Хўш, Луи Арагонни тўлқинлантирган, қарийб ярим асрдан буён дунё китобхонларини ҳайратга солиб келаётган «Жамила» қиссасининг сеҳри нимада? Аввал Луи Арагоннинг ҳайрати ҳақида гаплашайлик.
ЛУИ АРАГОН СЕВГИСИ
Ч. Айтматовнинг «Жамила» қиссасини ўқиб
Иброҳим Саидов
Дунёда шундай ёзувчилар борки, уларнинг номини тилга олгандан сўнг, қайси асарни ёзганлиги ҳеч ёдимизга келмайди, зўриқиб эслашга ҳаракат қиламиз. Чингиз Айтматов дейилганда эса ўша заҳотиёқ «Оқ кема», «Жамила», «Алвидо, Гулсари!», «Қиёмат», «Соҳил ёқалаб чопаётган олапар», «Бўтакўз», «Асрга татигулик кун» сингари асарларнинг номи беихтиёр қалбимизда такрорланади. Бу ҳолатнинг боиси – нима? Менимча Ч.Айтматов қисса ва романларидаги воқеаларнинг ҳаётийлиги, мураккаб ва оддий тақдирли қаҳрамонларнинг бизга бениҳоя яқинлиги бўлса керак. Ушбу асарларнинг содда ва равон услубда ёзилганлиги, халқ урф одатларидан, афсона ва ривоятлардан кенг фойдаланганлиги, инсонга ҳам, табиатга ҳам беқиёс бир меҳр билан ёндашилганлиги туфайли миллион-миллион китобхонларнинг муҳаббатига сазовор бўлган.
Ундан ташқари Ч.Айтматов Она Туркистондан бўлганлиги, бизга қардош ва жондош бўлган қирғиз халқининг фарзанди эканлиги ҳам қалбимизга алоҳида бир яқинлик, ифтихор ва ғурур бағишлайди.
Бу улуғ ёзувчи XX асрда ўз асарлари билан дунёни мафтун қилди. Бу адабий «улуғвор юриш» «Жамила» қиссаси (қиссани сайтимизнинг мана бу саҳифасида ўқишингиз мумкин) билан бошланди. Ч.Айтматов Москвадаги Олий Адабиёт курсида ўқиб юрган пайтларида институтнинг проза курси раҳбари, машҳур адабиётшунос ва таржимон Избах Гонштейн буюк француз ёзувчиси Луи Арагонга ёш адиб Ч.Айтматовнинг «Жамила» қиссасини юборади. Маълум вақт ўтгач И.Гонштейнга жавоб хати келади. У мактубни талабаларга ўқиб беради (Қиссани Луи Арагонга Мухтор Авезов юборган деган фикрлар ҳам бор). Мактубда Луи Арагон Францияда бу қиссани ўқиб таъсирлангани ва француз тилига таржима қилиб 100 минг нусхада чоп эттиргани, яна 100 минг нусхада чиқармоқчи эканлиги айтилган экан. Хат «Мен бундай гўзал севги қиссасини ўқимаганман» деган сўзлар билан якунланади. Ана шу воқеадан илҳомланган Ч.Айтматов бир-биридан гўзал қиссалар ёза бошлайди.
Хўш, Луи Арагонни тўлқинлантирган, қарийб ярим асрдан буён дунё китобхонларини ҳайратга солиб келаётган «Жамила» қиссасининг сеҳри нимада? Аввал Луи Арагоннинг ҳайрати ҳақида гаплашайлик. Ғарб адабиётининг «Жамила»га ўхшаш юзлаб қисса ва романларини ўқиб чиққан Луи Арагон учун «Жамила» сюжети янгилик бўлмаганлиги табиий. Чунки эри урушга кетган ёки вафот этган ё сафарга кетиб қайтиб келмаган маҳбубаларнинг бошқа бир кишини чин юракдан севиб қолиши жаҳон прозасида, айниқса француз адабиётида жуда кўп маротаба қаламга олинган воқеалардандир. Ундан ташқари Луи Арагон французларга хос сентименталлик нақадар кучли бўлганидан қатъий назар, у Ғарб одами. Ҳаёт романтикадан кўра реал кўз билан қарашга одатланган, муҳаббат масаласида Шарқ кишиларига нисбатан демократроқ фикр юритадиган миллат вакили. Наҳотки уни Жамила ва Дониёр ўртасидаги муҳаббат баёни мафтун қилган бўлса? Менимча, гап бунда эмас. Асарга мурожаат қилайлик.
Жамила оддий қирғиз овулига янги келин бўлиб тушган ёш жувон. Ҳали болалик шўхликлари тарк этмаган, ҳазилкаш, шилдираб оқаётган сойдек қувноқ ва сўзамол. Турмуш ўртоғи Содиқ урушга кетган. Уйда меҳрибон, оқкўнгил, беғубор туйғуларга ошно қайн укаси Сеит ва унинг сингилчаси билан бирга яшайди. Улар кун бўйи хирмондан станцияга ғалла ташишади. У пайтлар қишлоқларда уруш нафаси уфуриб турар, аёллару болалар фронт учун тинмай меҳнат қилишарди. Ана шундай кунларнинг бирида овулга асли шу ерлик бўлган Дониёр исмли йигит армиядан бир оёғи яраланган ҳолда қайтиб келади. У Жамила ва Сеит билан бирга станцияга буғдой таший бошлайди. Дониёр табиатан вазмин, ўзини бошқалардан четга олиб юрадиган ва камгап йигит бўлади. Жамила Дониёрнинг бори ҳам, йўғи ҳам билинмайди, дегандек уни назарга илмайди. Бир куни Жамила билан Сеит ҳазиллашиб Дониёрнинг аравасига етти пудлик қопни ортиб қўйишади. Дониёр ярадор оёғи билан қопни елкасига олиб, нарвондан тепага кўтарилади, қопни не азоблар билан ҳамманинг кўзи ўнгида вагонга ортади. Бу ожиз йигитни бундай қийноққа қўйган Жамила ва Сеит қаттиқ азоб чекиб, ўз-ўзларидан ранжишади. Ана шу кундан бошлаб Жамиланинг юрагида Дониёрга нисбатан ачиниш ҳисси уйғонади. Улар кеч тушиб, уйга қайтишаётган пайт Дониёр Жамиланинг қистови билан ашула айтади. Унинг ажиб бир нафосат билан куйлаган ёқимли қўшиғи Жамилани ҳам, Сеитни ҳам сеҳрлаб қўяди. Улар одамови, тортинчоқ бу йигитнинг қалбидаги жамики гўзал туйғуларни, кутилмаганда намоён бўлган ички оламини ҳис қилишади, кўришади ва ҳайратда қолишади. Секин-аста Жамиланинг кўнглида муҳаббат куртак оча бошлайди. Олдинги шўх, гапга чечан, ҳазилкаш келин умуман бошқа – камгап, оғир, хаёлпараст одамга айланиб қолади. Юрагидаги муҳаббат чўғи борган сайин алангаланиб, охири гулхандай ёнади, ҳамда бир куни у бу сирни ўзи билмаган ҳолда изҳор қилиб қўяди. Жамила, Дониёр, Сеит одатдагидек станциядан овулга қайтиб келишаётганда Дониёр яна ашула айтиб қолади. Мунгли оҳанг таъсирида маст бўлаёзган Жамила ҳисларини жиловлай олмай – у Дониёрнинг ёнига яқинлашиб, беихтиёр бошини унинг елкасига қўяди. Ғша кундан бошлаб Жамила Дониёрни чин дилдан севиб қолганини ҳис қилади. Дониёр ҳам энди уни бир кун кўролмаса туролмаслигини тушуна бошлайди. Сеит эса бу икки ёниқ қалбнинг муҳаббатига хайрихоҳ эди, ҳатто янгаси билан Дониёрнинг суратини ҳам чизади. Бир куни уйига кетишмоқчи бўлиб туришганда бир аскар урушдан, Содиқ хизмат қилаётган жойдан хат олиб келади ва Содиқнинг бир-икки ой ичида келиб қолишини айтади. Ушбу хабарни эшитиб турган Дониёр хат ўқиб турган Жамиланинг ёнидан аравасини шалдиратиб ўтиб кетадию, Сеит янгасининг икки ўт орасида қолганини англаб етади. Энди Дониёр овулда қолмайди, бошини олиб кетса керак, деб ўйлайди Сеит. Лекин кеч киргач, Сеит ғарамда Дониёр билан Жамиланинг бир-бирларига юракларини ёриб, соф самимият билан севги изҳор этишаётганини, бир-бирларини нафис сўзлар билан эркалаётганини эшитиб қолади. Хуллас, шу тариқа орадан бир неча кун ўтади. Сеит далада расм чизиб ўтирган маҳал соҳилнинг нариги томонида Жамила билан Дониёрнинг овулни ташлаб қаёққадир кетишаётганини кўриб қолади. Даъфатан, у Жамила билан Дониёр нафақат овулни, балки Сеитнинг ўзини ҳам ташлаб кетишаётганини англаб етади. У аллақачон ҳаётининг мазмунига айланиб улгурган, лекин ҳали ўзи тушунмайдиган «бир нарса»сидан маҳрум бўлаётганини юрак-юрагидан ҳис қилади. Бор овози билан қичқирмоқчи бўлади, томоғига бир нарса тиқилиб, бақиргани имкон бермайди. Ниҳоят улар қамишзор орасига кириб ғойиб бўлишади ва ана шундагина қалбини, бутун вужудини тўлдириб турган туйғулари, изтироблари фарёд бўлиб отилиб чиқади: «Жамила-а-а!» Гўё бепоён далалар, қирлар ҳам уларни қайтармоқчи бўлган Сеитга қўшилиб ҳайқиради, узоқ-яқиндан акс-садо эшитилади. Кейин сувни сув демай, оёқ яланг, бош яланг уларнинг ортидан югуради. Бирданига юзтубан йиқилади, бошини кўтармай, икки қўли орасига олиб ўксиб-ўксиб йиғлайди. Сеит ерда ётаркан, беғубор ва илоҳий бир муҳаббат билан Жамилани севиб қолганини тушуниб етади. Ва ушбу лаҳзаларда ўзи учун энг азиз бўлган кишилар билан ҳам, илк муҳаббати билан ҳам, шунинг билан бирга болалиги билан ҳам хайрлашаётганини қалбдан ҳис қилади.
Шу ўринда Сеитнинг илк севгисига бир эътибор бериб ўтайлик. Хўш, бу болада Жамила билан ажралаётганидагина севги уйғондими? Наҳот муҳаббат тўсатдан, бир лаҳзада пайдо бўлиши мумкин? Албатта мумкин. Аммо Сеитнинг муҳаббати узоқ вақт шаклланди. Яъни, бу севги уруғи унинг қалбига анча олдин – Жамила уларнинг хонадонига келгандан сўнг бошлаб экиб қўйилган эди, у аста-секин куртак очди, гуллади, мева берди. У ҳазил-ҳузулни маромига етказадиган, ўйинқароқ, қалби болаларникидай, тўғрироғи ўзиникидай бўлган янгасига боғланиб қолади, у билан бирга ўйнайди, бирга сирлашади, бирга ишлайди. Сеит Жамилада қалбидаги туйғуларга, оҳангларга ҳамоҳанг туйғуларни кўради, қолаверса, ундаги эзгу, пок ҳисларга ҳавас қилади, ардоқлайди. Ва ўша пайтдаёқ шунчалик яхши кўрадики, ҳазиллашиб гап талашаётган йигитлардан янгасини рашк қилади: «Ҳа, чиндан ҳам янгамни ҳеч кимга раво кўрмай рашк қилардим, унинг қувноқлиги, ўзини эркин тутиши билан фахрланардим…». Жамила Сеит учун ҳам сирдош дўст, ҳам жасур ҳимоячи, ҳам бир онадек ва ҳам севиклик эди. Бу тушунчани, бу ҳисни ўзи англамаган бўлса-да, қалби туяр эди. Сеитнинг ушбу гапларига эътибор беринг: «Жамиланинг тиззасига бош қўйиб ётиб, унинг сал очилган ғунча лабларига, ёш тўла шаҳло кўзларига термулиб қараш менга дунё-дунё роҳат бағишлар эди». Одатда кичкина болалар ўзларининг янгаларини бунчалар синчковлик билан кузатиб, бундай гўзал таърифлай олмайдилар. Ҳа бу – туғилиб келаётган муҳаббатнинг нишонаси эди.
Жамиланинг кайфияти яхши бўлса, Сеитнинг ҳам юрагига аллақандай илиқ ҳислар ёға бошлайди ва унга шодлик бахш этади. Агар диққат қилган бўлсангиз, кўнгилдаги бу пинҳон орзиқишлар, аниқроқ қилиб айтсак – севги баъзан юзага қалқиб чиқарди. Жумладан, қуйидаги жумлаларга қаранг: «…бир кўнглим Жамила Дониёрни севса яхши бўларди, деса, бир кўнглим севмагани яхши, дерди».
Шу билан бирга у ўзини ҳали ёш бола эканини, ёши катта бўлган инсон билан бирга яшаши мумкин эмаслигини ҳам яхши биладию, аммо Дониёрнинг Жамилага бўлган муҳаббатини ўз муҳаббатининг тимсоли сифатида қабул қилади, шунинг учун ҳам улар бир-бирларини яхши кўриб қолишганда уларга хайрихоҳ бўлади. Буларнинг ҳаммаси гарчи ғайритабиий туюлса ҳам нақадар гўзал. Кейин ҳам, Сеит овулни ташлаб кетганида ҳам, рассомчилик олийгоҳида ўқиганида ҳам, Жамила ва Дониёрнинг юзлаб расмларини чизганида ҳам, умуман бутун умри давомида Жамиланинг муҳаббати билан яшади, бу илоҳий туйғу унга ҳар қачон, ҳар ерда ҳамроҳ бўлади. Ҳатто, у йиллар ўтиб овулига қайтишга қарор қилганида туғилиб-ўсган ерини, овулини, одамларни кўриш учун эмас, биринчи муҳаббатига, болалигига, хотираларига қайтгиси келгани ва уларни кўриш, ҳис қилиш учун боражагини айтади. Уни илк муҳаббати чорлаётган эди. Асар ҳам Сеитнинг ғайритабиий, беғубор, илоҳий ишқини тараннум этувчи жумлалар билан якун топади: «Чизган суратларимнинг ҳар бир бўёғида, ҳар бир чизиғида Жамиланинг юраги уриб турсин!». Ана шунинг учун ҳам бундай гўзал муҳаббат тарихи Луи Арагоннинг юрагини энтиктирган, қалб тўридан ўрин эгаллаган ва дунёдаги энг гўзал севги қиссаси, деб баҳолашига сабаб бўлган.
Асарнинг бадиий баркамоллиги, шунинг билан бирга ғоят самимий ва соддалиги ҳам унинг қимматини оширган. Қиссадаги қаҳрамонларнинг пок муҳаббати шундай гўзал тасвир этилганки, кўнгли тоза ёш Сеитни ҳам, юраги ёниқ ҳисларга тўла Жамилани ҳам, олижаноб қалб эгаси Дониёрни ҳам беихтиёр севиб қоласан киши. Шунингдек ёзувчи асарда ҳис-туйғулар, ранг-бўёқлар, маънолар, мусиқа, боқишлар, юз-кўз ифодалари, қаҳрамонларнинг ҳолатлари, булутлар, ҳаво, сув, ҳатто кишиларнинг номларини ҳам ажиб бир тарзда тасвирлайдики, ўзингиз билмаган ҳолда асар ичига кириб кетасиз, Жамила, Дониёр ва Сеит билан бирга яшагандек, бирга нафас олгандек бўласиз.
Инсонлар қалбига эзгулик уруғини экишда, уларни бир-бирига меҳр-оқибатли қилиб тарбиялашда, ўзларининг ва ўзгаларнинг муҳаббат туйғуларини эъзозлашга ўргатишда «Жамила»га ўхшаш гўзал қиссаларнинг ўрни беқиёсдир. Зеро, Л.Толстойнинг шундай гапи бор: «Ҳамма нарсани ўқийвериш ярамайди, дилда туғилган саволларга жавоб бера оладиган китобларнигина ўқиш керак». Дарҳақиқат, мана шундай қиссаларни ўқиб ўз маънавий дунёсини бойитган одамлар Ватанини ҳам, ота-онасини ҳам, атрофдаги инсонларни ҳам қадрлайдиган, севадиган бўлишади. Шу билан бир қаторда бадиий дидлари ўсади, ҳар хил олди-қочди, савияси паст асарлардан ҳақиқий санъат намунаси бўлган бадиий асарларни ажрата оладиган бўлишади. Ҳаётга ҳам қандайдир майда орзулар, нафс кўзи билан назар ташламайдиган бўлишади. Ч.Айтматовдек ёзувчиларнинг буюклиги ҳам ана шунда!
Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2007 йил, 26 январ сони
LUI ARAGON SЕVGISI
Ch. Aytmatovning «Jamila» qissasini o‘qib
Ibrohim Saidov
Dunyoda shunday yozuvchilar borki, ularning nomini tilga olgandan so‘ng, qaysi asarni yozganligi hech yodimizga kelmaydi, zo‘riqib eslashga harakat qilamiz. Chingiz Aytmatov deyilganda esa o‘sha zahotiyoq «Oq kema», «Jamila», «Alvido, Gulsari!», «Qiyomat», «Sohil yoqalab chopayotgan olapar», «Bo‘tako‘z», «Asrga tatigulik kun» singari asarlarning nomi beixtiyor qalbimizda takrorlanadi. Bu holatning boisi – nima? Menimcha Ch.Aytmatov qissa va romanlaridagi voqealarning hayotiyligi, murakkab va oddiy taqdirli qahramonlarning bizga benihoya yaqinligi bo‘lsa kerak. Ushbu asarlarning sodda va ravon uslubda yozilganligi, xalq urf odatlaridan, afsona va rivoyatlardan keng foydalanganligi, insonga ham, tabiatga ham beqiyos bir mehr bilan yondashilganligi tufayli million-million kitobxonlarning muhabbatiga sazovor bo‘lgan.
Undan tashqari Ch.Aytmatov Ona Turkistondan bo‘lganligi, bizga qardosh va jondosh bo‘lgan qirg‘iz xalqining farzandi ekanligi ham qalbimizga alohida bir yaqinlik, iftixor va g‘urur bag‘ishlaydi.
Bu ulug‘ yozuvchi XX asrda o‘z asarlari bilan dunyoni maftun qildi. Bu adabiy «ulug’vor yurish» «Jamila» qissasi (qissani saytimizning mana bu sahifasida o’qishingiz mumkin) bilan boshlandi. Ch.Aytmatov Moskvadagi Oliy Adabiyot kursida o‘qib yurgan paytlarida institutning proza kursi rahbari, mashhur adabiyotshunos va tarjimon Izbax Gonshteyn buyuk fransuz yozuvchisi Lui Aragonga yosh adib Ch.Aytmatovning «Jamila» qissasini yuboradi. Ma’lum vaqt o‘tgach I.Gonshteynga javob xati keladi. U maktubni talabalarga o‘qib beradi (Qissani Lui Aragonga Muxtor Avezov yuborgan degan fikrlar ham bor). Maktubda Lui Aragon Fransiyada bu qissani o‘qib ta’sirlangani va fransuz tiliga tarjima qilib 100 ming nusxada chop ettirgani, yana 100 ming nusxada chiqarmoqchi ekanligi aytilgan ekan. Xat «Men bunday go‘zal sevgi qissasini o‘qimaganman» degan so‘zlar bilan yakunlanadi. Ana shu voqeadan ilhomlangan Ch.Aytmatov bir-biridan go‘zal qissalar yoza boshlaydi.
Xo‘sh, Lui Aragonni to‘lqinlantirgan, qariyb yarim asrdan buyon dunyo kitobxonlarini hayratga solib kelayotgan «Jamila» qissasining sehri nimada? Avval Lui Aragonning hayrati haqida gaplashaylik. G‘arb adabiyotining «Jamila»ga o‘xshash yuzlab qissa va romanlarini o‘qib chiqqan Lui Aragon uchun «Jamila» syujeti yangilik bo‘lmaganligi tabiiy. Chunki eri urushga ketgan yoki vafot etgan yo safarga ketib qaytib kelmagan mahbubalarning boshqa bir kishini chin yurakdan sevib qolishi jahon prozasida, ayniqsa fransuz adabiyotida juda ko‘p marotaba qalamga olingan voqealardandir. Undan tashqari Lui Aragon fransuzlarga xos sentimentallik naqadar kuchli bo‘lganidan qat’iy nazar, u G‘arb odami. Hayot romantikadan ko‘ra real ko‘z bilan qarashga odatlangan, muhabbat masalasida Sharq kishilariga nisbatan demokratroq fikr yuritadigan millat vakili. Nahotki uni Jamila va Doniyor o‘rtasidagi muhabbat bayoni maftun qilgan bo‘lsa? Menimcha, gap bunda emas. Asarga murojaat qilaylik.
Jamila oddiy qirg‘iz ovuliga yangi kelin bo‘lib tushgan yosh juvon. Hali bolalik sho‘xliklari tark etmagan, hazilkash, shildirab oqayotgan soydek quvnoq va so‘zamol. Turmush o‘rtog‘i Sodiq urushga ketgan. Uyda mehribon, oqko‘ngil, beg‘ubor tuyg‘ularga oshno qayn ukasi Seit va uning singilchasi bilan birga yashaydi. Ular kun bo‘yi xirmondan stansiyaga g‘alla tashishadi. U paytlar qishloqlarda urush nafasi ufurib turar, ayollaru bolalar front uchun tinmay mehnat qilishardi. Ana shunday kunlarning birida ovulga asli shu yerlik bo‘lgan Doniyor ismli yigit armiyadan bir oyog‘i yaralangan holda qaytib keladi. U Jamila va Seit bilan birga stansiyaga bug‘doy tashiy boshlaydi. Doniyor tabiatan vazmin, o‘zini boshqalardan chetga olib yuradigan va kamgap yigit bo‘ladi. Jamila Doniyorning bori ham, yo‘g‘i ham bilinmaydi, degandek uni nazarga ilmaydi. Bir kuni Jamila bilan Seit hazillashib Doniyorning aravasiga yetti pudlik qopni ortib qo‘yishadi. Doniyor yarador oyog‘i bilan qopni yelkasiga olib, narvondan tepaga ko‘tariladi, qopni ne azoblar bilan hammaning ko‘zi o‘ngida vagonga ortadi. Bu ojiz yigitni bunday qiynoqqa qo‘ygan Jamila va Seit qattiq azob chekib, o‘z-o‘zlaridan ranjishadi. Ana shu kundan boshlab Jamilaning yuragida Doniyorga nisbatan achinish hissi uyg‘onadi. Ular kech tushib, uyga qaytishayotgan payt Doniyor Jamilaning qistovi bilan ashula aytadi. Uning ajib bir nafosat bilan kuylagan yoqimli qo‘shig‘i Jamilani ham, Seitni ham sehrlab qo‘yadi. Ular odamovi, tortinchoq bu yigitning qalbidagi jamiki go‘zal tuyg‘ularni, kutilmaganda namoyon bo‘lgan ichki olamini his qilishadi, ko‘rishadi va hayratda qolishadi. Sekin-asta Jamilaning ko‘nglida muhabbat kurtak ocha boshlaydi. Oldingi sho‘x, gapga chechan, hazilkash kelin umuman boshqa – kamgap, og‘ir, xayolparast odamga aylanib qoladi. Yuragidagi muhabbat cho‘g‘i borgan sayin alangalanib, oxiri gulxanday yonadi, hamda bir kuni u bu sirni o‘zi bilmagan holda izhor qilib qo‘yadi. Jamila, Doniyor, Seit odatdagidek stansiyadan ovulga qaytib kelishayotganda Doniyor yana ashula aytib qoladi. Mungli ohang ta’sirida mast bo‘layozgan Jamila hislarini jilovlay olmay – u Doniyorning yoniga yaqinlashib, beixtiyor boshini uning yelkasiga qo‘yadi. G‘sha kundan boshlab Jamila Doniyorni chin dildan sevib qolganini his qiladi. Doniyor ham endi uni bir kun ko‘rolmasa turolmasligini tushuna boshlaydi. Seit esa bu ikki yoniq qalbning muhabbatiga xayrixoh edi, hatto yangasi bilan Doniyorning suratini ham chizadi. Bir kuni uyiga ketishmoqchi bo‘lib turishganda bir askar urushdan, Sodiq xizmat qilayotgan joydan xat olib keladi va Sodiqning bir-ikki oy ichida kelib qolishini aytadi. Ushbu xabarni eshitib turgan Doniyor xat o‘qib turgan Jamilaning yonidan aravasini shaldiratib o‘tib ketadiyu, Seit yangasining ikki o‘t orasida qolganini anglab yetadi. Endi Doniyor ovulda qolmaydi, boshini olib ketsa kerak, deb o‘ylaydi Seit. Lekin kech kirgach, Seit g‘aramda Doniyor bilan Jamilaning bir-birlariga yuraklarini yorib, sof samimiyat bilan sevgi izhor etishayotganini, bir-birlarini nafis so‘zlar bilan erkalayotganini eshitib qoladi. Xullas, shu tariqa oradan bir necha kun o‘tadi. Seit dalada rasm chizib o‘tirgan mahal sohilning narigi tomonida Jamila bilan Doniyorning ovulni tashlab qayoqqadir ketishayotganini ko‘rib qoladi. Da’fatan, u Jamila bilan Doniyor nafaqat ovulni, balki Seitning o‘zini ham tashlab ketishayotganini anglab yetadi. U allaqachon hayotining mazmuniga aylanib ulgurgan, lekin hali o‘zi tushunmaydigan «bir narsa»sidan mahrum bo‘layotganini yurak-yuragidan his qiladi. Bor ovozi bilan qichqirmoqchi bo‘ladi, tomog‘iga bir narsa tiqilib, baqirgani imkon bermaydi. Nihoyat ular qamishzor orasiga kirib g‘oyib bo‘lishadi va ana shundagina qalbini, butun vujudini to‘ldirib turgan tuyg‘ulari, iztiroblari faryod bo‘lib otilib chiqadi: «Jamila-a-a!» Go‘yo bepoyon dalalar, qirlar ham ularni qaytarmoqchi bo‘lgan Seitga qo‘shilib hayqiradi, uzoq-yaqindan aks-sado eshitiladi. Keyin suvni suv demay, oyoq yalang, bosh yalang ularning ortidan yuguradi. Birdaniga yuztuban yiqiladi, boshini ko‘tarmay, ikki qo‘li orasiga olib o‘ksib-o‘ksib yig‘laydi. Seit yerda yotarkan, beg‘ubor va ilohiy bir muhabbat bilan Jamilani sevib qolganini tushunib yetadi. Va ushbu lahzalarda o‘zi uchun eng aziz bo‘lgan kishilar bilan ham, ilk muhabbati bilan ham, shuning bilan birga bolaligi bilan ham xayrlashayotganini qalbdan his qiladi.
Shu o‘rinda Seitning ilk sevgisiga bir e’tibor berib o‘taylik. Xo‘sh, bu bolada Jamila bilan ajralayotganidagina sevgi uyg‘ondimi? Nahot muhabbat to‘satdan, bir lahzada paydo bo‘lishi mumkin? Albatta mumkin. Ammo Seitning muhabbati uzoq vaqt shakllandi. Ya’ni, bu sevgi urug‘i uning qalbiga ancha oldin – Jamila ularning xonadoniga kelgandan so‘ng boshlab ekib qo‘yilgan edi, u asta-sekin kurtak ochdi, gulladi, meva berdi. U hazil-huzulni maromiga yetkazadigan, o‘yinqaroq, qalbi bolalarnikiday, to‘g‘rirog‘i o‘zinikiday bo‘lgan yangasiga bog‘lanib qoladi, u bilan birga o‘ynaydi, birga sirlashadi, birga ishlaydi. Seit Jamilada qalbidagi tuyg‘ularga, ohanglarga hamohang tuyg‘ularni ko‘radi, qolaversa, undagi ezgu, pok hislarga havas qiladi, ardoqlaydi. Va o‘sha paytdayoq shunchalik yaxshi ko‘radiki, hazillashib gap talashayotgan yigitlardan yangasini rashk qiladi: «Ha, chindan ham yangamni hech kimga ravo ko‘rmay rashk qilardim, uning quvnoqligi, o‘zini erkin tutishi bilan faxrlanardim…». Jamila Seit uchun ham sirdosh do‘st, ham jasur himoyachi, ham bir onadek va ham seviklik edi. Bu tushunchani, bu hisni o‘zi anglamagan bo‘lsa-da, qalbi tuyar edi. Seitning ushbu gaplariga e’tibor bering: «Jamilaning tizzasiga bosh qo‘yib yotib, uning sal ochilgan g‘uncha lablariga, yosh to‘la shahlo ko‘zlariga termulib qarash menga dunyo-dunyo rohat bag‘ishlar edi». Odatda kichkina bolalar o‘zlarining yangalarini bunchalar sinchkovlik bilan kuzatib, bunday go‘zal ta’riflay olmaydilar. Ha bu – tug‘ilib kelayotgan muhabbatning nishonasi edi.
Jamilaning kayfiyati yaxshi bo‘lsa, Seitning ham yuragiga allaqanday iliq hislar yog‘a boshlaydi va unga shodlik baxsh etadi. Agar diqqat qilgan bo‘lsangiz, ko‘ngildagi bu pinhon orziqishlar, aniqroq qilib aytsak – sevgi ba’zan yuzaga qalqib chiqardi. Jumladan, quyidagi jumlalarga qarang: «…bir ko‘nglim Jamila Doniyorni sevsa yaxshi bo‘lardi, desa, bir ko‘nglim sevmagani yaxshi, derdi».
Shu bilan birga u o‘zini hali yosh bola ekanini, yoshi katta bo‘lgan inson bilan birga yashashi mumkin emasligini ham yaxshi biladiyu, ammo Doniyorning Jamilaga bo‘lgan muhabbatini o‘z muhabbatining timsoli sifatida qabul qiladi, shuning uchun ham ular bir-birlarini yaxshi ko‘rib qolishganda ularga xayrixoh bo‘ladi. Bularning hammasi garchi g‘ayritabiiy tuyulsa ham naqadar go‘zal. Keyin ham, Seit ovulni tashlab ketganida ham, rassomchilik oliygohida o‘qiganida ham, Jamila va Doniyorning yuzlab rasmlarini chizganida ham, umuman butun umri davomida Jamilaning muhabbati bilan yashadi, bu ilohiy tuyg‘u unga har qachon, har yerda hamroh bo‘ladi. Hatto, u yillar o‘tib ovuliga qaytishga qaror qilganida tug‘ilib-o‘sgan yerini, ovulini, odamlarni ko‘rish uchun emas, birinchi muhabbatiga, bolaligiga, xotiralariga qaytgisi kelgani va ularni ko‘rish, his qilish uchun borajagini aytadi. Uni ilk muhabbati chorlayotgan edi. Asar ham Seitning g‘ayritabiiy, beg‘ubor, ilohiy ishqini tarannum etuvchi jumlalar bilan yakun topadi: «Chizgan suratlarimning har bir bo‘yog‘ida, har bir chizig‘ida Jamilaning yuragi urib tursin!». Ana shuning uchun ham bunday go‘zal muhabbat tarixi Lui Aragonning yuragini entiktirgan, qalb to‘ridan o‘rin egallagan va dunyodagi eng go‘zal sevgi qissasi, deb baholashiga sabab bo‘lgan.
Asarning badiiy barkamolligi, shuning bilan birga g‘oyat samimiy va soddaligi ham uning qimmatini oshirgan. Qissadagi qahramonlarning pok muhabbati shunday go‘zal tasvir etilganki, ko‘ngli toza yosh Seitni ham, yuragi yoniq hislarga to‘la Jamilani ham, olijanob qalb egasi Doniyorni ham beixtiyor sevib qolasan kishi. Shuningdek yozuvchi asarda his-tuyg‘ular, rang-bo‘yoqlar, ma’nolar, musiqa, boqishlar, yuz-ko‘z ifodalari, qahramonlarning holatlari, bulutlar, havo, suv, hatto kishilarning nomlarini ham ajib bir tarzda tasvirlaydiki, o‘zingiz bilmagan holda asar ichiga kirib ketasiz, Jamila, Doniyor va Seit bilan birga yashagandek, birga nafas olgandek bo‘lasiz.
Insonlar qalbiga ezgulik urug‘ini ekishda, ularni bir-biriga mehr-oqibatli qilib tarbiyalashda, o‘zlarining va o‘zgalarning muhabbat tuyg‘ularini e’zozlashga o‘rgatishda «Jamila»ga o‘xshash go‘zal qissalarning o‘rni beqiyosdir. Zero, L.Tolstoyning shunday gapi bor: «Hamma narsani o‘qiyverish yaramaydi, dilda tug‘ilgan savollarga javob bera oladigan kitoblarnigina o‘qish kerak». Darhaqiqat, mana shunday qissalarni o‘qib o‘z ma’naviy dunyosini boyitgan odamlar Vatanini ham, ota-onasini ham, atrofdagi insonlarni ham qadrlaydigan, sevadigan bo‘lishadi. Shu bilan bir qatorda badiiy didlari o‘sadi, har xil oldi-qochdi, saviyasi past asarlardan haqiqiy san’at namunasi bo‘lgan badiiy asarlarni ajrata oladigan bo‘lishadi. Hayotga ham qandaydir mayda orzular, nafs ko‘zi bilan nazar tashlamaydigan bo‘lishadi. Ch.Aytmatovdek yozuvchilarning buyukligi ham ana shunda!
Manba: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2007 yil, 26 yanvar soni
