bir abror yo‘q.
Ruhda kechsa gar bu yanglig‘ xorlik,
Dilda oshgay tazviri bemorlik.
Ahli yurtda ishqdin bir gard yo‘q,
Fitnasi ko‘p, ko‘ngli ichra dard yo‘q.
Dardi yo‘qkim, yor emas vijdon anga,
Fardi yo‘qkim, bo‘lsa yor iymon anga.
Zero iymon yor emas, u xordir,
Qismatinda bu qarolig‘ bordir.
Bu qarolig‘ elni madfun aylagay,
Ro‘zgorin to abad dun aylagay.
Olloh-olloh, uz jaholat chokini,
Qil munavvar bu ulus idrokini.
“Bu hayot mazmuni asli—bandalik,
Bandaliksiz bu hayot—sharmandalik.”
8
“Otash ast in bongi nay va nest bod,
Har ky in otash nadorad, nest bod.”
Ey dilim, bu jism aro ovorasan,
Kecha-kunduz tinmagan sayyorasan.
Charx urarsan qonim ichra—charxbol,
Charxing ichra zarra-zarra qiylu qol.
Ey dilim,sen istagan nur rang emas,
Bu hayot sen istagan ohang emas.
To abad ishq—rizqdir, qismat senga,
Jovidonlik berdi ishq ismat senga.
Ey dilim, ishq misli me’rojing sening,
Taxtu baxting, ustuvor tojing sening.
O‘t erur ishq, yon mudom shu o‘tda, dil!
Rushdu holing anglamas bu obu gil…
Ishqdir savtingu faryoding sening,
Ishqdir barbodu bunyoding sening.
“Nay nidosi o‘t erur, yel bo‘lmagay,
O‘tga kirmas ersa kim—el bo‘lmagay.”
9
“Har kujo soyastu shab yo soyagoh,
Az zamin boshad, na az xurshedu moh.”
Nurparast ko‘nglim tilar har onda nur,
Ishq bo‘lib har lahza oqdi qonda nur.
Shul shu’oda mastu mustag‘riq yurak,
Bo‘lsa nursiz, beadad og‘riq yurak.
Ishq—dilim qa’ridagi shamsu qamar,
Ishqsiz gar kechsa umrim—besamar.
Olam ichra baxt mangu jo emas,
Jovidon vaslu farah barpo emas.
Ham haqiqatdir muvaqqat dayr aro,
Shul sabab dunyo mudom motamsaro.
Neki javlon ursa bunda—motamiy,
Neki kulfat bo‘lsa bunda—odamiy.
Ey dilim, manzil emas kasrat senga,
Mehru mahsiz* kechsa umr—hasrat senga.
“Qayda zulmat bo‘lsa—soya, hoynahoy,
Ul zamindan, unda yo‘q xurshedu oy.”
——————————-
*Mehru mah—quyosh va oy.
10
“Ishqhoye, k-az payi range buvad,
Ishq nabvad, oqibat nange buvad.”
Odamiykim, rangu hidga sarvar u,
To hanuz suvratparast, tanparvar u.
To hanuz hokim anga nafs javhari,
To hanuz dark aylamas dil gavharin.
To hanuz Haq nuridan bebahradir,
Benavodir, to hanuz benavhadir.
O‘z ayog‘iga o‘zi zanjir bo‘lib,
O‘zga millat domiga naxjir bo‘lib.
Tan g‘izosi birla ko‘ngli to‘q aning,
Kashfi “O‘zlik”din nasibi yo‘q aning.
To hanuz yechgan emas dil uqdasin,
Ko‘rsatolmas to hanuz ish uhdasin,
Yo‘q aning kashf ishtiyog‘i to hanuz,
Ruhida yonmas chirog‘i to hanuz.
“Ishqdin gar muddao rang bo‘lgay, u—
Ishq emasdir, oqibat nang bo‘lgay u.”
11
“Har kiro joma zi ishqe chok shud,
O‘ zi hirsu ayb kully pok shud.”
“Oshiq o‘lmoq taqdiri ayyosh (1) emas,
G‘am chekishlik san’ati naqqosh emas.
Bizni dog‘ qildi o‘shal mahjub (2) husn,
Gar qiyomat fosh esa, ul fosh emas”*
Dard kerakmas demakim, dard qaydadir?
Dardni chekkuvchi o‘shal mard qaydadir?
Subhi sodiq ichradir oshiq ko‘ngil,
Avliyolar ohidan fayz oldi dil.
Ko‘zlarim bu fayz aro nam istagay,
Tiynatim dard istagay, g‘am istagay.
Dil shu g‘amdin izlagay bunyodini
Va munavvar aylar undan yodini.
Kosh, mahbub husniga shul g‘am bilan
Vosil o‘lsam—bir g‘ami mubham bilan.
“Ishqdin kimning yaqosi chok erur,
Jumla hirsu aybdin u pok erur.”
——————————-
*Hazrat Bedil baytlari.
1. Ayyosh—aysh-ishrat qiluvchi, bulhavas.
2. Mahjub—hijoblangan (husn)
12
“…Chun ki g‘am biny, tu istig‘for kun,
G‘am ba amri Xoliq omad, kor kun.”
Sharh etar bo‘lsam agar bu holni,
Muxtasar qil emdi qilu qolni.
Chiq o‘zingdan hamda o‘t nazdiga kel,
Ahli ushshoqning samo’ bazmiga kel.
Yondir endi kufringu koringni sen,
Aqlingu mag‘rurligu boringni sen.
Oshno bo‘l dardu anduh, oh bilan,
Rozlash orif—fanofilloh bilan.
Ishq qilmish dilda chu zarlik senga,
Endi lozim ishqda zargarlik senga.
Sipqor ul durd birla to‘lgan bodani,
Shod etib ko‘ngil degan g‘ambodani.
Dilni ravshan, kipriging namnok tut,
Ko‘kragingni g‘ussalardan pok tut.
“G‘am tutashsa dilga, istig‘for qil,
G‘am Xudodin keldi, g‘amni yor qil.”
13
“Xok shav mardoni Haqro zeri po,
Xok bar sar kun hasadro hamchu mo.”
Mardi Haq kim? Do‘st u—sohibnazar,
Senga mahram turgay ul joning qadar.
Mardi Haq—ishq ulfati, qalb mahraming,
Gar aziyyat yetsa—ko‘ngling marhami.
Oshno bo‘lgay mudom komingga u,
Ishq mayin quygay nihon jomingga u.
Goh shirinso‘z, gohida serzardadir,
Tiynatingdan yirtib otgay pardani.
Bildirar u senga xalq, Xalloqni,
Ajratib bergay qaroyu oqni.
Yondirar ko‘ksingda bor kiyningni u,
Yetkizar joninggacha diyningni u.
Siyrati nur, qavli beandozadir,
Tozadir u, tozadir u, tozadir.
“Mardi Haq nazdida xok bo‘l iz kabi,
Ham hasadni aylagil daf’ biz kabi.”
14
“Har ky oxirbintar, o‘ mas’udtar,
Har ky oxurbintar, o‘ matrudtar.”
Ahli dunyo izlagay dun sayrini,
Ahli iymon so‘rdi qismat xayrini.
Tan bu oxur—hechqachon u to‘ymagay,
Qancha bersang, iddaosin qo‘ymagay.
Shaytanat asli sening qoningdadir,
Saltanat asli sening joningdadir.
Ruh – bu oxir, o‘lmagay hech, bordir u,
Oxiratda senga yolg‘iz yordir u.
Qolmagay nom hech qachon oxur bilan,
Yetgusi kom oqibat, oxir bilan.
Ahli nafs hayvon kabi oxurdadir,
Ahli dil ul jon kabi oxirdadir.
Oxirat darki ila so‘z so‘zlagil,
Oqibat xayri bilan ish ko‘zlagil.
“Kimki oxirbin erur—mas’uddir (1),
Kimki oxurbin erur—matruddir…(2)”
———————————-
1. Mas’ud — saodatli, xushbaxt.
2. Matrud — quvilgan, rad qilingan.
15
“On duro‘g‘at in tani foniy buvad,
Rostat on joni rabboniy buvad.”
Ranj chekib to oqibat jisming uchun
Bir umr yolg‘onga zeb berding nechun?
E’tiqod qo‘yding taning ta’miriga,
E’tibor bermay diling tasxiriga.
Olami sug‘roga (1) tan—xoking ketar,
Olami kubroga (2) jon—poking ketar.
Tanparastlar bilmagay—tan nedurur?
Tan bu ruhni nafs—yuhoga yedurur.
Rost qavling bo‘lsa gar—u ruhdadir,
Pokiza zavqingdadir, anduhdadir.
Rost ko‘ngling ichra joy olsa, bu Ishq!
Rost ko‘ksing ichra o‘t solsa, bu Ishq!
Rost ishqing bo‘lsa gar—u jondadir,
Jon demakim, jon aro iymondadir.
“O‘truking—tan, jisming u—foniy erur,
Rosting bu—joni rabboniy erur.”
———————————
1. Olami sug‘ro—kichik olam, bu Dunyo.
2. Olami kubro—katta olam, u Dunyo.
16
“Talx bo talxon yaqin mulhaq shavad,
Kay dami botil qarini Haq shavad?”
Talx kimdir? Muflisu botil—bu talx,
Dayr aro yolg‘onchi umr—hosil bu talx.
Ahli talx bo‘lgay kime—noahli din,
Haq yomon ko‘rgay ani bug‘z—baxlidin.
Johu mansab birla u mag‘rur gar,
Ko‘ksiga yovuq borolmas nurlar.
Ikki olam ichra ko‘ngli xiyradir,
Tiyradir u, tiyradir u, tiyradir.
Tiyra ko‘ngli ichra ravshan rozi yo‘q,
Ikki olam ichra bir damsozi yo‘q.
Shum taxayyuli aro botil o‘zi,
Dilni o‘ldirguvchi bir qotil o‘zi.
To umr naxjir (1) o‘lib nafs domiga,
Tushgay ul oxir jahannam komiga.
“Achchiq achchiq birla chun mulhaq bo‘lur, (2)
Qayda botil chun qarini Haq bo‘lur?”
———————————-
1. Naxjir—kiyikka o‘xshash, ov qilinadigan sahro hayvoni.
2. Mulhaq bo‘lmoq—yaqinlashmoq, bog‘lanmoq.
17
“Har chy bar tu oyad az zulmotu g‘am,
On zi bebokivu gustohist ham.”
Ne futuvvat bo‘lsa, u ilmingdadir,
Ne muruvvat bo‘lsa, u hilmingdadir.
Bil, zalolat aylagay nisyonga g‘arq,
Ham jaholat aylagay isyonga g‘arq.
Tun yetar, zulmat yetar nisyon bilan,
Dil ketar, iymon ketar isyon bilan.
Bu taalluqdan mudom bo‘lgil yiroq,
Bu taalluq birladir ahli firoq.(1)
Roz ahli bo‘lsa do‘stu mahraming,
Ofiyat ichra kechar har bir daming.
Ogahiy zot birla bo‘lsang, dindasan,
Din ila bo‘lgan damingda zindasan.
Kin bilan bo‘lgan yuraklar murdadir,
U zalolat ichradir, pajmurdadir.
“Senga yetsa g‘am—bu zulmatxohliging,
Ul sening bebokliging, gustohliging! (2)”
———————————
1. Ahli firoq—do‘zax ahli.
2. Gustox—betakalluf, besharm, g‘ofil.
18
“Shukr kun mar shokironro banda bosh,
Peshi eshon murda shav, poyanda bosh.”
Bulhavasni ulfati jonim dema,
Kechsa g‘aflat ichra umr, onim dema.
Bulhavasga so‘ylama hech rozlar,
Hayf erur botilga chun e’zozlar.
Garchi sulton—mulk aro gar sarvar ul,
Fe’lu xo‘yi birla, bas, dunparvar ul.
Umriyu af’oli ichra nur yo‘q,
Javhari tosh birla to‘lgan, dur yo‘q.
Garchi banda erdi, qilmas bandalik,
Bandalik bu yanglig‘ ersa, xandalik.
Ishq shokir aylagay o‘z xaylini,
Jovidon etgay alarning maylini.
Qadru qiymat mis emas, siym, zardadir,
Ixtiyori zar esa zargardadir.
“Shukr et, shokirni ko‘rsang, banda bo‘l,
Nazdida chun murda bo‘l, poyanda bo‘l.”
19
“Mushkro bar tan mazan, bar dil bimol,
Mushk chy bvad? Nomi poki Zuljalol.”
Nomayi a’molga tushmas korimiz,
Tilda bo‘lsa gar faqat azkorimiz.
Tan bilan bo‘lsa ibodat—zavqi yo‘q,
Chun ibodatsiz yurakning shavqi yo‘q.
Topmasang avrodi tun—masturni,
Dark etolmassan yurakda nurni.
Subhi sodiq ichra yonmas gar diling,
Bilki g‘aflatxona bo‘lgay mahfiling.
Tushmasa zikring dilingga sarbasar,
Qismating kechgay riyoda darbadar.
Tanni qamrab olsa o‘truk onlar,
Ruhni mag‘lub aylagay yolg‘onlar.
Nafsing ichra bo‘lsa gar javhar jasad,
Dilni qul aylar faqat kiynu hasad.
“Mushkni surma taningga, dilga sol,
Mushk nedur? Nomi poki Zuljalol.”
20
“Bar kulo‘xe dil chy bandy, ey salim,
Votalab asle, ki tobad o‘ muqim.”
Dil mubassir bo‘lsa, Haqni anglagay,
Gar basiratdin judo u, zanglagay.
Diydang ichra ko‘rmasang nam—yoshni,
Ko‘kragingdan yulqib ot u toshni.
Gar nigohing johu siymu zardadir,
Chun tag‘oful ko‘zlaringda pardadir.
Tushmasa gar ko‘ksing ichra zavqu nur,
Rangu hid og‘ushida kechgay umr.
Aldagay shaklu shamoyil ko‘zlaring,
Tilda qolgay, dilga tushmas so‘zlaring.
Aldamasdan oldin, ey dil, bu balo,
Mohiyatga mubtalo bo‘l, mubtalo!
Shakl emas, mazmun ko‘ngilning naqshidir,
Mohiyatga mubtalolik yaxshidir.
“Bog‘lama kesakka dilni, ey salim,
Izlagil aslingni, u toblar muqim.”
21
“Chun xayole dar dile omad, nishast,
Har kucho, ki megurezy, bo tu ast.”
Men uzun o‘ylarga bo‘ldim mubtalo,
Mubtalo bo‘lmoq xayolga—bir balo!
Dil yo‘liqmish bu baloning domiga,
Men tushibman bu taxayyul komiga.
Qutqaray desam dilimni, chora yo‘q,
Olam ichra men kabi ovora yo‘q.
Chirmab olmish bor vujudim bu xayol,
Shu xayolga qul bo‘libdi qiylu qol.
Fe’lu atvorimni zanjir ayladi,
O‘zni sayyod, qalbni naxjir ayladi.
Endi dilni qutqarishlik qasdida,
Dod deyurman bu xayolning dastidan.
Chora izla, chora bo‘lsa, ber xabar,
Ber ilohiy chorani, sohibnazar!
“Bir xayolkim, dil aro o‘rnashgay u,
Qayga qochsang, sen bilan birlashgay u.”
22
“On Xudovande, ki az xoki zalil,
Ofarid o‘ shahsavoroni Jalil.”
Nafsiga qul bo‘lsa kimki, xokdir,
Qalbga hamroz bo‘lsa gar u—pokdir.
Piyrahoningga g‘amingdin choklar
Tushsa, majnun deb kular nopoklar.
Nay sadosi bersa dilga volani,
Qalbi ko‘rlar qaydin anglar nolani?
Toza qilmish nola kindan ruhni,
Jon aro solmish farah-anduhni.
Nola ko‘ksing ichra solsa dardlar,
Dardni qaydin anglagay nomardlar.
Gar ilohiy bilgidan bedorsen,
Yorni hajriga hamisha yorsen.
Kimki asror zavqidan ogohdir,
Shohdir u, shohdir u, shohdir!
“Ul Xudovandkim zalil bu xokdin
Qildi bunyod avliyoi pokni.”
1993 – 2001 yy.
Davomi bor
