Бу антиқа одам бизникига май ойининг қуёш кулиб боққан кунларидан бирида тикув машиналарини сотадиган агент сифатида кириб келди…Шу куни ғарбдан шабада эсиб тургани ёдимда. Ғарб шамоли денгиз томондан келарди, осмон мусаффо. Барча уйлардаги доимо ёпиқ деразалар ланг очиб қўйилган. Кайфиятимни эса яхши деб бўлмасди. Хонамда ҳамма нарса бошқача. Бу ер тамаки тутунига тўлган, деразалар ёпиқ ва пардалар билан тўсилган, хонани фақат стол устидаги чироқ ёритиб турарди.

КОБО АБЕ
ХУДДИ ОДАМДЕК

Кобо Абе (ҳақиқий исми — Абе Кимифуса; 7.04.1924, Кита, Токио — 22. 01. 1993, Токио, Япония) — машҳур япон ёзувчиси, драматург ва сценарист. Ижодининг асосий мавзуси — замонавий дунёда комил инсонни қидириш. Унинг «Қумдаги хотин», «Бегонанинг юзи» ва «Ёқилган карта» асарлари асосида 1960-йиллардаёқ режиссёр Хироси Тесигахара фильмлар суратга олган.

1

Бу антиқа одам бизникига май ойининг қуёш кулиб боққан кунларидан бирида тикув машиналарини сотадиган агент сифатида кириб келди.
Шу куни ғарбдан шабада эсиб тургани ёдимда. Ғарб шамоли денгиз томондан келарди, осмон мусаффо. Барча уйлардаги доимо ёпиқ деразалар ланг очиб қўйилган. Кайфиятимни эса яхши деб бўлмасди. Хонамда ҳамма нарса бошқача. Бу ер тамаки тутунига тўлган, деразалар ёпиқ ва пардалар билан тўсилган, хонани фақат стол устидаги чироқ ёритиб турарди.
Бундай тунд маконга бош суқишга таваккал қилган савдо агенти нимадан умидвор бўлиши мумкин?.. Бунақа ташриф ухлаб ётган йўлбарснинг думини босиб олиш билан баробар. Мижоз аламини бечора савдо агентидан олиш пайида бўлади, мижоз эса дўлдай ёғилаётган ҳақоратлар остида жуфтакни ростлаб қолади. Чунки бу кимсаларда дунёдаги энг беозор қурол — уч қарич сайроқи тилдан бошқа ҳеч вақо йўқ.
Аммо у савдо агенти эмасди. Билмадим, эҳтимол, ҳақиқатан ҳам унда тилидан бошқа ҳеч қандай қурол бўлмагандир. Лекин ҳамма гап бу қуролдан қандай фойдалана билишда. Чунки мен ҳам табиатимга кўра бир коса сувда чўкадиганлар тоифасиданман. Айниқса, ўша кунги ҳолатимда ўзимни йўлбарс қилиб кўрсатишга ожиз эдим. Агар менда йўлбарсга хос бирор нарса бўлса ҳам бу – ҳаяжондан сарғайиб кетган юзим ва паришонхотирлик сабаб ечишни унутган устимдаги йўл-йўл пижама эди.
Нимасини айтасиз! Кўнглимга чироқ ёқса ёримасди. Ўтириб, ҳаяжон билан кутардим. Букчайиб, бошимни елкам ичига тортиб, ёвуз даракчи пайдо бўлиши ва бахтсиз ҳодиса рўй бериши керак. Ер парчин бўлганман, бундай ҳолатда менга бас келиш учун бир қарич тил ҳам кифоя эди. Ёввойитабиат меҳмон бу ожизлигимдан усталик билан фойдаланиб қолди.
Ҳаммасининг ақл бовар қилмайдиган даражада бир-бирига тўғри келиб қолганига ўласизми? Жўрттагами? Тасодифанми? Йўқ, албатта, бу ўзи шунақа режалаштирилганди. Радиода ракетанинг Марсга юмшоқ қўнганлиги тўғрисида шошилинч хабар учинчи бор эълон қилиниши биланоқ кираверишдаги қўнғироқ жаранглади ва юрагим “шиғ” этди, ўтда кўйган қуш боласидай питирлаб кетди.
Мен нафас олмай тинглардим. Меҳмонхонанинг сурилиб очиладиган эшиги товуши… Хотинимнинг йўлакчадаги одимлари… Кейин минғир-минғирлар… Хотиним эшикни тақиллатмай хонамга бош суқди ва менга тикилганча танбеҳ оҳангида гап қотди:
– Анави ерда сени сўрашяпти, марсликлар тўғрисида бирон гап…
Буёғи нима бўлади? Мана, ҳозир ёзяпман. Лекин нимага умид қилиб бўлади? Биринчидан, ушбу битиклар қандай қилиб сизнинг қўлингизга тегишини тасаввур ҳам қила олмайман. Агар қўлингизга тегса ҳам, сиз уларни телбанинг алжираши, деб ўйлайсиз. Шундай фикрга келишингиз аниқ. Агар бу битиклардан бири диққатингизни тортса-чи? Бунга умид қилиш қийин, балким, бечора масхарабоз устидан куларсиз… Начора, менинг бундан буён ҳам бунақанги беҳуда азобларни тортаверишга тўғри келади. Шу тарзда ҳеч қутула олмаган кўнгилчанглигим жазосини оляпман. Менга душманмисиз ёки хайрихоҳмисиз билмадим, бироқ ноиложман.
… Бу битиклар мен каби ОДАМнинг – ҳар бир қомус назарда тутадиган, ҳар бир инсон тушунадиган ОДАМнинг қўлига тушишини илтижо қиламан!..
Аслини олганда, ниятларим рўёбга чиқиб, бу битикларни ОДАМ ўқиётган бўлса ҳам, фақат шунинг ўзи уни менга хайрихоҳ қилишимга кифоя қилмайди. Мен тушиб қолган аҳвол нафақат ниҳоятда ғайритабиий, балким, ҳатто бемаъни. Майли, бахтимга сиз ОДАМ бўлсангиз ҳам барибир тасаввурингиздаги ОДАМ бўлишимга шубҳаланмоқдаман.
Қийшиқ кўзгу ҳамиша қийшиқ кўрсатади. Қийшиқ кўзгудаги тўғри тасвир мантиққа путур етганидан дарак берган бўларди. Эҳтимол, Евклид кенглигидаги қаерлардадир ўзаро параллел чизиқлар параллел бўлмай қолар, лекин ҳаётимиз воқелик доирасида кечганидан кейин…
Ҳа, етар. Ўзимни ортиқча оқлаш фақат шубҳани кучайтиради ва мени ноқулай аҳволга солади. Хоҳлаганча ўзимнинг соғлом фикрли эканлигим билан мақтанчоқлик қилаверишим мумкин – бунинг заррача фойдаси йўқ. Ҳозирча сизнинг қийшиқ кўзгуни қийшиқ деб тан олишингиз мен учун етарли.
Айтайлик, масалан сиз. Агар сиздан чиндан ҳам ОДАМ эканлигингизнинг ашёвий далилларини кўрсатишларини талаб қилганларида… аччиғингиз чиқиши ёки кулиб юборишингиз аниқ. Бу тўғри бўларди. Одамнинг одам эканлиги аввал бошдан исбот талаб қилмайдиган нарса. Худди параллел чизиқлардек. Теореманинг аксиомадан фарқи шундаки, уни исботлаб бўлмайди. Қоннинг таркиби, рентген ва шу каби нарсалар – фақат даставвал аксиома бўлгандагина маънога эга бўлган хусусиятлар, холос.
Энди эса оғизда бирон тушунтириш мантиқан қабул қилин-майдиган телба судни тасаввур қилиб кўринг. Суд телба, лекин шу қадар мурасасоз эмаски, гуноҳини фақат оғизда инкор этгани учунгина айбсиз деб эътироф қилсин. Масалан, сизни гумондор сифатида судга тортишди, судьяларни эса фақат қўл билан ушлаб кўрса бўладиган далиллар ишонтира олиши мумкин.
… “Тасаввур қилинг”, – дейман мен. Йўқ, бу сиздан менинг адвокатим бўлишни илтимос қилиш мақсадида айтилмаяпти. Бироқ, пешонангизга шу ёзилган бўлса, унда бунинг адолатсизлик эканлигини тўла ҳис этиш учун сизга ҳам шу азобларни тотиб кўриш насиб этсин!..

2

Энди эса, сизнинг иродангизга бўйсунган ҳолда ҳикоямни давом эттираман. Шундай қилиб, хотиним кириб келиб, меҳмонимнинг мақсадини худди танбеҳ бергандай маълум қилди:
– Сени кўришмоқчи, марсликлар тўғрисида бирон гап…
Соғлом ақл доирасидан ташқаридаги фантастик хабар, шундай эмасми? Сиз, афтидан, бусиз ҳам шўр пешоналик оқибатида уқубатда бўлган мендаги қаҳр-ғазаб вулқонини кутган бўлсангиз керак. Агар сиз мени беш қўлдек яхши билсангиз, худди шуни кутган бўлар-дингиз. Лекин бирон вулқон отилмади. Мен фақат индамасдан хотинимга қарадим. Бироз вақт биз бир-биримизга худди судхўр отилиб қарзини талаб кирган қарздорлардек қараб турдик.
Маълум маънода аслида ҳам шундай эди.
Одатда одамлар чеҳрасида касбий манфаатдорлик ўз аксини топади. Худди шундай ҳол мен билан ҳам рўй берганди… Бундан буёғига ўз ишларим ҳақида ҳикоя қилишимга тўғри келади. Ўзгалар учун бундай нарсалар зерикарли туюлади, аммо мазкур ҳолда манфаатдор шахс ўзимман, шунинг учун илож қанча. Ишларим эса ниҳоятда ачинарли эди.
Шуни айтиш керакки, мен радиокомпаниялардан бирида драматург сифатида якшанба кунлари соат ўн бирдан ўн икки яримгача эшиттириладиган “Салом, марслик!” доимий дастурини олиб борардим ва бу барча даромадларнинг ярмидан кўпроғини келтирарди. Саъй-ҳаракатларим натижасида муайян муваффақиятга эришгандим – кунига тингловчилардан камида йигирматагача хат олардим. Шу тарзда деярли икки йил давомида тирикчилигимизни таъминлаётгандим… Бироқ бу ракета Марсга йўл олиши билан ҳамма нарса мутлақо ўзгариб кетди.
Илк бор бу ўзгаришни аввалги ойнинг ўрталарида ҳис этдим. Ўша пайтда ракетанинг орбитадаги ҳаракатига аниқлик киритилганлиги ва кун тартибида ракетани учириш натижалари турганлигини маълум қилишганди. Ана шу кунларнинг бирида таҳририят бўлимининг мудири коридорда йўл-йўлакай шундай деб қолди:
– Эндиликда ҳазилларингизни бевосита марсликларга эшиттираверишингиз мумкин….
Умуман олганда, бу гапда бирор муҳим нарса йўқ эди. Ва агар гап оҳангига қараб мулоҳаза юритилса, унда бирон яширин маъно сезилмасди. Шунга қарамасдан бу гап компаниянинг дастуримга нисбатан ҳақиқий ниятлари қанақа эканлигини англатарди ва нафсониятимга ёмон тегди.
Аслини олганда, бундай намойишлар такрорланмади. Лекин уйғонган хавотирни тинчлантириш осон эмас. Мен дафъатан авваллари чумчуқларнинг эрталабки чирқиллашидек бетўхтов эшитиб турадиган, бир-бирига зид бўлган аралаш-қуралаш танқидий мулоҳазалар, кўрсатмалар, маслаҳатлар қулоғимга чалинмай қолганлигини пайқадим. Режиссёрим кутилмаганда ўта муросасоз бўлиб қолди, мен навбатдаги эшиттиришни тайёрлашда кечикаётганлигимни ва бошқа қусурларимни умуман эслатмай қўйди ва ҳамма нарсада фикрларимга қўшила бошлади. Шубҳасиз, мени шафқатсиз ҳукм кутаётган ва унда қай тарзда бўлмасин, кимнингдир қатъий иродаси акс топаётганди.
…Аммо осонликча таслим бўлмоқчи эмасдим. Бу хусусда менинг ҳам ўз иддаом бор эди. Ҳа, юмшоқ қўнишга мўлжалланган ракета, афтидан, аввалги кузатувчи ракеталардан сифат жиҳатдан фарқ қиладиган янгилик эди. Ҳа, унинг ёрдамида Ернинг забт этилмаган Марс сиртига қўл теккизиши кутилаётганди. Мен буларнинг ҳаммасини бирон иккиланишсиз тан олишга тайёр эдим. Бироқ, Марсда юксак тараққий этган ҳаётнинг мавжуд эмаслиги илгари “Маринер–4” томонидан аниқланган эди-ку! Қизил сайёра, сукунат ва ўлим сайёраси, саҳро ва музлаган карбонат кислотанинг қировлари сайёраси… Бизнинг давримизда ким ҳам марсликлар борлиги ҳақида жиддий гапириши мумкин!
Энди мана бу нарса тўғрисида ўйлаб кўринг. Ер юзида, айтайлик, Свифтнинг “Гулливернинг саргузаштлари”га реал асар сифатида қарайдиган биронта китобхон борми? Агар бор бўлса ҳам у, албатта, тасаввури айниган бирон ақлдан озган кимсадир. “Гулливер”нинг фантастикалиги ҳақида баҳс-мунозара қилиб ўтиришнинг хожати йўқ. Худди шунингдек, менинг марслигим ҳам ўзига хос замонавий фантастик қаҳрамон – Гулливердир (агар сиз бирон марта бизнинг дастуримизни тинглаган бўлсангиз, бунга қўшилишингиз шубҳа-сиздир); у одамларни мутлақо бошқа мезонлар асосида баҳолар экан, биз беихтиёр пайқамайдиган кулгили ва бемаъни нарсаларни англатишга ҳаракат қилади. У фантастик қаҳрамон экан, бу мавжуд эмаслигига қарор қилинган марслик бўлмасдан ким бўлсин ва унинг тўғрисида асоссиз тахминлар қилишга не ҳожат?
Шунинг учун агар менга фақат радиокомпания маъмурияти босим ўтказаётганида бу даражада тушкунликка тушмаган ва ушбу кўнгилсизликларга бир амаллаб чора топган бўлардим. Тўғри, фантастика билан воқелик ўртасидаги фарқни ҳеч ҳам англаб етмаётган амалдор биродарлар фикрини ўзгартиришим мумкинлигига ишонишим кулгули туюлган бўларди. Аммо бу биродарларнинг заиф жойи бор эди: яъни, гўёки ҳамма нарсани яккаю ягона мезон ҳал қилиши ва бу мезон – радио тингловчиларнинг хайрихоҳлигига очиқ кўнгиллилик билан ишонч эди. Ва ҳозирча раҳбариятнинг хавфсираши – Марсга йўналтирилган ракета бевосита менинг марслигимни мўлжалга олганлиги ва унга ҳалокатли жароҳат етказиши мумкинлиги тўғрисидаги худбинларча хавфсираши ўзининг аниқ исботини топмагунича ўз фикримда собит қолиш имконияти сақланиб турарди. Агар гўёки аниқ мавжуд бўлган ракета фантастик марсликни йўқ қилишга қодир деб ҳисобласангиз, мағрурланиб мушоҳада юргизган бўлардим. Масалан, нима учун сиз кино экранидан туриб ўқ узаётган пулёмет томошабинни яралаши ёки ўлдириши мумкинлигидан қўрқмайсиз? Ҳа, мен бепарво ва соддадил эдим. Мантиқ бу узоқ давом этиши мумкин эмаслигини шипшитаётганди. Ва тез орада маъмурият кайфиятига ҳамоҳанг равишда радио тингловчиларнинг ғазабли хатлари ва шарҳчиларнинг кинояли шарҳлари ёмғирдек ёғилиб кетди.
“… Шу йил етмиш олти ёшга тўламан. Шифокорлар дам олиш учун менга кундузи бир соат ухлашим кераклигини айтишган. Бироқ, бундай ғайриилмий эшиттиришни тинглаб, худди қиёмат қойим бошланган деган ўйга келдим. Ғазабимни жиловлай олмай қолдим, ҳаяжондан тинчлигим буткул йўқолди, бу умримни қисқартиряпти ва сиздан ўз асарларингизни энг жиддий танқидий кўз билан қайта кўриб чиқишингизни талаб этаман”.
“… Жаноб муаллифнинг фарзандлари борлигини билишни истардик. Бизнинг фарзандларимиз Марс ракетасининг муваффақиятли қўнишини орзуламоқдалар, бу орзу уларнинг қалбларини жунбушга келтирмоқда. Наҳотки “Салом, марслик!” каби эшиттиришлар орқали қаҳрли таҳқирлашлари билан болаларнинг мусаффо қалбларини яралаётганлиги муаллифнинг виждонини ҳеч ҳам қийнамаётмикин? Ягона фарзанднинг онаси сифатида мен сизларга ана шу аксилпедагогик марсликдан тезроқ “Алвидо!” эшиттиришини тайёрлаш тўғрисидаги илтимос билан мурожаат қилмоқдаман”.
Ҳа, мен тор-мор қилинаётгандим. Одамлар ўртасида ҳазилни тушунмайдиганлардан ҳам аянчлироқлари ва бечорароқлари топилмайди. Улар учун дастуримни эшиттириш маймунлар учун маймунлар циркини кўрсатиш билан баробар эди. Қайсидир муаллифни агар кулдира олмасанг, фақат ўлиш ёки ўч олиш имкониятинг қолади деган сўзларини ўқиганлигим ёдимда… Чин сўзим: агар радиодан пулемётдан отиб бўлганида, бир хуморимдан чиққан бўлардим!
Лекин мен оила боқишим керак: бу, энди хаёлпарастлик эмас, бўлар-бўлмасга тажанглашишга йўл қўя олмасдим.
Ўз ожизлигим оловида қовурилардим, ҳолбуки ракета сониясига ўттиз километр тезликда Марсга яқинлашаётганди ва ракета мавжудлигининг ўзи қўрқинчли тушдек қалбимни вайрон қиларди. Мен боши берк кўчага кириб қолгандим ва чиқиш жойини топиш учун жонсарак эдим. Ўз марслигимга бой берилган мавқесини қандай қилиб яна қайтариб бериш мумкин? Бунинг учун ҳамма нарсага – энг шармандали келишувга, алдовга тайёр эдим…
Ана шундай кунларнинг бирида қайсидир оқшом газетасининг охирги саҳифасида кичиккина хабарга кўзим тушди…

“Кеча кечқурун давлат темир йўлининг Н.бекатида учар ликопчалар билан содир бўлган ҳодиса оқибатидаги ваҳима, ҳамманинг ҳафсаласини пир қилган ҳолда, амалда гап реклама минорасидаги неон ёғдуларининг қуюқ тумандаги жилваси ҳақида бораётгани тўғрисидаги хабар билан ниҳоясига етди. Бироқ, айрим гувоҳлар ёғду мутлақо бошқа йўналишда кўринганини тасдиқлашмоқда ва бугун бекат платформаларида йўловчилар одатдаги бир неча баробар кўп бўлган анқовларга гавжум эди. Айтгандек, ҳатто Америка сенатининг махсус ҳайъати рўйхатга олинган 20014 аниқланмаган учар иншоотлардан аксарияти метеорлар эканлиги ёки турли об-ҳаво ҳодисалари билан изоҳланишига қарамасдан 1021 та ҳолни таърифлашнинг имконияти йўқлигини тан олди. Мамлакатимиз коинотдаги мусобақада орқада қолди ва биз ўзга сайёралардаги мавжудотлар билан биринчи бўлиб мулоқотга киришиш бахтига муяссар бўлганимизда, буни ўзимиз учун катта шараф сифатида қабул қилган бўлардик. Агар учар ликопчалар ҳудудимизга қўнганида, биз ўз хайрихоҳлигимизни ифода этиш учун саъй-ҳаракатларимизни аямаган ва ўзимизни ўйланмаган хатти-ҳаракатлардан қатъиян тийган бўлардик…”
Ва ҳоказо.

3

Чамаси, радиостудиядан электричкада қайтаётган пайтда бу хабарга нигоҳим тушган эди. Дафъатан бутун вужудимни муздек тер босди, ўзимни ҳозир портлаб кетаётгандек ҳис қилдим ва хабарни бошқатдан ўқишга тушдим. Сатрлар кўз олдимда бикфорд симидек1 ёнарди ва мен хабарни ўқиб бўлишим биланоқ кўзни қамаштирадиган даражадаги портлаш рўй берди. Портлаш тўлқини миямга етиб бориши билан ғоям аниқ ва равшан шаклга кирди.
Биринчи бекатдаёқ электричкадан сакраб тушиб, яқин орадаги телефон будкасига отилдим. Эҳтимол, шошқалоқлик қилмаганим маъқулроқ эди. Балким, режамни қоғозга тушириб олиш учун аввал студияга қайтишим ёки уйга шошилишим лозим эди. Нима бўлганда ҳам аввал тактикани синчиклаб ишлаб чиқиш, кейин қўнғироқ қилиш керак эди. Лекин ракета Марсга томон елиб борар, қўниш уч ҳафталардан ҳам олдинроқ бўлиши мўлжалланаётганди, энди ҳамма нарсадан умид узиб бўлгандим ва ич-ичимни тоқатсизлик ўртарди. Аслида гап бунда ҳам эмасди. Мени ажойиб ғоямнинг роҳатбахш юки букиб қўйганди. Тезроқ амалдор биродарларимизнинг бурнига чертиш, хотинимни тинчлантириш, оиламда тотувлик ва хотиржамликни тиклаш эса мени бундан ҳам кўпроқ шошилтираётганди. Зеро, ишончни йўқотган хотинга нисбатан ишончни йўқотган эр уч карра бахтсизроқдир.
Телефон гўшагида золимим, таҳририят бўлими мудирининг овози эшитилганда ўзимни ҳам ажаблантирган қандайдир шилқим оҳангда сўз қотдим:
– Топдим. Ажойиб хийла ўйладим. Кейинги ҳафтада бошлаймиз. Шакл, услуб – ҳамма-ҳаммаси бошқача бўлади…таъбир жоиз бўлса, бир юз саксон даражага бурилиш…
– Тўхта, – у зерикарли пўнг овозда гапимни бўлди. – Дастур тўлалигича сенга ишониб топширилганини биласан-ку…
– Йўқ, сиз олдин эшитинг. Ҳамма нарсани қуйидагича ўзгартирамиз… Лўндаси, масалан… Кириш қисмида бошловчи бизга маслаҳат сўраб йўлланган мактубни ўқиб беради…
– Атрофингда нима гувиллаяпти? Электричками?
– Гувиллаяпти? Балким, бошқа жойдан қайта қўнғироқ қиларман?
– Қулоқ сол, гап ҳарҳолда жиддий, кел, бошқа вақт, шошил-масдан…
– Битта мен эмас, иккаламиз шошилишимиз керак. Ўзингиз биласиз, ракета бизни кутиб ўтирмайди. Майли, бу ҳеч нарса эмас, энди ҳаммаси изига тушиб кетади. Бизнинг марслик қатъий қарши ҳужум билан тарози палласини биз томон оғдирди. Шундай қилиб, бошловчи хатни ўқиб беради… Майли бу, масалан, ибратли оиладаги онанинг астойдил илтижоси бўла қолсин… Ҳозир уни сизга ўқиб бераман.
– Ўқиб бераман? Нима, бу росмана хатми?
– Йўғ-а. Уни ҳозиргина ўйлаб топдим. – Мен бошловчи оҳангига тақлид қилган ҳолда нафас олмай бидирлаб кетдим: — “… Бизнинг турмуш қурганимизга ўн бир йил бўлди. Тўшакдошим ҳамиша бенуқсон инсон, меҳрибон эр, яхши ота бўлган. Бироқ яқинда у хизматдан келиб, учар ликопчани кўрганини айтди. Шундан буён у ана шу учар ликопчадаги одамлардан сигналлар ола бошлади. Уни ҳар гал ўзларига чақирганларида ҳатто тунда ҳам йўлга тушади, уйдан ташқарида неча соатлаб вақтини ўтказган пайтлар ҳам бўлади. Ундан қаёққа боришини сўраганман, аммо у учар ликопчадаги кишилар ман этганларини рўкач қилиб, ҳеч нарса демайди. Хизматида кўнгилсизликлар бўлиши мумкинлигини айтиб, уни ўз хатти-ҳаракатини ўзгартиришга кўндирмоқчи бўлдим, лекин беҳудага ташвишланмаслигимни ва унга ишонишимни, чунки эртами-кеч учар ликопчадаги кишилар ҳукумат билан музокара бошлашлари ва ўшанда эримни музокара олиб борадиган ҳайъатда муҳим лавозимга тайинлашларини айтди. Шунга қарамасдан жуда ташвишдаман ва кўпинча кечалари уйқум келмайди. Энди эса у менга кўз олайтира бошлади ва унга ишонмас эканман, сен билан ажрашаман деб дўқ қилиш йўлига ўтди. Балким эрим ақлдан озгандир? Яна, илтимос, бу учар ликопчалар ҳақиқатан ҳам мавжудлиги тўғрисида гапириб берсангиз…”
Менга симнинг нариги тарафида турганлар майингина жилмайишганга ўхшаб туюлди. Руҳланган ҳолда кўкрагимни ҳавога тўлдириб давом этдим:
– Бошловчи ўқишни тугатиб, студияга мактуб эгаси, шунингдек биз маслаҳатлашган бир нечта мутахассисларни таклиф этганимизни эълон қилади. Улар бир нечта савол бериш истагини билдирадилар… Майли, улар, масалан, руҳшунос шифокор, фантаст ёзувчи, астроном, учар ликопчаларни ўрганиш бўйича қўмита аъзоси, Ташқи ишлар вазирлиги ходими бўла қолсин… улар қанча кўп бўлса, шунча яхши…
– Уларнинг ҳаммаси, албатта, сохта кимсалар бўлса керак?
– Йўқ, мутахассислар ҳақиқий бўлганлари маъқул. Сизга ҳали ҳамма нарса аввалгиларига қараганда мутлақо бошқача бўлишини айтдим-ку… Қисқа қилиб айтганда, бизнинг бутун умидимиз бундан буёғи ҳамма учун ўта қизиқарли бўлишида. Тассаввур қилинг-а, тиллари бурро бўлгач, бу ёғи ҳам қойилмақом бўлади-да! Аммо дастурнинг ҳақиқий “михи” олдинда. Бизнинг дўстларимиз яъни мутахассислар ўртасидаги баҳс тингловчиларни кулдира бошлаганида суҳбатга яна бошловчи аралашсин. Яъни, кечирасизлар, биз ҳозиргина жуда қизиқ хабар олдик. Бу ҳозир даврамиздаги хоним томонидан ёлланган хусусий изқуварнинг маълумоти… Хоним, агар сиз эътироз билдирмасангиз, ҳозир бу маълумотни ўқиб эшиттирсак. Мактуб эгаси бир сониялик довдирашдан кейин ийманибгина розилик билдиради. Шунда бошловчи ҳамманинг эътиборини тортганча изқувар маълумотини ўқиб эшиттиради… Нима деб ўйлайсиз, бу нима ҳақидаги маълумот?
– Мен қаердан билай…
– Маълум бўлишича… – мен сермаъно тин олдим. – Маълум бўлишича, бу воқеага аёл аралашган!
– Аёл?
– У безбетлик билан хотинини алдаб келган. Учар ликопчадаги кишилар бир баҳона бўлган… аслида у бошқа хотинга илакишиб юрган.
Мен гапимни тугатдим ва нафасимни ростладим. Мен ана-мана қулоғимга маъқулловчи кулги эшитилишини кутардим. Бироқ кулгидан дарак йўқ, фақат нимадир шитирларди. Ташвишланиб, суҳбатдошим жойида эканига ишонч ҳосил қилиш учун оғзимни очмоқчи бўлгандим, шу заҳотиёқ у:
– Ижозат берсанг, бош қаҳрамонинг қаерда қолди? Марслигинг қани? — деб қолса бўладими.
Бу аҳмоқона оҳанг хоҳлаган кимсани гангитиб қўйиши мумкин эди, лекин альпинизмнинг сири ҳеч қачон пастга қарамасликда. Мен ҳеч нарсага эътибор бермасдан, ҳужумни танлаган тактикага мувофиқ давом эттиришга қарор қилдим.
– Ҳамма гап шунда-да. Аслини олганда, сизга шунинг учун ҳам қўнғироқ қилмоқдаман. Ҳа, марслик ғойиб бўлди… аниқроқ айтсам, фотография негативидек астарини ағдарди… Шунинг учун, ўзингиз тушунасиз, дастуримизнинг номланиши энди алдамоқда. Табиийки, номни ўзгартиришга тўғри келади. Мен бу ҳақда ўйлаб кўрдим ва “Алвидо, марслик!” номини таклиф қиламан. Сиз қандай фикрдасиз?
– “Алвидо, марслик!”?
– Ҳа. Менимча, бир қадар муваффақиятли, шундай эмасми?
– Эҳтимол… Билмадим, балким, муваффақиятлидир…
У гапимга кирганга ўхшади. Танглик юмшади ва мен аввалги босимимни пасайтириб давом этдим:
– Биз тажрибамиздан одамлар ҳазилни ёқтирмаслигини биламиз. Марслик чиппакка чиққан ҳазил бўлди. Мен ўзимга: чиппакка чиққан бу ҳазилни бошқатдан саҳнага олиб чиқишга уриниб кўришга ким халақит беради, дедим.
– Ҳа, бу ҳақиқатан ҳам гўзал! – мудир ниҳоят ҳамма нарсанинг тагига етганидек бирдан жонланиб кетди. – Қара, бу ҳақиқатан ҳам чакки эмас! “Салом, марслик!” дастурининг сўнгги эшиттиришини бу қадар безаш – ноёб ғоя! Биз ботаётган юлдузга лой чапламаяпмиз, биз уни муносиб кузатяпмиз, ишонаманки, бизнинг бу ҳиссиётларимиз муносиб баҳоланади.
– Сиз мени тушунмабсиз! – ўзимни йўқотиб қўйган ҳолда қичқирдим мен. – Сўнгги эшиттириш деганингиз нимаси? Ахир бу фақат бошланиши-ку! Биз фақат дастурни “Алвидо, марслик!” деб атаймиз ва уни янги номга мувофиқ давом эттирамиз… Мен ёвузликни эзгуликка айлантирмоқчиман, тушуняпсизми? Шунинг учун…
– Аҳмоқгарчилик, – гапимни бўлди у худди мени четга суриб қўяётгандек. – Сен жуда кўп нарсани истайсан. Ишларнинг умумий аҳволи тўғрисида гапирмай қўя қолай, аммо шундоққина номланиш-ни ўзгартириш – бизнинг бутун ёруғ дунё олдида ўзимизга ишонмас-лигимизни тан олишни англатади. Наҳотки сен буни тушунмасанг? Биласанми, эфир ҳар ҳолда умумий мулк ҳисобланади. Бундай лоқайдликка йўл қўйиб бўлмайди. Қолаверса, наҳотки сенда ўз қадр-қимматинг ҳисси бўлмаса?
– Ўйлашимча, шунга ўхшаш нарса бор. Шундай бўлса ҳам номни ва услубни ўзгартириш, албатта, дастурнинг асосий руҳини ўзгартиришни билдирмайди… Аввал-бошдан мени ердаги одам муаммолари қизиқтирган, ҳар қандай марслик эса воситадан бўлак нарса эмасди…
– Жуда унчалик бўлмаса керак. Ҳатто одамсиз қутб ҳам тасаввурга таъсир кўрсатадиган қандайдир жозибаларга эга. Марсга келганда эса, майли, у нақадар ҳувиллаган, кеккайган, манфур бўлмасин, шунчалик жумбоқли ва сирлики, буни фақат сенга ўхшаган олифталар инкор эта олади.
– Сиз гапимни яхши тушунмаяпсиз…
– Қисқаси, гап бундай. Мен бўлим раҳбари сифатида дастур номини ўзгартиришга рози бўлолмайман.
Навбатини кутаётган ёшгина аёл жаҳли чиқиб, телефон будкаси ойнасини чертарди. Унинг елкаси оша менга сочи ўсиқ киши норози қиёфада ўқрайиб турарди.
–Кечирасиз, бир дақиқа кутиб туринг… Мен автоматдан қўнғироқ қилаётгандим, бу ерда навбат кутиб қолишди, шунинг учун ҳозир бошқа жойдан қайта қўнғироқ қиламан…
– Йўғ-е, нима кераги бор, келинг, шу билан гапга нуқта қўяйлик, – бепарвогина эътироз билдирди у. – Айтгандек, Марс – Ой эмас, шунинг учун техник сабабларга кўра муваффақиятсизлик эҳтимоли кўпроқ, тўғрими? Шундай экан, Марс ракетасининг қўниши муваффақиясизликка учрайди деб шубҳа билдириб қола-верамиз…

4

Мен уйқудаги йўлбарсни безовта қилгандим. Мен қаттиқ камситилгандим, энди қарши ҳужумни давом эттиришдан маъно йўқ эди ва фақат бу ярамас ракетанинг муваффақиятли қўнгани ҳақидаги хабарни интизорлик билан кутишдан бошқа илож қолмаганди.
Аммо бу хабар том маънода мени ларзага солди. Вужудимни эгаллаган ўкинч ва камситилиш ҳисси деярли йўқолиб, ўрнини бутунлай парокандаликка бўшатиб берди. Шошилинч хабарларда “Барча аппаратуралар меъёрида ишламоқда!” деб такрорланар ва ҳар гал кўз олдимда хаёлан бу ракета – оддий механизм эмас, балки инсон тафаккури маҳсули эканлиги гавдаланарди. Бир неча ой давомида у ўзининг қоп-қора сояси билан сайёранинг улкан кенгликларида яшайди ва Ерга маълумотлар жўнатиб туради. Ҳа, бу ашёвий далил олдида менинг марслигим бўм-бўш ва сохта кўланка эди. Хаёлий қўрғоним худди арвоҳ сингари эрталабки қуёш шуъласи билан ғойиб бўлди ва бунда анқовларнинг эмас, бевосита менинг тасаввуримнинг ночорлиги асосий роль ўйнади. Сўнгги дақиқагача мен енгилганимни тан олишга журъат эта олмадим ва мана, қақшатқич мағлубиятга учрадим. Марслигим эмас, ўзим ўлдирилган эдим.
Энди эса радиокомпания эртами-кеч юбориши керак бўлган ҳукмни кутардим. Шунинг учун ҳузуримга кимдир келиб, марсликлар ҳақида гаплашиб олмоқчи эканлигини айтишганида, табиийки, мен бу студиядан юборилган вакил деган хаёлга бордим. Менга ҳамма нарса равшан эди. Ҳамма нарса менинг энг заиф жойимга кутилмаган зарба берилишидан далолат берарди.
Хотиним қатъийлик билан такрорлади:
– Уни сени олдингга олиб кирайми?
– Балким, бу режиссёрдир?
– Йўғ-е, унга ўхшамайди.
– Бўлим мудири ҳам эмасми?
– Мен уни ҳеч қачон кўрмаганман…
Мана шу жойда мен сергак тортишим керак. Студияда аввал телефондан огоҳлантирмасдан олдимга қандайдир кўримсиз, менга нотаниш бўлган хизматчини юборишдек сурбетликка боришмагандир… Лекин иродам синдирилганди, хунук хабарлар кутаётгандим ва бутунлай мадорим қуриганди. Ҳадик ортгандан ортиб борарди.
– Майли, унинг олдига ўзим чиқаман.
Хотинимнинг нигоҳига тўқнаш келмаслик учун ўрнимдан турдим. Ҳозир бошимни кундага қўйгани олиб борилаётган мақтул ҳолатида эдим. Ракетага лаънатлар ўқидим…
– Ўзингни қўлга ол, – деди хотиним.
У буни мутлақо хотиржам ҳолда айтди, бироқ мен буни уқувсизлигим учун айблашаяпти деб тажанглашдим.
– Нимани қўлга олишим керак? – дедим. – Марсликни қайсидир АВ–4 сайёрасида яшовчи билан алмаштириб қўяман, холос.
– Мен фақат, ўзингни қўлга ол дедим, чамаси… Бу хонадаги деразаларни очсак яхши бўлармиди.
– Кераги йўқ.
– Тамаки тутунидан кўз ачишиб кетяпти. Нима, сен марслигинг жанозасини қиляпсанми?
– Марслигимни эмас. Ўзимникини.
– Ажаб бўлсин. Лекин меҳмоннинг ҳам кайфиятини бузишнинг сира ҳожати йўқ.
– Менга энди ҳеч нарса ёрдам бера олмайди.
Чекиб тугатилмаган сигаретани тўла кулдон четига босиб ўчириб, ўз-ўзимга: “Марсликларнинг афти қурсин!” дедим-да, хонадан чиқдим. Шу он телефон жиринглаб қолди. Студиядан бўлса керак, деб ўйладим. Демак, ҳаммаси тахмин қилганимдек. Фақат огоҳлантирувчи қўнғироқ кечиккан ёки вакил эртароқ келган.
– Ҳозир чиқаман, – дедим мен телефон гўшагига қўл узатар эканман. – Илтимос, меҳмонга айт, бироз сабр қилсин.
Эшик ёпилиши билан гўшакдан қулоғимга ёш аёлнинг шошқалоқ овози урилди:
– Алло, сэнсэй2 , сиз билан марсликлар тўғрисида гаплашмоқчи бўлган одам олдингиздами? Эркак киши… У, билсангиз, эрим.
Антиқа-ку. Мен бутунлай бошқа нарсани кутаётган эдим.
– Кечирасиз, сиз студиядан қўнғироқ қиляпсизми?
– Студиянгиз нимаси? Мен у – эрим деяпман. Гап шундаки, у гумонсираш хасталигига чалинган.
– Гумонсираш… Яъни, у ақлдан озганми?
– У, сэнсэй, сизнинг “Салом, марслик!” дастурингизнинг ашаддий ихлосманди. Бу яккаю ягона сабаб деб ўйламайман, албатта, лекин ҳақиқатдан ҳам кўз юмиб бўлмайди, у ўзининг марслик эканлигини калласига жойлаб олган… Ҳарҳолда у биронта эшиттиришингизни ўтказиб юбормайди, фақат сизнинг дастурингизни тинглайди ва бошқа нарсани истамайди. Устига-устак ракета тўғрисидаги бугун эрталабки хабар… Бундан у жуда ҳаяжонланиб кетди ва эрталабдан бери сиз билан албатта гаплашиб олиши кераклигини уқтиргани-уқтирган…
– Қаранг-а, телба… – содали сувни тўйиб ичгандаги аччиқ нарса томоғимга тиқилди.
– Ҳа, унинг касалхонадан чиққанига атиги уч кун бўлди.
– Тўғри, ақлдан озган бўлсанг ҳам каллангга ўзингнинг марслик эканинг келиши яхши эмас, – вужудимни силкитиб, қаҳ-қаҳ уриб кулмоқчи эдим-у, лекин менга бунинг ўз ҳолимга кулганимми ёки қаттиқ жаҳлим чиққаними билолмаётгандим. – Огоҳлантириб қўйганлигингиз учун, раҳмат. Ҳақиқатан ҳам қандайдир нусха олдимга келибди. Бироқ сиз ташвишланманг, дарров унинг кавушини тўғрилаб қўяман…
– Нима деяпсиз, бунга йўл қўйиб бўлмайди! – қичқирди у гўшакка ва гўшак мембранаси худди газета варағини қоқ иккига бўлиб йиртгандек шариллаб кетди. – Бу жуда хавфли! Ахир эрим ниҳоятда тўполончи…
Унинг товуши шу қадар самимий, шу қадар муҳаббат ва хавотирга йўғрилган эдики, мен каловланиб қолдим.
– Ундай бўлса… қандай қилиб уни касалхонадан қўйиб юборишди?
– Рағбат жуда кучли бўлган. Бу – ўша ракета. У ўзини жуда юввош, хотиржам қилиб кўрсатган… Аммо сиз ҳаяжонланманг, агар унинг жаҳлини чиқаришмаса, ҳеч қачон тўполон кўтармайди. Сиз фақат унинг гапларига қулоқ солинг ва ҳаммаси жойида бўлади. Ўзи ҳам ниҳоятда беозор ва қобил одам. Сўзларига эътибор беришмаётгандек туюлсагина, иш пачава бўлади. Шунинг учун ташвишланманг. Мен ярим соатдан кейин олдингизда бўламан. Касалхонага ёки полицияга қўнғироқ қила кўрманг, акс ҳолда шундай тўполон кўтарадики, кейин уни тўхтата олмайсиз. Мендан бошқа ҳеч ким унга бас кела олмайди. Аввалги гал арзимаган нарсага ғазаби қўзғаганида уни тинчлантириш учун уч нафар жуда бақувват эркак керак бўлди. Шунда ҳам санитар машинаси қайтиб кетаётганида бир эркакнинг бармоғи синди, иккинчисининг пешонаси уч жойидан лат еди, учинчиси учта тишидан ажради. Сиз унинг кўринишига қараб янглишманг, у ниҳоятда кучли. Хуллас, унга гўлдек қулоқ солинг ва у мамнун бўлади… Ўтиниб сўрайман, атиги ўттиз дақиқа!
У менинг жавобимни кутиб ўтирмасдан гўшакни қўйиб қўйди. Ана томошаю мана томоша! Меҳмон студиядан эмаслигини билганимда енгил тортгандим. Лекин ақлдан озган ихлосманд – каминалари учун малҳам бўлса ҳам ўлгудай кучлиси экан. Вужудимда умидсизлик, ғазаб, довдирашлик аралаш-қуралаш бўлиб, мени аёвсиз қийнарди. Мен узоқ вақт телефон гўшагига сеҳрлангандек қараб қолдим, ундан яна қандай садо чиқаркин, билмадим.

5

– Эшигимиз олдидаги нусха студиядан эмас экан.
– Унда ким экан?
– Анавилардан. – Мен пешонам олдида кўрсаткич бармоғимни айлантирдим. – Менинг ихлосмандим.
– Қувонадиган жойи йўқ.
– Ҳа, яхши эмас. Айтганча, уни менинг ўрнимга сен қабул қилсанг-чи?
– Шу тентакни-я?
– Ахир мен фикрларимни жамлаб олишим ва тайёрланишим керак…Студиянинг вакили эртами-кеч – барибир келади.
– Тақдирга тан бермаяпсанми?
– Мен қўлимдан келган ҳаммасини қилишим керак… Бизникига келган нусха эса бунинг устига тўполончилардан экан.
– Фақат шу етмай турувди! – Бирданига унинг жаҳли чиқди. – Нима сен менга ақлдан озган тўполончи билан бир-икки соат ўтириб тургин демоқчимисан?
– Гапимни тушунмадинг. Агар жим қулоқ тутиб, гапини бўлмасанг, ўзини мўмин-қобил тутади. Бундан ташқари, менга ўттиз дақиқадан сўнг уни олиб кетгани келишга қатъий ваъда беришди…
– Шундай экан, ўзинг ўтирабер. Менсиз.
– Бунга кўпроқ сен тўғри келасан. Сен ўзингнинг аёллик нафосатинг билан уни юмшатасан.
– Ёлғон ҳам эви билан-да. Қолаверса, у менинг эмас, сенинг ихлосмандинг.
– Гапимни эшит, ҳозир ихлосмандлар билан пачакилашиб ўтирадиган вақт эмас. Бунинг устига у ўзини марслик деб ҳисоблаётган экан.
– Ҳали марслик ҳам дегин?! – У беҳаёларча қаҳ-қаҳ уриб юборди. – Айтдим-а, пешонасининг ўртасида учинчи кўз ниш отаётгандай деб…
– Бу куладиган нарса эмас. Ахир бироз ҳамдардлик ҳам кўрсатиш керак-ку. Агар унга дўстона муносабатда бўлинса, қизиқиш, руҳий яқинлик кўрсатилса…
– Бир умр шунга орзуманд эдим! Сен менга умид қилишга журъат этдингми… Йўқ, азизим, нима эккан бўлсанг, шуни ўрасан.
Хотиним шундай дея дарҳол чиқиб кетди. Эҳтимол, сиз ғазаб оташидадирсиз: хотинлар қамал қилинган қалъада ўзларини шундай тутишлари керакми? Бироқ ҳаммасига ўзим айбдорман-ку. Мен аввал- бошдан таслим бўлишга рози бўлдим, аввал-бошдан хотиним олдида ишончни йўқотдим. Сиз бунга шубҳа қиляпсизми? Аммо мен фожиамни бир чақага арзимайдиган ҳазилга айлантирган телбага хотинимни қалқон қилмоқчи бўлдим. Бунинг учун эрлар кечирил-майдилар. Ҳа, чиндан ҳам елкамга оғир заҳмат ортмоқланди. Бемаъни фикрларга берилиб, вақтни чўзар эканман, эшик томондан илдам одимлар эшитилди. Мен телефондаги мулоқотни эсладим ва титраб кетдим. Агар меҳмонимни қутуриш даражасига келтирсам, ҳеч бир камситишлар менга унингдек зиён келтира олмайди. “Экканингни ўрасан” мақолини хотиним ўйлаб топгани йўқ, бироқ ҳозир ҳеч қандай эътирознинг мавриди эмас… Демак, жилпангламаймиз ва марсли-гимизнинг арвоҳига “салом” деймиз!
Келган киши даҳлиздаги чироққа орқа қилиб, хиёл букчайиб, икки қўли билан қора чарм портфелни кўкрагига босиб турарди.
Юзи чироққа тескари бўлганидан уни тузукроқ кўра олмадим, лекин чеҳрасида фақат уй жиҳозлари билан савдо қилувчи агентларга хос майин табассум жилва қилиб турарди. Аммо фланель костюмининг бичими ва ранги савдо агенти учун бир қадар нафис ва ялтироқ эди.
У паст бўйли ва кенг яғринли одам эди. Эҳтимол, у эси оққан тўполончидир, лекин унинг қиёфасида бирон-бир қўрқинчли нарсани пайқамадим. Унинг рафиқаси билан телефонда сўзлашганимдан кейин кўз олдимга келтирган у даҳшатли қиёфа ҳам йўқ. Енгил нафас олганимни кўриб у паст, ҳаяжонли товушда деди:
– Сизни кўришдан нақадар бахтиёрман, сэнсэй!
Сўнг у қийшайиб, мен томон бурилди ва қиқирлаб кулди. Бу кулги менга ёмон таъсир қилди ва бир қадам ортга чекиндим, у эса бидирлаб кетди:
– Мен дастурингизнинг мухлисиман, сэнсэй. Бу яхши, аъло даражадаги ибратли эшиттиришлар. Бугун мен сизга мислсиз ашёни тавсия этишга қарор қилдим, сэнсэй… Чин сўзим, бу ҳақиқатан шов-шув бўладиган ашё, айни сизнинг дастурингизга мўлжал-ланган!
У буни тин олмасдан тариллатиб гапирди, айни вақтда жилпанглаб қиқирлашнинг ҳам уддасидан чиқди. Қаранг-а, наҳотки у бутун ўттиз дақиқа давомида ўзини шундай тутса? Ҳозирнинг ўзида бундан нафасим бўғзимга келганди.
– Шундақами? – ўзимни гўлликка солдим.
– Йўқ, менга миннатдорчилик билдирманг. Мен мухлисингизман ва сизга нафим тегадиган бўлса, шунинг ўзи менга кифоя. Чин сўзим!
– Ростдан-а?..
– Чин сўзим, таъмагарликдан асар йўқ, асло бундай эмас! Сиз фақат менга ишонинг, рост, бошқа менга ҳеч нарса керак эмас…
– Мен сизга ишонаман, албатта. Сизга миннатдорчилик ҳам билдираман. Чин қалбдан.
– Отангизга раҳмат? – У бошини ёнига эгиб, кулиб юборди. – Мен эса сиз жуда таажжубланасиз деб ўйловдим.
– Ҳечқиси йўқ, ташвишланманг. Ҳар ҳолда тажрибам катта, эндиликда мени бирон нарса билан ҳайрон қолдириб бўлмайди.
– Ростданми? У ҳолда мен сизга тўғрисини айтаман… – У тилининг учи билан лабларини ялади ва бесўнақайлик билан портфелини қўлтиғига суқди. – Гап шундаки, мен қандайдир оддий одам эмасман. Мен марсликман.
Ўйлаб ўтирмасдан:
– Э-ҳа, шунақами?…– дедим мен ўша алфозда.
Гўё чироқ ўчирилгандек бирдан унинг юзи мурдадек оқариб кетди.
– Эҳ, жин урсин! – хатойимни англадим мен, аммо ғишт қолипдан кўчганди.
– Таажубланарли… – деди у ғамгин, синиқ овозда. – Сиз ҳечам ажабланмадингиз.
Саросима ичида хатомни тўғриламоқчи бўлдим, бироқ аҳмоқона бир жумла билан ишнинг буткул пачавасини чиқардим.
– Бўлмаса-чи… Ҳайрон қолдим, албатта… Мана, сиз марсликман деяпсиз ва мен қотиб қолдим…
– Ҳа, тушунарли… – У ўша ўликтус юзи билан нигоҳини қути қопқоғини силаётган бармоқларига қадади. – Фақат, билсангиз, тик турган ҳолда гаплашиш мен учун ўнғайсиз. Ҳар ҳолда Ерингизда тортиш кучи Марсдагига қараганда анча катта. Бу ерда биз дарров чарчаб қоламиз. Балким сиз менга хонага киришга ижозат берарсиз?
Шундай деяр экан, у гавдаси оғирлигини бир оёғига ўтказди ва енгил нафас олди. Жуда нозик психологик усталик. Унинг ўз башарасини чаққон бошқариши менда қандайдир ҳушёр туришга, ҳар дақиқада ташланиб қоладиган йиртқич ҳайвонни эслатди ва мен жуда қўрқиб кетдим. Эҳтимол бунинг сабаби ўша телефондаги суҳбат бўлса керак.
– Албатта, албатта… Марҳамат… – минғилладим мен.
Кутилмаганда у аввалги оҳангига қайтди.
– Майлими? Бу – ажойиб!
У эгилиб, пойафзали ипларини еча бошлади. Вужудим таранг-лашиб, йўлакда у ёқдан-бу ёққа юра бошладим. Мен телба билан суҳбатлашиш ақлли одамлар иши эмас, ҳамсуҳбатингнинг гапларига қачонгача “лаббай” дерканман дея кўнглимдан ўтказдим. Ва мен ўзимга хос тарзда эътироз билдиришга жазм этдим.
– Хотин! – бақирдим мен. – Меҳмонга чой олиб кел!
Мен эътироз дедимми?.. Бу қанақасига эътироз бўлсин? Нари борса қаҳрли вайсаш, холос. Вайсаш… Ҳа, бу хотинимнинг ақлдан озган марсликни айбимни юмшатишим учун менга рўпара қилган нодонлигига жавобан вайсаш. Яна марсликка илакишиб, ҳамманинг кўз ўнгида қалби ва танасини нобуд қилган одамнинг ўз-ўзига ҳалокатли вайсаши… Қаранг-а, тағин бу марслик – ўзим яратган хом- хаёллик маҳсули!
Майин кулгу ва майда одимчаларнинг овози келди.
– Эшитдим! Ҳозир…

6

– Марҳамат, бу ёққа, мана бу диванга…
– Йўғ-е, қўйсангиз-чи! – Меҳмоним ўта шошқалоқлик билан орқага тисарилди, сал бўлмаса токчадаги гулли тувакни тўнтариб юбораёзди. – Менга йўлакча ҳам қулай, чин сўзим. Илтимос, овора бўлманг.
У мени кескин четга суриб, эшик ёнидаги стулга интилди.
– Бу стул сизга тўғри келмайди-ку! Нега тортинаяпсиз, тушун-маяпман?!
– Воажаб… – деди у юзимга пастдан туриб боқар экан. – Сэнсэй, сиз нима, мендан қўрқаяпсизми? Худди хоҳлаган пайтда хонадан қочиб қолиш қулай бўлиши учун мени бурчакка тиқиб қўймоқ-чимисиз?
– Бўлмаган гап! – ғазаб билан хитоб қилдим мен, лекин бу қаҳр ҳақиқийликка қарагандан жўшқинроқ эди. Мен бу ниятда эмасдим ва обрўйимни туширмаслик учун сўзимни амалда тасдиқлашдан бошқа иложим қолмаганди.
Шу тариқа хоҳласам-хоҳламасам мен дивандан жой олдим, ақлдан озган марслик эса эшик олдидаги стулни эгаллади.
Деразаларга парда тортилган, чироқ ёғдуси ипак пардалардан меҳмоннинг орқа томонига тушиб турган қуёш шуълаларидан кучлироқ эди. Шунда илк бор унинг юзини кўра олдим. Кутганимдан фарқли равишда унинг юзи иродасиз ва қандайдир беҳол туюларди. Қушникидек узун бўйин, пуфакчалар билан қопланган суякдор ияк, аянчли осилиб турган оғиз четлари, киртайган, тупроқтус лунж, беморларникига ўхшаш уйилган қовоқлар… Аммо у бошини елкаси томон тортиб кула бошлаганида ийманиши бир онда шу қадар сурбетлик билан алмашар эдики, мен беихтиёр кўзимни олиб қочардим.
Вақтни чўзиш учун чека бошладим. Шунда у гўё мўрт мум таёқчани олгандек, эҳтиёткорона ҳаракатлари билан сигаретани эзғилади ва кейин уни тишлари орасига тиқди, сўнг бўшашиб, стулда чўзилиб ўрнашди. У гавдаси оғирлигидан ҳузур қилиб дам олар экан, чуқур нафас чиқарди ва бурниларини шишириб деди:
– Хонангиз ажойиб экан, сэнсэй, бу ер менга жуда ёқаяпти…
Ажойиб хона дегани нимаси! Эски китоб ва журналлар тартибсиз сочилиб ётган бўлса… Қоралама битиклар парчалари ва очилган қалам қириндилари… Кулдон вазифасини ўтайдиган гул туваги ва соч қасмоқлари тўкилган стол… Ҳар кимнинг диди турлича, бироқ бундай такаллуфларга жавоб қайтариш асло шарт эмасди ва мен сукут сақлаб, сигаретамни тутатишда давом этавердим.
– Ажойиб хона, ажойиб хона, ажойиб хона… – у куйлаётгандек буни бир неча бор такрорлади ва бирдан гавдасини тиклаб деди: – Биласизми, сэнсэй, хонангиз нимаси билан менга ёқаяпти? Ҳозир-гидек кайфияти билан, бугунгидек серқуёш кунда пардалар ёпиқлиги билан… Ерликлар учун бу, эҳтимол, ифлос тешикдир, аммо марсликлар учун — айни муддао. Сизнинг Ерингиздаги қуёш биз учун жуда нурли. Лекин сизнинг даҳшатли тортиш кучингиз шунчалик ёмон… Сиз буни худди ҳаво каби пайқамайсиз, албатта, бироқ биз каби бошқа дунёдан келганларнинг танаси учун бу тезлигини кескин ошириб бораётган тезюрар лифтда тургандек гап. Биз тунлари бу лифт шифтни тешиб ўтиб, Коинот бурчагига олиб кетаётгандек тушлар кўрамиз. Даҳшатли ёлғизлик ҳисси пайдо бўлади. Сиз Ерда яшайдиган марсликларда асаб касалликлари ривожланиши муқаррарлигини биласиз. Уларга оёқлари остидаги қаттиқ ер йўқ бўлиб қолгандек туюлади. Охир-оқибат улар очиқ жойдан қўрқадиган бўлиб қоладилар. Мана шунинг учун ҳам ҳозирги муҳитда, бу хонада мен ўзимни яхши ҳис этяпман… Ҳа, сэнсэй, сиз марсликларни аъло даражада тушунасиз…
Қаранг-а, қанақа жиннилар учрамайди, ўйлардим мен, айни пайтда эса унинг ернинг тортиш кучи ҳақидаги ва бошқа фикрларидан ҳайратга тушмасдан илож йўқ. Унинг мулоҳаза юргизиши нозик дид ва нафосатдан холи эмасди. У ўзи, тажрибага суянмасдан шу даражада ёрқин таассуротларни шакллантира олган экан, афтидан марсликлар дунёқараши билан жуда апоқ-чапоқ бўлиб кетган кўринади. Масалан, мен ўз тасаввуримдаги марсликлар орасида узоқ вақт бўлганимга қарамасдан бундай нарсаларга дуч келмаганман. (Агар у менга буларни илгарироқ гапириб берганида, эҳтимол, дастурим учун уч-тўртта қўшимча эшиттириш тайёрлаган бўлардим). Хуллас, у ақлдан озган бўлса ҳам, қойилмақом жинни… Менинг диққат-эътиборим сусайди, холбуки огоҳ бўлишим керак.
У нарсаларни баҳоловчининг хотиржам нигоҳи билан хона бурчакларини кўздан кечирар экан, бирдан менга қараб хуфёна оҳангда деди:
– Нега биз гапни айлантириб ётибмиз ўзи?.. Илтимос, сэнсэй, айтинг-чи, сиз кутилмаган меҳмонларни ёқтирасизми?
– Йўқ, у қадар эмас…
– Шундай деб ўйлагандим. Ҳатто бу хонангиз ҳам сизнинг дилкаш эмаслигингиздан далолат бериб турибди. Сиз аслида босиқ, шубҳапараст, дунёга татийдиган ғамгинлигингизга қарамасдан худбин шахссиз. Мен каби мухлисларни остонангизга яқинлаштиришингиз керакмас, сиз эса кутилмаганда мени ўз хонангизга таклиф қил-дингиз, ҳатто дўстона суҳбатлашишдек илтифот кўрсатаяпсиз. Гапимга қўшилаверинг, бу ғайритабиий эмасми?
– Асло. Касб нуқтаи назаридан мухлис азиз меҳмон ҳисобланади… Бундан ташқари, билишимча, сиз қандайдир шов-шувли ашё олиб келгансиз…
– Шов-шув шундаки, мен одам эмас, марсликман…
– Ҳа-да… Бу, албатта, ақл бовар қилмайдиган шов-шув….
– Мана, сиз яна бемаъни гапларни гапираяпсиз. Ёлғонни тўқиб ташлайверишдан уялмайсизми?
– Сиз нимани назарда тутяпсиз?
– Қандай? Яна қандай? Сиз, мутахассиснинг олдига одам келиб, ўзини марслик деб атаяпти, сиз эса бунга тирноқча шубҳа бил-дирмаяпсиз. Ўзингиз айтинг, бу бемаънилик эмасми? Хўш, гап нимада? Ёки мени майна қилишяптими?
– Сиз жуда ошириб юбордингиз. Қанақасига мутахассис бўлай? Шунчаки радиога ёзиб тураман, у-бу нарсаларга қизиқаман, албатта…
– Аммо ақлдан озмагансиз-ку, жиннимассиз-ку?
– Энди, биласизми… – ғазабим қўзғаганди, лекин шу заҳоти миямга ҳамсуҳбатим тентак эканлиги, агар унинг иғвосига учадиган бўлсам, меҳмоним эмас, мен таъзир ейишим мумкинлиги урилди. Соатимга қараб, атиги беш дақиқа ўтганини кўрдим. Яна йигирма беш дақиқа… Ишқилиб Худо сабр берсин-да, бу тезроқ тугасин. – Бу ҳақда ҳатто газеталарда ёзишади.
– Ҳозир Уэллс даври эмас ва Марсда юксак тараққий этган мавжудотлар йўқлиги сизга маълум бўлиши керак. Оддий тахминлардан анча ишонарлироқ маълумотлар ҳаво босими ниҳоятда кучсиз бўлган ва деярли ноль намликда Ердагига бирон тарзда ўхшаш ҳаёт бўлиши мумкин эмаслигидан гувоҳлик беради. Ёки… – У овозини пасайтириб, ё сурбетларча, ё мазах қилаётгандек, кулиб давом этди: – Айтинг-чи, сэнсэй, эҳтимол, мен сизга юксак тараққий этган мавжудот бўлиб кўринмаяпманми, нима дейсиз? Тортинманг, гапираверинг! Қиёфамни қандай тасаввур қиляпсиз? Тортинманг, гапираверинг! Қиёфамни қандай тасаввур қиляпсиз?
Қаранг-а, нақадар чарчатадиган ва қатъиятли тентак! Ақлдан озганлар шу қадар силлани қуритадиган бўлади деб ўйламагандим. Унинг гапларига қанчалик учсанг, шу қадар руҳланаверади ва фақат калавани чигаллаштираверади. Лекин, бошқа томондан, суҳбатни давом эттиришдан бош тортиш янада хавфли бўларди. Нима дейишимни билмасдан чайналдим:
– Энди… биласизми, бу масала жуда нозик, мураккаб… Қиёфангиз қандай дейсизми? Биласизми, инсон кўзи фотоаппарат эмас, бу нарсага албатта субъективлик унсурлари қўшилади. Ҳар каллада ҳар хаёл, деб бекорга айтишмайди-ку, шундай эмасми? Қолаверса, концепциявий меъёрлар услубидан келиб чиқиладиган бўлса, хоҳлаган нарсани айтиш мумкин…
– Вой ҳазилкаш-ей… – У гавдасини букиб, атайин, олд-орқасига чайқалиб, қаҳ-қаҳ отиб юборди. – Демак, агар сиз кўзингизни менга шундай қадамасангиз, концепциявий меъёрлар иш бермайдими? Наҳотки мен шу қадар одамга ўхшамайман?
– Ҳечам. Аксинча, жуда ўхшашсиз. Агар очиқчасига айтадиган…
– Худди одамдек, шундайми?
– Худди шундай.
– Деярли фарқ қилмайди…
– Ҳа, қатъиян худди одамдек.
Кутилмаганда у стул ўриндиғига гавдасини ташлаб ва чапак чалиб, жағини шу даражада катта очдики, томоғининг ичигача кўринди. Мен унда тутқаноқ хуружи бошланди деб хурсанд бўлгандим, бироқ бу, афсуски, шунчаки қувонч хуружи экан. У эгилиб-букилиб, шамоллаган итдек ҳурар, кўз ёшларини фланель курткасининг енги билан артар ва узуқ-юлуқ товушда дерди:
– Воҳ, сэнсэй, ўлдирдингиз… “Худди одамдек” дейди… Вой, ўлиб қоламан!.. Ахир мен ўша ҳақиқий одамман-ку, сэнсэй! “Худди одамдек” дейди-я… Йўқ, сиз мени бепичоқ сўйдингиз!..
– Нима сиз мени лақиллатяпсизми?
– Нима, сиз ҳали ҳам шубҳа қиляпсизми?
– Сизга айтсам, жуда антиқа экансиз…
У янада қаттиқроқ кулишга тушди. Нима ҳам дердим, мени роса боплади. Юрагимни намакобга бўктирган даражада аччиқ изтиробни ҳис этдим, лекин кутилмаганда танглик бўшашди ва ҳамма нарсага бефарқ бўлиб қолдим, меҳмонимнинг қаҳқаҳаси аста-секин менга ҳам юқа бошлади. Биз жуфт бўлиб уч дақиқа давомида қаҳқаҳа отдик. У чўзилган резинадек диркиллаб, мен – бўшашиб кулардим.

7

Эшик туйқус очилди ва хотиним хонага ташвишли юзини суқди:
– Қанақа чой хоҳлайсизлар?
У бепарво оҳангда гапиришга уринарди, лекин ҳамма нарса хотиним эшик орқасида қулоқ тутиб турганлигидан, ўзи эса ташвишдалигидан далолат берарди. Биз қаҳқаҳа отишга тушганимизда унинг сабри тугаб, пайдо бўлган биринчи имкониятдан фойдаланиб, изқуварликка киришганди. Қизлар аҳмоқона кулиб турганимизда эшикни очди, бундан хиёл ранжидим, айни пайтда хотинимнинг мендан ташвишланаётгани хуш ёқмоқда эди. Мен жанг майдонида иттифоқчига эга бўлганимни англадим ва ташвишланишга асос йўқлигини билдириш учун зўр бериб унга имо қила бошладим, бироқ хотиним буни тушунмаётганди ва юзини баттар ташвиш аломатлари эгалларди. Меҳмоннинг асаб тизими менинг имоларимни уққан кўринади. Унинг нигоҳи теннис ҳакамлариники каби бир неча бор рафиқамдан менга ва мендан рафиқамга йўналди, сўнг гўё қоида бузилганини сезгандек, хотинимга тикилиб деди:
– Чой – ажойиб нарса… Тилингиздан илинтирдим, менга европача чой бўлса… Европача чой – энг алдамчи ва ичимликларнинг беозори. Унга кўпроқ лимон ва шакар солинса, кўк чой ёки, айтайлик, қаҳвага нисбатан қимматбаҳо навлими ё арзон навлими, ҳеч англаб бўлмайди…
Эндигина мен бу одам билан мулоқотда бўлиш сирини тушуна бошладим. Бу масалага рафиқамни аралаштириб, мен нафақат фоизларни, балки сармоямни ҳам йўқотаман. Имоларим иш бермади ва мен гўё хотинимни кифтларим билан итараётгандек қилиб кўрсатиш учун тебрана бошладим ва бошимни зўр бериб чайқашга тушдим.
Хотиним қўрқиб кетиб, қандай кирган бўлса, шундай тўсатдан ғойиб бўлди. Меҳмон яна нигоҳини менга тикди, худди лойни эзғилаётгандек қўлини қаҳр билан ишқалади ва паст-баланд оҳангда кулишга тушди. Билмадим, у менинг устимдан кулаётганмиди ёки мени ҳам шерикликка чақириб, хотиним устидан кулаётганмиди, ҳар ҳолда унинг бу кулгисидан бирон ёқимли нарса сезилмасди. Бусиз ҳам бошим ташвишлардан ғовлаб кетганди ва ўзгалар иши билан машғул бўлишга тоқатим йўқ эди.
Аммо телефонда қўнғироқ қилган аёл келгунга қадар ўзимнинг ички, портлашга тайёр “мен”имни тизгинлаб туришим керак эди. Ҳолбуки, бу “мен” чиқараётган заҳар вужудимга тарқалиб борар ва ўтдай ёндирарди. Чидаб бўлмас қичимадан беихтиёр тилимни чақиллатдим ва товушни ниқоблаш учун янада чўзиброқ хиринг-ладим.
– Ҳа, мен – одамман, – деди меҳмон бошини хиёл эгган ва атайин тортинчоқликни намойиш қилган ҳолда. – Чиндан ҳам кўчаларда қандай кўп юрмайин, ҳеч ким мени бошқа нарсага ўхшатмади…
–Биров шубҳа қилаётгани ҳам йўқ. Буларнинг ҳаммаси аҳмоқ-гарчилик!
Бирдан унинг лаблари шалвиради ва меҳмон тантанавор оҳангда деди:
– Ҳа, мана, тан ҳам олдингиз. Демак аввал-бошдан одам эканимга ишончингиз комил эди-да? Демак, сиз буларни бўлмағур нарса деб ҳисоблаган бўлсангиз, аввал-бошдан менга нима тўғри келса, шуни сафсата қилиб сотгансиз. Нима учун сиз дарҳол менга тўғридан-тўғри марслик худди одамдек бўлолмайди деб айта қолмадингиз?
Ўзимни қандай тутишни билмасдан ниманидир деб минғирладим, у эса таҳдидли оҳангда давом этди:
– Тушунтиринг, бекитманг! Бу жуда қизиқ-ку. Ёки сиз ҳарҳолда марслик худди одамдек бўлиши мумкин деб ҳисоблайсизми? Ишонмайман. Сиз бундай ҳисоблашингиз мумкин эмас. Истаганча ёлғонни тўқий беринг, барибир ёлғонингизни фош қиламан. Яхшиси дарҳол келишиб олайлик: сиз менга ишонмайсиз. Тўғрими?
– Биласизми…
– Нимага “Биласизми”?.. Ўзингизни бегуноҳ қилиб кўрсатмай қўя қолинг. Қаттиқ ёлғон қўполликдан бошқа нарса эмас. Яхши, ана шу қўполлигингизга жавоб беришга қарор қилдим. Жавобим икки карра иккидек жўн ва равшан. Қисқаси, сэнсэй, сиз мени ақлдан озган деб ҳисоблагансиз. Кўзимга тик қараб мени ақлдан озган дейишни истамадингиз. Сиз ҳамма нарсани рисоладагидек қилиб кўрсатиб, мана шу гул туваги билан бошимга тушириш учун анқайишимни кута бошладингиз…
– Бўлмағур гап…
– Яна ёлғон гапиряпсиз! Аслида, одамдай мулоҳаза юритганда, мени ақлдан озган деб ҳисоблаш жуда табиий, шундаймасми? Нега кўринишингиз бунақа? Ҳа, мана гап нимада… Энди тушундим… Сиз мендан қўрқаяпсиз. Сиз хавфсираяпсиз – ахир ақлдан озган билан гаплашяпсиз-да… Бунинг устига яна тўполончи билан, тўғрими? Бирор мурувватпеша сизни огоҳлантириб қўйгани шубҳасиз. Ҳа, айтганча, сизга яқинда кимдир телефон қилганга ўхшайди… Тағин менинг хотиним эмасмикан?.. Қаранг-а, кераги йўқ, нимага ўзингизни йўқотиб қўйдингиз? Энди ёлғонингиз ўтмайди. Шундай қилиб, рафиқам сизга нималарни тўқиди?
– Ҳеч нарсани тўқимади. Бу қисқагина мулоқот эди, холос… У сиз келдингизми ёки йўқми билмоқчи бўлган экан…
– Ёмон, ёмон… Биласизми, сэнсэй, нақадар ажабланарли бўлмасин, сиз ниҳоятда самимий инсон экансиз. Сизнинг башарангиздан ҳозир гапирганингизнинг тескариси уфуриб турибди. Ахир у сизга, гўёки мен тўполончи эканимни, касалхонадан чиққанимга атиги уч кун бўлганини айтди-ку, шундаймасми? Мана энди ҳаммаси тушунарли. Хотиним бўлмағур нарсаларни бемалол тўқиб ташлайверади. Сиз, сэнсэй, – у тўсатдан олдинга энгашди, – унга ишонманг. Сизга оиламиздаги шармандачилик тўғрисида гапиришни истамасдим, лекин… Кўринишидан у жуда оддийгина аёл, менга ортиқча ташвиш туғдиряпти деб айтмаган бўлардим, аммо унда қандайдир ирсият билан боғлиқ… Сиз унинг овозига эътибор бермадингизми? Бу товуш қандайдир ғайриоддий…
– Ҳм…тўғри. Қандайдир… чинқириқли…
У стол четини бармоқлари билан черта бошлади.
– Яна ёлғон гапиряпсиз! Сиздан илтимос, сэнсэй, бундан буён мени асабийлаштирманг. Акс ҳолда менда худди каравотим тагида ола-була чивинлар ин қургандек ҳис пайдо бўлади. Сиз, албатта, менга эмас, рафиқамга ишонасиз ва бу жуда табиий, шундайми? Буни мен, гумонпараст тасдиқлаётган эканман, демак ҳақиқатан ҳам шундай ва бу масалада чалғитишингизга ҳожат йўқ. Ва сиздан илтимос қиламан, келинг энди жиддий гаплашайлик.
– Хўп, майли, келинг жиддий гаплашайлик.
– Шундай қилиб, биринчидан… – У қўлини кўтарди ва бармоғини букди. – Сиз менинг рафиқамга ишондингиз ва мени касалхонадан чиққан руҳий бемор деб ҳисоблайсиз. Шундайми?
– Ҳа, шундай…
– Давом этамиз, иккинчи масала. – У иккинчи бармоғини букди. – Агар мен бу бўҳтонга қарамасдан марслик эканимни тасдиқлашда давом этар эканман… Йўқ, ҳеч қандай “агар”… Мен ҳақиқатан ҳам буни тўла қатъият билан тасдиқлайман! Майли, мени жинни деб ҳисоблай беришсин, мен ҳақиқатдан воз кечмайман! Далиллар – қайсар нарса, шундаймасми? Мен марслик эканим каби, менинг ақлдан озмаганим ҳам рад этиб бўлмайдиган далиллардир. Сиз эса, сэнсэй, буни тан олгингиз келмаяпти. Сиз шубҳалари билан эрининг жонига теккан ва у тўғрисида бегона одамларга фисқу-фасодларни тарқатадиган сотқин хотинимга кўпроқ ишонишингизни ҳаммага эшиттириб овоза қилишга уялмадингиз. Йўқ, сиз хотиним билан жинояткорона алоқадасиз деб гумон қиляпман демоқчимасман, менга рашкнинг ахлоқсиз хаёлпарастликлари умуман ёт… Шундай бўлса ҳам ажабланарли… Бу ҳақда қанча кўп ўйласам, шунча кам тушунаяпман. Сиз ҳеч қачон кўрмаган аёл овозини умрингизда биринчи марта эшитдингиз ва бу овоз сизга рўпарама-рўпара ўтирган одам сўзларига қараганда кўпроқ нарсани англатади…
У қўлларини кўтарганда бармоқлар муштум бўлиб шу қадар қаттиқ қисилдики, суякчалари оқариб кетди, муштим ичида тер қайнаб кетган бўлса, ажаб эмас. Ўт бикфорд сими орқали динамитга яқинлашиб келарди ва мен ваҳимада сочилаётган учқунлардан қутулиш учун жуфтакни ростладим.
– Тўхтанг, ахир ҳаётда романлардагига қараганда ҳам шубҳали далиллар бўлади, – гапира кетдим мен. – Ҳақиқий воқеликда чинакамига ларзага солувчи нарсалар бисёр. Масалан, ўша учар ликопчалар…
– Учар ликопчалар?
– Ҳа-да, улар ҳақида, эҳтимол, келаси ҳафта охирларида хабар берсалар керак, сиз буни эшитасиз… Ёки мутлақо бошқа соҳадан мисол: Ҳимолай қор одами…
– Бу билан нима демоқчисиз?
– Сиздан сўрамоқчиман: Кашф этилганга қадар Америка бор эдими? Сиз нима деб ўйлайсиз? Ҳамма томонидан қабул қилинган тасаввурларга кўра, Колумб Американи у кашф этилганга қадар борлигига ишончи қатъий бўлгани учунгина шунга жазм қилган. Йўқ, афтидан, бу жуда жўн… Мен аслида нимани тасдиқламоқчиман? Фалсафа ёки кашф этиш билан мавжудлик ўртасидаги ўзаро боғлиқликни тушунтирадиган услубиёт… ўйлашимча, бу жуда мураккаб, чигал масала…
– Сэнсэй, биз жиддий гаплашишга келишиб олган эдик-ку.
– Албатта, жиддий-да! Айтайлик, сиз тўла масъулият билан қор одам бор деб тасдиқлай олмайсиз, шундайми? Турган гапки, бунинг эҳтимоли катта, масалан бу, айтайлик, сизни ёки мени келгуси йили дунёнинг энг гўзал аёли деб танлашларидан анчайин катта… Фақат бу нарса кашф этилгунга қадар унинг мавжудлигини эътироф этишга йўл қўйиб бўладими?..
– Нима, мен сиз учун қор одамманми? – бўғилди меҳмоним. У ниманидир қидираётгандек чўнтакларини қўли билан пайпаслади ва давом этди:
– Мени мазах қилишни бас қилинг. Менга шаллақидек қараша-диган бўлса, тоқатим тоқ бўлади… Ҳа, қаерда эди у, наҳотки уни ёддан чиқариб қолдирган бўлсам? Жин урсин, бошим айланяпти, ҳозир бурнимдан қон кетади…
У нимани қидиряпти? Бурнидаги қонни артиш учун даст-рўмолчаними? Шундай бўлса майли-я, аммо қўлларининг ҳарака-тига қараганда у муайян шаклдаги нарсани излаяпти. Ажабланарли, ғалати… Мен қизишиб дедим:
– Шаллақи деганингиз нимаси? Шошилманг. Ўйлашимча, мени тушунмадингиз. Мана мен – банд одамман, шунга қарамай, сизга шунча вақт ажратяпман…
– Чунки менга тескари бўлишдан қўрқасиз.
– Биласизми, суҳбатимиз худди соат капгиридек бир нарса устидагина чайқалмоқда…
– Бунга сиз айбдорсиз. Сиз сабабли мен бир қадам ҳам олға босолмаяпман, чунки сиз мени ақлдан озган деб ҳисоблаяпсиз.
– Тўхтанг, бир дақиқа! Сиз ўзи мендан аниқ нимани хоҳлайсиз? Сиз мамнун бўлишингиз учун нима қилишим керак?
– Буни мен сизга айтдим. Сиз менинг марслик эканимга… ҳеч бўлмаганда ана шу далилга қизиқиб қарасангиз дейман.
– Бу ўз-ўзидан аён. Билсангиз, мен, мана, салкам икки йилдан бери марсликлар билан ёнма-ён яшаяпман.
– Ўйлаб топилган марсликлар билан…
– Албатта, ўйлаб топилганлари билан. Лекин мен учун улар ташқи дунёдан кам бўлмаган ҳолдаги воқелик. Сиздан гўёки марслик эканингизни эшитиш мен учун қизиқарли бўлмади деб ўйламанг. Марсликлар мен учун энг яхши дўстлар ва ҳамсуҳбатлар.
– Демак, сизни фақат кўриниши менга ўхшаш бўлган марсликлар қизиқтирмайди. Чунки худди одамдек марслик сиз, сэнсэй, шу қадар яхши кўрадиган марсликларга бирон ўхшаш жойи йўқ.
– Бу ўринда ҳам сиз мени тушунмадингиз. Сиз билганингиздек, менинг марсликларим Ерда фарқлари кўзга ташланмайдиган қиёфада юрадилар. Агар ақлли мавжудотлар бошқа сайёраларда бўладиган бўлсалар, уларнинг бунга тафаккурлари етиши керак, шундай эмасми? Шу нуқтаи назардан сизнинг бу даражада эврилишингизни мантиқий мукаммаллик намунаси деб аташ мумкин. Сиз мен ихтиро этган марсликлар орасида етакчи мавқега эга бўлардингиз деб ўйлайман.
– Буни жиддий айтяпсизми?
– Албатта, жиддий. Эҳ, сигарета ўчиб қопти, мен эса сезмабман…
– Агар бунга ишона олганимда, жуда мамнун бўлардим.
– Қўйсангиз-чи, сиз буни жуда қойилмақом қилиб уддаладингиз! Марсликларимни шу даражада ўзгартиришга, масалан, менинг ақлим бовар қилмабди. Қанчалик синчиклаб қараманг, сизни сира марслик деб айтиб бўлмайди. Қаерда бўлманг, ҳеч ким сизнинг ҳақиқий башарангиз қандайлигини била олмайди.
– Шундай бўлса ҳам, сэнсэй, умидларингизни оқламаганим учун узримни қабул этгайсиз… Гап шундаки, мен ўзимни мутлақо ўзгартирмаганман.
– Яъни, бу сизнинг ҳақиқий кўринишингизми?
– Ҳа. Таассуфлар бўлсинким, агар баданимга тиғ уришса, қоним оқади. Қизил қон, худди одамларникидек…
– Хўп, яхши, яхши. Буни кўнглингизга яқин олманг. Дейишади-ку, нотабиийликка йўл табиийлик орқали ўтади, деб
– Шунга қарамасдан умид қиламанки… – У кўзини ғилай қилди, лабларини қисди ва тўсатдан, худди ниқоб алмашгандек, чеҳраси аввалги, дастлабки фаросатли ва нуфузли кўринишини олди. Унинг шу онгача бўлган – ваҳимали, тунд, шафқатсизлик акс этиб турган қиёфасини тасаввур қилиш ҳам мушкул эди. – Жуда ажойиб-да, – деди у. – Кўзим алдамайди-да… Бошқаларни билмадим-у, лекин сиз, сэнсэй, албатта мени тушунишингизга ишонардим.
Мен енгил нафас олдим. Эндиликда кучларимиз тенг эди. Ақлдан озган, агар у софизм1 ўйинига қодир бўлса ҳам, барибир ақлдан озгандан бошқа кимса эмас. Сўз кўзбўямачилигида пихини ёрган мендек одам билан баҳслашиш осон эмас. Елкамдаги зил-замбил юкни улоқтириб ташлаб, серташвиш меҳмоним чўнтагидаги нарса билан боғлиқ масалани дарҳол ҳал этишга қарор қилдим.
– Сиз ҳадеб нимани қидиряпсиз ўзи? – сўрадим мен.
– Пичоқни. Менимча, уни ёддан чиқарганга ўхшайман.
– Пичоқ?
– Ҳа. Пичоқни доим ёнимда олиб юраман…

8

Қандайдир нохуш сезгирлик мени иш столимга қарашга мажбур қилди. Бу менинг хатойим эди.
Қоралама битикларим дасталари тагидан альпинистлар пичоғининг кенг дами совуқ ялтиллаб кўриниб турарди. Бу пичоқ залворли эди – мен ундан пресс сифатида фойдаланардим ва жуда ўткир эди – мен уни қайчи ўрнида ишлатардим. Зарурат туғилса, у ажойиб қурол вазифасини ўташи мумкин эди. Нигоҳимни дарҳол пичоқдан олдим, бироқ кеч бўлганди. Меҳмоним ниҳоятда эпчил чиқиб қолди. Деярли бир ҳаракат билан у стулдан сирғаниб тушди, столни айланиб, хонани кесиб ўтди ва пичоқ унинг қўлига тушди. Шунинг ўзиёқ мени беҳол қилиб қўйди.
Аммо мен тарафга ўгирилганда унинг башарасида ҳаяжондан ном-нишон сезилмасди. Шунисига ҳам шукр. У пичоқ дамини текшириб кўрди. Айни пайтда у ўзининг аввалги уятчан табассуми билан кулиб турарди. Афтидан, аҳвол мен хавфсирагандек расво эмасди. Ахир тирноғини тиши билан ғажийдиган болалар, тирноғини пичоқ билан олишга одатланган тентаклар бор-ку, бунинг нимасидан хавфсирайсан?
– Ажойиб пичоқ, – деди у. – Сопи ҳақиқий буғу шохиданми?
– Ҳақиқий.
– Уни бироз вақтга менга бериб туролмайсизми?
– У сизга нимага керак?
– Ўйлашимча, сэнсэй, биз жуда иноқлашиб қолдик. Чин сўзим, сизга миннатдорчилигимни қандай билдиришни билмай турибман. Ўзингиз биласиз, хоҳиш-истакларимизнинг чегараси йўқ… Агар ўз сўзларингизни амалий иш билан исботлашни зиммангизга олганингизда сизга бошқа ҳеч қандай эътирозим қолмаган бўларди… Сиздан ўтиниб сўрайман, сэнсэй, менга шу марҳаматингизни кўрсатинг, хўпми? Сиз билан руҳан яқинлигимизни исботланг… – Шундай деб у пичоқ дамидан ушлаб тортинчоқлик билан сопини менга узатди. – Жуда жўн иш. Бор-йўғи синаб кўриш учун тиқиб кўринг…
– Қаерга тиқай?!
– Менга-да, албатта.
– Аҳмоқона ҳазилингизни йиғиштиринг!
– Ахир мен марсликман-ку.
– Лекин ўзингиз айтдингиз-ку, агар сизни кесишса, қон оқади, деб.
– Бироқ бу одамнинг эмас, марсликнинг қони бўлади.
– Майнавозчиликни йиғиштиринг!
– Жуда қизиқ-да… Ўз сценарийларингизда, сэнсэй, сиз дуч келган марсликни ўлдирасиз. Фақат менинг хотирамда бундай қотилликларнинг камида икки юзтаси сақланиб қолган. Оммавий қирғинлар тўғрисида-ку, гапирмай қўя қолай…
– Ахир бу фақат оғизда-ку…
– Ўйлашимча, бу ерда бошқа бир нарса бор. Марсликларни ўлдиришга мойиллик қонингизда бор, сэнсэй. Шунинг учун ҳам тасаввурингиз қандайдир юзоёқликлар, аждаҳолар, сўгалли шарлар … жонли тутун, сакрайдиган қум зарралари, шифтга сапчийдиган шилимшиқ махлуқлар каби даҳшатли нарсаларни яратади… Чунки уларни виждонни ҳеч қийнамай ўлдиравериш мумкин.
– Ёлғон! Сизга кўзга ташланмайдиган, одам пайқамайдиган шаклларни танлашга ҳаракат қиламан деб айтдим-ку!
– Нима учун?
– Мен қора қаҳва билан алдамчи воқелик, алдамчи хотиржамлик аллалайдиганларни сийлашга ҳаракат қиламан.
– Уришқоқликка ундайдиган, қотилликка даъват қиладиган қаҳвами?
– Сизга мажоз нима эканлиги маълумми? Тушунтиравериш жонимга тегди. Яхшилаб ўйлаб, чуқурроқ мулоҳаза юритиб кўришга ҳаракат қилсангиз, англаб етасиз: мен ҳужум қилаётган деярли барча марсликлар аслида вужудимиздаги инсоний ёвузликларнинг рамзларидир. Зеро душман – фақат ва албатта ташқаридан ҳужум қиладиган босқинчи эмас…
– Қулоққа хуш ёқади. Амалда-чи? Агар худди одамдек бўлмаганимда, балки сўгаллар билан қопланган баҳайбат шилимшиқ махлуқ бўлганимда бирон илтимосимсиз ҳам, сэнсэй, менга пичоқ билан ташланган бўлардингиз, шундайми?
– Шундайми, шундай эмасми, фақат сиздан илтимос: пичоқни жойига қўйинг…
– Қаранг-а, нақадар ҳийлакорсиз, сэнсэй! Яхшиси, сизга арзимас илтимос билан мурожаат қилганимни эсланг. Марсликларни ўлдиришни ман этадиган қонун бизда ҳеч қаерда йўқ… Ташқи кўринишимдан хижолат тортманг, бунинг учун сизга ҳеч нарса дейишмайди, шундай экан, виждонни қийнамай ишга кириша-веринг… – Шундай деб у беписандлик билан пичоқ учини биқинига қадади ва худди таклиф қилаётганидек иккинчи қўли билан сопига урди. – Мана шу жойга яхшилаб туширинг, тамом-вассалом.
– Мени тинч қўйинг!
– Тушунмаяпман… Сиз, нима, мени лаққа туширдингизми, мен эса эл бурутдан хурсанд бўлиб юрибман.
– Шошманг, – дедим мен беихтиёр столнинг қарши томонига силжир эканман. – Марслик сифатида сизга ҳақиқатан ҳам қизиқишим табиий. Лекин қизиқиш – бошқа, сизга ишонч эса – мутлақо бошқа. Қизиқишнинг ишончга айланиш имконияти анчайин узоқ мулоқот натижасида пайдо бўлиши мумкин. Шошилиш бизга фақат зиён келтиради. Ана шунақа. Ўзингизни менинг ўрнимга қўйиб кўринг…
– Сизнинг ўрнингизда мен дарҳол туширардим! – У қўлининг қўрқинчли ҳаракати билан пичоқни айлантирди ва сопини қисди. – Сизнинг сэнсэй, ерлик эканингизга заррача шубҳа қилмайман. Шу нарсани биламанки, агар ерликни ўлдирсам, марсликларнинг қонуни бузилмайди.
– Бу мутлақо бошқа нарса. Қўшилувчиларнинг ўрни ўзгар-тирилганида йиғинди ҳамиша ҳам ўзгармай қолмайди. Сиз доим бир қутбдан иккинчи қутбга отиласиз. Бундай қилиб бўлмайди. Дунёда фақат оқ билан қора мавжуд эмас, қандайдир ўртаси ҳам бўлади. Ҳар қандай келишув ҳам бевосита шу ўртадан бошланади. Англашимча, сиз келишувга интиляпсиз… Сиздан илтимос қиламан, пичоқни бундай ушламанг! Қаранг, қора терга ботиб кетдим. Эҳтимол, оқариб ҳам кетган бўлсам керак. Менда кесувчи нарсаларга идиосинкразия бор…
– Ҳа, дарҳақиқат… Сизни қўрқитиб юбордим, шекилли… – У пичоқни оҳиста пастга туширди. – Демак, сэнсэй, ўйлаганимдан фарқли ўлароқ сиз – инсонпарварсиз? Мен томонимдан сизга марсликларни ўлдириш ёқади деб хаёл қилиш аҳмоқлик бўлган…
– Ҳа-да! Мухлисим мен тўғримда шунчалик хато қилиши ажабланарли….Пашшага ҳам озор бермайман десам лоф бўлар, бироқ ҳаётга руҳий ҳурмат билан қарашда ҳеч кимдан қолишмайман.
– Лекин қурт-қумурсқаларни ўлдирсангиз керак?
– Фақат зарарлиларини.
– Бу ерда нималар демадик, шундай бўлса ҳам ташқи қиёфам мени ўлдиришингизга халақит бермоқда. Агар мен, майли, қурт-қумурсқа, шилимшиқ махлуқ бўлмай, аммо терим, масалан, яшил ёки сиёҳранг тусда ёхуд қулоқларим уч қарич узунликда бўлса, мени қурт-қумурсқадек янчиб ташлардингиз, тўғрими?
– Сиз мени ҳақорат қиляпсиз, билсангиз. Нима, бошқа гапингиз йўқми? Мен ҳамиша куч ишлатишга қатъий тарзда қарши бўлганман; агар ишонмасангиз, хотинимдан сўрашингиз мумкин. Ўн тўрт йил биргаликдаги турмушимиз мобайнида уни бор-йўғи уч марта дўппос-лаганман, бу бир марта калтаклаш тўрт бутун ўндан етти йилни ташкил қилишини кўрсатади. Эътибор беринг, бу индекс Япония бўйича ўртача икки йилда бир бутун ўндан тўртга тенг. Шу жиҳатдан мен чинакамига намунавий инсонман. Қолаверса, қурт-қумурсқалар масаласига келсак, мен фақат чивин ва пашшаларни ўлдираман, чумоли, суваракларни эса тўлалигича хотиним ихтиёрига қолдираман…
Шу жойда у кўзини юмиб, бўғиқ, ваҳимали кула бошлади. Агар у оддий одам бўлганида, ақлдан озган деб ўйлардим. Бироқ у шундай ҳам жинни эди ва мен гангиб қолгандим.
– Мана буниси қойил! – кулги орасида хириллади у. – Демак, мени сўйиш учун хотинингизни юборса бўларкан-да?
– Бўлмағур нарсаларни гапирманг! Айтгандай, қурт-қумурсқаларга доир мисолим ҳақиқатан ҳам у қадар муваффақиятли чиқмаганини тан олишим керак. Тилимнинг учида турган эди. Ахир бу жуда жиддий масала. Биз одам ким эканини аниқлаганимиздан кейингина ишга киришишимиз мумкин…
– Кераги йўқ, ташвишланманг. Ҳазиллашдим. Нега бундай дейсиз? – У кулишдан тўхтаб, нафасини ростлади. – Чин сўзим, сиз ўз машғулотларингизни йиғиштириб, мен билан шунча валақлашишга рози бўлдингиз… Чинакамига роса маза қилдим… Жиддий суҳбат руҳ учун ажойиб машқ ҳисобланади… Айтгандек, мен учун бу ҳаётий тажрибани оддий машққа тенглаштириш кечириб бўлмас хато бўлур эди. Бу тажрибани янада бойитиш учун тегишли хотима талаб қилинади.
У ростакамига хайрлашмоқчига ўхшарди ва менга ҳатто хонадаги ҳаво тўсатдан ёришгандек туюлди, ўзимни эса таъриф қилиб бўлмайдиган даражада енгил ҳис қилдим. Ҳар хил бўлмағур гапларни вайсашни хоҳлаб қолдим, лекин ўзимни қаттиқ тийишга мажбур эдим ва чарчаганимни атайин кўз-кўз қилиб, қизиқсиниб сўрадим:
– Яна қанақа хотима?
– Сиз марслик эканимни аниқ ва ҳеч иккиланмасдан тасдиқ-лайсизми?
– Нима, яна ҳаммасини бошидан бошлаймизми?
– Асло. Сиз буни эътироф этишингиз билан тугаллаймиз.
– Сиз ниҳоят тушуниб етишингиз учун неча бор такрорлаш керак, ахир? Далилларсиз эътироф этиш ақида билан баробар. Майли, сиз марслик бўла қолинг, аммо сиз маъбуд эмассиз-ку, мени ишонти-ришингиздан сизга қандай наф? Агар ҳақиқатан марслик бўлсангиз, буни тасдиқловчи қандайдир далилларга эга бўлишингиз керак. Шундай экан, мени ҳар нарсада айблайверишдан олдин, эҳтимол, далилларингизни тақдим этарсиз.
– Аммо бунинг имконияти йўқ. Аксиома исботни талаб этмайди, бу ҳатто оддий геометрия дарслигида ҳам қайд этилган. Далиллар ўртасидаги муносабатларнигина исботлаш мумкин, далилларнинг ўзини исботлаш эса кучукни кучук дейиш билан баробар. Менга, илтимос, “неча бор такрорлаш керак”, деманг. Ўзингизни инсонпарвар деб атайсиз-у, ожиз одам билан қандай муомала қилаётганингизни кўринг.
– Яхши, мен нима қилишим керак?
– Сиз менга ишонишингизни хоҳлардим. Чинакамига ишонишин-гизни. Жўнгина “ишонаман” деб ҳамма ҳам айтиши мумкин. Бу писанда, холос, бунақаси менга тўғри ўтмайди. Бу ерда ким агар Колумб Америка борлигига ишонмаганида уни кашф қила олмаган бўларди деяётганди? Сизми, сэнсэй!
– Мен бундай демадим. Бунинг жуда нозик томонлари бор… Шундай бўлса-да, майли. Тушунарли. Мен энди ишонишга қарор қилдим. – Агар ишонмайман десам, бу ади-бадиларнинг охири кўринадиган эмасди. – Ҳа, мен ишондим. Сиз – марсликсиз.
– Сизга раҳмат, – деди у бемаза спектаклдаги артист каби кибр билан. – Узоқ давом этган музокаралар самарасини берди. Мен ниҳоят Ер аҳолиси билан тенг ҳуқуқли музокараларда муваффақиятга эриша олдим. Сизга барча марсликлар номидан чуқур миннатдорчилик билдираман.
– Барча марсликлар номидан? Нима, ҳали бошқалар ҳам борми?
– Нима деб ўйлаётгандингиз? Қайси ирқ фақат биргина шахсдан иборат бўлиши мумкин? Аммо, кечирасиз… Сиз ишонган экансиз, мен ҳамкорлигингизга умид қилишга ҳақлиман… Илтимос, пировардида кичик тестдан ўтишга рози бўлсангиз.
– Тестдан?
– Биласизми, сиз ҳақиқатан ҳам ишонганингизга далил истайман. Яъни, аввал бошдаги, ақлдан озган ҳамсуҳбатдан қутулиш учун баҳона эмас, аниқ далил керак. Ташвишланманг, бу менга пичоқ уриш каби ёвуз таклиф бўлмайди. Бошласак бўладими?.. Йўқ, йўқ, сэнсэй, қаерда турган бўлсангиз, ўша ерда қолаверинг…
Шундай дер экан, у столнинг нариги томонида дераза билан эшик орасидаги жойни эгаллади, қаддини тиклади, секин чап оёғини олдинга қўйди, ўнг елкасини тез орқага тортди, сўнг пичоқни тепага отиб, эпчиллик билан дамидан илиб олди. Пичоқни елкаси устида ушлаб, ҳақиқий найза улоқтирувчилар ҳолатини эгаллади.
– Бу нима? – лол қолдим мен. – Яна пичоқми?
– Ҳа, пичоқни ишлатиш менга қулайроқ. Қоидани тушунтираман. Мен овоз чиқариб, ўнгача санайман ва “ўн” деганимда уни отаман. Қаёққа отишимни айта олмайман. Эҳтимол сизгадир, сэнсэй, эҳтимол, яна нимагадир. Буни ўзингиз топинг. Кейин. Санаётганимда пичоқни отмайман, сиз эса, сэнсэй, нимани хоҳласангиз, шуни қилишингиз мумкин. Сиз нима қилманг, мен эътироз ҳам билдирмайман, қаршилик ҳам кўрсатмайман. Сизга ҳаммаси тушунарлими? Менимча, қоидалар жуда аниқ ва оддий.
– Тушунмаяпман, бу ўзи сизга нима учун керак?
– Сиз бир қарорга келишингиз керак, сэнсэй. Мен – кимман? Марсликманми ёки ўзини марслик деб тасаввур қилаётган онгсизми? Пичоқни қаерга отишим шунга боғлиқ… Агар марслик бўлсам, ташқи кўринишимнинг одамга ўхшаши сиз билан бизнинг руҳий бир хиллигимизни ҳам тақозо этиши шарт эмас… Бу ҳолда менга инсонпарварлик каби тушунчалар ёт ва мен мутлақо ўзга мафкура тарафдориман. Аммо мафкурам ерликларникига қараганда инсон-парварлироқ эканлигига умид юз имкониятдан элликта… Агар мен жинни бўлсам, марсликлар мафкурасини қандай тасаввур қилишимга қараб ёки зўравонлик қилиш тарафдори, ёки бунга қарши бўлишим мумкин…
– Бироқ мен бу ушбу масала бўйича сира хулоса чиқара олмаслигимни англатади.
– Ҳа, масала шундай, жўн тарзда қўйиладиган бўлса, афтидан, бирор хулосага кела олмайсан.
– Кичиккина изоҳ берсангиз. Ўзингиз марсликлар ҳақида қандай фикрдасиз?
– Ҳеч қандай, ахир мен марсликман-ку.
– Бу бемаънилик-ку! – Бундан буёқ ҳаяжонимни яширмасликка қарор қилдим, чунки бефарқ бўлиб қолгандим. – Ниҳоятда мураккаб масала, мушоҳада юритиб кўриш учун ҳеч бўлмаганда уч кун муҳлат берсангиз…
– Агар ўзингизга ишонч бўлмаса, мен санашни тугаллаганимча жуфтакни ростлашингиз, менга ташланишингиз, ўзингизни ҳимоя қилиш чорасини кўришингиз мумкин.
– Унда нима бўлади? Мана, сиз қаршилик кўрсатмайман дедингиз, лекин бунга қандай ишона оламан?.. Менга яна қандайдир имо беринг!
– Сиз ўз фикрларингиз кучини намойиш қилишингиз керак. Агар мен билан ҳалол муносабатда бўлган бўлсангиз, қўрқадиган жойингиз йўқ. Шундай қилиб, бошлайман. Тайёрланинг. Бир… икки… уч…
Келиши керак бўлган аёл қаёқда қолди? Ўттиз дақиқа ўтиб бўлгандир. Бу менинг сўнгги умидим эди ва соатга қарадим. Соат йигирма беш дақиқа ўтганини кўрсатарди. Фақат сония миллари қутургандек жадал силжирди ва фикрларимни чигаллаштирарди.
–Уч…тўрт… беш…
Меҳмоннинг бармоқлари пичоқнинг совуқ дамини тобора маҳкамроқ қисарди. Уларни мен худди ўзимнинг бармоқларимдек ҳис этмоқда эдим. Ўйлашдан фойда йўқ, фақат ички ҳиссиётга таяниш қолганди.
– Беш… олти… етти…

9

Ички ҳиссиёт… Бу ўй эмас, алдов, унда бирор жиддий нарса йўқ. Янчилган чаённинг талвасаси ҳам қандайдир ҳиссиёт. Ҳеч нарса қилмаслик кераклигини шипшитадиган ҳиссиётнинг борлиги ҳам шубҳасиздир. Худди сеҳрлаб қўйилгандайман, турган жойимда қимир этмайман, янаги ҳаракатни кутганча кўзимни пичоқни қисиб турган бармоқлардан узмайман.
– Етти… саккиз… тўққиз…
У анчайин секин, икки ярим ёки уч сония оралиғида санарди. Орамиздаги масофа ҳам яқин, нари борса уч метр эди. У саноғини тугатмагунча пичоқни отмасликка ҳам келишиб олинганди. Шунинг учун азм қилсам, қарши ҳужумга ўтиш имкониятим бор эди. Бундан ташқари, пичоқни отиш уни ишлатишнинг ягона усули эмасди. Балким, мени тўхтатиб қолиш учун бунга ишора қилгандир.
Йўқ, бу мантиқий мушоҳадалар бирон наф бермайди… Шизофренияга1 чалинган одамнинг расо фикрлаш қобилиятини эътироф этиб, мен фақат мағлубиятимни тан оламан. Менда барча кучимни тўплаб, тасодифга бўйсунишдан бошқа чора қолмаганди.
Шундан кейин…
– Ўн…
Шу ондаёқ стол тагига шўнғидим. Яна кўзимнинг қирраси билан “ўн” деганда меҳмонимнинг қўли пастга силтангани ва пичоқнинг оқиш дами ҳавони кесиб ўтганини пайқадим. Кейин зарб товуши эшитилди – пичоқнинг учи қандайдир қайишқоқ нарсага бориб санчилганди.
Миямда “тегди” ўйи ялт этди ва мен қаттиқ оғриқни кутганча ғужанак бўлиб олдим. Лекин бу нима? Йиқилганда полга урилган пешонам қақшаб оғрирди, тиззаларим зирқирарди… Бошқа ҳеч қаеримда оғриқ йўқ эди ва очиғини айтганда, ўзимни ўлган деб ҳис қилмаётгандим…
Ҳа. У мени мўлжалга олмаган кўринади. Мана, у жаҳлимни чиқариб қаҳ-қаҳ уриб кулмоқда. Жуда ноўрин кулгу. Мен ҳадиксираб бошимни кўтардим ва рўпарамда – бошим узра турган стулни кўрдим. Ўша, эшик олдидаги стул. Унинг суянчиғида сопигача санчилган пичоқ турарди.
Ўзимни ноқулай ҳис қилган ҳолда ўрнимдан турдим ва тиззаларим-даги чангни қоққан бўлдим. Ҳатто ўзимда овозим борича бўкирмасликка куч топа олганимдан бироз ғурурланардим… (Ўша онда бундай қилмаганим учун энди афсусланишга ҳожат йўқ. Ўз қадр-қимматинг, обрўйингни ўйлашнинг нима кераги бор? Қўрқоқ кучукдек увиллайди дейишади. Аммо айни шу қўрқоқлиги билан кучук ўзига қилинган ҳужумдан ҳимояланади. Борди-ю, сиз ҳам шундай ҳолга тушиб қолсангиз ғурурингизга эрк берманг, менинг аҳмоқлигимни такрорламанг. Бизнинг бебурд асримизда худди шу қўрқоқлик, эҳтимол, энг олий истеъдод, энг олий фазилат бўлса керак…)
Меҳмоним тантанавор нигоҳини стул суянчиғидаги пичоқдан менга ва мендан яна пичоққа қадади. Кейин лабини чўччайтириб, кўзини қисиб деди:
– Жуда чаққон экансиз, лол қолдим.
– Бўлмасам-чи, – дедим мен қотиб қолган тилимни аранг айлантириб. – Хўш, нимага эришдик? Тестдан ўтдимми, ўтмадимми?
– Бунга тупуринг. Бундай тестлар, умуман олганда, ҳеч қандай маънога эга эмас.
– Ҳеч қандай маънога эга эмас?
– Албатта. Чунки тест аввал-бошдан бемаъниликни аниқлашга мўлжалланганди. Табиийки, бемаъниликни аниқлашга қаратилган тестлар ҳам маъносиз бўлади.
– Бу нима деганингиз?
– Эҳ, сэнсэй, сиз ҳақиқатан ҳам ажойиб инсонсиз…
– Э, сиз… агар сиз буни фақат ҳазил тариқасида қилган бўлсангиз…
– Тортинманг, марҳамат… эшитаман…
– Йўқ, аввал ўзларидан бўлсин!
– Ҳай, майли. Фақат аниқлик киритиш учун яна бир бор сиздан, сэнсэй, сўрамоқчиман: сиз менинг марслик эканимга чиндан ҳам ишонасизми?
– Жонимга тегдингиз. Ахир мен шу сабабли ҳам тестингиздан ўтишга рози бўлмадимми? Энди эса бунинг маъноси йўқ эди деб турибсиз… Ахир масъулиятсизлик ҳам эви билан бўлади-да!
– Буни шунчалик жиддий қабул қилганингиздан жуда таассуфдаман… – У бошини елкаси томон тортди. – Сиз фақат мендан аччиқланманг, сэнсэй. Мен буни бирон ёмон ниятда қилмадим. Шунчаки спектакль жуда жозибали чиқди…
–Спектакль?
– Билсангиз, ҳозирги вақтда мол сотиш жуда мушкул иш. Радио ва телевидение орқали берилаётган рекламаларнинг нафи кам. Нима ҳам дердик, мақсад унга эришишга хизмат қиладиган воситани оқлайди. Мижозда қандай қилиб таассурот қолдириш мумкин? Майли, яхши таассурот, ёмон таассурот – фақат кучли бўлсин. Аммо дори шундай таъсир қилади деб ўйламагандим. Афтидан, бироз ҳаддидан ошириб юборибман… Лекин сиз, сэнсэй, шуни билингки, мен ҳамма вақт сизга тирноқча зиён етказмаслигимга ишончим комил эди…
У стулга яқинлашиб, пичоқни суғуриб олди ва авайлаб стол четига қўйди. Шундан сўнг икки бармоғи билан ички чўнтагидан ташрифномасини олиб, менга узатди.
– Ниҳоят ўзимни таништиришга ижозат берсангиз. Каминангиз…
Ташрифномага қарадим. Унда қуйидагилар битилганди.

“МАРС” УЮШМАСИ ЕР МАЙДОНЛАРИНИ СОТИШГА КЎМАКЛАШИШ БЎЛИМИ ТАНАКА ИТИРО

Ташрифноманинг одатда манзил кўрсатиладиган чап бурчаги қандайдир ўткир нарса билан текис қилиб қирқиб олинган эди.

Рус тилидан Эркин Эрназаров таржимаси
Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2011 йил, 6-сон.

ДАВОМИ БОР

Bu antiqa odam biznikiga may oyining quyosh kulib boqqan kunlaridan birida tikuv mashinalarini sotadigan agent sifatida kirib keldi…Shu kuni gʻarbdan shabada esib turgani yodimda. Gʻarb shamoli dengiz tomondan kelardi, osmon musaffo. Barcha uylardagi doimo yopiq derazalar lang ochib qoʻyilgan. Kayfiyatimni esa yaxshi deb boʻlmasdi. Xonamda hamma narsa boshqacha. Bu yer tamaki tutuniga toʻlgan, derazalar yopiq va pardalar bilan toʻsilgan, xonani faqat stol ustidagi chiroq yoritib turardi.

KOBO ABЕ
XUDDI ODAMDЕK

Kobo Abe (haqiqiy ismi — Abe Kimifusa; 7.04.1924, Kita, Tokio — 22. 01. 1993, Tokio, Yaponiya) — mashhur yapon yozuvchisi, dramaturg va ssenarist. Ijodining asosiy mavzusi — zamonaviy dunyoda komil insonni qidirish. Uning “Qumdagi xotin”, “Begonaning yuzi” va “Yoqilgan karta” asarlari asosida 1960-yillardayoq rejissyor Xirosi Tesigaxara filmlar suratga olgan.

1

Bu antiqa odam biznikiga may oyining quyosh kulib boqqan kunlaridan birida tikuv mashinalarini sotadigan agent sifatida kirib keldi.
Shu kuni gʻarbdan shabada esib turgani yodimda. Gʻarb shamoli dengiz tomondan kelardi, osmon musaffo. Barcha uylardagi doimo yopiq derazalar lang ochib qoʻyilgan. Kayfiyatimni esa yaxshi deb boʻlmasdi. Xonamda hamma narsa boshqacha. Bu yer tamaki tutuniga toʻlgan, derazalar yopiq va pardalar bilan toʻsilgan, xonani faqat stol ustidagi chiroq yoritib turardi.
Bunday tund makonga bosh suqishga tavakkal qilgan savdo agenti nimadan umidvor boʻlishi mumkin?.. Bunaqa tashrif uxlab yotgan yoʻlbarsning dumini bosib olish bilan barobar. Mijoz alamini bechora savdo agentidan olish payida boʻladi, mijoz esa doʻlday yogʻilayotgan haqoratlar ostida juftakni rostlab qoladi. Chunki bu kimsalarda dunyodagi eng beozor qurol — uch qarich sayroqi tildan boshqa hech vaqo yoʻq.
Ammo u savdo agenti emasdi. Bilmadim, ehtimol, haqiqatan ham unda tilidan boshqa hech qanday qurol boʻlmagandir. Lekin hamma gap bu quroldan qanday foydalana bilishda. Chunki men ham tabiatimga koʻra bir kosa suvda choʻkadiganlar toifasidanman. Ayniqsa, oʻsha kungi holatimda oʻzimni yoʻlbars qilib koʻrsatishga ojiz edim. Agar menda yoʻlbarsga xos biror narsa boʻlsa ham bu – hayajondan sargʻayib ketgan yuzim va parishonxotirlik sabab yechishni unutgan ustimdagi yoʻl-yoʻl pijama edi.
Nimasini aytasiz! Koʻnglimga chiroq yoqsa yorimasdi. Oʻtirib, hayajon bilan kutardim. Bukchayib, boshimni yelkam ichiga tortib, yovuz darakchi paydo boʻlishi va baxtsiz hodisa roʻy berishi kerak. Yer parchin boʻlganman, bunday holatda menga bas kelish uchun bir qarich til ham kifoya edi. Yovvoyitabiat mehmon bu ojizligimdan ustalik bilan foydalanib qoldi.
Hammasining aql bovar qilmaydigan darajada bir-biriga toʻgʻri kelib qolganiga oʻlasizmi? Joʻrttagami? Tasodifanmi? Yoʻq, albatta, bu oʻzi shunaqa rejalashtirilgandi. Radioda raketaning Marsga yumshoq qoʻnganligi toʻgʻrisida shoshilinch xabar uchinchi bor eʼlon qilinishi bilanoq kiraverishdagi qoʻngʻiroq jarangladi va yuragim “shigʻ” etdi, oʻtda koʻygan qush bolasiday pitirlab ketdi.
Men nafas olmay tinglardim. Mehmonxonaning surilib ochiladigan eshigi tovushi… Xotinimning yoʻlakchadagi odimlari… Keyin mingʻir-mingʻirlar… Xotinim eshikni taqillatmay xonamga bosh suqdi va menga tikilgancha tanbeh ohangida gap qotdi:
– Anavi yerda seni soʻrashyapti, marsliklar toʻgʻrisida biron gap…
Buyogʻi nima boʻladi? Mana, hozir yozyapman. Lekin nimaga umid qilib boʻladi? Birinchidan, ushbu bitiklar qanday qilib sizning qoʻlingizga tegishini tasavvur ham qila olmayman. Agar qoʻlingizga tegsa ham, siz ularni telbaning aljirashi, deb oʻylaysiz. Shunday fikrga kelishingiz aniq. Agar bu bitiklardan biri diqqatingizni tortsa-chi? Bunga umid qilish qiyin, balkim, bechora masxaraboz ustidan kularsiz… Nachora, mening bundan buyon ham bunaqangi behuda azoblarni tortaverishga toʻgʻri keladi. Shu tarzda hech qutula olmagan koʻngilchangligim jazosini olyapman. Menga dushmanmisiz yoki xayrixohmisiz bilmadim, biroq noilojman.
… Bu bitiklar men kabi ODAMning – har bir qomus nazarda tutadigan, har bir inson tushunadigan ODAMning qoʻliga tushishini iltijo qilaman!..
Aslini olganda, niyatlarim roʻyobga chiqib, bu bitiklarni ODAM oʻqiyotgan boʻlsa ham, faqat shuning oʻzi uni menga xayrixoh qilishimga kifoya qilmaydi. Men tushib qolgan ahvol nafaqat nihoyatda gʻayritabiiy, balkim, hatto bemaʼni. Mayli, baxtimga siz ODAM boʻlsangiz ham baribir tasavvuringizdagi ODAM boʻlishimga shubhalanmoqdaman.
Qiyshiq koʻzgu hamisha qiyshiq koʻrsatadi. Qiyshiq koʻzgudagi toʻgʻri tasvir mantiqqa putur yetganidan darak bergan boʻlardi. Ehtimol, Yevklid kengligidagi qayerlardadir oʻzaro parallel chiziqlar parallel boʻlmay qolar, lekin hayotimiz voqelik doirasida kechganidan keyin…
Ha, yetar. Oʻzimni ortiqcha oqlash faqat shubhani kuchaytiradi va meni noqulay ahvolga soladi. Xohlagancha oʻzimning sogʻlom fikrli ekanligim bilan maqtanchoqlik qilaverishim mumkin – buning zarracha foydasi yoʻq. Hozircha sizning qiyshiq koʻzguni qiyshiq deb tan olishingiz men uchun yetarli.
Aytaylik, masalan siz. Agar sizdan chindan ham ODAM ekanligingizning ashyoviy dalillarini koʻrsatishlarini talab qilganlarida… achchigʻingiz chiqishi yoki kulib yuborishingiz aniq. Bu toʻgʻri boʻlardi. Odamning odam ekanligi avval boshdan isbot talab qilmaydigan narsa. Xuddi parallel chiziqlardek. Teoremaning aksiomadan farqi shundaki, uni isbotlab boʻlmaydi. Qonning tarkibi, rentgen va shu kabi narsalar – faqat dastavval aksioma boʻlgandagina maʼnoga ega boʻlgan xususiyatlar, xolos.
Endi esa ogʻizda biron tushuntirish mantiqan qabul qilin-maydigan telba sudni tasavvur qilib koʻring. Sud telba, lekin shu qadar murasasoz emaski, gunohini faqat ogʻizda inkor etgani uchungina aybsiz deb eʼtirof qilsin. Masalan, sizni gumondor sifatida sudga tortishdi, sudyalarni esa faqat qoʻl bilan ushlab koʻrsa boʻladigan dalillar ishontira olishi mumkin.
… “Tasavvur qiling”, – deyman men. Yoʻq, bu sizdan mening advokatim boʻlishni iltimos qilish maqsadida aytilmayapti. Biroq, peshonangizga shu yozilgan boʻlsa, unda buning adolatsizlik ekanligini toʻla his etish uchun sizga ham shu azoblarni totib koʻrish nasib etsin!..

2

Endi esa, sizning irodangizga boʻysungan holda hikoyamni davom ettiraman. Shunday qilib, xotinim kirib kelib, mehmonimning maqsadini xuddi tanbeh berganday maʼlum qildi:
– Seni koʻrishmoqchi, marsliklar toʻgʻrisida biron gap…
Sogʻlom aql doirasidan tashqaridagi fantastik xabar, shunday emasmi? Siz, aftidan, busiz ham shoʻr peshonalik oqibatida uqubatda boʻlgan mendagi qahr-gʻazab vulqonini kutgan boʻlsangiz kerak. Agar siz meni besh qoʻldek yaxshi bilsangiz, xuddi shuni kutgan boʻlar-dingiz. Lekin biron vulqon otilmadi. Men faqat indamasdan xotinimga qaradim. Biroz vaqt biz bir-birimizga xuddi sudxoʻr otilib qarzini talab kirgan qarzdorlardek qarab turdik.
Maʼlum maʼnoda aslida ham shunday edi.
Odatda odamlar chehrasida kasbiy manfaatdorlik oʻz aksini topadi. Xuddi shunday hol men bilan ham roʻy bergandi… Bundan buyogʻiga oʻz ishlarim haqida hikoya qilishimga toʻgʻri keladi. Oʻzgalar uchun bunday narsalar zerikarli tuyuladi, ammo mazkur holda manfaatdor shaxs oʻzimman, shuning uchun iloj qancha. Ishlarim esa nihoyatda achinarli edi.
Shuni aytish kerakki, men radiokompaniyalardan birida dramaturg sifatida yakshanba kunlari soat oʻn birdan oʻn ikki yarimgacha eshittiriladigan “Salom, marslik!” doimiy dasturini olib borardim va bu barcha daromadlarning yarmidan koʻprogʻini keltirardi. Saʼy-harakatlarim natijasida muayyan muvaffaqiyatga erishgandim – kuniga tinglovchilardan kamida yigirmatagacha xat olardim. Shu tarzda deyarli ikki yil davomida tirikchiligimizni taʼminlayotgandim… Biroq bu raketa Marsga yoʻl olishi bilan hamma narsa mutlaqo oʻzgarib ketdi.
Ilk bor bu oʻzgarishni avvalgi oyning oʻrtalarida his etdim. Oʻsha paytda raketaning orbitadagi harakatiga aniqlik kiritilganligi va kun tartibida raketani uchirish natijalari turganligini maʼlum qilishgandi. Ana shu kunlarning birida tahririyat boʻlimining mudiri koridorda yoʻl-yoʻlakay shunday deb qoldi:
– Endilikda hazillaringizni bevosita marsliklarga eshittiraverishingiz mumkin….
Umuman olganda, bu gapda biror muhim narsa yoʻq edi. Va agar gap ohangiga qarab mulohaza yuritilsa, unda biron yashirin maʼno sezilmasdi. Shunga qaramasdan bu gap kompaniyaning dasturimga nisbatan haqiqiy niyatlari qanaqa ekanligini anglatardi va nafsoniyatimga yomon tegdi.
Aslini olganda, bunday namoyishlar takrorlanmadi. Lekin uygʻongan xavotirni tinchlantirish oson emas. Men dafʼatan avvallari chumchuqlarning ertalabki chirqillashidek betoʻxtov eshitib turadigan, bir-biriga zid boʻlgan aralash-quralash tanqidiy mulohazalar, koʻrsatmalar, maslahatlar qulogʻimga chalinmay qolganligini payqadim. Rejissyorim kutilmaganda oʻta murosasoz boʻlib qoldi, men navbatdagi eshittirishni tayyorlashda kechikayotganligimni va boshqa qusurlarimni umuman eslatmay qoʻydi va hamma narsada fikrlarimga qoʻshila boshladi. Shubhasiz, meni shafqatsiz hukm kutayotgan va unda qay tarzda boʻlmasin, kimningdir qatʼiy irodasi aks topayotgandi.
…Ammo osonlikcha taslim boʻlmoqchi emasdim. Bu xususda mening ham oʻz iddaom bor edi. Ha, yumshoq qoʻnishga moʻljallangan raketa, aftidan, avvalgi kuzatuvchi raketalardan sifat jihatdan farq qiladigan yangilik edi. Ha, uning yordamida Yerning zabt etilmagan Mars sirtiga qoʻl tekkizishi kutilayotgandi. Men bularning hammasini biron ikkilanishsiz tan olishga tayyor edim. Biroq, Marsda yuksak taraqqiy etgan hayotning mavjud emasligi ilgari “Mariner–4” tomonidan aniqlangan edi-ku! Qizil sayyora, sukunat va oʻlim sayyorasi, sahro va muzlagan karbonat kislotaning qirovlari sayyorasi… Bizning davrimizda kim ham marsliklar borligi haqida jiddiy gapirishi mumkin!
Endi mana bu narsa toʻgʻrisida oʻylab koʻring. Yer yuzida, aytaylik, Sviftning “Gulliverning sarguzashtlari”ga real asar sifatida qaraydigan bironta kitobxon bormi? Agar bor boʻlsa ham u, albatta, tasavvuri aynigan biron aqldan ozgan kimsadir. “Gulliver”ning fantastikaligi haqida bahs-munozara qilib oʻtirishning xojati yoʻq. Xuddi shuningdek, mening marsligim ham oʻziga xos zamonaviy fantastik qahramon – Gulliverdir (agar siz biron marta bizning dasturimizni tinglagan boʻlsangiz, bunga qoʻshilishingiz shubha-sizdir); u odamlarni mutlaqo boshqa mezonlar asosida baholar ekan, biz beixtiyor payqamaydigan kulgili va bemaʼni narsalarni anglatishga harakat qiladi. U fantastik qahramon ekan, bu mavjud emasligiga qaror qilingan marslik boʻlmasdan kim boʻlsin va uning toʻgʻrisida asossiz taxminlar qilishga ne hojat?
Shuning uchun agar menga faqat radiokompaniya maʼmuriyati bosim oʻtkazayotganida bu darajada tushkunlikka tushmagan va ushbu koʻngilsizliklarga bir amallab chora topgan boʻlardim. Toʻgʻri, fantastika bilan voqelik oʻrtasidagi farqni hech ham anglab yetmayotgan amaldor birodarlar fikrini oʻzgartirishim mumkinligiga ishonishim kulguli tuyulgan boʻlardi. Ammo bu birodarlarning zaif joyi bor edi: yaʼni, goʻyoki hamma narsani yakkayu yagona mezon hal qilishi va bu mezon – radio tinglovchilarning xayrixohligiga ochiq koʻngillilik bilan ishonch edi. Va hozircha rahbariyatning xavfsirashi – Marsga yoʻnaltirilgan raketa bevosita mening marsligimni moʻljalga olganligi va unga halokatli jarohat yetkazishi mumkinligi toʻgʻrisidagi xudbinlarcha xavfsirashi oʻzining aniq isbotini topmagunicha oʻz fikrimda sobit qolish imkoniyati saqlanib turardi. Agar goʻyoki aniq mavjud boʻlgan raketa fantastik marslikni yoʻq qilishga qodir deb hisoblasangiz, magʻrurlanib mushohada yurgizgan boʻlardim. Masalan, nima uchun siz kino ekranidan turib oʻq uzayotgan pulyomet tomoshabinni yaralashi yoki oʻldirishi mumkinligidan qoʻrqmaysiz? Ha, men beparvo va soddadil edim. Mantiq bu uzoq davom etishi mumkin emasligini shipshitayotgandi. Va tez orada maʼmuriyat kayfiyatiga hamohang ravishda radio tinglovchilarning gʻazabli xatlari va sharhchilarning kinoyali sharhlari yomgʻirdek yogʻilib ketdi.
“… Shu yil yetmish olti yoshga toʻlaman. Shifokorlar dam olish uchun menga kunduzi bir soat uxlashim kerakligini aytishgan. Biroq, bunday gʻayriilmiy eshittirishni tinglab, xuddi qiyomat qoyim boshlangan degan oʻyga keldim. Gʻazabimni jilovlay olmay qoldim, hayajondan tinchligim butkul yoʻqoldi, bu umrimni qisqartiryapti va sizdan oʻz asarlaringizni eng jiddiy tanqidiy koʻz bilan qayta koʻrib chiqishingizni talab etaman”.
“… Janob muallifning farzandlari borligini bilishni istardik. Bizning farzandlarimiz Mars raketasining muvaffaqiyatli qoʻnishini orzulamoqdalar, bu orzu ularning qalblarini junbushga keltirmoqda. Nahotki “Salom, marslik!” kabi eshittirishlar orqali qahrli tahqirlashlari bilan bolalarning musaffo qalblarini yaralayotganligi muallifning vijdonini hech ham qiynamayotmikin? Yagona farzandning onasi sifatida men sizlarga ana shu aksilpedagogik marslikdan tezroq “Alvido!” eshittirishini tayyorlash toʻgʻrisidagi iltimos bilan murojaat qilmoqdaman”.
Ha, men tor-mor qilinayotgandim. Odamlar oʻrtasida hazilni tushunmaydiganlardan ham ayanchliroqlari va bechoraroqlari topilmaydi. Ular uchun dasturimni eshittirish maymunlar uchun maymunlar sirkini koʻrsatish bilan barobar edi. Qaysidir muallifni agar kuldira olmasang, faqat oʻlish yoki oʻch olish imkoniyating qoladi degan soʻzlarini oʻqiganligim yodimda… Chin soʻzim: agar radiodan pulemyotdan otib boʻlganida, bir xumorimdan chiqqan boʻlardim!
Lekin men oila boqishim kerak: bu, endi xayolparastlik emas, boʻlar-boʻlmasga tajanglashishga yoʻl qoʻya olmasdim.
Oʻz ojizligim olovida qovurilardim, holbuki raketa soniyasiga oʻttiz kilometr tezlikda Marsga yaqinlashayotgandi va raketa mavjudligining oʻzi qoʻrqinchli tushdek qalbimni vayron qilardi. Men boshi berk koʻchaga kirib qolgandim va chiqish joyini topish uchun jonsarak edim. Oʻz marsligimga boy berilgan mavqesini qanday qilib yana qaytarib berish mumkin? Buning uchun hamma narsaga – eng sharmandali kelishuvga, aldovga tayyor edim…
Ana shunday kunlarning birida qaysidir oqshom gazetasining oxirgi sahifasida kichikkina xabarga koʻzim tushdi…

“Kecha kechqurun davlat temir yoʻlining N.bekatida uchar likopchalar bilan sodir boʻlgan hodisa oqibatidagi vahima, hammaning hafsalasini pir qilgan holda, amalda gap reklama minorasidagi neon yogʻdularining quyuq tumandagi jilvasi haqida borayotgani toʻgʻrisidagi xabar bilan nihoyasiga yetdi. Biroq, ayrim guvohlar yogʻdu mutlaqo boshqa yoʻnalishda koʻringanini tasdiqlashmoqda va bugun bekat platformalarida yoʻlovchilar odatdagi bir necha barobar koʻp boʻlgan anqovlarga gavjum edi. Aytgandek, hatto Amerika senatining maxsus hayʼati roʻyxatga olingan 20014 aniqlanmagan uchar inshootlardan aksariyati meteorlar ekanligi yoki turli ob-havo hodisalari bilan izohlanishiga qaramasdan 1021 ta holni taʼriflashning imkoniyati yoʻqligini tan oldi. Mamlakatimiz koinotdagi musobaqada orqada qoldi va biz oʻzga sayyoralardagi mavjudotlar bilan birinchi boʻlib muloqotga kirishish baxtiga muyassar boʻlganimizda, buni oʻzimiz uchun katta sharaf sifatida qabul qilgan boʻlardik. Agar uchar likopchalar hududimizga qoʻnganida, biz oʻz xayrixohligimizni ifoda etish uchun saʼy-harakatlarimizni ayamagan va oʻzimizni oʻylanmagan xatti-harakatlardan qatʼiyan tiygan boʻlardik…”
Va hokazo.

3

Chamasi, radiostudiyadan elektrichkada qaytayotgan paytda bu xabarga nigohim tushgan edi. Dafʼatan butun vujudimni muzdek ter bosdi, oʻzimni hozir portlab ketayotgandek his qildim va xabarni boshqatdan oʻqishga tushdim. Satrlar koʻz oldimda bikford simidek1 yonardi va men xabarni oʻqib boʻlishim bilanoq koʻzni qamashtiradigan darajadagi portlash roʻy berdi. Portlash toʻlqini miyamga yetib borishi bilan gʻoyam aniq va ravshan shaklga kirdi.
Birinchi bekatdayoq elektrichkadan sakrab tushib, yaqin oradagi telefon budkasiga otildim. Ehtimol, shoshqaloqlik qilmaganim maʼqulroq edi. Balkim, rejamni qogʻozga tushirib olish uchun avval studiyaga qaytishim yoki uyga shoshilishim lozim edi. Nima boʻlganda ham avval taktikani sinchiklab ishlab chiqish, keyin qoʻngʻiroq qilish kerak edi. Lekin raketa Marsga tomon yelib borar, qoʻnish uch haftalardan ham oldinroq boʻlishi moʻljallanayotgandi, endi hamma narsadan umid uzib boʻlgandim va ich-ichimni toqatsizlik oʻrtardi. Aslida gap bunda ham emasdi. Meni ajoyib gʻoyamning rohatbaxsh yuki bukib qoʻygandi. Tezroq amaldor birodarlarimizning burniga chertish, xotinimni tinchlantirish, oilamda totuvlik va xotirjamlikni tiklash esa meni bundan ham koʻproq shoshiltirayotgandi. Zero, ishonchni yoʻqotgan xotinga nisbatan ishonchni yoʻqotgan er uch karra baxtsizroqdir.
Telefon goʻshagida zolimim, tahririyat boʻlimi mudirining ovozi eshitilganda oʻzimni ham ajablantirgan qandaydir shilqim ohangda soʻz qotdim:
– Topdim. Ajoyib xiyla oʻyladim. Keyingi haftada boshlaymiz. Shakl, uslub – hamma-hammasi boshqacha boʻladi…taʼbir joiz boʻlsa, bir yuz sakson darajaga burilish…
– Toʻxta, – u zerikarli poʻng ovozda gapimni boʻldi. – Dastur toʻlaligicha senga ishonib topshirilganini bilasan-ku…
– Yoʻq, siz oldin eshiting. Hamma narsani quyidagicha oʻzgartiramiz… Loʻndasi, masalan… Kirish qismida boshlovchi bizga maslahat soʻrab yoʻllangan maktubni oʻqib beradi…
– Atrofingda nima guvillayapti? Elektrichkami?
– Guvillayapti? Balkim, boshqa joydan qayta qoʻngʻiroq qilarman?
– Quloq sol, gap harholda jiddiy, kel, boshqa vaqt, shoshil-masdan…
– Bitta men emas, ikkalamiz shoshilishimiz kerak. Oʻzingiz bilasiz, raketa bizni kutib oʻtirmaydi. Mayli, bu hech narsa emas, endi hammasi iziga tushib ketadi. Bizning marslik qatʼiy qarshi hujum bilan tarozi pallasini biz tomon ogʻdirdi. Shunday qilib, boshlovchi xatni oʻqib beradi… Mayli bu, masalan, ibratli oiladagi onaning astoydil iltijosi boʻla qolsin… Hozir uni sizga oʻqib beraman.
– Oʻqib beraman? Nima, bu rosmana xatmi?
– Yoʻgʻ-a. Uni hozirgina oʻylab topdim. – Men boshlovchi ohangiga taqlid qilgan holda nafas olmay bidirlab ketdim: — “… Bizning turmush qurganimizga oʻn bir yil boʻldi. Toʻshakdoshim hamisha benuqson inson, mehribon er, yaxshi ota boʻlgan. Biroq yaqinda u xizmatdan kelib, uchar likopchani koʻrganini aytdi. Shundan buyon u ana shu uchar likopchadagi odamlardan signallar ola boshladi. Uni har gal oʻzlariga chaqirganlarida hatto tunda ham yoʻlga tushadi, uydan tashqarida necha soatlab vaqtini oʻtkazgan paytlar ham boʻladi. Undan qayoqqa borishini soʻraganman, ammo u uchar likopchadagi kishilar man etganlarini roʻkach qilib, hech narsa demaydi. Xizmatida koʻngilsizliklar boʻlishi mumkinligini aytib, uni oʻz xatti-harakatini oʻzgartirishga koʻndirmoqchi boʻldim, lekin behudaga tashvishlanmasligimni va unga ishonishimni, chunki ertami-kech uchar likopchadagi kishilar hukumat bilan muzokara boshlashlari va oʻshanda erimni muzokara olib boradigan hayʼatda muhim lavozimga tayinlashlarini aytdi. Shunga qaramasdan juda tashvishdaman va koʻpincha kechalari uyqum kelmaydi. Endi esa u menga koʻz olaytira boshladi va unga ishonmas ekanman, sen bilan ajrashaman deb doʻq qilish yoʻliga oʻtdi. Balkim erim aqldan ozgandir? Yana, iltimos, bu uchar likopchalar haqiqatan ham mavjudligi toʻgʻrisida gapirib bersangiz…”
Menga simning narigi tarafida turganlar mayingina jilmayishganga oʻxshab tuyuldi. Ruhlangan holda koʻkragimni havoga toʻldirib davom etdim:
– Boshlovchi oʻqishni tugatib, studiyaga maktub egasi, shuningdek biz maslahatlashgan bir nechta mutaxassislarni taklif etganimizni eʼlon qiladi. Ular bir nechta savol berish istagini bildiradilar… Mayli, ular, masalan, ruhshunos shifokor, fantast yozuvchi, astronom, uchar likopchalarni oʻrganish boʻyicha qoʻmita aʼzosi, Tashqi ishlar vazirligi xodimi boʻla qolsin… ular qancha koʻp boʻlsa, shuncha yaxshi…
– Ularning hammasi, albatta, soxta kimsalar boʻlsa kerak?
– Yoʻq, mutaxassislar haqiqiy boʻlganlari maʼqul. Sizga hali hamma narsa avvalgilariga qaraganda mutlaqo boshqacha boʻlishini aytdim-ku… Qisqa qilib aytganda, bizning butun umidimiz bundan buyogʻi hamma uchun oʻta qiziqarli boʻlishida. Tassavvur qiling-a, tillari burro boʻlgach, bu yogʻi ham qoyilmaqom boʻladi-da! Ammo dasturning haqiqiy “mixi” oldinda. Bizning doʻstlarimiz yaʼni mutaxassislar oʻrtasidagi bahs tinglovchilarni kuldira boshlaganida suhbatga yana boshlovchi aralashsin. Yaʼni, kechirasizlar, biz hozirgina juda qiziq xabar oldik. Bu hozir davramizdagi xonim tomonidan yollangan xususiy izquvarning maʼlumoti… Xonim, agar siz eʼtiroz bildirmasangiz, hozir bu maʼlumotni oʻqib eshittirsak. Maktub egasi bir soniyalik dovdirashdan keyin iymanibgina rozilik bildiradi. Shunda boshlovchi hammaning eʼtiborini tortgancha izquvar maʼlumotini oʻqib eshittiradi… Nima deb oʻylaysiz, bu nima haqidagi maʼlumot?
– Men qayerdan bilay…
– Maʼlum boʻlishicha… – men sermaʼno tin oldim. – Maʼlum boʻlishicha, bu voqeaga ayol aralashgan!
– Ayol?
– U bezbetlik bilan xotinini aldab kelgan. Uchar likopchadagi kishilar bir bahona boʻlgan… aslida u boshqa xotinga ilakishib yurgan.
Men gapimni tugatdim va nafasimni rostladim. Men ana-mana qulogʻimga maʼqullovchi kulgi eshitilishini kutardim. Biroq kulgidan darak yoʻq, faqat nimadir shitirlardi. Tashvishlanib, suhbatdoshim joyida ekaniga ishonch hosil qilish uchun ogʻzimni ochmoqchi boʻlgandim, shu zahotiyoq u:
– Ijozat bersang, bosh qahramoning qayerda qoldi? Marsliging qani? — deb qolsa boʻladimi.
Bu ahmoqona ohang xohlagan kimsani gangitib qoʻyishi mumkin edi, lekin alpinizmning siri hech qachon pastga qaramaslikda. Men hech narsaga eʼtibor bermasdan, hujumni tanlagan taktikaga muvofiq davom ettirishga qaror qildim.
– Hamma gap shunda-da. Aslini olganda, sizga shuning uchun ham qoʻngʻiroq qilmoqdaman. Ha, marslik gʻoyib boʻldi… aniqroq aytsam, fotografiya negatividek astarini agʻdardi… Shuning uchun, oʻzingiz tushunasiz, dasturimizning nomlanishi endi aldamoqda. Tabiiyki, nomni oʻzgartirishga toʻgʻri keladi. Men bu haqda oʻylab koʻrdim va “Alvido, marslik!” nomini taklif qilaman. Siz qanday fikrdasiz?
– “Alvido, marslik!”?
– Ha. Menimcha, bir qadar muvaffaqiyatli, shunday emasmi?
– Ehtimol… Bilmadim, balkim, muvaffaqiyatlidir…
U gapimga kirganga oʻxshadi. Tanglik yumshadi va men avvalgi bosimimni pasaytirib davom etdim:
– Biz tajribamizdan odamlar hazilni yoqtirmasligini bilamiz. Marslik chippakka chiqqan hazil boʻldi. Men oʻzimga: chippakka chiqqan bu hazilni boshqatdan sahnaga olib chiqishga urinib koʻrishga kim xalaqit beradi, dedim.
– Ha, bu haqiqatan ham goʻzal! – mudir nihoyat hamma narsaning tagiga yetganidek birdan jonlanib ketdi. – Qara, bu haqiqatan ham chakki emas! “Salom, marslik!” dasturining soʻnggi eshittirishini bu qadar bezash – noyob gʻoya! Biz botayotgan yulduzga loy chaplamayapmiz, biz uni munosib kuzatyapmiz, ishonamanki, bizning bu hissiyotlarimiz munosib baholanadi.
– Siz meni tushunmabsiz! – oʻzimni yoʻqotib qoʻygan holda qichqirdim men. – Soʻnggi eshittirish deganingiz nimasi? Axir bu faqat boshlanishi-ku! Biz faqat dasturni “Alvido, marslik!” deb ataymiz va uni yangi nomga muvofiq davom ettiramiz… Men yovuzlikni ezgulikka aylantirmoqchiman, tushunyapsizmi? Shuning uchun…
– Ahmoqgarchilik, – gapimni boʻldi u xuddi meni chetga surib qoʻyayotgandek. – Sen juda koʻp narsani istaysan. Ishlarning umumiy ahvoli toʻgʻrisida gapirmay qoʻya qolay, ammo shundoqqina nomlanish-ni oʻzgartirish – bizning butun yorugʻ dunyo oldida oʻzimizga ishonmas-ligimizni tan olishni anglatadi. Nahotki sen buni tushunmasang? Bilasanmi, efir har holda umumiy mulk hisoblanadi. Bunday loqaydlikka yoʻl qoʻyib boʻlmaydi. Qolaversa, nahotki senda oʻz qadr-qimmating hissi boʻlmasa?
– Oʻylashimcha, shunga oʻxshash narsa bor. Shunday boʻlsa ham nomni va uslubni oʻzgartirish, albatta, dasturning asosiy ruhini oʻzgartirishni bildirmaydi… Avval-boshdan meni yerdagi odam muammolari qiziqtirgan, har qanday marslik esa vositadan boʻlak narsa emasdi…
– Juda unchalik boʻlmasa kerak. Hatto odamsiz qutb ham tasavvurga taʼsir koʻrsatadigan qandaydir jozibalarga ega. Marsga kelganda esa, mayli, u naqadar huvillagan, kekkaygan, manfur boʻlmasin, shunchalik jumboqli va sirliki, buni faqat senga oʻxshagan oliftalar inkor eta oladi.
– Siz gapimni yaxshi tushunmayapsiz…
– Qisqasi, gap bunday. Men boʻlim rahbari sifatida dastur nomini oʻzgartirishga rozi boʻlolmayman.
Navbatini kutayotgan yoshgina ayol jahli chiqib, telefon budkasi oynasini chertardi. Uning yelkasi osha menga sochi oʻsiq kishi norozi qiyofada oʻqrayib turardi.
–Kechirasiz, bir daqiqa kutib turing… Men avtomatdan qoʻngʻiroq qilayotgandim, bu yerda navbat kutib qolishdi, shuning uchun hozir boshqa joydan qayta qoʻngʻiroq qilaman…
– Yoʻgʻ-ye, nima keragi bor, keling, shu bilan gapga nuqta qoʻyaylik, – beparvogina eʼtiroz bildirdi u. – Aytgandek, Mars – Oy emas, shuning uchun texnik sabablarga koʻra muvaffaqiyatsizlik ehtimoli koʻproq, toʻgʻrimi? Shunday ekan, Mars raketasining qoʻnishi muvaffaqiyasizlikka uchraydi deb shubha bildirib qola-veramiz…

4

Men uyqudagi yoʻlbarsni bezovta qilgandim. Men qattiq kamsitilgandim, endi qarshi hujumni davom ettirishdan maʼno yoʻq edi va faqat bu yaramas raketaning muvaffaqiyatli qoʻngani haqidagi xabarni intizorlik bilan kutishdan boshqa iloj qolmagandi.
Ammo bu xabar tom maʼnoda meni larzaga soldi. Vujudimni egallagan oʻkinch va kamsitilish hissi deyarli yoʻqolib, oʻrnini butunlay parokandalikka boʻshatib berdi. Shoshilinch xabarlarda “Barcha apparaturalar meʼyorida ishlamoqda!” deb takrorlanar va har gal koʻz oldimda xayolan bu raketa – oddiy mexanizm emas, balki inson tafakkuri mahsuli ekanligi gavdalanardi. Bir necha oy davomida u oʻzining qop-qora soyasi bilan sayyoraning ulkan kengliklarida yashaydi va Yerga maʼlumotlar joʻnatib turadi. Ha, bu ashyoviy dalil oldida mening marsligim boʻm-boʻsh va soxta koʻlanka edi. Xayoliy qoʻrgʻonim xuddi arvoh singari ertalabki quyosh shuʼlasi bilan gʻoyib boʻldi va bunda anqovlarning emas, bevosita mening tasavvurimning nochorligi asosiy rol oʻynadi. Soʻnggi daqiqagacha men yengilganimni tan olishga jurʼat eta olmadim va mana, qaqshatqich magʻlubiyatga uchradim. Marsligim emas, oʻzim oʻldirilgan edim.
Endi esa radiokompaniya ertami-kech yuborishi kerak boʻlgan hukmni kutardim. Shuning uchun huzurimga kimdir kelib, marsliklar haqida gaplashib olmoqchi ekanligini aytishganida, tabiiyki, men bu studiyadan yuborilgan vakil degan xayolga bordim. Menga hamma narsa ravshan edi. Hamma narsa mening eng zaif joyimga kutilmagan zarba berilishidan dalolat berardi.
Xotinim qatʼiylik bilan takrorladi:
– Uni seni oldingga olib kiraymi?
– Balkim, bu rejissyordir?
– Yoʻgʻ-ye, unga oʻxshamaydi.
– Boʻlim mudiri ham emasmi?
– Men uni hech qachon koʻrmaganman…
Mana shu joyda men sergak tortishim kerak. Studiyada avval telefondan ogohlantirmasdan oldimga qandaydir koʻrimsiz, menga notanish boʻlgan xizmatchini yuborishdek surbetlikka borishmagandir… Lekin irodam sindirilgandi, xunuk xabarlar kutayotgandim va butunlay madorim qurigandi. Hadik ortgandan ortib borardi.
– Mayli, uning oldiga oʻzim chiqaman.
Xotinimning nigohiga toʻqnash kelmaslik uchun oʻrnimdan turdim. Hozir boshimni kundaga qoʻygani olib borilayotgan maqtul holatida edim. Raketaga laʼnatlar oʻqidim…
– Oʻzingni qoʻlga ol, – dedi xotinim.
U buni mutlaqo xotirjam holda aytdi, biroq men buni uquvsizligim uchun ayblashayapti deb tajanglashdim.
– Nimani qoʻlga olishim kerak? – dedim. – Marslikni qaysidir AV–4 sayyorasida yashovchi bilan almashtirib qoʻyaman, xolos.
– Men faqat, oʻzingni qoʻlga ol dedim, chamasi… Bu xonadagi derazalarni ochsak yaxshi boʻlarmidi.
– Keragi yoʻq.
– Tamaki tutunidan koʻz achishib ketyapti. Nima, sen marsliging janozasini qilyapsanmi?
– Marsligimni emas. Oʻzimnikini.
– Ajab boʻlsin. Lekin mehmonning ham kayfiyatini buzishning sira hojati yoʻq.
– Menga endi hech narsa yordam bera olmaydi.
Chekib tugatilmagan sigaretani toʻla kuldon chetiga bosib oʻchirib, oʻz-oʻzimga: “Marsliklarning afti qursin!” dedim-da, xonadan chiqdim. Shu on telefon jiringlab qoldi. Studiyadan boʻlsa kerak, deb oʻyladim. Demak, hammasi taxmin qilganimdek. Faqat ogohlantiruvchi qoʻngʻiroq kechikkan yoki vakil ertaroq kelgan.
– Hozir chiqaman, – dedim men telefon goʻshagiga qoʻl uzatar ekanman. – Iltimos, mehmonga ayt, biroz sabr qilsin.
Eshik yopilishi bilan goʻshakdan qulogʻimga yosh ayolning shoshqaloq ovozi urildi:
– Allo, sensey2 , siz bilan marsliklar toʻgʻrisida gaplashmoqchi boʻlgan odam oldingizdami? Erkak kishi… U, bilsangiz, erim.
Antiqa-ku. Men butunlay boshqa narsani kutayotgan edim.
– Kechirasiz, siz studiyadan qoʻngʻiroq qilyapsizmi?
– Studiyangiz nimasi? Men u – erim deyapman. Gap shundaki, u gumonsirash xastaligiga chalingan.
– Gumonsirash… Yaʼni, u aqldan ozganmi?
– U, sensey, sizning “Salom, marslik!” dasturingizning ashaddiy ixlosmandi. Bu yakkayu yagona sabab deb oʻylamayman, albatta, lekin haqiqatdan ham koʻz yumib boʻlmaydi, u oʻzining marslik ekanligini kallasiga joylab olgan… Harholda u bironta eshittirishingizni oʻtkazib yubormaydi, faqat sizning dasturingizni tinglaydi va boshqa narsani istamaydi. Ustiga-ustak raketa toʻgʻrisidagi bugun ertalabki xabar… Bundan u juda hayajonlanib ketdi va ertalabdan beri siz bilan albatta gaplashib olishi kerakligini uqtirgani-uqtirgan…
– Qarang-a, telba… – sodali suvni toʻyib ichgandagi achchiq narsa tomogʻimga tiqildi.
– Ha, uning kasalxonadan chiqqaniga atigi uch kun boʻldi.
– Toʻgʻri, aqldan ozgan boʻlsang ham kallangga oʻzingning marslik ekaning kelishi yaxshi emas, – vujudimni silkitib, qah-qah urib kulmoqchi edim-u, lekin menga buning oʻz holimga kulganimmi yoki qattiq jahlim chiqqanimi bilolmayotgandim. – Ogohlantirib qoʻyganligingiz uchun, rahmat. Haqiqatan ham qandaydir nusxa oldimga kelibdi. Biroq siz tashvishlanmang, darrov uning kavushini toʻgʻrilab qoʻyaman…
– Nima deyapsiz, bunga yoʻl qoʻyib boʻlmaydi! – qichqirdi u goʻshakka va goʻshak membranasi xuddi gazeta varagʻini qoq ikkiga boʻlib yirtgandek sharillab ketdi. – Bu juda xavfli! Axir erim nihoyatda toʻpolonchi…
Uning tovushi shu qadar samimiy, shu qadar muhabbat va xavotirga yoʻgʻrilgan ediki, men kalovlanib qoldim.
– Unday boʻlsa… qanday qilib uni kasalxonadan qoʻyib yuborishdi?
– Ragʻbat juda kuchli boʻlgan. Bu – oʻsha raketa. U oʻzini juda yuvvosh, xotirjam qilib koʻrsatgan… Ammo siz hayajonlanmang, agar uning jahlini chiqarishmasa, hech qachon toʻpolon koʻtarmaydi. Siz faqat uning gaplariga quloq soling va hammasi joyida boʻladi. Oʻzi ham nihoyatda beozor va qobil odam. Soʻzlariga eʼtibor berishmayotgandek tuyulsagina, ish pachava boʻladi. Shuning uchun tashvishlanmang. Men yarim soatdan keyin oldingizda boʻlaman. Kasalxonaga yoki politsiyaga qoʻngʻiroq qila koʻrmang, aks holda shunday toʻpolon koʻtaradiki, keyin uni toʻxtata olmaysiz. Mendan boshqa hech kim unga bas kela olmaydi. Avvalgi gal arzimagan narsaga gʻazabi qoʻzgʻaganida uni tinchlantirish uchun uch nafar juda baquvvat erkak kerak boʻldi. Shunda ham sanitar mashinasi qaytib ketayotganida bir erkakning barmogʻi sindi, ikkinchisining peshonasi uch joyidan lat yedi, uchinchisi uchta tishidan ajradi. Siz uning koʻrinishiga qarab yanglishmang, u nihoyatda kuchli. Xullas, unga goʻldek quloq soling va u mamnun boʻladi… Oʻtinib soʻrayman, atigi oʻttiz daqiqa!
U mening javobimni kutib oʻtirmasdan goʻshakni qoʻyib qoʻydi. Ana tomoshayu mana tomosha! Mehmon studiyadan emasligini bilganimda yengil tortgandim. Lekin aqldan ozgan ixlosmand – kaminalari uchun malham boʻlsa ham oʻlguday kuchlisi ekan. Vujudimda umidsizlik, gʻazab, dovdirashlik aralash-quralash boʻlib, meni ayovsiz qiynardi. Men uzoq vaqt telefon goʻshagiga sehrlangandek qarab qoldim, undan yana qanday sado chiqarkin, bilmadim.

5

– Eshigimiz oldidagi nusxa studiyadan emas ekan.
– Unda kim ekan?
– Anavilardan. – Men peshonam oldida koʻrsatkich barmogʻimni aylantirdim. – Mening ixlosmandim.
– Quvonadigan joyi yoʻq.
– Ha, yaxshi emas. Aytgancha, uni mening oʻrnimga sen qabul qilsang-chi?
– Shu tentakni-ya?
– Axir men fikrlarimni jamlab olishim va tayyorlanishim kerak…Studiyaning vakili ertami-kech – baribir keladi.
– Taqdirga tan bermayapsanmi?
– Men qoʻlimdan kelgan hammasini qilishim kerak… Biznikiga kelgan nusxa esa buning ustiga toʻpolonchilardan ekan.
– Faqat shu yetmay turuvdi! – Birdaniga uning jahli chiqdi. – Nima sen menga aqldan ozgan toʻpolonchi bilan bir-ikki soat oʻtirib turgin demoqchimisan?
– Gapimni tushunmading. Agar jim quloq tutib, gapini boʻlmasang, oʻzini moʻmin-qobil tutadi. Bundan tashqari, menga oʻttiz daqiqadan soʻng uni olib ketgani kelishga qatʼiy vaʼda berishdi…
– Shunday ekan, oʻzing oʻtiraber. Mensiz.
– Bunga koʻproq sen toʻgʻri kelasan. Sen oʻzingning ayollik nafosating bilan uni yumshatasan.
– Yolgʻon ham evi bilan-da. Qolaversa, u mening emas, sening ixlosmanding.
– Gapimni eshit, hozir ixlosmandlar bilan pachakilashib oʻtiradigan vaqt emas. Buning ustiga u oʻzini marslik deb hisoblayotgan ekan.
– Hali marslik ham degin?! – U behayolarcha qah-qah urib yubordi. – Aytdim-a, peshonasining oʻrtasida uchinchi koʻz nish otayotganday deb…
– Bu kuladigan narsa emas. Axir biroz hamdardlik ham koʻrsatish kerak-ku. Agar unga doʻstona munosabatda boʻlinsa, qiziqish, ruhiy yaqinlik koʻrsatilsa…
– Bir umr shunga orzumand edim! Sen menga umid qilishga jurʼat etdingmi… Yoʻq, azizim, nima ekkan boʻlsang, shuni oʻrasan.
Xotinim shunday deya darhol chiqib ketdi. Ehtimol, siz gʻazab otashidadirsiz: xotinlar qamal qilingan qalʼada oʻzlarini shunday tutishlari kerakmi? Biroq hammasiga oʻzim aybdorman-ku. Men avval- boshdan taslim boʻlishga rozi boʻldim, avval-boshdan xotinim oldida ishonchni yoʻqotdim. Siz bunga shubha qilyapsizmi? Ammo men fojiamni bir chaqaga arzimaydigan hazilga aylantirgan telbaga xotinimni qalqon qilmoqchi boʻldim. Buning uchun erlar kechiril-maydilar. Ha, chindan ham yelkamga ogʻir zahmat ortmoqlandi. Bemaʼni fikrlarga berilib, vaqtni choʻzar ekanman, eshik tomondan ildam odimlar eshitildi. Men telefondagi muloqotni esladim va titrab ketdim. Agar mehmonimni quturish darajasiga keltirsam, hech bir kamsitishlar menga uningdek ziyon keltira olmaydi. “Ekkaningni oʻrasan” maqolini xotinim oʻylab topgani yoʻq, biroq hozir hech qanday eʼtirozning mavridi emas… Demak, jilpanglamaymiz va marsli-gimizning arvohiga “salom” deymiz!
Kelgan kishi dahlizdagi chiroqqa orqa qilib, xiyol bukchayib, ikki qoʻli bilan qora charm portfelni koʻkragiga bosib turardi.
Yuzi chiroqqa teskari boʻlganidan uni tuzukroq koʻra olmadim, lekin chehrasida faqat uy jihozlari bilan savdo qiluvchi agentlarga xos mayin tabassum jilva qilib turardi. Ammo flanel kostyumining bichimi va rangi savdo agenti uchun bir qadar nafis va yaltiroq edi.
U past boʻyli va keng yagʻrinli odam edi. Ehtimol, u esi oqqan toʻpolonchidir, lekin uning qiyofasida biron-bir qoʻrqinchli narsani payqamadim. Uning rafiqasi bilan telefonda soʻzlashganimdan keyin koʻz oldimga keltirgan u dahshatli qiyofa ham yoʻq. Yengil nafas olganimni koʻrib u past, hayajonli tovushda dedi:
– Sizni koʻrishdan naqadar baxtiyorman, sensey!
Soʻng u qiyshayib, men tomon burildi va qiqirlab kuldi. Bu kulgi menga yomon taʼsir qildi va bir qadam ortga chekindim, u esa bidirlab ketdi:
– Men dasturingizning muxlisiman, sensey. Bu yaxshi, aʼlo darajadagi ibratli eshittirishlar. Bugun men sizga mislsiz ashyoni tavsiya etishga qaror qildim, sensey… Chin soʻzim, bu haqiqatan shov-shuv boʻladigan ashyo, ayni sizning dasturingizga moʻljal-langan!
U buni tin olmasdan tarillatib gapirdi, ayni vaqtda jilpanglab qiqirlashning ham uddasidan chiqdi. Qarang-a, nahotki u butun oʻttiz daqiqa davomida oʻzini shunday tutsa? Hozirning oʻzida bundan nafasim boʻgʻzimga kelgandi.
– Shundaqami? – oʻzimni goʻllikka soldim.
– Yoʻq, menga minnatdorchilik bildirmang. Men muxlisingizman va sizga nafim tegadigan boʻlsa, shuning oʻzi menga kifoya. Chin soʻzim!
– Rostdan-a?..
– Chin soʻzim, taʼmagarlikdan asar yoʻq, aslo bunday emas! Siz faqat menga ishoning, rost, boshqa menga hech narsa kerak emas…
– Men sizga ishonaman, albatta. Sizga minnatdorchilik ham bildiraman. Chin qalbdan.
– Otangizga rahmat? – U boshini yoniga egib, kulib yubordi. – Men esa siz juda taajjublanasiz deb oʻylovdim.
– Hechqisi yoʻq, tashvishlanmang. Har holda tajribam katta, endilikda meni biron narsa bilan hayron qoldirib boʻlmaydi.
– Rostdanmi? U holda men sizga toʻgʻrisini aytaman… – U tilining uchi bilan lablarini yaladi va besoʻnaqaylik bilan portfelini qoʻltigʻiga suqdi. – Gap shundaki, men qandaydir oddiy odam emasman. Men marslikman.
Oʻylab oʻtirmasdan:
– E-ha, shunaqami?…– dedim men oʻsha alfozda.
Goʻyo chiroq oʻchirilgandek birdan uning yuzi murdadek oqarib ketdi.
– Eh, jin ursin! – xatoyimni angladim men, ammo gʻisht qolipdan koʻchgandi.
– Taajublanarli… – dedi u gʻamgin, siniq ovozda. – Siz hecham ajablanmadingiz.
Sarosima ichida xatomni toʻgʻrilamoqchi boʻldim, biroq ahmoqona bir jumla bilan ishning butkul pachavasini chiqardim.
– Boʻlmasa-chi… Hayron qoldim, albatta… Mana, siz marslikman deyapsiz va men qotib qoldim…
– Ha, tushunarli… – U oʻsha oʻliktus yuzi bilan nigohini quti qopqogʻini silayotgan barmoqlariga qadadi. – Faqat, bilsangiz, tik turgan holda gaplashish men uchun oʻngʻaysiz. Har holda Yeringizda tortish kuchi Marsdagiga qaraganda ancha katta. Bu yerda biz darrov charchab qolamiz. Balkim siz menga xonaga kirishga ijozat berarsiz?
Shunday deyar ekan, u gavdasi ogʻirligini bir oyogʻiga oʻtkazdi va yengil nafas oldi. Juda nozik psixologik ustalik. Uning oʻz basharasini chaqqon boshqarishi menda qandaydir hushyor turishga, har daqiqada tashlanib qoladigan yirtqich hayvonni eslatdi va men juda qoʻrqib ketdim. Ehtimol buning sababi oʻsha telefondagi suhbat boʻlsa kerak.
– Albatta, albatta… Marhamat… – mingʻilladim men.
Kutilmaganda u avvalgi ohangiga qaytdi.
– Maylimi? Bu – ajoyib!
U egilib, poyafzali iplarini yecha boshladi. Vujudim tarang-lashib, yoʻlakda u yoqdan-bu yoqqa yura boshladim. Men telba bilan suhbatlashish aqlli odamlar ishi emas, hamsuhbatingning gaplariga qachongacha “labbay” derkanman deya koʻnglimdan oʻtkazdim. Va men oʻzimga xos tarzda eʼtiroz bildirishga jazm etdim.
– Xotin! – baqirdim men. – Mehmonga choy olib kel!
Men eʼtiroz dedimmi?.. Bu qanaqasiga eʼtiroz boʻlsin? Nari borsa qahrli vaysash, xolos. Vaysash… Ha, bu xotinimning aqldan ozgan marslikni aybimni yumshatishim uchun menga roʻpara qilgan nodonligiga javoban vaysash. Yana marslikka ilakishib, hammaning koʻz oʻngida qalbi va tanasini nobud qilgan odamning oʻz-oʻziga halokatli vaysashi… Qarang-a, tagʻin bu marslik – oʻzim yaratgan xom- xayollik mahsuli!
Mayin kulgu va mayda odimchalarning ovozi keldi.
– Eshitdim! Hozir…

6

– Marhamat, bu yoqqa, mana bu divanga…
– Yoʻgʻ-ye, qoʻysangiz-chi! – Mehmonim oʻta shoshqaloqlik bilan orqaga tisarildi, sal boʻlmasa tokchadagi gulli tuvakni toʻntarib yuborayozdi. – Menga yoʻlakcha ham qulay, chin soʻzim. Iltimos, ovora boʻlmang.
U meni keskin chetga surib, eshik yonidagi stulga intildi.
– Bu stul sizga toʻgʻri kelmaydi-ku! Nega tortinayapsiz, tushun-mayapman?!
– Voajab… – dedi u yuzimga pastdan turib boqar ekan. – Sensey, siz nima, mendan qoʻrqayapsizmi? Xuddi xohlagan paytda xonadan qochib qolish qulay boʻlishi uchun meni burchakka tiqib qoʻymoq-chimisiz?
– Boʻlmagan gap! – gʻazab bilan xitob qildim men, lekin bu qahr haqiqiylikka qaragandan joʻshqinroq edi. Men bu niyatda emasdim va obroʻyimni tushirmaslik uchun soʻzimni amalda tasdiqlashdan boshqa ilojim qolmagandi.
Shu tariqa xohlasam-xohlamasam men divandan joy oldim, aqldan ozgan marslik esa eshik oldidagi stulni egalladi.
Derazalarga parda tortilgan, chiroq yogʻdusi ipak pardalardan mehmonning orqa tomoniga tushib turgan quyosh shuʼlalaridan kuchliroq edi. Shunda ilk bor uning yuzini koʻra oldim. Kutganimdan farqli ravishda uning yuzi irodasiz va qandaydir behol tuyulardi. Qushnikidek uzun boʻyin, pufakchalar bilan qoplangan suyakdor iyak, ayanchli osilib turgan ogʻiz chetlari, kirtaygan, tuproqtus lunj, bemorlarnikiga oʻxshash uyilgan qovoqlar… Ammo u boshini yelkasi tomon tortib kula boshlaganida iymanishi bir onda shu qadar surbetlik bilan almashar ediki, men beixtiyor koʻzimni olib qochardim.
Vaqtni choʻzish uchun cheka boshladim. Shunda u goʻyo moʻrt mum tayoqchani olgandek, ehtiyotkorona harakatlari bilan sigaretani ezgʻiladi va keyin uni tishlari orasiga tiqdi, soʻng boʻshashib, stulda choʻzilib oʻrnashdi. U gavdasi ogʻirligidan huzur qilib dam olar ekan, chuqur nafas chiqardi va burnilarini shishirib dedi:
– Xonangiz ajoyib ekan, sensey, bu yer menga juda yoqayapti…
Ajoyib xona degani nimasi! Eski kitob va jurnallar tartibsiz sochilib yotgan boʻlsa… Qoralama bitiklar parchalari va ochilgan qalam qirindilari… Kuldon vazifasini oʻtaydigan gul tuvagi va soch qasmoqlari toʻkilgan stol… Har kimning didi turlicha, biroq bunday takalluflarga javob qaytarish aslo shart emasdi va men sukut saqlab, sigaretamni tutatishda davom etaverdim.
– Ajoyib xona, ajoyib xona, ajoyib xona… – u kuylayotgandek buni bir necha bor takrorladi va birdan gavdasini tiklab dedi: – Bilasizmi, sensey, xonangiz nimasi bilan menga yoqayapti? Hozir-gidek kayfiyati bilan, bugungidek serquyosh kunda pardalar yopiqligi bilan… Yerliklar uchun bu, ehtimol, iflos teshikdir, ammo marsliklar uchun — ayni muddao. Sizning Yeringizdagi quyosh biz uchun juda nurli. Lekin sizning dahshatli tortish kuchingiz shunchalik yomon… Siz buni xuddi havo kabi payqamaysiz, albatta, biroq biz kabi boshqa dunyodan kelganlarning tanasi uchun bu tezligini keskin oshirib borayotgan tezyurar liftda turgandek gap. Biz tunlari bu lift shiftni teshib oʻtib, Koinot burchagiga olib ketayotgandek tushlar koʻramiz. Dahshatli yolgʻizlik hissi paydo boʻladi. Siz Yerda yashaydigan marsliklarda asab kasalliklari rivojlanishi muqarrarligini bilasiz. Ularga oyoqlari ostidagi qattiq yer yoʻq boʻlib qolgandek tuyuladi. Oxir-oqibat ular ochiq joydan qoʻrqadigan boʻlib qoladilar. Mana shuning uchun ham hozirgi muhitda, bu xonada men oʻzimni yaxshi his etyapman… Ha, sensey, siz marsliklarni aʼlo darajada tushunasiz…
Qarang-a, qanaqa jinnilar uchramaydi, oʻylardim men, ayni paytda esa uning yerning tortish kuchi haqidagi va boshqa fikrlaridan hayratga tushmasdan iloj yoʻq. Uning mulohaza yurgizishi nozik did va nafosatdan xoli emasdi. U oʻzi, tajribaga suyanmasdan shu darajada yorqin taassurotlarni shakllantira olgan ekan, aftidan marsliklar dunyoqarashi bilan juda apoq-chapoq boʻlib ketgan koʻrinadi. Masalan, men oʻz tasavvurimdagi marsliklar orasida uzoq vaqt boʻlganimga qaramasdan bunday narsalarga duch kelmaganman. (Agar u menga bularni ilgariroq gapirib berganida, ehtimol, dasturim uchun uch-toʻrtta qoʻshimcha eshittirish tayyorlagan boʻlardim). Xullas, u aqldan ozgan boʻlsa ham, qoyilmaqom jinni… Mening diqqat-eʼtiborim susaydi, xolbuki ogoh boʻlishim kerak.
U narsalarni baholovchining xotirjam nigohi bilan xona burchaklarini koʻzdan kechirar ekan, birdan menga qarab xufyona ohangda dedi:
– Nega biz gapni aylantirib yotibmiz oʻzi?.. Iltimos, sensey, ayting-chi, siz kutilmagan mehmonlarni yoqtirasizmi?
– Yoʻq, u qadar emas…
– Shunday deb oʻylagandim. Hatto bu xonangiz ham sizning dilkash emasligingizdan dalolat berib turibdi. Siz aslida bosiq, shubhaparast, dunyoga tatiydigan gʻamginligingizga qaramasdan xudbin shaxssiz. Men kabi muxlislarni ostonangizga yaqinlashtirishingiz kerakmas, siz esa kutilmaganda meni oʻz xonangizga taklif qil-dingiz, hatto doʻstona suhbatlashishdek iltifot koʻrsatayapsiz. Gapimga qoʻshilavering, bu gʻayritabiiy emasmi?
– Aslo. Kasb nuqtai nazaridan muxlis aziz mehmon hisoblanadi… Bundan tashqari, bilishimcha, siz qandaydir shov-shuvli ashyo olib kelgansiz…
– Shov-shuv shundaki, men odam emas, marslikman…
– Ha-da… Bu, albatta, aql bovar qilmaydigan shov-shuv….
– Mana, siz yana bemaʼni gaplarni gapirayapsiz. Yolgʻonni toʻqib tashlayverishdan uyalmaysizmi?
– Siz nimani nazarda tutyapsiz?
– Qanday? Yana qanday? Siz, mutaxassisning oldiga odam kelib, oʻzini marslik deb atayapti, siz esa bunga tirnoqcha shubha bil-dirmayapsiz. Oʻzingiz ayting, bu bemaʼnilik emasmi? Xoʻsh, gap nimada? Yoki meni mayna qilishyaptimi?
– Siz juda oshirib yubordingiz. Qanaqasiga mutaxassis boʻlay? Shunchaki radioga yozib turaman, u-bu narsalarga qiziqaman, albatta…
– Ammo aqldan ozmagansiz-ku, jinnimassiz-ku?
– Endi, bilasizmi… – gʻazabim qoʻzgʻagandi, lekin shu zahoti miyamga hamsuhbatim tentak ekanligi, agar uning igʻvosiga uchadigan boʻlsam, mehmonim emas, men taʼzir yeyishim mumkinligi urildi. Soatimga qarab, atigi besh daqiqa oʻtganini koʻrdim. Yana yigirma besh daqiqa… Ishqilib Xudo sabr bersin-da, bu tezroq tugasin. – Bu haqda hatto gazetalarda yozishadi.
– Hozir Uells davri emas va Marsda yuksak taraqqiy etgan mavjudotlar yoʻqligi sizga maʼlum boʻlishi kerak. Oddiy taxminlardan ancha ishonarliroq maʼlumotlar havo bosimi nihoyatda kuchsiz boʻlgan va deyarli nol namlikda Yerdagiga biron tarzda oʻxshash hayot boʻlishi mumkin emasligidan guvohlik beradi. Yoki… – U ovozini pasaytirib, yo surbetlarcha, yo mazax qilayotgandek, kulib davom etdi: – Ayting-chi, sensey, ehtimol, men sizga yuksak taraqqiy etgan mavjudot boʻlib koʻrinmayapmanmi, nima deysiz? Tortinmang, gapiravering! Qiyofamni qanday tasavvur qilyapsiz? Tortinmang, gapiravering! Qiyofamni qanday tasavvur qilyapsiz?
Qarang-a, naqadar charchatadigan va qatʼiyatli tentak! Aqldan ozganlar shu qadar sillani quritadigan boʻladi deb oʻylamagandim. Uning gaplariga qanchalik uchsang, shu qadar ruhlanaveradi va faqat kalavani chigallashtiraveradi. Lekin, boshqa tomondan, suhbatni davom ettirishdan bosh tortish yanada xavfli boʻlardi. Nima deyishimni bilmasdan chaynaldim:
– Endi… bilasizmi, bu masala juda nozik, murakkab… Qiyofangiz qanday deysizmi? Bilasizmi, inson koʻzi fotoapparat emas, bu narsaga albatta subyektivlik unsurlari qoʻshiladi. Har kallada har xayol, deb bekorga aytishmaydi-ku, shunday emasmi? Qolaversa, konsepsiyaviy meʼyorlar uslubidan kelib chiqiladigan boʻlsa, xohlagan narsani aytish mumkin…
– Voy hazilkash-yey… – U gavdasini bukib, atayin, old-orqasiga chayqalib, qah-qah otib yubordi. – Demak, agar siz koʻzingizni menga shunday qadamasangiz, konsepsiyaviy meʼyorlar ish bermaydimi? Nahotki men shu qadar odamga oʻxshamayman?
– Hecham. Aksincha, juda oʻxshashsiz. Agar ochiqchasiga aytadigan…
– Xuddi odamdek, shundaymi?
– Xuddi shunday.
– Deyarli farq qilmaydi…
– Ha, qatʼiyan xuddi odamdek.
Kutilmaganda u stul oʻrindigʻiga gavdasini tashlab va chapak chalib, jagʻini shu darajada katta ochdiki, tomogʻining ichigacha koʻrindi. Men unda tutqanoq xuruji boshlandi deb xursand boʻlgandim, biroq bu, afsuski, shunchaki quvonch xuruji ekan. U egilib-bukilib, shamollagan itdek hurar, koʻz yoshlarini flanel kurtkasining yengi bilan artar va uzuq-yuluq tovushda derdi:
– Voh, sensey, oʻldirdingiz… “Xuddi odamdek” deydi… Voy, oʻlib qolaman!.. Axir men oʻsha haqiqiy odamman-ku, sensey! “Xuddi odamdek” deydi-ya… Yoʻq, siz meni bepichoq soʻydingiz!..
– Nima siz meni laqillatyapsizmi?
– Nima, siz hali ham shubha qilyapsizmi?
– Sizga aytsam, juda antiqa ekansiz…
U yanada qattiqroq kulishga tushdi. Nima ham derdim, meni rosa bopladi. Yuragimni namakobga boʻktirgan darajada achchiq iztirobni his etdim, lekin kutilmaganda tanglik boʻshashdi va hamma narsaga befarq boʻlib qoldim, mehmonimning qahqahasi asta-sekin menga ham yuqa boshladi. Biz juft boʻlib uch daqiqa davomida qahqaha otdik. U choʻzilgan rezinadek dirkillab, men – boʻshashib kulardim.

7

Eshik tuyqus ochildi va xotinim xonaga tashvishli yuzini suqdi:
– Qanaqa choy xohlaysizlar?
U beparvo ohangda gapirishga urinardi, lekin hamma narsa xotinim eshik orqasida quloq tutib turganligidan, oʻzi esa tashvishdaligidan dalolat berardi. Biz qahqaha otishga tushganimizda uning sabri tugab, paydo boʻlgan birinchi imkoniyatdan foydalanib, izquvarlikka kirishgandi. Qizlar ahmoqona kulib turganimizda eshikni ochdi, bundan xiyol ranjidim, ayni paytda xotinimning mendan tashvishlanayotgani xush yoqmoqda edi. Men jang maydonida ittifoqchiga ega boʻlganimni angladim va tashvishlanishga asos yoʻqligini bildirish uchun zoʻr berib unga imo qila boshladim, biroq xotinim buni tushunmayotgandi va yuzini battar tashvish alomatlari egallardi. Mehmonning asab tizimi mening imolarimni uqqan koʻrinadi. Uning nigohi tennis hakamlariniki kabi bir necha bor rafiqamdan menga va mendan rafiqamga yoʻnaldi, soʻng goʻyo qoida buzilganini sezgandek, xotinimga tikilib dedi:
– Choy – ajoyib narsa… Tilingizdan ilintirdim, menga yevropacha choy boʻlsa… Yevropacha choy – eng aldamchi va ichimliklarning beozori. Unga koʻproq limon va shakar solinsa, koʻk choy yoki, aytaylik, qahvaga nisbatan qimmatbaho navlimi yo arzon navlimi, hech anglab boʻlmaydi…
Endigina men bu odam bilan muloqotda boʻlish sirini tushuna boshladim. Bu masalaga rafiqamni aralashtirib, men nafaqat foizlarni, balki sarmoyamni ham yoʻqotaman. Imolarim ish bermadi va men goʻyo xotinimni kiftlarim bilan itarayotgandek qilib koʻrsatish uchun tebrana boshladim va boshimni zoʻr berib chayqashga tushdim.
Xotinim qoʻrqib ketib, qanday kirgan boʻlsa, shunday toʻsatdan gʻoyib boʻldi. Mehmon yana nigohini menga tikdi, xuddi loyni ezgʻilayotgandek qoʻlini qahr bilan ishqaladi va past-baland ohangda kulishga tushdi. Bilmadim, u mening ustimdan kulayotganmidi yoki meni ham sheriklikka chaqirib, xotinim ustidan kulayotganmidi, har holda uning bu kulgisidan biron yoqimli narsa sezilmasdi. Busiz ham boshim tashvishlardan gʻovlab ketgandi va oʻzgalar ishi bilan mashgʻul boʻlishga toqatim yoʻq edi.
Ammo telefonda qoʻngʻiroq qilgan ayol kelgunga qadar oʻzimning ichki, portlashga tayyor “men”imni tizginlab turishim kerak edi. Holbuki, bu “men” chiqarayotgan zahar vujudimga tarqalib borar va oʻtday yondirardi. Chidab boʻlmas qichimadan beixtiyor tilimni chaqillatdim va tovushni niqoblash uchun yanada choʻzibroq xiring-ladim.
– Ha, men – odamman, – dedi mehmon boshini xiyol eggan va atayin tortinchoqlikni namoyish qilgan holda. – Chindan ham koʻchalarda qanday koʻp yurmayin, hech kim meni boshqa narsaga oʻxshatmadi…
–Birov shubha qilayotgani ham yoʻq. Bularning hammasi ahmoq-garchilik!
Birdan uning lablari shalviradi va mehmon tantanavor ohangda dedi:
– Ha, mana, tan ham oldingiz. Demak avval-boshdan odam ekanimga ishonchingiz komil edi-da? Demak, siz bularni boʻlmagʻur narsa deb hisoblagan boʻlsangiz, avval-boshdan menga nima toʻgʻri kelsa, shuni safsata qilib sotgansiz. Nima uchun siz darhol menga toʻgʻridan-toʻgʻri marslik xuddi odamdek boʻlolmaydi deb ayta qolmadingiz?
Oʻzimni qanday tutishni bilmasdan nimanidir deb mingʻirladim, u esa tahdidli ohangda davom etdi:
– Tushuntiring, bekitmang! Bu juda qiziq-ku. Yoki siz harholda marslik xuddi odamdek boʻlishi mumkin deb hisoblaysizmi? Ishonmayman. Siz bunday hisoblashingiz mumkin emas. Istagancha yolgʻonni toʻqiy bering, baribir yolgʻoningizni fosh qilaman. Yaxshisi darhol kelishib olaylik: siz menga ishonmaysiz. Toʻgʻrimi?
– Bilasizmi…
– Nimaga “Bilasizmi”?.. Oʻzingizni begunoh qilib koʻrsatmay qoʻya qoling. Qattiq yolgʻon qoʻpollikdan boshqa narsa emas. Yaxshi, ana shu qoʻpolligingizga javob berishga qaror qildim. Javobim ikki karra ikkidek joʻn va ravshan. Qisqasi, sensey, siz meni aqldan ozgan deb hisoblagansiz. Koʻzimga tik qarab meni aqldan ozgan deyishni istamadingiz. Siz hamma narsani risoladagidek qilib koʻrsatib, mana shu gul tuvagi bilan boshimga tushirish uchun anqayishimni kuta boshladingiz…
– Boʻlmagʻur gap…
– Yana yolgʻon gapiryapsiz! Aslida, odamday mulohaza yuritganda, meni aqldan ozgan deb hisoblash juda tabiiy, shundaymasmi? Nega koʻrinishingiz bunaqa? Ha, mana gap nimada… Endi tushundim… Siz mendan qoʻrqayapsiz. Siz xavfsirayapsiz – axir aqldan ozgan bilan gaplashyapsiz-da… Buning ustiga yana toʻpolonchi bilan, toʻgʻrimi? Biror muruvvatpesha sizni ogohlantirib qoʻygani shubhasiz. Ha, aytgancha, sizga yaqinda kimdir telefon qilganga oʻxshaydi… Tagʻin mening xotinim emasmikan?.. Qarang-a, keragi yoʻq, nimaga oʻzingizni yoʻqotib qoʻydingiz? Endi yolgʻoningiz oʻtmaydi. Shunday qilib, rafiqam sizga nimalarni toʻqidi?
– Hech narsani toʻqimadi. Bu qisqagina muloqot edi, xolos… U siz keldingizmi yoki yoʻqmi bilmoqchi boʻlgan ekan…
– Yomon, yomon… Bilasizmi, sensey, naqadar ajablanarli boʻlmasin, siz nihoyatda samimiy inson ekansiz. Sizning basharangizdan hozir gapirganingizning teskarisi ufurib turibdi. Axir u sizga, goʻyoki men toʻpolonchi ekanimni, kasalxonadan chiqqanimga atigi uch kun boʻlganini aytdi-ku, shundaymasmi? Mana endi hammasi tushunarli. Xotinim boʻlmagʻur narsalarni bemalol toʻqib tashlayveradi. Siz, sensey, – u toʻsatdan oldinga engashdi, – unga ishonmang. Sizga oilamizdagi sharmandachilik toʻgʻrisida gapirishni istamasdim, lekin… Koʻrinishidan u juda oddiygina ayol, menga ortiqcha tashvish tugʻdiryapti deb aytmagan boʻlardim, ammo unda qandaydir irsiyat bilan bogʻliq… Siz uning ovoziga eʼtibor bermadingizmi? Bu tovush qandaydir gʻayrioddiy…
– Hm…toʻgʻri. Qandaydir… chinqiriqli…
U stol chetini barmoqlari bilan cherta boshladi.
– Yana yolgʻon gapiryapsiz! Sizdan iltimos, sensey, bundan buyon meni asabiylashtirmang. Aks holda menda xuddi karavotim tagida ola-bula chivinlar in qurgandek his paydo boʻladi. Siz, albatta, menga emas, rafiqamga ishonasiz va bu juda tabiiy, shundaymi? Buni men, gumonparast tasdiqlayotgan ekanman, demak haqiqatan ham shunday va bu masalada chalgʻitishingizga hojat yoʻq. Va sizdan iltimos qilaman, keling endi jiddiy gaplashaylik.
– Xoʻp, mayli, keling jiddiy gaplashaylik.
– Shunday qilib, birinchidan… – U qoʻlini koʻtardi va barmogʻini bukdi. – Siz mening rafiqamga ishondingiz va meni kasalxonadan chiqqan ruhiy bemor deb hisoblaysiz. Shundaymi?
– Ha, shunday…
– Davom etamiz, ikkinchi masala. – U ikkinchi barmogʻini bukdi. – Agar men bu boʻhtonga qaramasdan marslik ekanimni tasdiqlashda davom etar ekanman… Yoʻq, hech qanday “agar”… Men haqiqatan ham buni toʻla qatʼiyat bilan tasdiqlayman! Mayli, meni jinni deb hisoblay berishsin, men haqiqatdan voz kechmayman! Dalillar – qaysar narsa, shundaymasmi? Men marslik ekanim kabi, mening aqldan ozmaganim ham rad etib boʻlmaydigan dalillardir. Siz esa, sensey, buni tan olgingiz kelmayapti. Siz shubhalari bilan erining joniga tekkan va u toʻgʻrisida begona odamlarga fisqu-fasodlarni tarqatadigan sotqin xotinimga koʻproq ishonishingizni hammaga eshittirib ovoza qilishga uyalmadingiz. Yoʻq, siz xotinim bilan jinoyatkorona aloqadasiz deb gumon qilyapman demoqchimasman, menga rashkning axloqsiz xayolparastliklari umuman yot… Shunday boʻlsa ham ajablanarli… Bu haqda qancha koʻp oʻylasam, shuncha kam tushunayapman. Siz hech qachon koʻrmagan ayol ovozini umringizda birinchi marta eshitdingiz va bu ovoz sizga roʻparama-roʻpara oʻtirgan odam soʻzlariga qaraganda koʻproq narsani anglatadi…
U qoʻllarini koʻtarganda barmoqlar mushtum boʻlib shu qadar qattiq qisildiki, suyakchalari oqarib ketdi, mushtim ichida ter qaynab ketgan boʻlsa, ajab emas. Oʻt bikford simi orqali dinamitga yaqinlashib kelardi va men vahimada sochilayotgan uchqunlardan qutulish uchun juftakni rostladim.
– Toʻxtang, axir hayotda romanlardagiga qaraganda ham shubhali dalillar boʻladi, – gapira ketdim men. – Haqiqiy voqelikda chinakamiga larzaga soluvchi narsalar bisyor. Masalan, oʻsha uchar likopchalar…
– Uchar likopchalar?
– Ha-da, ular haqida, ehtimol, kelasi hafta oxirlarida xabar bersalar kerak, siz buni eshitasiz… Yoki mutlaqo boshqa sohadan misol: Himolay qor odami…
– Bu bilan nima demoqchisiz?
– Sizdan soʻramoqchiman: Kashf etilganga qadar Amerika bor edimi? Siz nima deb oʻylaysiz? Hamma tomonidan qabul qilingan tasavvurlarga koʻra, Kolumb Amerikani u kashf etilganga qadar borligiga ishonchi qatʼiy boʻlgani uchungina shunga jazm qilgan. Yoʻq, aftidan, bu juda joʻn… Men aslida nimani tasdiqlamoqchiman? Falsafa yoki kashf etish bilan mavjudlik oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni tushuntiradigan uslubiyot… oʻylashimcha, bu juda murakkab, chigal masala…
– Sensey, biz jiddiy gaplashishga kelishib olgan edik-ku.
– Albatta, jiddiy-da! Aytaylik, siz toʻla masʼuliyat bilan qor odam bor deb tasdiqlay olmaysiz, shundaymi? Turgan gapki, buning ehtimoli katta, masalan bu, aytaylik, sizni yoki meni kelgusi yili dunyoning eng goʻzal ayoli deb tanlashlaridan anchayin katta… Faqat bu narsa kashf etilgunga qadar uning mavjudligini eʼtirof etishga yoʻl qoʻyib boʻladimi?..
– Nima, men siz uchun qor odammanmi? – boʻgʻildi mehmonim. U nimanidir qidirayotgandek choʻntaklarini qoʻli bilan paypasladi va davom etdi:
– Meni mazax qilishni bas qiling. Menga shallaqidek qarasha-digan boʻlsa, toqatim toq boʻladi… Ha, qayerda edi u, nahotki uni yoddan chiqarib qoldirgan boʻlsam? Jin ursin, boshim aylanyapti, hozir burnimdan qon ketadi…
U nimani qidiryapti? Burnidagi qonni artish uchun dast-roʻmolchanimi? Shunday boʻlsa mayli-ya, ammo qoʻllarining haraka-tiga qaraganda u muayyan shakldagi narsani izlayapti. Ajablanarli, gʻalati… Men qizishib dedim:
– Shallaqi deganingiz nimasi? Shoshilmang. Oʻylashimcha, meni tushunmadingiz. Mana men – band odamman, shunga qaramay, sizga shuncha vaqt ajratyapman…
– Chunki menga teskari boʻlishdan qoʻrqasiz.
– Bilasizmi, suhbatimiz xuddi soat kapgiridek bir narsa ustidagina chayqalmoqda…
– Bunga siz aybdorsiz. Siz sababli men bir qadam ham olgʻa bosolmayapman, chunki siz meni aqldan ozgan deb hisoblayapsiz.
– Toʻxtang, bir daqiqa! Siz oʻzi mendan aniq nimani xohlaysiz? Siz mamnun boʻlishingiz uchun nima qilishim kerak?
– Buni men sizga aytdim. Siz mening marslik ekanimga… hech boʻlmaganda ana shu dalilga qiziqib qarasangiz deyman.
– Bu oʻz-oʻzidan ayon. Bilsangiz, men, mana, salkam ikki yildan beri marsliklar bilan yonma-yon yashayapman.
– Oʻylab topilgan marsliklar bilan…
– Albatta, oʻylab topilganlari bilan. Lekin men uchun ular tashqi dunyodan kam boʻlmagan holdagi voqelik. Sizdan goʻyoki marslik ekaningizni eshitish men uchun qiziqarli boʻlmadi deb oʻylamang. Marsliklar men uchun eng yaxshi doʻstlar va hamsuhbatlar.
– Demak, sizni faqat koʻrinishi menga oʻxshash boʻlgan marsliklar qiziqtirmaydi. Chunki xuddi odamdek marslik siz, sensey, shu qadar yaxshi koʻradigan marsliklarga biron oʻxshash joyi yoʻq.
– Bu oʻrinda ham siz meni tushunmadingiz. Siz bilganingizdek, mening marsliklarim Yerda farqlari koʻzga tashlanmaydigan qiyofada yuradilar. Agar aqlli mavjudotlar boshqa sayyoralarda boʻladigan boʻlsalar, ularning bunga tafakkurlari yetishi kerak, shunday emasmi? Shu nuqtai nazardan sizning bu darajada evrilishingizni mantiqiy mukammallik namunasi deb atash mumkin. Siz men ixtiro etgan marsliklar orasida yetakchi mavqega ega boʻlardingiz deb oʻylayman.
– Buni jiddiy aytyapsizmi?
– Albatta, jiddiy. Eh, sigareta oʻchib qopti, men esa sezmabman…
– Agar bunga ishona olganimda, juda mamnun boʻlardim.
– Qoʻysangiz-chi, siz buni juda qoyilmaqom qilib uddaladingiz! Marsliklarimni shu darajada oʻzgartirishga, masalan, mening aqlim bovar qilmabdi. Qanchalik sinchiklab qaramang, sizni sira marslik deb aytib boʻlmaydi. Qayerda boʻlmang, hech kim sizning haqiqiy basharangiz qandayligini bila olmaydi.
– Shunday boʻlsa ham, sensey, umidlaringizni oqlamaganim uchun uzrimni qabul etgaysiz… Gap shundaki, men oʻzimni mutlaqo oʻzgartirmaganman.
– Yaʼni, bu sizning haqiqiy koʻrinishingizmi?
– Ha. Taassuflar boʻlsinkim, agar badanimga tigʻ urishsa, qonim oqadi. Qizil qon, xuddi odamlarnikidek…
– Xoʻp, yaxshi, yaxshi. Buni koʻnglingizga yaqin olmang. Deyishadi-ku, notabiiylikka yoʻl tabiiylik orqali oʻtadi, deb
– Shunga qaramasdan umid qilamanki… – U koʻzini gʻilay qildi, lablarini qisdi va toʻsatdan, xuddi niqob almashgandek, chehrasi avvalgi, dastlabki farosatli va nufuzli koʻrinishini oldi. Uning shu ongacha boʻlgan – vahimali, tund, shafqatsizlik aks etib turgan qiyofasini tasavvur qilish ham mushkul edi. – Juda ajoyib-da, – dedi u. – Koʻzim aldamaydi-da… Boshqalarni bilmadim-u, lekin siz, sensey, albatta meni tushunishingizga ishonardim.
Men yengil nafas oldim. Endilikda kuchlarimiz teng edi. Aqldan ozgan, agar u sofizm1 oʻyiniga qodir boʻlsa ham, baribir aqldan ozgandan boshqa kimsa emas. Soʻz koʻzboʻyamachiligida pixini yorgan mendek odam bilan bahslashish oson emas. Yelkamdagi zil-zambil yukni uloqtirib tashlab, sertashvish mehmonim choʻntagidagi narsa bilan bogʻliq masalani darhol hal etishga qaror qildim.
– Siz hadeb nimani qidiryapsiz oʻzi? – soʻradim men.
– Pichoqni. Menimcha, uni yoddan chiqarganga oʻxshayman.
– Pichoq?
– Ha. Pichoqni doim yonimda olib yuraman…

8

Qandaydir noxush sezgirlik meni ish stolimga qarashga majbur qildi. Bu mening xatoyim edi.
Qoralama bitiklarim dastalari tagidan alpinistlar pichogʻining keng dami sovuq yaltillab koʻrinib turardi. Bu pichoq zalvorli edi – men undan press sifatida foydalanardim va juda oʻtkir edi – men uni qaychi oʻrnida ishlatardim. Zarurat tugʻilsa, u ajoyib qurol vazifasini oʻtashi mumkin edi. Nigohimni darhol pichoqdan oldim, biroq kech boʻlgandi. Mehmonim nihoyatda epchil chiqib qoldi. Deyarli bir harakat bilan u stuldan sirgʻanib tushdi, stolni aylanib, xonani kesib oʻtdi va pichoq uning qoʻliga tushdi. Shuning oʻziyoq meni behol qilib qoʻydi.
Ammo men tarafga oʻgirilganda uning basharasida hayajondan nom-nishon sezilmasdi. Shunisiga ham shukr. U pichoq damini tekshirib koʻrdi. Ayni paytda u oʻzining avvalgi uyatchan tabassumi bilan kulib turardi. Aftidan, ahvol men xavfsiragandek rasvo emasdi. Axir tirnogʻini tishi bilan gʻajiydigan bolalar, tirnogʻini pichoq bilan olishga odatlangan tentaklar bor-ku, buning nimasidan xavfsiraysan?
– Ajoyib pichoq, – dedi u. – Sopi haqiqiy bugʻu shoxidanmi?
– Haqiqiy.
– Uni biroz vaqtga menga berib turolmaysizmi?
– U sizga nimaga kerak?
– Oʻylashimcha, sensey, biz juda inoqlashib qoldik. Chin soʻzim, sizga minnatdorchiligimni qanday bildirishni bilmay turibman. Oʻzingiz bilasiz, xohish-istaklarimizning chegarasi yoʻq… Agar oʻz soʻzlaringizni amaliy ish bilan isbotlashni zimmangizga olganingizda sizga boshqa hech qanday eʼtirozim qolmagan boʻlardi… Sizdan oʻtinib soʻrayman, sensey, menga shu marhamatingizni koʻrsating, xoʻpmi? Siz bilan ruhan yaqinligimizni isbotlang… – Shunday deb u pichoq damidan ushlab tortinchoqlik bilan sopini menga uzatdi. – Juda joʻn ish. Bor-yoʻgʻi sinab koʻrish uchun tiqib koʻring…
– Qayerga tiqay?!
– Menga-da, albatta.
– Ahmoqona hazilingizni yigʻishtiring!
– Axir men marslikman-ku.
– Lekin oʻzingiz aytdingiz-ku, agar sizni kesishsa, qon oqadi, deb.
– Biroq bu odamning emas, marslikning qoni boʻladi.
– Maynavozchilikni yigʻishtiring!
– Juda qiziq-da… Oʻz ssenariylaringizda, sensey, siz duch kelgan marslikni oʻldirasiz. Faqat mening xotiramda bunday qotilliklarning kamida ikki yuztasi saqlanib qolgan. Ommaviy qirgʻinlar toʻgʻrisida-ku, gapirmay qoʻya qolay…
– Axir bu faqat ogʻizda-ku…
– Oʻylashimcha, bu yerda boshqa bir narsa bor. Marsliklarni oʻldirishga moyillik qoningizda bor, sensey. Shuning uchun ham tasavvuringiz qandaydir yuzoyoqliklar, ajdaholar, soʻgalli sharlar … jonli tutun, sakraydigan qum zarralari, shiftga sapchiydigan shilimshiq maxluqlar kabi dahshatli narsalarni yaratadi… Chunki ularni vijdonni hech qiynamay oʻldiraverish mumkin.
– Yolgʻon! Sizga koʻzga tashlanmaydigan, odam payqamaydigan shakllarni tanlashga harakat qilaman deb aytdim-ku!
– Nima uchun?
– Men qora qahva bilan aldamchi voqelik, aldamchi xotirjamlik allalaydiganlarni siylashga harakat qilaman.
– Urishqoqlikka undaydigan, qotillikka daʼvat qiladigan qahvami?
– Sizga majoz nima ekanligi maʼlummi? Tushuntiraverish jonimga tegdi. Yaxshilab oʻylab, chuqurroq mulohaza yuritib koʻrishga harakat qilsangiz, anglab yetasiz: men hujum qilayotgan deyarli barcha marsliklar aslida vujudimizdagi insoniy yovuzliklarning ramzlaridir. Zero dushman – faqat va albatta tashqaridan hujum qiladigan bosqinchi emas…
– Quloqqa xush yoqadi. Amalda-chi? Agar xuddi odamdek boʻlmaganimda, balki soʻgallar bilan qoplangan bahaybat shilimshiq maxluq boʻlganimda biron iltimosimsiz ham, sensey, menga pichoq bilan tashlangan boʻlardingiz, shundaymi?
– Shundaymi, shunday emasmi, faqat sizdan iltimos: pichoqni joyiga qoʻying…
– Qarang-a, naqadar hiylakorsiz, sensey! Yaxshisi, sizga arzimas iltimos bilan murojaat qilganimni eslang. Marsliklarni oʻldirishni man etadigan qonun bizda hech qayerda yoʻq… Tashqi koʻrinishimdan xijolat tortmang, buning uchun sizga hech narsa deyishmaydi, shunday ekan, vijdonni qiynamay ishga kirisha-vering… – Shunday deb u bepisandlik bilan pichoq uchini biqiniga qadadi va xuddi taklif qilayotganidek ikkinchi qoʻli bilan sopiga urdi. – Mana shu joyga yaxshilab tushiring, tamom-vassalom.
– Meni tinch qoʻying!
– Tushunmayapman… Siz, nima, meni laqqa tushirdingizmi, men esa el burutdan xursand boʻlib yuribman.
– Shoshmang, – dedim men beixtiyor stolning qarshi tomoniga siljir ekanman. – Marslik sifatida sizga haqiqatan ham qiziqishim tabiiy. Lekin qiziqish – boshqa, sizga ishonch esa – mutlaqo boshqa. Qiziqishning ishonchga aylanish imkoniyati anchayin uzoq muloqot natijasida paydo boʻlishi mumkin. Shoshilish bizga faqat ziyon keltiradi. Ana shunaqa. Oʻzingizni mening oʻrnimga qoʻyib koʻring…
– Sizning oʻrningizda men darhol tushirardim! – U qoʻlining qoʻrqinchli harakati bilan pichoqni aylantirdi va sopini qisdi. – Sizning sensey, yerlik ekaningizga zarracha shubha qilmayman. Shu narsani bilamanki, agar yerlikni oʻldirsam, marsliklarning qonuni buzilmaydi.
– Bu mutlaqo boshqa narsa. Qoʻshiluvchilarning oʻrni oʻzgar-tirilganida yigʻindi hamisha ham oʻzgarmay qolmaydi. Siz doim bir qutbdan ikkinchi qutbga otilasiz. Bunday qilib boʻlmaydi. Dunyoda faqat oq bilan qora mavjud emas, qandaydir oʻrtasi ham boʻladi. Har qanday kelishuv ham bevosita shu oʻrtadan boshlanadi. Anglashimcha, siz kelishuvga intilyapsiz… Sizdan iltimos qilaman, pichoqni bunday ushlamang! Qarang, qora terga botib ketdim. Ehtimol, oqarib ham ketgan boʻlsam kerak. Menda kesuvchi narsalarga idiosinkraziya bor…
– Ha, darhaqiqat… Sizni qoʻrqitib yubordim, shekilli… – U pichoqni ohista pastga tushirdi. – Demak, sensey, oʻylaganimdan farqli oʻlaroq siz – insonparvarsiz? Men tomonimdan sizga marsliklarni oʻldirish yoqadi deb xayol qilish ahmoqlik boʻlgan…
– Ha-da! Muxlisim men toʻgʻrimda shunchalik xato qilishi ajablanarli….Pashshaga ham ozor bermayman desam lof boʻlar, biroq hayotga ruhiy hurmat bilan qarashda hech kimdan qolishmayman.
– Lekin qurt-qumursqalarni oʻldirsangiz kerak?
– Faqat zararlilarini.
– Bu yerda nimalar demadik, shunday boʻlsa ham tashqi qiyofam meni oʻldirishingizga xalaqit bermoqda. Agar men, mayli, qurt-qumursqa, shilimshiq maxluq boʻlmay, ammo terim, masalan, yashil yoki siyohrang tusda yoxud quloqlarim uch qarich uzunlikda boʻlsa, meni qurt-qumursqadek yanchib tashlardingiz, toʻgʻrimi?
– Siz meni haqorat qilyapsiz, bilsangiz. Nima, boshqa gapingiz yoʻqmi? Men hamisha kuch ishlatishga qatʼiy tarzda qarshi boʻlganman; agar ishonmasangiz, xotinimdan soʻrashingiz mumkin. Oʻn toʻrt yil birgalikdagi turmushimiz mobaynida uni bor-yoʻgʻi uch marta doʻppos-laganman, bu bir marta kaltaklash toʻrt butun oʻndan yetti yilni tashkil qilishini koʻrsatadi. Eʼtibor bering, bu indeks Yaponiya boʻyicha oʻrtacha ikki yilda bir butun oʻndan toʻrtga teng. Shu jihatdan men chinakamiga namunaviy insonman. Qolaversa, qurt-qumursqalar masalasiga kelsak, men faqat chivin va pashshalarni oʻldiraman, chumoli, suvaraklarni esa toʻlaligicha xotinim ixtiyoriga qoldiraman…
Shu joyda u koʻzini yumib, boʻgʻiq, vahimali kula boshladi. Agar u oddiy odam boʻlganida, aqldan ozgan deb oʻylardim. Biroq u shunday ham jinni edi va men gangib qolgandim.
– Mana bunisi qoyil! – kulgi orasida xirilladi u. – Demak, meni soʻyish uchun xotiningizni yuborsa boʻlarkan-da?
– Boʻlmagʻur narsalarni gapirmang! Aytganday, qurt-qumursqalarga doir misolim haqiqatan ham u qadar muvaffaqiyatli chiqmaganini tan olishim kerak. Tilimning uchida turgan edi. Axir bu juda jiddiy masala. Biz odam kim ekanini aniqlaganimizdan keyingina ishga kirishishimiz mumkin…
– Keragi yoʻq, tashvishlanmang. Hazillashdim. Nega bunday deysiz? – U kulishdan toʻxtab, nafasini rostladi. – Chin soʻzim, siz oʻz mashgʻulotlaringizni yigʻishtirib, men bilan shuncha valaqlashishga rozi boʻldingiz… Chinakamiga rosa maza qildim… Jiddiy suhbat ruh uchun ajoyib mashq hisoblanadi… Aytgandek, men uchun bu hayotiy tajribani oddiy mashqqa tenglashtirish kechirib boʻlmas xato boʻlur edi. Bu tajribani yanada boyitish uchun tegishli xotima talab qilinadi.
U rostakamiga xayrlashmoqchiga oʻxshardi va menga hatto xonadagi havo toʻsatdan yorishgandek tuyuldi, oʻzimni esa taʼrif qilib boʻlmaydigan darajada yengil his qildim. Har xil boʻlmagʻur gaplarni vaysashni xohlab qoldim, lekin oʻzimni qattiq tiyishga majbur edim va charchaganimni atayin koʻz-koʻz qilib, qiziqsinib soʻradim:
– Yana qanaqa xotima?
– Siz marslik ekanimni aniq va hech ikkilanmasdan tasdiq-laysizmi?
– Nima, yana hammasini boshidan boshlaymizmi?
– Aslo. Siz buni eʼtirof etishingiz bilan tugallaymiz.
– Siz nihoyat tushunib yetishingiz uchun necha bor takrorlash kerak, axir? Dalillarsiz eʼtirof etish aqida bilan barobar. Mayli, siz marslik boʻla qoling, ammo siz maʼbud emassiz-ku, meni ishonti-rishingizdan sizga qanday naf? Agar haqiqatan marslik boʻlsangiz, buni tasdiqlovchi qandaydir dalillarga ega boʻlishingiz kerak. Shunday ekan, meni har narsada ayblayverishdan oldin, ehtimol, dalillaringizni taqdim etarsiz.
– Ammo buning imkoniyati yoʻq. Aksioma isbotni talab etmaydi, bu hatto oddiy geometriya darsligida ham qayd etilgan. Dalillar oʻrtasidagi munosabatlarnigina isbotlash mumkin, dalillarning oʻzini isbotlash esa kuchukni kuchuk deyish bilan barobar. Menga, iltimos, “necha bor takrorlash kerak”, demang. Oʻzingizni insonparvar deb ataysiz-u, ojiz odam bilan qanday muomala qilayotganingizni koʻring.
– Yaxshi, men nima qilishim kerak?
– Siz menga ishonishingizni xohlardim. Chinakamiga ishonishin-gizni. Joʻngina “ishonaman” deb hamma ham aytishi mumkin. Bu pisanda, xolos, bunaqasi menga toʻgʻri oʻtmaydi. Bu yerda kim agar Kolumb Amerika borligiga ishonmaganida uni kashf qila olmagan boʻlardi deyayotgandi? Sizmi, sensey!
– Men bunday demadim. Buning juda nozik tomonlari bor… Shunday boʻlsa-da, mayli. Tushunarli. Men endi ishonishga qaror qildim. – Agar ishonmayman desam, bu adi-badilarning oxiri koʻrinadigan emasdi. – Ha, men ishondim. Siz – marsliksiz.
– Sizga rahmat, – dedi u bemaza spektakldagi artist kabi kibr bilan. – Uzoq davom etgan muzokaralar samarasini berdi. Men nihoyat Yer aholisi bilan teng huquqli muzokaralarda muvaffaqiyatga erisha oldim. Sizga barcha marsliklar nomidan chuqur minnatdorchilik bildiraman.
– Barcha marsliklar nomidan? Nima, hali boshqalar ham bormi?
– Nima deb oʻylayotgandingiz? Qaysi irq faqat birgina shaxsdan iborat boʻlishi mumkin? Ammo, kechirasiz… Siz ishongan ekansiz, men hamkorligingizga umid qilishga haqliman… Iltimos, pirovardida kichik testdan oʻtishga rozi boʻlsangiz.
– Testdan?
– Bilasizmi, siz haqiqatan ham ishonganingizga dalil istayman. Yaʼni, avval boshdagi, aqldan ozgan hamsuhbatdan qutulish uchun bahona emas, aniq dalil kerak. Tashvishlanmang, bu menga pichoq urish kabi yovuz taklif boʻlmaydi. Boshlasak boʻladimi?.. Yoʻq, yoʻq, sensey, qayerda turgan boʻlsangiz, oʻsha yerda qolavering…
Shunday der ekan, u stolning narigi tomonida deraza bilan eshik orasidagi joyni egalladi, qaddini tikladi, sekin chap oyogʻini oldinga qoʻydi, oʻng yelkasini tez orqaga tortdi, soʻng pichoqni tepaga otib, epchillik bilan damidan ilib oldi. Pichoqni yelkasi ustida ushlab, haqiqiy nayza uloqtiruvchilar holatini egalladi.
– Bu nima? – lol qoldim men. – Yana pichoqmi?
– Ha, pichoqni ishlatish menga qulayroq. Qoidani tushuntiraman. Men ovoz chiqarib, oʻngacha sanayman va “oʻn” deganimda uni otaman. Qayoqqa otishimni ayta olmayman. Ehtimol sizgadir, sensey, ehtimol, yana nimagadir. Buni oʻzingiz toping. Keyin. Sanayotganimda pichoqni otmayman, siz esa, sensey, nimani xohlasangiz, shuni qilishingiz mumkin. Siz nima qilmang, men eʼtiroz ham bildirmayman, qarshilik ham koʻrsatmayman. Sizga hammasi tushunarlimi? Menimcha, qoidalar juda aniq va oddiy.
– Tushunmayapman, bu oʻzi sizga nima uchun kerak?
– Siz bir qarorga kelishingiz kerak, sensey. Men – kimman? Marslikmanmi yoki oʻzini marslik deb tasavvur qilayotgan ongsizmi? Pichoqni qayerga otishim shunga bogʻliq… Agar marslik boʻlsam, tashqi koʻrinishimning odamga oʻxshashi siz bilan bizning ruhiy bir xilligimizni ham taqozo etishi shart emas… Bu holda menga insonparvarlik kabi tushunchalar yot va men mutlaqo oʻzga mafkura tarafdoriman. Ammo mafkuram yerliklarnikiga qaraganda inson-parvarliroq ekanligiga umid yuz imkoniyatdan ellikta… Agar men jinni boʻlsam, marsliklar mafkurasini qanday tasavvur qilishimga qarab yoki zoʻravonlik qilish tarafdori, yoki bunga qarshi boʻlishim mumkin…
– Biroq men bu ushbu masala boʻyicha sira xulosa chiqara olmasligimni anglatadi.
– Ha, masala shunday, joʻn tarzda qoʻyiladigan boʻlsa, aftidan, biror xulosaga kela olmaysan.
– Kichikkina izoh bersangiz. Oʻzingiz marsliklar haqida qanday fikrdasiz?
– Hech qanday, axir men marslikman-ku.
– Bu bemaʼnilik-ku! – Bundan buyoq hayajonimni yashirmaslikka qaror qildim, chunki befarq boʻlib qolgandim. – Nihoyatda murakkab masala, mushohada yuritib koʻrish uchun hech boʻlmaganda uch kun muhlat bersangiz…
– Agar oʻzingizga ishonch boʻlmasa, men sanashni tugallaganimcha juftakni rostlashingiz, menga tashlanishingiz, oʻzingizni himoya qilish chorasini koʻrishingiz mumkin.
– Unda nima boʻladi? Mana, siz qarshilik koʻrsatmayman dedingiz, lekin bunga qanday ishona olaman?.. Menga yana qandaydir imo bering!
– Siz oʻz fikrlaringiz kuchini namoyish qilishingiz kerak. Agar men bilan halol munosabatda boʻlgan boʻlsangiz, qoʻrqadigan joyingiz yoʻq. Shunday qilib, boshlayman. Tayyorlaning. Bir… ikki… uch…
Kelishi kerak boʻlgan ayol qayoqda qoldi? Oʻttiz daqiqa oʻtib boʻlgandir. Bu mening soʻnggi umidim edi va soatga qaradim. Soat yigirma besh daqiqa oʻtganini koʻrsatardi. Faqat soniya millari quturgandek jadal siljirdi va fikrlarimni chigallashtirardi.
–Uch…toʻrt… besh…
Mehmonning barmoqlari pichoqning sovuq damini tobora mahkamroq qisardi. Ularni men xuddi oʻzimning barmoqlarimdek his etmoqda edim. Oʻylashdan foyda yoʻq, faqat ichki hissiyotga tayanish qolgandi.
– Besh… olti… yetti…

9

Ichki hissiyot… Bu oʻy emas, aldov, unda biror jiddiy narsa yoʻq. Yanchilgan chayonning talvasasi ham qandaydir hissiyot. Hech narsa qilmaslik kerakligini shipshitadigan hissiyotning borligi ham shubhasizdir. Xuddi sehrlab qoʻyilgandayman, turgan joyimda qimir etmayman, yanagi harakatni kutgancha koʻzimni pichoqni qisib turgan barmoqlardan uzmayman.
– Yetti… sakkiz… toʻqqiz…
U anchayin sekin, ikki yarim yoki uch soniya oraligʻida sanardi. Oramizdagi masofa ham yaqin, nari borsa uch metr edi. U sanogʻini tugatmaguncha pichoqni otmaslikka ham kelishib olingandi. Shuning uchun azm qilsam, qarshi hujumga oʻtish imkoniyatim bor edi. Bundan tashqari, pichoqni otish uni ishlatishning yagona usuli emasdi. Balkim, meni toʻxtatib qolish uchun bunga ishora qilgandir.
Yoʻq, bu mantiqiy mushohadalar biron naf bermaydi… Shizofreniyaga1 chalingan odamning raso fikrlash qobiliyatini eʼtirof etib, men faqat magʻlubiyatimni tan olaman. Menda barcha kuchimni toʻplab, tasodifga boʻysunishdan boshqa chora qolmagandi.
Shundan keyin…
– Oʻn…
Shu ondayoq stol tagiga shoʻngʻidim. Yana koʻzimning qirrasi bilan “oʻn” deganda mehmonimning qoʻli pastga siltangani va pichoqning oqish dami havoni kesib oʻtganini payqadim. Keyin zarb tovushi eshitildi – pichoqning uchi qandaydir qayishqoq narsaga borib sanchilgandi.
Miyamda “tegdi” oʻyi yalt etdi va men qattiq ogʻriqni kutgancha gʻujanak boʻlib oldim. Lekin bu nima? Yiqilganda polga urilgan peshonam qaqshab ogʻrirdi, tizzalarim zirqirardi… Boshqa hech qayerimda ogʻriq yoʻq edi va ochigʻini aytganda, oʻzimni oʻlgan deb his qilmayotgandim…
Ha. U meni moʻljalga olmagan koʻrinadi. Mana, u jahlimni chiqarib qah-qah urib kulmoqda. Juda nooʻrin kulgu. Men hadiksirab boshimni koʻtardim va roʻparamda – boshim uzra turgan stulni koʻrdim. Oʻsha, eshik oldidagi stul. Uning suyanchigʻida sopigacha sanchilgan pichoq turardi.
Oʻzimni noqulay his qilgan holda oʻrnimdan turdim va tizzalarim-dagi changni qoqqan boʻldim. Hatto oʻzimda ovozim boricha boʻkirmaslikka kuch topa olganimdan biroz gʻururlanardim… (Oʻsha onda bunday qilmaganim uchun endi afsuslanishga hojat yoʻq. Oʻz qadr-qimmating, obroʻyingni oʻylashning nima keragi bor? Qoʻrqoq kuchukdek uvillaydi deyishadi. Ammo ayni shu qoʻrqoqligi bilan kuchuk oʻziga qilingan hujumdan himoyalanadi. Bordi-yu, siz ham shunday holga tushib qolsangiz gʻururingizga erk bermang, mening ahmoqligimni takrorlamang. Bizning beburd asrimizda xuddi shu qoʻrqoqlik, ehtimol, eng oliy isteʼdod, eng oliy fazilat boʻlsa kerak…)
Mehmonim tantanavor nigohini stul suyanchigʻidagi pichoqdan menga va mendan yana pichoqqa qadadi. Keyin labini choʻchchaytirib, koʻzini qisib dedi:
– Juda chaqqon ekansiz, lol qoldim.
– Boʻlmasam-chi, – dedim men qotib qolgan tilimni arang aylantirib. – Xoʻsh, nimaga erishdik? Testdan oʻtdimmi, oʻtmadimmi?
– Bunga tupuring. Bunday testlar, umuman olganda, hech qanday maʼnoga ega emas.
– Hech qanday maʼnoga ega emas?
– Albatta. Chunki test avval-boshdan bemaʼnilikni aniqlashga moʻljallangandi. Tabiiyki, bemaʼnilikni aniqlashga qaratilgan testlar ham maʼnosiz boʻladi.
– Bu nima deganingiz?
– Eh, sensey, siz haqiqatan ham ajoyib insonsiz…
– E, siz… agar siz buni faqat hazil tariqasida qilgan boʻlsangiz…
– Tortinmang, marhamat… eshitaman…
– Yoʻq, avval oʻzlaridan boʻlsin!
– Hay, mayli. Faqat aniqlik kiritish uchun yana bir bor sizdan, sensey, soʻramoqchiman: siz mening marslik ekanimga chindan ham ishonasizmi?
– Jonimga tegdingiz. Axir men shu sababli ham testingizdan oʻtishga rozi boʻlmadimmi? Endi esa buning maʼnosi yoʻq edi deb turibsiz… Axir masʼuliyatsizlik ham evi bilan boʻladi-da!
– Buni shunchalik jiddiy qabul qilganingizdan juda taassufdaman… – U boshini yelkasi tomon tortdi. – Siz faqat mendan achchiqlanmang, sensey. Men buni biron yomon niyatda qilmadim. Shunchaki spektakl juda jozibali chiqdi…
–Spektakl?
– Bilsangiz, hozirgi vaqtda mol sotish juda mushkul ish. Radio va televideniye orqali berilayotgan reklamalarning nafi kam. Nima ham derdik, maqsad unga erishishga xizmat qiladigan vositani oqlaydi. Mijozda qanday qilib taassurot qoldirish mumkin? Mayli, yaxshi taassurot, yomon taassurot – faqat kuchli boʻlsin. Ammo dori shunday taʼsir qiladi deb oʻylamagandim. Aftidan, biroz haddidan oshirib yuboribman… Lekin siz, sensey, shuni bilingki, men hamma vaqt sizga tirnoqcha ziyon yetkazmasligimga ishonchim komil edi…
U stulga yaqinlashib, pichoqni sugʻurib oldi va avaylab stol chetiga qoʻydi. Shundan soʻng ikki barmogʻi bilan ichki choʻntagidan tashrifnomasini olib, menga uzatdi.
– Nihoyat oʻzimni tanishtirishga ijozat bersangiz. Kaminangiz…
Tashrifnomaga qaradim. Unda quyidagilar bitilgandi.

“MARS” UYUSHMASI YER MAYDONLARINI SOTISHGA KOʻMAKLASHISH BOʻLIMI TANAKA ITIRO

Tashrifnomaning odatda manzil koʻrsatiladigan chap burchagi qandaydir oʻtkir narsa bilan tekis qilib qirqib olingan edi.

Rus tilidan Erkin Ernazarov tarjimasi
Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2011 yil, 6-son.

DAVOMI BOR