Бу воқеадан икки ой ўтиб кейинги йилнинг январи кириб келди. Аёл тўсатдан қаергадир ғойиб бўлди. Бир неча кунгагина ғойиб бўлгани йўқ. Ясукити қачон дўконга кирмасин, ғилай хўжайин эски печга суянганча ёлғиз зерикиб ўтирарди. Нимадир етишмаётганини ҳис этган Ясукити аёлнинг йўқолиб қолиши ҳақида ўзича турли хил шуб-ҳаларга бора бошлади. Аммо жўрттага ўзини қўрс тутувчи хўжайиндан: “Рафиқангиз?…” деб сўрашга ботинолмасди. Аслида эса у нафақат хўжайин билан ҳеч қачон ҳеч нарса ҳақида гаплашмаган, ҳатто унинг тортинчоқ аёлига муомалада ҳам “уни беринг, буни беринг”дан нарига ўтмаганди.

Акутагава Рюноскэ.
А-БА-БА-БА-БА
Рус тилидан Ойдиннисо таржимаси

Акутагава Рюноскэ (1892.1.3 — Токио — 1927.24.7) — ўз асарлари билан япон адабиётини жаҳон миқёсига чиқишини бошлаб берган адиб сифатида тан олинади. У ижодида ғарб ва япон адабиети анъаналарини ўзаро уйғунлаштириб, япон анъанавий тасвир ва ифода усулини янги йўналишга бурган. Инсон онгининг «жумбоқ»лиги, олдиндан айтиб бўлмаслик хусусияти ифодаланган ҳикоялари — «Расёмон дарвозаси» (1915), «Бурун» (1916) унга шуҳрат келтиради. «Куз» (1920), «Совуқ» (1924) каби психологик ҳикояларида эса ижтимоий ёвузлик дунёсида эзгуликнинг фожиавий қисмати акс этган. «Сув алвастилари мамлакатида» (1927) ижтимоий-фантастик мажозий асардир. Инсоннинг ёлғизлиги, унинг вакт, тарих олдида ожизлиги панд-насиҳатдан иборат «Телбанинг ҳаёти» (1927) номли сўнгги асарининг мавзуидир. Япон маданиятида беқиёс ўрин эгаллагани учун «Акутагава» миллий мукофоти таъсис этилган.

Ясукити бу дўкон хўжайинини анчадан бери биларди.
Яъни, тахминан уни денгиз ҳарбий бирикмасига ўтказишган кундан бери. У ногаҳон бир қути гугурт олишга кирганди. Дўконда кичиккина пештахта бор эди; ойнак орқасида, адмирал байроғи қадалган “Микаса” моделидаги крейсер атрофида кюрасао шишалари, какао идишлари, майиз қутилари тизилиб турарди. Озиқ-овқат дўкони бўлишига қарамай, эшик тепасига “Тамаки” деган қизил ёзув осилган, демак, бу ерда гугурт ҳам сотилиши турган гап. Ясукити дўконга бош суқиб: “Бир қути гугурт беринг”, — деди. Эшик яқинидаги пештахта ортида кўзи ғилай бир йигит зерикиб ўтирарди. У ташриф буюрган кишини кўриб, чўтини жойидан жилдирмай, табассум ҳам қилмай жавоб берди:
— Афсуски, гугуртлар тугаган. Мана буни олинг.
“Мана бу” папиросга қўшиб бериладиган миттигина қутича эди.
— Бироз ноқулайроқми, дейман… Унда бир қути “Асахи” ҳам беринг.
— Ҳечқиси йўқ. Олаверинг.
— Йўқ-йўқ, “Асахи” беринг.
— Гугурт зарур бўлса, бехижолат олаверинг. Кераксиз нарсага пул сарфлашнинг хожати йўқ.
Ғилайнинг сўзларини, шубҳасиз, илтифотли деса бўларди. Аммо унинг оҳанги ва юз ифодаси ғоятда совуқ эди. Ундан текинга бир нарса олишга нимадир йўл қўймайди, лекин олмасдан қайрилиб кетавериш ҳам ноқулай. Ясукити истар-истамас бир сэнлик чақани пештахта устига қўйди.
— Унда шунақа қутичадан иккитасини беринг.
— Иккита хоҳлайсизми, учтами, марҳамат. Фақат тўлаш шарт эмас.
Бахтига, шу дақиқада эшикда осиғлиқ турган «Кинсэн-сайда» рекламаси ортидан сотувчининг ҳуснбузар тошган ифодасиз юзи кўринди.
— Хўжайин, гугуртлар бу ерда.
Ясукити ички тантана билан бир қути оддий гугурт сотиб олди. Уларнинг нархи одатдагидай бир сэн эди. Аммо ҳеч қачон гугурт деган нарса унинг кўзига бунчалик чиройли кўринмаган. Сотув маркаси – учбурчак тўлқинлардаги елкан шунчалик гўзалки, хоҳласанг ромга осиб қўйишинг мумкин. Гугуртларни авайлабгина шимининг чўнтагига солган Ясукити ғалаба нашидасини суриб дўкондан чиқди.
Ясукити шу кундан бошлаб ярим йил мобайнида корпусга кетиш-қайтишда дўконга кириб ўтадиган бўлди. Ҳалиям кўзини юмса, уни аниқ-тиниқ тасаввур қилиши мумкин: шифтдаги тўсинларга дудланган чўчқа гўштлари осиб қўйилган. Деразанинг майда кўзларидан сувоқланган деворга яшилтоб қуёш нурлари тушиб турибди. Тахта полда қуюлтирилган сут рекламаси туширилган қоғозлар сочилиб ётибди. Эшик рўпарасидаги устунда осиғлиқ соат тагига катта календарь илинган. Ва бошқалар – витринадаги “Микаса” крейсери, “Кинсэн-сайда” рекламаси, стул, телефон, велосипед, шотланд вискиси, америка майизи, манила сигаралари, миср папирослари, дудланган балиқ, соя ёғида қовурилган мол гўшти – деярли ҳаммаси унинг хотирасига муҳрланган. Айниқса, у кўравериб бадига уриб кетган хўжайиннинг баланд пештахта орқасидан чиқиб турган тумшайган башараси. Нафақат бадига урган, у унинг барча одат ва хатти-ҳаракатларини – қандай йўталиши, сотувчига қай тарзда буйруқ бериши, бир шиша какао сотиб олиш учун кирган харидор билан қандай муомала қилишини икир-чикирларигача биларди. “Яхшиси, “Фрай”ни эмас, мана бунисини олинг. Бу голланд “Дрост”и”. Буларнинг барини билиш ёмон эмас. Аммо, турган гапки, жуда зерикарли. Баъзида Ясукити бу дўконга кирганида, унга ўқитувчи бўлиб хизмат қилаётганидан бери жуда кўп вақтлар ўтиб кетгандек туюларди. Аслида эса хизматга келганига ҳали бир йил ҳам бўлгани йўқ.
Бироқ ҳар жойда мавжуд ўзгаришлар бу дўконни ҳам четлаб ўтмади. Илк ёз кунларининг бирида эрталаб Ясукити папирос сотиб олгани кирди. Дўкон ҳар доимгидай, нам полда қуюлтирилган сут рекламалари сочилиб ётарди. Аммо, лекин ғилай хўжайиннинг ўрнида, пештахта ортида сочини европача турмаклаган аёл ўтирарди! Унинг ёши ўн тўққизлар атрофида эди. Ёнидан қараганда у мушукчага ўхшарди. Қуёшда кўзини қисиб ўтирган оппоқ мушукчага. Ясукити ажабланиб пештахта ёнига келди.
— Икки пачка “Асахи”.
— Ҳозир.
Аёл уялибгина жавоб берди. Ва устига устак, унинг узатгани “Асахи” эмас, орқасига самога бош кўтараётган қуёш расми туширилган иккала қути ҳам “Микаса” эди. Ясукити беихтиёр қутилардан нигоҳ узиб, аёлнинг юзчасига қаради. Ва шу заҳотиёқ бурунчасининг тагида мушукчанинг диккайиб турган узун мўйлабини тасаввур қилди.
— Мен “Асахи” сўрагандим, бу эса “Микаса” экан.
— Ие, шунақами! Илтимос, кечиринг.
Мушукча, йўғ-ей, аёл қизариб кетди. Бу руҳий қалқиш худди балоғат ёшидаги қизчаларникига ўхшарди. Йўқ, у замонавий ойимтилла қизчалардан эмас. “Кэньюса” дидига мос, беш-олти йиллардан бери топиш мушкул бўлган қизчалардан эди. Чўнтагидан майда чақа ахтарар экан, Ясукити негадир «Сверстников»ни, икки рангли фуросика ўрамини, гулсафсарлар, Регоку квартали, Кабураги Киеката ва шунингдек бошқа кўп нарсаларни эслади. Айни пайтда аёл астойдил пештахта тагидан “Асахи” қидирарди.
Ичкари эшикдан илгариги ғилай хўжайин кўринди. У “Микаса”ни кўриши билан вазиятни тушунди. Ва одатдагидай ижирғанган қиёфада қўлини пештахта тагига суқиб, Ясукитига икки қути “Асахи” узатди. Аммо унинг кўзларида билинар-билинмас бўлса-да табассумга ўхшаш бир нарса милтилларди.
— Гугурт?
Аёлнинг кўзлари хуриллашга тайёр турган мушукчаникидай хумор сузилди. Хўжайин жавоб ўрнига номигагина бош қимирлатди, аёл шу заҳотиёқ пештахта устига кичкина гугурт қутисини қўйди. Сўнг яна бир марта уялинқираб жилмайди:
— Илтимос, кечиринг…
У фақат “Асахи”нинг ўрнига “Микаса” узатгани учунгина кечирим сўрамаётганди. Ясукити нигоҳини аёлдан узиб хўжайинига қадаркан, ўзи ҳам табассум қилаётганини сезди.
Шундан кейин ҳар келганида аёл пештахта ортида ўтирган бўларди. Бироқ сочи биринчи галдагидек европача турмакланмаган эди. Энди улар марумагэ усулида йиғилиб, қизил боғич билан сипо қилиб боғлаб қўйилганди. Аммо у ҳалиям харидорлар билан муомала қилишни билмасди. Жавоб беришга қийналарди. Сотувдаги молларни алмаштириб юборарди. Устига устак, вақти-вақти билан қизариб турарди. У ҳеч дўкондор ўхшамасди. Аёл аста-секин Ясукитига ёқа бошлади. Бу уни севиб қолди, дегани эмас, албатта. Шунчаки, унинг уятчанлиги ёқарди.
Толиқтирувчи жазирама кунларнинг бирида кечга яқин Ясукити корпусдан қайтаётиб бир банка какао олишга кирди. Аёл бу гал ҳам пештахта ортида “Кодан-курабу” журналини ўқиб ўтирарди. Ясукити юзига ҳуснбузар тошган сотувчидан “Ван Гутен” маркали какао борми, деб сўради.
— Ҳозир фақат мана бундан бор.
Сотувчи унга “Фрай” банкасини узатди. Ясукити дўконга кўз югуртирди. Мевали консервалар орасида европалик роҳиба расми туширилган маркали банка бор экан.
— Анави ерда “Дрост” борга ўхшайди?
Кўрсатилган рафга ўгирилиб қараган сотувчининг юзида эсанкираш аломати пайдо бўлди.
— Ҳа, буям какао.
— Демак, фақат шунинг ўзи эмаскан-да?
— Йўқ, фақат шунинг ўзи… Бекам, бизда фақат “Фрай” какаоси бор-а?
Ясукити аёлга қайрилиб қаради. Аёл кўзларини бироз қисиб олган, юзлари яшилтоб жилоланарди. Бунинг ҳеч ажабланарли жойи йўқ – дўкон деразасининг рангли кичик кўзчаларидан кечки қуёш нури тушиб турганди. Аёл журналдан тирсагини олмай, ҳар галгидай тутилиб жавоб берди:
— Мен фақат шунақаси қолган, деб ўйловдим, лекин…
— Биласизми, “Фрай” какаосидан баъзан қурт чиқиб қолади, — гапира бошлади Ясукити жиддий оҳангда. Аслида эса у қуртлаган какаони ҳеч қачон учратмаганди: шунчаки, бундай дейиш — «Ван Гутен» какаоси бор-йўқлигини аниқлашнинг энг яхши усули эканига амин эди. – Анчагина йириклариям чиқиши мумкин. Жимжилоқдай…
Аёл ҳадиксираб, пештахта орқасига эгилиб қаради.
— Анави ерда қолмадимикан? Орқа рафда.
— Фақат қизил банкалар. Бу ерда бошқаси йўқ.
— Мана бу ерда-чи?
Аёл гэталарини тақ-туқлатиб пештахта ортидан чиқди-да, ҳовлиққанча дўконни айланиб ахтара бошлади. Саросимага тушган сотувчи ҳам истаса-истамаса консервалар орасини излашига тўғри келди. Папирос чекиб турган Ясукити чўққа ўтин қалаш учун дона-дона қилиб деди:
— Мабодо бунақа қурт тушган какаони болаларга берса борми, қорни оғриб қолиши тайин. (У дала ҳовлидаги хонани ёлғиз ўзи ижарага олганди). Болалар у ёғда турсин, хотин ҳам бир куни ичиб қўйиб, азият чеккан. (Турган гапки, унинг ҳеч қанақа хотини йўқ эди). Тағин бу ўта эҳтиёткор киши экан, деб ўйламанглар…
Ясукити бирданига жимиб қолди. Аёл фартугига қўлини арта туриб унга хавотир билан қаради.
— Тўғриси, топа олмаяпман…
Унинг кўзларида тортинчоқлик бор эди. Лаблари жилмайишга уринарди. Айниқса, бурнининг устига тер томчилари сизиб чиққанини томоша қилиш мароқли эди. Кўзи кўзига тушаркан, Ясукитининг ичига шайтон оралади. Бу аёл гулдай нозик-ниҳол эди. Ясукити унинг ҳисларини қитиқлаб қўйиб, худди ўзи кутган таъсирни кўрарди. Ҳатто “қитиқлаш” жуда оддий бўлганида ҳам. Юзига синчков тикилиш ёки бармоқ учи билан тегиб кетишнинг ўзи унинг учун етарли эди. Ҳа, биргина шунинг ўзи Ясукити ундан нима хоҳлаётганини тушуниши учун кифоя. Нима хоҳлаётганини тушунгач эса у қандай йўл тутади, фақат ўзигагина аён. Мабодо қаршилик кўрсатмаса-чи? Йўқ-йўқ, мушукни уйда сақлаш-ку мумкин. Аммо мушукка ўхшаган аёл деб ўз жонини баттол шайтон ҳукмига топшириш ҳеч ақлга сиғмайдиган иш. Ясукити охиригача чекилмаган папиросини ташлаб юбориб, ичига кириб олган шайтонни улоқтирди. Шайтон кутилмаганда ўмбалоқ ошиб, сотувчининг бурнига кирди – ва сотувчи ўзини ундан олиб қочолмай бир неча марта қаттиқ аксирди.
— Нимаям қилардик. Бир банка “Дрост” берақолинг.
Ясукити оғзини қийшайтириб жилмайганча чўнтагини ковлаб, майда пул излай бошлади.
Шундан кейин Ясукити аёл билан бу мавзуда гаплашмади. У ҳақида қанча эсламасин, бахтига, шайтон Ясукитини бир мартагина йўлдан оздиришга уринганди, холос. Ҳатто у қайсидир бир гал елкасига фаришта қўнганини ҳам сезиб қолганди.
Кеч куз кунларининг бирида Ясукити шомга яқин папиросга кириб, биратўла дўкондаги телефондан ҳам фойдаланмоқчи бўлди. Хўжайин дўкон ёнида тик тушаётган қуёш нурлари остида велосипеди билан овора, шинасига дам солаётган экан. Афтидан, сотувчи бирор юмуш билан кетганга ўхшайди. Аёл одатдагидай пештахта ортида аллақандай ҳисоб-китобларини тартибга солиб ўтирарди. Мана шу ўзгармас дўкон манзарасида ёқимсиз ҳеч нарса йўқ эди. Голланд мактаби жанри тасвирларидаги каби ҳар тарафлама хотиржам бахт уфурарди. Аёлдан нарироқда телефон гўшагини қулоғига тутиб тураркан, Ясукити ўзи яхши кўрган Де Хуга репродукциясини эслади.
Аммо ҳар қанча уринмасин, керакли рақамга улана олмади. Буям етмагандай, алоқачи аёл икки марта: “Рақам? Рақам?” – деди-да, сувга чўккандай жим бўлиб қолди. Ясукити қайта-қайта сим қоқди. Аммо гўшакдан тақир-туқирдан бўлак ҳеч нима эшитилмади. Энди Де Хугани эслашгаям унинг ҳафсаласи қолмади. Чўнтагидан Спаргонинг “Социолизм бўйича қўлланма”сини чиқарди. Бахтига, телефон аппарати ёнида китоб қўядиган тагликка ўхшаш қути бор эди. Ясукити унга китобни қўйди, кўзлари ҳарфлар устида югурган кўйи қўли телефон ручкасини иложи борича шошмасдан тинмай айлантира бошлади. Бу унинг қайсар телефончи аёл билан курашиш усули эди. Бир куни Гиндза-Овари-тедаги телефон автомати ёнига бориб, керакли жойга қўнғироқ қилиб тушгунича бутун бир “Сабаси Дзингоро»”ни ўқиб чиқишга улгурган. Бу сафар ҳам у телефончи аёл жавоб бермагунича қўлини телефондан узмасликка қарор қилди.
У телефончи аёл билан астойидил уришиб, ниҳоят, уланиб суҳбатлашишга эришгунича йигирма дақиқача вақт ўтиб кетди. Миннатдорчилик билдириш учун Ясукити пештахта тарафга қаради. Аммо пештахта ортида ҳеч ким йўқ эди. Аёл эшик олдида туриб, эри билан гаплашарди. Афтидан, хўжайин ҳалиям кузги қуёш остида вилосипедини титкилаш билан оввора эди. Ясукити эшик томон юраркан, беихтиёр қадамини секинлатди. Унга орқаси билан турган аёл эридан сўрарди:
— Боя бир харидор арзон қаҳва кукуни сўради. Арзон қаҳва кукуни қанақа бўлади?
— Арзон қаҳва? – хўжайин хотинига худди харидорлар билан муомала қилгани каби совуқ оҳангда гапирарди. – Балки хато эшитгандирсан: арпа қаҳвасидир?
— Арпа қаҳваси? Ҳа-а, арпадан тайёрланган қаҳва! Ўзимам ўйловдима-а, кукун озиқ-овқат сотадиган жойда бўлмайди, деб.
Ясукити дўконда туриб бу саҳнани томоша қилганди. Ана ўшанда у елкасига фаришта қўнганини сезиб қолганди. Фаришта дудланган чўчқа гўшти осилган шифт тагидан учиб ўтди ва ҳеч нарсадан бехабар шу икки одамнинг ҳақига дуо ўқиди. Тўғри, шўр балиқ ҳидидан у салгина бурнини жийириб ўтди… Ясукити бирданига шўр балиқ сотиб олишни унутганини эслаб қолди. Селд балиғининг аянчли таначалари шундоққина бурнининг тагида ғиж-ғиж уюлиб ётарди.
— Менга шўрбалиқ берворинглар.
Аёл дарҳол ўгирилди. У арзон қаҳва кукуни озиқ-овқат дўконида бўлмаслигини англаган пайтида бу рўй берганди. Шубҳасиз, суҳбатига қулоқ солинганини у фаҳмлади. Ҳали қараб улгурмасиданоқ мушукчаникига ўхшаш юзчаларига қизил югурди. Илгари айтилганидай, Ясукити унинг қизаришига биринчи марта эътибор бераётгани йўқ эди. Аммо бунчалик лоларанг тусга кирганини илгари ҳеч кўрмаганди.
— Шўрбалиқ? – эшитилар-эшитилмас қайта сўради аёл.
— Ҳа, шўрбалиқ, — бу гал алоҳида эҳтиром билан жавоб берди Ясукити.
Бу воқеадан икки ой ўтиб кейинги йилнинг январи кириб келди. Аёл тўсатдан қаергадир ғойиб бўлди. Бир неча кунгагина ғойиб бўлгани йўқ. Ясукити қачон дўконга кирмасин, ғилай хўжайин эски печга суянганча ёлғиз зерикиб ўтирарди. Нимадир етишмаётганини ҳис этган Ясукити аёлнинг йўқолиб қолиши ҳақида ўзича турли хил шуб-ҳаларга бора бошлади. Аммо жўрттага ўзини қўрс тутувчи хўжайиндан: “Рафиқангиз?…” деб сўрашга ботинолмасди. Аслида эса у нафақат хўжайин билан ҳеч қачон ҳеч нарса ҳақида гаплашмаган, ҳатто унинг тортинчоқ аёлига муомалада ҳам “уни беринг, буни беринг”дан нарига ўтмаганди.
Шу тариқа музлаган ерлар кетма-кет икки кунлаб қуёш нури остида исина бошлади. Аммо аёл ҳалиям кўринмасди. Хўжайини бўла туриб дўкон ҳувиллаб ётарди. Аста-секин Ясукити беканинг йўқлигига эътибор бермай қўйди…
Февралнинг охирларида қайсидир бир оқшом инглиз тили дарси тугагач Ясукити иттифоқо дўкон ёнидан ўтиб қолди. Витрина орқасида, ярқираган электр чироғи остида европадан келтирилган вино шишалари ва консерва банкалари тизилиб турарди. Ўз-ўзидан маълумки, бу ерда ҳеч қандай ғайриоддийлик йўқ эди. Аммо бирданига дўкон олдида бир аёл қўлидаги чақалоғига қандайдир бемаъни “гу-гу”лаб турганига кўзи тушди. Дўкон чироқлари нури кўчани ёритиб турарди, Ясукити бу ёш онани дарров таниди.
– А-ба-ба-ба-ба-ба-ба-ба-а
У дўкон олдида айланиб юриб чақалоғини ўйнатарди. Уни тебрата туриб кўзи Ясукитининг кўзи билан тўқнашди. Ясукити ҳозир аёлнинг кўзида тортинчоқлик ва юзларида қоронғида ҳам кўриш мумкин бўлган даражада қизиллик пайдо бўлади, деб хаёлидан ўтказди. Аёл эса пинагиниям бузмади. Унинг кўзлари сокин жилмаяр, юзларида эса тортинишдан асар ҳам йўқ эди. Буям етмагандай, у яна чақалоғига қараб, бегона кўзлардан уялиб-нетиб ўтирмай такрорлади: биров боласига тиллари бор теккизганда нағ шеърга айланиб кетадиганлардан бири
– А-ба-ба-ба-ба-ба-ба-ба-а
Аёлни орқада қолдириб кетаркан, Ясукити ўзи ҳам сезмаган ҳолда аччиқ киноя билан кулди. Бу у билган аёл эмасди. Бу шунчаки оддий меҳрибон она эди. Она бўлганда ҳам биров боласига тил текизганда ҳамма замонларда нақ шерга айланиб кетадиганлардан бири! Йўлида давом этаркан, Ясукити томлар устидаги осмонга кўз тикди. Жануб шамоли эсаётган осмонда баҳорги бир парча кумуш ой заифгина нур таратиб турарди…

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2011 йил, 9-сон.
_____________________
1 Г о и — Кичик ҳарбий унвон
2 С у й к а н — устки кийим
1 К а р и г и н у — қишки кийим
2 Х а к а м а — қалин иштон

Akutagava Ryunoske.
A-BA-BA-BA-BA
Rus tilidan Oydinniso tarjimasi

Akutagava Ryunoske (1892.1.3 — Tokio — 1927.24.7) — o’z asarlari bilan yapon adabiyotini jahon miqyosiga chiqishini boshlab bergan adib sifatida tan olinadi. U ijodida g’arb va yapon adabieti an’analarini o’zaro uyg’unlashtirib, yapon an’anaviy tasvir va ifoda usulini yangi yo’nalishga burgan. Inson ongining «jumboq»ligi, oldindan aytib bo’lmaslik xususiyati ifodalangan hikoyalari — «Rasyomon darvozasi» (1915), «Burun» (1916) unga shuhrat keltiradi. «Kuz» (1920), «Sovuq» (1924) kabi psixologik hikoyalarida esa ijtimoiy yovuzlik dunyosida ezgulikning fojiaviy qismati aks etgan. «Suv alvastilari mamlakatida» (1927) ijtimoiy-fantastik majoziy asardir. Insonning yolg’izligi, uning vakt, tarix oldida ojizligi pand-nasihatdan iborat «Telbaning hayoti» (1927) nomli so’nggi asarining mavzuidir. Yapon madaniyatida beqiyos o’rin egallagani uchun «Akutagava» milliy mukofoti ta’sis etilgan.

Yasukiti bu do‘kon xo‘jayinini anchadan beri bilardi.
Ya’ni, taxminan uni dengiz harbiy birikmasiga o‘tkazishgan kundan beri. U nogahon bir quti gugurt olishga kirgandi. Do‘konda kichikkina peshtaxta bor edi; oynak orqasida, admiral bayrog‘i qadalgan “Mikasa” modelidagi kreyser atrofida kyurasao shishalari, kakao idishlari, mayiz qutilari tizilib turardi. Oziq-ovqat do‘koni bo‘lishiga qaramay, eshik tepasiga “Tamaki” degan qizil yozuv osilgan, demak, bu yerda gugurt ham sotilishi turgan gap. Yasukiti do‘konga bosh suqib: “Bir quti gugurt bering”, — dedi. Eshik yaqinidagi peshtaxta ortida ko‘zi g‘ilay bir yigit zerikib o‘tirardi. U tashrif buyurgan kishini ko‘rib, cho‘tini joyidan jildirmay, tabassum ham qilmay javob berdi:
— Afsuski, gugurtlar tugagan. Mana buni oling.
“Mana bu” papirosga qo‘shib beriladigan mittigina quticha edi.
— Biroz noqulayroqmi, deyman… Unda bir quti “Asaxi” ham bering.
— Hechqisi yo‘q. Olavering.
— Yo‘q-yo‘q, “Asaxi” bering.
— Gugurt zarur bo‘lsa, bexijolat olavering. Keraksiz narsaga pul sarflashning xojati yo‘q.
G‘ilayning so‘zlarini, shubhasiz, iltifotli desa bo‘lardi. Ammo uning ohangi va yuz ifodasi g‘oyatda sovuq edi. Undan tekinga bir narsa olishga nimadir yo‘l qo‘ymaydi, lekin olmasdan qayrilib ketaverish ham noqulay. Yasukiti istar-istamas bir senlik chaqani peshtaxta ustiga qo‘ydi.
— Unda shunaqa qutichadan ikkitasini bering.
— Ikkita xohlaysizmi, uchtami, marhamat. Faqat to‘lash shart emas.
Baxtiga, shu daqiqada eshikda osig‘liq turgan «Kinsen-sayda» reklamasi ortidan sotuvchining husnbuzar toshgan ifodasiz yuzi ko‘rindi.
— Xo‘jayin, gugurtlar bu yerda.
Yasukiti ichki tantana bilan bir quti oddiy gugurt sotib oldi. Ularning narxi odatdagiday bir sen edi. Ammo hech qachon gugurt degan narsa uning ko‘ziga bunchalik chiroyli ko‘rinmagan. Sotuv markasi – uchburchak to‘lqinlardagi yelkan shunchalik go‘zalki, xohlasang romga osib qo‘yishing mumkin. Gugurtlarni avaylabgina shimining cho‘ntagiga solgan Yasukiti g‘alaba nashidasini surib do‘kondan chiqdi.
Yasukiti shu kundan boshlab yarim yil mobaynida korpusga ketish-qaytishda do‘konga kirib o‘tadigan bo‘ldi. Haliyam ko‘zini yumsa, uni aniq-tiniq tasavvur qilishi mumkin: shiftdagi to‘sinlarga dudlangan cho‘chqa go‘shtlari osib qo‘yilgan. Derazaning mayda ko‘zlaridan suvoqlangan devorga yashiltob quyosh nurlari tushib turibdi. Taxta polda quyultirilgan sut reklamasi tushirilgan qog‘ozlar sochilib yotibdi. Eshik ro‘parasidagi ustunda osig‘liq soat tagiga katta kalendar ilingan. Va boshqalar – vitrinadagi “Mikasa” kreyseri, “Kinsen-sayda” reklamasi, stul, telefon, velosiped, shotland viskisi, amerika mayizi, manila sigaralari, misr papiroslari, dudlangan baliq, soya yog‘ida qovurilgan mol go‘shti – deyarli hammasi uning xotirasiga muhrlangan. Ayniqsa, u ko‘raverib badiga urib ketgan xo‘jayinning baland peshtaxta orqasidan chiqib turgan tumshaygan basharasi. Nafaqat badiga urgan, u uning barcha odat va xatti-harakatlarini – qanday yo‘talishi, sotuvchiga qay tarzda buyruq berishi, bir shisha kakao sotib olish uchun kirgan xaridor bilan qanday muomala qilishini ikir-chikirlarigacha bilardi. “Yaxshisi, “Fray”ni emas, mana bunisini oling. Bu golland “Drost”i”. Bularning barini bilish yomon emas. Ammo, turgan gapki, juda zerikarli. Ba’zida Yasukiti bu do‘konga kirganida, unga o‘qituvchi bo‘lib xizmat qilayotganidan beri juda ko‘p vaqtlar o‘tib ketgandek tuyulardi. Aslida esa xizmatga kelganiga hali bir yil ham bo‘lgani yo‘q.
Biroq har joyda mavjud o‘zgarishlar bu do‘konni ham chetlab o‘tmadi. Ilk yoz kunlarining birida ertalab Yasukiti papiros sotib olgani kirdi. Do‘kon har doimgiday, nam polda quyultirilgan sut reklamalari sochilib yotardi. Ammo, lekin g‘ilay xo‘jayinning o‘rnida, peshtaxta ortida sochini yevropacha turmaklagan ayol o‘tirardi! Uning yoshi o‘n to‘qqizlar atrofida edi. Yonidan qaraganda u mushukchaga o‘xshardi. Quyoshda ko‘zini qisib o‘tirgan oppoq mushukchaga. Yasukiti ajablanib peshtaxta yoniga keldi.
— Ikki pachka “Asaxi”.
— Hozir.
Ayol uyalibgina javob berdi. Va ustiga ustak, uning uzatgani “Asaxi” emas, orqasiga samoga bosh ko‘tarayotgan quyosh rasmi tushirilgan ikkala quti ham “Mikasa” edi. Yasukiti beixtiyor qutilardan nigoh uzib, ayolning yuzchasiga qaradi. Va shu zahotiyoq burunchasining tagida mushukchaning dikkayib turgan uzun mo‘ylabini tasavvur qildi.
— Men “Asaxi” so‘ragandim, bu esa “Mikasa” ekan.
— Ie, shunaqami! Iltimos, kechiring.
Mushukcha, yo‘g‘-ey, ayol qizarib ketdi. Bu ruhiy qalqish xuddi balog‘at yoshidagi qizchalarnikiga o‘xshardi. Yo‘q, u zamonaviy oyimtilla qizchalardan emas. “Kenyusa” didiga mos, besh-olti yillardan beri topish mushkul bo‘lgan qizchalardan edi. Cho‘ntagidan mayda chaqa axtarar ekan, Yasukiti negadir «Sverstnikov»ni, ikki rangli furosika o‘ramini, gulsafsarlar, Regoku kvartali, Kaburagi Kiekata va shuningdek boshqa ko‘p narsalarni esladi. Ayni paytda ayol astoydil peshtaxta tagidan “Asaxi” qidirardi.
Ichkari eshikdan ilgarigi g‘ilay xo‘jayin ko‘rindi. U “Mikasa”ni ko‘rishi bilan vaziyatni tushundi. Va odatdagiday ijirg‘angan qiyofada qo‘lini peshtaxta tagiga suqib, Yasukitiga ikki quti “Asaxi” uzatdi. Ammo uning ko‘zlarida bilinar-bilinmas bo‘lsa-da tabassumga o‘xshash bir narsa miltillardi.
— Gugurt?
Ayolning ko‘zlari xurillashga tayyor turgan mushukchanikiday xumor suzildi. Xo‘jayin javob o‘rniga nomigagina bosh qimirlatdi, ayol shu zahotiyoq peshtaxta ustiga kichkina gugurt qutisini qo‘ydi. So‘ng yana bir marta uyalinqirab jilmaydi:
— Iltimos, kechiring…
U faqat “Asaxi”ning o‘rniga “Mikasa” uzatgani uchungina kechirim so‘ramayotgandi. Yasukiti nigohini ayoldan uzib xo‘jayiniga qadarkan, o‘zi ham tabassum qilayotganini sezdi.
Shundan keyin har kelganida ayol peshtaxta ortida o‘tirgan bo‘lardi. Biroq sochi birinchi galdagidek yevropacha turmaklanmagan edi. Endi ular marumage usulida yig‘ilib, qizil bog‘ich bilan sipo qilib bog‘lab qo‘yilgandi. Ammo u haliyam xaridorlar bilan muomala qilishni bilmasdi. Javob berishga qiynalardi. Sotuvdagi mollarni almashtirib yuborardi. Ustiga ustak, vaqti-vaqti bilan qizarib turardi. U hech do‘kondor o‘xshamasdi. Ayol asta-sekin Yasukitiga yoqa boshladi. Bu uni sevib qoldi, degani emas, albatta. Shunchaki, uning uyatchanligi yoqardi.
Toliqtiruvchi jazirama kunlarning birida kechga yaqin Yasukiti korpusdan qaytayotib bir banka kakao olishga kirdi. Ayol bu gal ham peshtaxta ortida “Kodan-kurabu” jurnalini o‘qib o‘tirardi. Yasukiti yuziga husnbuzar toshgan sotuvchidan “Van Guten” markali kakao bormi, deb so‘radi.
— Hozir faqat mana bundan bor.
Sotuvchi unga “Fray” bankasini uzatdi. Yasukiti do‘konga ko‘z yugurtirdi. Mevali konservalar orasida yevropalik rohiba rasmi tushirilgan markali banka bor ekan.
— Anavi yerda “Drost” borga o‘xshaydi?
Ko‘rsatilgan rafga o‘girilib qaragan sotuvchining yuzida esankirash alomati paydo bo‘ldi.
— Ha, buyam kakao.
— Demak, faqat shuning o‘zi emaskan-da?
— Yo‘q, faqat shuning o‘zi… Bekam, bizda faqat “Fray” kakaosi bor-a?
Yasukiti ayolga qayrilib qaradi. Ayol ko‘zlarini biroz qisib olgan, yuzlari yashiltob jilolanardi. Buning hech ajablanarli joyi yo‘q – do‘kon derazasining rangli kichik ko‘zchalaridan kechki quyosh nuri tushib turgandi. Ayol jurnaldan tirsagini olmay, har galgiday tutilib javob berdi:
— Men faqat shunaqasi qolgan, deb o‘ylovdim, lekin…
— Bilasizmi, “Fray” kakaosidan ba’zan qurt chiqib qoladi, — gapira boshladi Yasukiti jiddiy ohangda. Aslida esa u qurtlagan kakaoni hech qachon uchratmagandi: shunchaki, bunday deyish — «Van Guten» kakaosi bor-yo‘qligini aniqlashning eng yaxshi usuli ekaniga amin edi. – Anchagina yiriklariyam chiqishi mumkin. Jimjiloqday…
Ayol hadiksirab, peshtaxta orqasiga egilib qaradi.
— Anavi yerda qolmadimikan? Orqa rafda.
— Faqat qizil bankalar. Bu yerda boshqasi yo‘q.
— Mana bu yerda-chi?
Ayol getalarini taq-tuqlatib peshtaxta ortidan chiqdi-da, hovliqqancha do‘konni aylanib axtara boshladi. Sarosimaga tushgan sotuvchi ham istasa-istamasa konservalar orasini izlashiga to‘g‘ri keldi. Papiros chekib turgan Yasukiti cho‘qqa o‘tin qalash uchun dona-dona qilib dedi:
— Mabodo bunaqa qurt tushgan kakaoni bolalarga bersa bormi, qorni og‘rib qolishi tayin. (U dala hovlidagi xonani yolg‘iz o‘zi ijaraga olgandi). Bolalar u yog‘da tursin, xotin ham bir kuni ichib qo‘yib, aziyat chekkan. (Turgan gapki, uning hech qanaqa xotini yo‘q edi). Tag‘in bu o‘ta ehtiyotkor kishi ekan, deb o‘ylamanglar…
Yasukiti birdaniga jimib qoldi. Ayol fartugiga qo‘lini arta turib unga xavotir bilan qaradi.
— To‘g‘risi, topa olmayapman…
Uning ko‘zlarida tortinchoqlik bor edi. Lablari jilmayishga urinardi. Ayniqsa, burnining ustiga ter tomchilari sizib chiqqanini tomosha qilish maroqli edi. Ko‘zi ko‘ziga tusharkan, Yasukitining ichiga shayton oraladi. Bu ayol gulday nozik-nihol edi. Yasukiti uning hislarini qitiqlab qo‘yib, xuddi o‘zi kutgan ta’sirni ko‘rardi. Hatto “qitiqlash” juda oddiy bo‘lganida ham. Yuziga sinchkov tikilish yoki barmoq uchi bilan tegib ketishning o‘zi uning uchun yetarli edi. Ha, birgina shuning o‘zi Yasukiti undan nima xohlayotganini tushunishi uchun kifoya. Nima xohlayotganini tushungach esa u qanday yo‘l tutadi, faqat o‘zigagina ayon. Mabodo qarshilik ko‘rsatmasa-chi? Yo‘q-yo‘q, mushukni uyda saqlash-ku mumkin. Ammo mushukka o‘xshagan ayol deb o‘z jonini battol shayton hukmiga topshirish hech aqlga sig‘maydigan ish. Yasukiti oxirigacha chekilmagan papirosini tashlab yuborib, ichiga kirib olgan shaytonni uloqtirdi. Shayton kutilmaganda o‘mbaloq oshib, sotuvchining burniga kirdi – va sotuvchi o‘zini undan olib qocholmay bir necha marta qattiq aksirdi.
— Nimayam qilardik. Bir banka “Drost” beraqoling.
Yasukiti og‘zini qiyshaytirib jilmaygancha cho‘ntagini kovlab, mayda pul izlay boshladi.
Shundan keyin Yasukiti ayol bilan bu mavzuda gaplashmadi. U haqida qancha eslamasin, baxtiga, shayton Yasukitini bir martagina yo‘ldan ozdirishga uringandi, xolos. Hatto u qaysidir bir gal yelkasiga farishta qo‘nganini ham sezib qolgandi.
Kech kuz kunlarining birida Yasukiti shomga yaqin papirosga kirib, birato‘la do‘kondagi telefondan ham foydalanmoqchi bo‘ldi. Xo‘jayin do‘kon yonida tik tushayotgan quyosh nurlari ostida velosipedi bilan ovora, shinasiga dam solayotgan ekan. Aftidan, sotuvchi biror yumush bilan ketganga o‘xshaydi. Ayol odatdagiday peshtaxta ortida allaqanday hisob-kitoblarini tartibga solib o‘tirardi. Mana shu o‘zgarmas do‘kon manzarasida yoqimsiz hech narsa yo‘q edi. Golland maktabi janri tasvirlaridagi kabi har taraflama xotirjam baxt ufurardi. Ayoldan nariroqda telefon go‘shagini qulog‘iga tutib turarkan, Yasukiti o‘zi yaxshi ko‘rgan De Xuga reproduktsiyasini esladi.
Ammo har qancha urinmasin, kerakli raqamga ulana olmadi. Buyam yetmaganday, aloqachi ayol ikki marta: “Raqam? Raqam?” – dedi-da, suvga cho‘kkanday jim bo‘lib qoldi. Yasukiti qayta-qayta sim qoqdi. Ammo go‘shakdan taqir-tuqirdan bo‘lak hech nima eshitilmadi. Endi De Xugani eslashgayam uning hafsalasi qolmadi. Cho‘ntagidan Spargoning “Sotsiolizm bo‘yicha qo‘llanma”sini chiqardi. Baxtiga, telefon apparati yonida kitob qo‘yadigan taglikka o‘xshash quti bor edi. Yasukiti unga kitobni qo‘ydi, ko‘zlari harflar ustida yugurgan ko‘yi qo‘li telefon ruchkasini iloji boricha shoshmasdan tinmay aylantira boshladi. Bu uning qaysar telefonchi ayol bilan kurashish usuli edi. Bir kuni Gindza-Ovari-tedagi telefon avtomati yoniga borib, kerakli joyga qo‘ng‘iroq qilib tushgunicha butun bir “Sabasi Dzingoro»”ni o‘qib chiqishga ulgurgan. Bu safar ham u telefonchi ayol javob bermagunicha qo‘lini telefondan uzmaslikka qaror qildi.
U telefonchi ayol bilan astoyidil urishib, nihoyat, ulanib suhbatlashishga erishgunicha yigirma daqiqacha vaqt o‘tib ketdi. Minnatdorchilik bildirish uchun Yasukiti peshtaxta tarafga qaradi. Ammo peshtaxta ortida hech kim yo‘q edi. Ayol eshik oldida turib, eri bilan gaplashardi. Aftidan, xo‘jayin haliyam kuzgi quyosh ostida vilosipedini titkilash bilan ovvora edi. Yasukiti eshik tomon yurarkan, beixtiyor qadamini sekinlatdi. Unga orqasi bilan turgan ayol eridan so‘rardi:
— Boya bir xaridor arzon qahva kukuni so‘radi. Arzon qahva kukuni qanaqa bo‘ladi?
— Arzon qahva? – xo‘jayin xotiniga xuddi xaridorlar bilan muomala qilgani kabi sovuq ohangda gapirardi. – Balki xato eshitgandirsan: arpa qahvasidir?
— Arpa qahvasi? Ha-a, arpadan tayyorlangan qahva! O‘zimam o‘ylovdima-a, kukun oziq-ovqat sotadigan joyda bo‘lmaydi, deb.
Yasukiti do‘konda turib bu sahnani tomosha qilgandi. Ana o‘shanda u yelkasiga farishta qo‘nganini sezib qolgandi. Farishta dudlangan cho‘chqa go‘shti osilgan shift tagidan uchib o‘tdi va hech narsadan bexabar shu ikki odamning haqiga duo o‘qidi. To‘g‘ri, sho‘r baliq hididan u salgina burnini jiyirib o‘tdi… Yasukiti birdaniga sho‘r baliq sotib olishni unutganini eslab qoldi. Seld balig‘ining ayanchli tanachalari shundoqqina burnining tagida g‘ij-g‘ij uyulib yotardi.
— Menga sho‘rbaliq bervoringlar.
Ayol darhol o‘girildi. U arzon qahva kukuni oziq-ovqat do‘konida bo‘lmasligini anglagan paytida bu ro‘y bergandi. Shubhasiz, suhbatiga quloq solinganini u fahmladi. Hali qarab ulgurmasidanoq mushukchanikiga o‘xshash yuzchalariga qizil yugurdi. Ilgari aytilganiday, Yasukiti uning qizarishiga birinchi marta e’tibor berayotgani yo‘q edi. Ammo bunchalik lolarang tusga kirganini ilgari hech ko‘rmagandi.
— Sho‘rbaliq? – eshitilar-eshitilmas qayta so‘radi ayol.
— Ha, sho‘rbaliq, — bu gal alohida ehtirom bilan javob berdi Yasukiti.
Bu voqeadan ikki oy o‘tib keyingi yilning yanvari kirib keldi. Ayol to‘satdan qaergadir g‘oyib bo‘ldi. Bir necha kungagina g‘oyib bo‘lgani yo‘q. Yasukiti qachon do‘konga kirmasin, g‘ilay xo‘jayin eski pechga suyangancha yolg‘iz zerikib o‘tirardi. Nimadir yetishmayotganini his etgan Yasukiti ayolning yo‘qolib qolishi haqida o‘zicha turli xil shub-halarga bora boshladi. Ammo jo‘rttaga o‘zini qo‘rs tutuvchi xo‘jayindan: “Rafiqangiz?…” deb so‘rashga botinolmasdi. Aslida esa u nafaqat xo‘jayin bilan hech qachon hech narsa haqida gaplashmagan, hatto uning tortinchoq ayoliga muomalada ham “uni bering, buni bering”dan nariga o‘tmagandi.
Shu tariqa muzlagan yerlar ketma-ket ikki kunlab quyosh nuri ostida isina boshladi. Ammo ayol haliyam ko‘rinmasdi. Xo‘jayini bo‘la turib do‘kon huvillab yotardi. Asta-sekin Yasukiti bekaning yo‘qligiga e’tibor bermay qo‘ydi…
Fevralning oxirlarida qaysidir bir oqshom ingliz tili darsi tugagach Yasukiti ittifoqo do‘kon yonidan o‘tib qoldi. Vitrina orqasida, yarqiragan elektr chirog‘i ostida yevropadan keltirilgan vino shishalari va konserva bankalari tizilib turardi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, bu yerda hech qanday g‘ayrioddiylik yo‘q edi. Ammo birdaniga do‘kon oldida bir ayol qo‘lidagi chaqalog‘iga qandaydir bema’ni “gu-gu”lab turganiga ko‘zi tushdi. Do‘kon chiroqlari nuri ko‘chani yoritib turardi, Yasukiti bu yosh onani darrov tanidi.
– A-ba-ba-ba-ba-ba-ba-ba-a
U do‘kon oldida aylanib yurib chaqalog‘ini o‘ynatardi. Uni tebrata turib ko‘zi Yasukitining ko‘zi bilan to‘qnashdi. Yasukiti hozir ayolning ko‘zida tortinchoqlik va yuzlarida qorong‘ida ham ko‘rish mumkin bo‘lgan darajada qizillik paydo bo‘ladi, deb xayolidan o‘tkazdi. Ayol esa pinaginiyam buzmadi. Uning ko‘zlari sokin jilmayar, yuzlarida esa tortinishdan asar ham yo‘q edi. Buyam yetmaganday, u yana chaqalog‘iga qarab, begona ko‘zlardan uyalib-netib o‘tirmay takrorladi: birov bolasiga tillari bor tekkizganda nag‘ she’rga aylanib ketadiganlardan biri
– A-ba-ba-ba-ba-ba-ba-ba-a
Ayolni orqada qoldirib ketarkan, Yasukiti o‘zi ham sezmagan holda achchiq kinoya bilan kuldi. Bu u bilgan ayol emasdi. Bu shunchaki oddiy mehribon ona edi. Ona bo‘lganda ham birov bolasiga til tekizganda hamma zamonlarda naq sherga aylanib ketadiganlardan biri! Yo‘lida davom etarkan, Yasukiti tomlar ustidagi osmonga ko‘z tikdi. Janub shamoli esayotgan osmonda bahorgi bir parcha kumush oy zaifgina nur taratib turardi…

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2011 yil, 9-son.

_____________________
1 G o i — Kichik harbiy unvon
2 S u y k a n — ustki kiyim
1 K a r i g i n u — qishki kiyim
2 X a k a m a — qalin ishton