… Шу кунларда Шекспир ҳақидаги қарашларимни текшириб кўриш ва унга салбий баҳо бериб, адолатсизлик қилаётган бўлсам, бунга бутунлай барҳам бериш мақсадида “Қирол Лир” ва “Ҳамлет”ни қайта кўрдим…
Лев ТОЛСТОЙ
АСОСИЙ ҚАҲРАМОНЛАРИМ — ҲАҚИҚАТ
(Хатлар Кундаликлардан)
Ортиқбой Абдуллаев таржимаси
ХАТЛАР
1895
Н.Н. Страховга
27-28 январь. Москва.
Қадрли Николай Николаевич!
Китоб юборганингиз учун ниҳоятда миннатдорман.
Сиз кўрсатган жойларни ва ишонч билан айтаманки, китобни бошдан охиригача тўла ўқиб чиқаман (1). Сизга жўнатилаётган корректура жуда чапланиб кетган. Марҳамат қилинг, уни шундай хунук аҳволда нашрга топшира кўрманг (2). Сиздан кейин уни яна бир бор кўздан ўтказиш зарур. Гуревичга ҳам корректурани сўраб хат ёзаман. Сиз олийжаноблик қилиб, ёқмаган жойларини тағин яна бир марта кўриб, тузатиб чиқсангиз ниҳоятда миннатдор бўлардим. Бу ҳикоя менга ёқмайди. Сизнинг мулоҳазаларингизда ҳам маъқуллаш оҳангини сезмадим. Марҳамат кўрсатиб, бу ҳикоя ҳақидаги кескин фикрларингизни кўнглимга қарамасдан очиқчасига ёзиб юборинг. Қобилиятим пасайиб кетганми-йўқми, шуни билишга қизиқаман. Агар шундай бўлса, бундан заррача қайғуриб ёки ҳайратга тушиб ўтирмайман, сабаби, мен ҳозир 40 йил олдингига ўхшаб югура олмайман-ку (3)
Хўп, энди хайр. Сизни ўпаман. Л. Тодстой
Бу хатни сизга менинг яқин танишим, губернаторнинг укаси Зиновьев олиб боради (4).
- Страхов ўзининг “Фалсафий очерклар» (СПб, 1895) китобини адибга юборган эди. У 25 январда ёаган хатида Толстойдан: “Сўзбошини албатта ўқишингизни сурайман. Яна, албатта, “Тафаккурнинг бош масаласи» ни ҳам, — деб илтимос қилган эди.
2. “Хўжайин ва хизматкор” ҳикоясининг корректураси.
3. Страхов 29 январда шундай жавоб қайтаради: «Яна мен ютоқиб қайта ўқишга киришдим в тамом қилмагунча бошимни кўтармадим. Сизнинг тасвирингизга қиёс йўқ. Қобилиятингиз пасайиб қолганми? Пасайган эмас, ҳар бир мисра маҳоратингиздан нишона бериб турибди. Ғалати фикрлар миянгизга қаердан келиб қолди! Ҳар бир чизгидаги аниқлик ва беғуборлик бағоят ажойиб.
4. А. А. Зиновьев Тула губернатори Н. А. Зиновьевнинг укаси. Губернаторнинг деҳқонларга қарши қўзғаган шафқатсиз жазо чораларини Толстой «Худонинг салтанати ичимиздадир» рисоласида фош этган.
Н.Н. Страховга
14 февраль. Москва.
Кадрли Николай Николаевич!
Корректурани икки марталаб қайта ўқиганингиз учун жуда-жуда миннатдорман ва сизни бундай оғир меҳнатга бошқа жалб этолмайман. Бугун тузатилган корректурани тўғридан-тўғри редакцияга жўнатдим. Китобингизни олдим ва сизга чуқур миннатдорчилик билдираман, бу гапларимда эса ҳеч қандай таъмагирлик йўқ. Сўзбошини ўқидим (1), китобингизни авайлаб асрайман, қарз олмоқнинг бермоги бор, деганлари учунгина эмас, яхши бўлгани учун ёзганларингиз ҳақида ёқимли фикрлар қуйилиб келмоқда; Клод Бернарга бағишланган мақолани ўқидим (2), Фейербахга кўз гогуртирдим (3), Гегель (4) ҳақидагини бошладим ва ярмисигача иштиёқ билан ўқидим. Шунчаки дўстлигимиз учунгина ўқиётганим йўқ, аксинча, улар мен учун ниҳоятда қизиқарли, бошлашим биланоқ ўзига тортиб кетди. Сўзбошидаги материализм ва эмпиризмга берилган янги, айни замонда содда ва аниқ таъриф менга жуда ёқди. Гегелнинг бошланиши ҳам маъқул бўлди, давомини яна кўрамиз. Клод Бернардан озми-кўпми асосий фикрингизни англаб олдим, аммо 143-бетда нима демоқчи бўлганингизни тушуниш қийин.
Умуман, бу асар сизнинг энг яхши ва қизиқарли китобингиз сифатида яхши таассурот қолдирди. Хайр, сизни дўстона бағримга босаман.
Сизни севгучи Л. Т.
Мана бу варақда ёзганларимни (ўқиб бўлишингиз билан. ХДК изоҳи) йиртиб ташланг ва ёқиб юборинг. Сабаби, ҳикоям бошимга кўп ташвишлар ёғдирди. Уни “Шимол хабарномаси” («Северный вестник»)га текинга берганим Софья Андреевнага манзур бўлмади, бунга (ҳеч қандай асоссиз) Гуревичдан беҳуда рашк қилиш тутқаноғи ҳам қўшилиб кетди ва биз даҳшатли кунларни бошдан кечирдик. У ўзини ўлдириб қўйишига сал қолди, ниҳоят, мана иккинчи кун яна ҳушини йиғиштириб олди. Шундан кейин у ҳикоя танланган асарларга кириши ҳақида эълон чиқарди, шу заҳотиёқ сизга хат ёзиб, босма табоғига қанча қалам ҳақи тўланишини суриштирди. У адабиёт жамғармасига ўтказаман деб Гуревичдан қалам ҳақи беришини талаб қилди (5).
Сизга, эски дўстимга аҳволимни тушунишингизни ва бирон жойда икки оғиз сўз ёзиб, ҳикоя бир вақтнинг ўзида ҳам “Посредник»да, ҳам танланган асарларда эълон қилинишини айтиб ўтишингизни илтимос қиламан. Бу иш адолат юзасидан тўғри бўлади ва “Шимол хабарномаси”да босилган ҳикоядан бепул фойдаланишларга чек қўяди деб ўйлайман. Агар менга мактуб ёзадиган бўлсангиз, бу ҳақда келишиб олганимизни сездирмайдиган қилиб ёзинг.
- Страхов “Сўзбошида ўзига манзур бўлган мақолаларга қисқача тафсиф бериб, “Фалсафий тафакур» табиатини Толстой, Фейербах, Шопенгауэр асарлари мисолида баён этган эди.
2. “Клод Бсрнар ва тажриба усуллари” мақоласи К. Бернарнинг «Табиатга доир тажрибаларни ўрганишга кириш” китобига бағишланган бўлиб, Страхов уни таржима қилган эди.
3. «Фейербах» мақоласи.
4. “Гегель фалсафасининг бугунги кундаги аҳамияти” (1860) мақоласи.
5. С.А.Толстаянинг оғир руҳий изтиробга тушиб қолиши ўғли Лёванинг узоқ давом этган хасталиги, Ванечканинг бетоб бўлиб қолиши ҳамда “Хўжайин ва хизматкор” ҳикоясини XIV жилдга (уни С.А.Т. нашрга тайёрлаётган эди) киритилишига Толстой рухсат бермагани сингари омилларга боғлиқ.
Н.Н. Страховга
8 март. Москва.
Қадрли Николай Николаевич, сизга ўзим ва бечора хотиним номидан миннатдорчилик билдираман. Сизга ўхшаб фақат бизни эмас, Ванечкани (1) ҳам яхши кўрган дўстлари ҳамдардлик билдиргани унга жуда катта тасалли берди. Мен учун эса бу ўлим акамнинг ўлимидан (2) кўра кучли таъсир кўрсатди.
Бундай ўлимлар (агар марҳум бегуноҳ ва юксак маънавият эгаси сифатида катта муҳаббатга сазовор бўлса) ҳаёт маъносини тўғри англашга ёрдам беради, ҳақиқатни юзага чиқарадиган бундай кутилмаган ҳодисалар йўқотилган нарсаларнинг ўрнини қоплай олади.
Софья Андреевна мени ҳайратда қолдирди. Бу оғир мусибат таъсирида унинг қалбидаги ажиб гўзал фазилатлар очилиб кетди. Ҳозир улар янада кенг намоён бўла бошлади. У ҳар қалай таскин топаётганидан хурсанд бўлаяпманми ёки ундаги ажойиб руҳий кўтаринкилик йўқолиб бораётганига ачинаяпманми, буни ўзим ҳам билмайман. Ўтаётган йиллар бизни тобора яқинлаштираётганига қарамай, ўлим мени у (Софья Андреевна) ва оиламиз билан янада жипслаштиргандай бўлди.
Мен жуда ҳолдан тойганман, шу туфайли, ортиқча ёзолмайман. Сизни дўстона бағримга босаман.
Сизни севгучи Л.Т.
- Ваня Толстой қизилча касаллигидан иафот этган. Шу муносабат билан Страхов 2 мартда Толстойларга таъзия изҳор қилиб хат ёзган эди.
2. Адибнинг акаси Н Н. Толстой 1860 йил 20 сентябрда сил касаллигидан вафот этган эди.
В.Ю. Шимановский, С.Т. Губернарчук ва Д.Е. Гунькога
12 май. Москва.
Хатингизни олганимдан жуда хурсандман, агар сизларнинг истагингизни адо эта олсам янада мамнун бўлардим. Сизларни безовта қилган ҳодиса мени ҳам кўп вақтлардан бери дил-дилдан ғазаблантириб келади ва бу ҳақда ошкора фикр билдиролмаганим учун азоб чекаман. Сизларнинг мактубингиз бу масалада мени рағбатлантиради (1) .
Т.М. Бондарёвга
19-26 август. Ясная Поляна.
Қадрли дўстим Тимофей Михайлович,
Сен қизларимга 15 июлда ёзган ва қарияларга муносиб “сиз” ўрнига “сен” деб мурожаат қилган хатингни олдим, шу пайтгача унга жавоб қайтариш учун ҳеч ким менга халақит бергани йўқ. Кўринадики, мен ҳали Худо йўлида заҳмат чекиш даражасига етмаган эканман, ҳамон арава шотисини қамчилаб бораман, улар отларга тегмайди ёки ўзим тегишини хоҳламайман.
Мен “Само элчиси”ни (2) олдим, агар зарур бўлса асарларим нашр этилаётган пайтда уни ҳам қўшиб юбораман.
Француз тилига таржима қилинган ва қизим орқали Минусинскка юборилган асаринг (3) йўқолганидан жуда афсусланаман, янгисини эса ҳали топганимиз йўқ. Қўлимга тушиб қолса жўнатишга ҳаракат қиламан. Маърифатли халқлар яшайдиган ҳамма хорижий мамлакатларда ерлар эгаларидан қайтариб олинган ва ким ерда ишлаётган бўлса, унга ўша киши эгалик қилади. Фақат ёввойи, маърифатсиз одамларгина ер худонинг мулки деб ҳисоблайдилар ва ерга алоқаси йўқ одамлар унга хўжайинлик қиладилар. Шунинг учун ҳам одамларга тушунтириш керакки, улар маърифат деб ҳисоблаган нарсалар аслида маърифат эмас, балки алдоқчиликдир, улар ҳамон ерга эгалик қилиб, уни сотиш ва сотиб олишда давом этар эканлар, уларнинг ёввойилар ва мажусийлар ҳамда қароқчилардан ҳеч қандай фарқи қолмайди. Мен ўлимим олдидан бу ҳақиқатни одамларга аниқ-равшан етказишни хоҳлайман. Ҳозир шу ҳақда ёзмокдаман.
“Худонинг салтанати ичимиздадир” китобимни сенга жўнатишни истайман, аммо йўлда уни олиб қўйишлари ва йўқотиб юборишларидан қўрқаман. Бемалол олса бўладиган манзилни кўрсатсанг, шу жойга жўнатаман. Бирон муҳим гапинг бўлса, менга ёзиб юбор. Умримиз оз қолган, тириклигимизда дилимиздаги гапларни тезроқ ва таъсирлироқ қилиб айтиб қолайлик. Сенга худо ҳамиша мададкор бўлсин.
Сени севган биродаринг Лев Толстой.
- Мактуб муаллифлари — қишлоқ ўқитувчилари 22 апрелда Толстойга мурожаат қилиб, деҳқонларни шафқатсиз калтаклаб жазоланишидан норозилик билдирган ва ундан матбуот орқали ёрдам беришни сўраган эдилар. Декабрь ойида Толстой шу масалага бағишланган «Шармандалик» мақоласини ёзган.
2. Бондарёвнинг мақоласи. Матн сақланиб қолмаган.
3. Бондарёвнинг «Меҳнатсеварлик ва текинхўрлик ёки ер эгасининг тантанаси” асари 1890 йилда Парижда босилган.
Л. Сарраканга
26 август. Ясная Поляна.
Марҳаматли давлатпаноҳ,
Мен китобингизни олдим ва уни қизиқиш ҳамда мамнуният билан ўқиб чиқдим. Ҳикоялар ичида менга “Ҳамшира Симплициянинг мўьжизаси” эмас, “Миллиардер аёл” кўпроқ ёқди (1).
Китоб яхлит ҳолда яхши ёзилган, мени эслагани ва уни юборгани учун муаллифдан жуда миннатдорман.
Марҳаматли давлатпаноҳ, сизга бўлган катта ҳурматимни қабул қилгайсиз.
26 август, 1895 йил. Лев Толстой.
Н.Н. Страховга
5 октябрь. Ясная Поляна.
Ёзиш тобора машаққатли бўлиб бормоқда (2) ва кўнглимга уриб кетди, беҳуда, қабиҳ иш, энг асосийси, ҳеч нарсага арзимайдиган текинхўр зиёлилар учун ёзиш виждонга хилоф, беҳуда уринишдан бошқа нарса эмас.
Бетоблигимда “Фалсафа масалалари” («Вопросы философии») журналининг охирги сонини ўқидим. Ҳаммаси оқилона ва ҳаммаси қуп-қуруқ.
Хайр, сизни ўпаман.
Сизни севгучи Л. Толстой.
Журналлар ҳақида гапиришдан фойда йўқ, ҳаммаси қуп-қуруқ, бунинг устига андишасиз ва сохта.
Бугун бир америкалик ҳузуримга келди (3) ва Америка ҳам Россиянинг ўзи, фақат мужиклар йўқ деб мени лақиллатмоқни бўлди. Мен эса ўйлаб кетдим. Агар ана шу мужик бўлмаганда, аллақачон соғинч ва умидсизликдан ўлиб кетар эдим.
Т. Л. Толстаяга
25 октябрь. Ясная Поляна.
Сени тинимсиз ўйлайман, ҳар сонияда келиб қоласан деб йўлга қарайман, тушларимда ҳам сени кўраман, аммо шунга қарамай, хатимда қандай қилиб сен ҳақингда бирон оғиз сўз айтмаганимга ҳайронман.
Болаларнинг менга тошдек оғир ботаётган феъл-атвори ўзгариб қолди. Андрей мен билан гаплашиб, мулойим муомила қилди ва яхши одам бўлишга ваъда берди. Миша эса, мен кутгандан кўра маъқулроқ чиқди. Ғалатироқ кўринганига қарамай, бундай меҳр-муҳаббатнинг фойдали жиҳатлари кўп. Айниқса, онанг билан иноқлашиб кетганимиз мени ниҳоятда қувонтиради. Ёзишга унчалик ҳушим келишмаяпти, аммо афсусланаётганим йўқ. “Тирилиш”дан безор бўлдим. Агар Гуревични кўрсанг (ундан хат олдим) айтиб қўйгин-ки, биринчидан, ҳозир тайёр нарсам йўқ, буни эса, ҳали-бери тамомлай олмайман; иккинчидан, у битса, “Посредник”ка беришга ваъда қилганман (4). Икскуль “Худо салтанати”ни (“Худонинг салтанати ичимиздадир” назарда тутилмоқда. ХДК изоҳи) қисқартиргани ёки қисқартирмоқчи бўлгани менга жуда маъқул (5). Буни зарур деб ўйлайман…
Л.Т.
- Сарракан 6 ангустда ўз ҳикоялар тўплами билан бирга юборган мактубида шундай ёзган эди: “Ҳикояларимдан бири: «Ҳамшира Симплициянинг мўьжизаси” сиз доимо қизиқиб келаётган ижтимоий ахлоқ дунёси билан ҳамоҳанглик касб этади”. Толстойнинг жавоб мактуби француз тилида ёзилган.
2. Толстой «Тирилиш» романи устида ишламоқда эди.
3. Америкаликнинг кимлиги номаълум. Толстой 6 октябрда кундалигига: Америкалик бойиб кетган ишчи — асли финландиялик, социалист, коммунист келди. Ёқимсиз киши, аммо кўп қизиқ нарсаларни гапириб берди”, — деб ёзган эди.
4. Гуревич 19 ноябрда “Тирилиш”ни назарда тутиб: «Шундай қилингки, янги асарингизни бошқа нашрлар қаторида биз ҳам босиб чиқарайлик», — деб ёзган эди. Аммо “Тирилиш”, Толстой истаганидек, “Посредник”да босилган эмас.
5. В.И. Икскуль — “Худонинг салтанати ичимиздадир” мақоласини итальян тилига таржима қилган. Толстой октябрда таржимани ўқиб, «даҳшатли даражада чўзилиб кетган» деган эди. В.И.Икскуль паъдасини бажармаган..
И.Б. Файнермапга
18 ноябрь. Ясная Поляна.
Иван Михайлович қўлёзмангизни менга етказди (1) Мен Москвага жўнамоқчиман, ортиқча юк бўлмасин деб уни сизга қайтариб юборяпман. Кейинчалик батафсил ёзаман. Иштиёқ бўлса, давом эттиришга арзийди. Таъсирли чиқиши учун қайта ишлаш, қисқартириш, тинитиш ва ҳамма нарсани сўзлаб беришга ингилишдан қочиш керак. Мазмунга алоқаси йўқ жойлари кўпайиб кетгани таассуротни бузади.
Сизни севгучи Л. Т.
Л.Я. Гуревичга
Декабрь (?). Москва.
Менга таниш аёл ўз ҳикоясини ўқиб берди, унга сарлавҳа қўйилмаган, аммо у “Етим қиз” деб аташни хохламаяпти. Ҳикоя менга жуда ёқди, сизга жўнатишни тайинладим. У рози бўлди, шуни сизга билдириб қўймоқчиман. Муаллиф ҳақида қўшимча маълумотлар зарур бўлса, Таняга хат ёзинг. Улар жуда қадрдон (2)
Аким Львовичнинг китобини танишимга берган эдим, у, ўзим кутганимдек, ўқиб жуда хурсанд бўлди. Китоб учун муаллифга миннатдорчилик билдириб қўйинг (3)
Қўлингизни дўстона сиқиб Лев Толстой.
Л.Я. Гуревичга
8-9 декабрь. Ясная Поляна.
Қадрли Любовь Яковлевна,
Кўпдан буён сизга жавоб ёзолмаганим учун кечирасиз. Мен айтадиган гапларни оғзаки етказгин деб Петербургга — Таняга ёзган эдим. Ҳозир менда ҳеч нарса йўқ — гап-сўз бўлаётган повесть эса ҳали битган эмас, мен уни бутунлай ташлаб қўйганман, ҳозирча бошқаси йўқ. Сизга бирон наф етказишни жудаям хоҳлайман, чунки журналингиз менга тобора кўпроқ маъқул келмоқда.
Сўнгги сонда Соллогуб ва Вагнернинг тоқат қилиб бўлмайдиган ифлос, мазмунсиз нарсаларини ҳисобга олмаганда, яхши сараланган, Семёновнинг ҳикояси ажойиб (4) Бардам туринг, бутун қалбим билан сизга тилакдошман, фақат сўзда эмас, амалда ҳамфикр эканлигимни билдира олсам, жуда хурсанд бўлардим. Сиз эса бутун вужудингизни журналга бахшида қилиб қўйманг, қалбингиз мингта журналдан қиммат туришини унутманг.
- И.М.Файнерман «Суд» ҳикояси қўлёзмасини Толстойга юборган эди.
2. С.А.Страхоиичнинг «Етим қиз» ҳикояси “Шимол хабарномаси»да босилган эмас. У “Г1осрсдник»да эълон қилинган. И.Е.Репин ҳикояга расмлар чизган.
3. А.Волинский ўзининг «Рус танқидчилари» (СПб, 1885) китобини Толстойга юборган эди.
4. Гап “Шимол хабарномаси” («Северный вестник»)нинг 11-сони устида кетмоқда. Толстой унда босилган Ф.Соллогубнинг «Оғир тушлар» романи на ёзувчи Н.П.Вагнернинг “Рассом Папильоннинг туши» ҳикояси ҳақпда салбий фикр билдирган. С.Т.Семёновнинг “Ҳисоб-китоб куни» ҳикоясини маъқуллаган эди.
1896 йил
Н.Н. Страховга
Январнинг ўртаси. Ясная Поляна.
Қадрли Николай Николаевич.
… Шу кунларда Шекспир ҳақидаги қарашларимни текшириб кўриш ва унга салбий баҳо бериб, адолатсизлик қилаётган бўлсам, бунга бутунлай барҳам бериш мақсадида “Қирол Лир” ва “Ҳамлет”ни қайта кўрдим (1) “Ҳамлет” — нақадар қўпол, ахлоқсиз ва ярамас асар. Ҳаммаси мажусийларча қасос олиш асосига қурилган, ягона мақсад — нима қилиб бўлса-да, кучли таъсирчанликка эришиш. Муаллиф таъсир кўрсатишга шу даражада маҳлиё бўлиб кетганки, ҳатто бош қаҳрамон характерини яратиш ҳақида дурустроқ ўйлаб ўтирмайди ҳам; ҳамма бу иродасиз кишининг гениал тасвири деган тўхтамга келган. Мен омманинг мулоҳазалари шунчалик ночорлашиб кетгани ва бу даражада ўзини ўзи алдаб келаётганини ҳозир янада аниқ ҳис қилдим…
С.Т. Семёновга
21 март. Москва.
Қадрли Сергей Терентьевич, драмангиз ҳақида ёқимсиз гаплар айтишга тўғри келганлигидан қаттиқ афсусдаман. Сўзлаб берганингизда анча яхши эди. Асосийси, бош қаҳрамон яхши чиқмаган. У жонли одамга ўхшамайди, нуқул чайналган гапларни тарғиб қилади. Бунисиям майли, тушкунликка тушманг. Ё қайта ишланг, ё янгидан ёзинг. Сизнинг вақтингиз кўп, шубҳасиз, келажагингиз олдинда. Ҳар бир қиёфанинг ўз сояси ҳам бўлиши керак, шундагина у жонли чиқади, сизда эса бу нарса йўқ. Ўқитувчида ҳам жозиба етишмайди, у ўта аҳмоқ. Хайр…(2)
С.Н. Толстойга
19 апрель. Москва.
Бизнинг беҳаловат, телба умримиз одатдагидек бир нав ўтиб турибди. Фақат эрталаблари, ўзим ёлғиз бўлган пайтлардагина ором оламан, бошқа вақтларда нақд чайқов бозори. Энди тож кийиш маросимида (3) ва баҳордан кейин бундан батгар бўлади. Кеча велосипедда шаҳар ташқарисига чиқдим, ер ҳайдашаётганини кўрдим, тўрғайлар сайрашини эшитдим, тупроқ нафаси димоғимга тегди. Ҳозирги ҳаётимдан кўра бошқача яшашни қўмсаб қолдим. Кеча кечқурун театрда бўлдим. Вагнернинг “Зигфрид” операсига ёзган ва ҳозир шов-шув бўлаётган янги мусиқани тингладим (4) Мен биринчи кўри- нишнинг охиригача зўрға ўтирдим ва қаттиқ дарғазаб ҳолда чиқиб кетдим, ҳозир хотиржам гапира олмайман. Буаҳмоқона нарса, ҳатто 7 ёшдан ошган болалар ҳам эшитиши номуносиб бўлган масхарабозлик, сохта дабдабабозлик- дан бошқа нарса эмас, унда мусиқадан асар йўқ. Бир неча минг одам ўтириб, офаринбозлик қилади. Мусиқа имкониятлари ҳақидаги фикрларингга қушила- ман. Мен шу имкониятларни кенгайтираяпман, холос. Балки болалигимдан бошлабдидим бузилиб кетгандир, лекин Вагнерга махдиё бўлгандан кўра Бет- ховенни рад этган киши мусиқани кўпроқ тушунади деб ўйлайман. Хайр.
- Толстой 1896 йил январь ойида “Эрмитаж” театрида қўйилган Шекспир драмаларини кўрган эди.
2. Семёнов Толстойга ўзининг “Жанжал” драмасини юборган ва 6 мартдаги хатида “қаттиқ ва шафқатсиа” фикр айтишини сўраган эди.
3. Ннколай II нинг тож кийиш маросими 14 майга белгиланган эди.
4. Татьяна Львовна 19 апрелда: «Кеча «Зигфрид»ни кўргани бордик. Дадам иккинчи саҳнагача ўтира олмасдан сўкиниб театрдан чиқиб кетди. Бу аҳвол Сергей Иванович (Танеев) билан кечқурунги суҳбат чоғида ҳам давом этди”, — деб ёзган эди. Бу спектакль таассуротлари Толстойнинг «Санъат нима?» рисоласида ҳам ўз аксини топган.
Жон Кенвортига
27 июнь, Ясная Поляна.
… Энди китобингиз ҳақида. Мен уни ўқидим, сизни ёқтирганим ва ҳурмат қилганим учун бор ҳақиқатни айтаман. Китобингиз жиддий таъсир кўрсата олмайди, сабаби, биринчидан, у жуда хом. Муаллиф ўзи ёзаётганларини яхши ҳис этган ва уларни ўқувчи ҳам шундай қабул қилади деб ўйлаган, натижада ўзи ҳис этган туйғуларни ўқувчида уйғота олмаган. Бундан ташқари, унга сайқал берилмаган. Жуда кўп тасвирлар гўзал бўлса-да, ортиқча. Асар, йўналишига кўра, бадиий; бадиий асар жиддий адабий сайқал беришни талаб қилади, бу ерда эса худди ана шу нарса йўқ…(1)
(Мактуб инглиз тилида ёзилган.)
1897 йил
Луиза Брюммерга
26 февраль. Никольская.
… Сиз орқали Бьернсонга (2) китобини олганим ҳақида хабар бериш имкони туғилганидан жуда миннатдорман. “Қирол”дан жуда хурсанд бўлдим (буни мутлақо самимий, ҳеч қандай расмиятсиз айтмокдаман; мен уни бир қанча дўстларимга ўқиб бердим ва мени тўлқинлантирган гўзал жиҳатларини алоҳида таъкидладим), мени ёдга олгани учун ҳам миннатдорчилик билдираман. Замонавий ёзувчилар орасида у менга жуда ёқади. Ёзган ҳар бир асари менга катта завқ бағишлашдан ташқари янги уфқларни ҳам очиб беради.
А.А. Александровга
12 (?) август. Ясная Поляна.
Марҳаматли жаноб Анатолий Александрович,
Ф.Ф.Тишчепко ўзининг “Ризқи-рўзимиз — нон” ҳикояси ҳақидаги фикрларимни ёзиб юборишни сўраяпти. Унинг илтимосини мамнуният билан бажараман. Менинг фикримча, бу ҳикоя ҳар қандай жиддий ўқувчига жуда кучли таъсир қилади. Бундан ташқари, ҳикоя жуда яхши ёзилган. Агар уни босиб чиқарсангиз олийжаноб иш қилган бўлардингиз…(3)
С.Т. Семёновга
9 ноябрь. Ясная Поляна.
Қимматли Сергей Терентьевич, сизга азият етказиш мен учун ниҳоятда оғир…
“Яшил қушлар …” асарингиз яхши чиқмаган. У на ташқи, на ички жиҳатдан қизиқарли эмас, характерлар ҳам йўқ. Асосий қаҳрамонлар бутунлай жозибасиз, бошқалари алмисоқдан қолган, хира типлар. Назаримда, сиз драма соҳасида ёзишга мойил эмассиз ёки ҳали бунга эрта. Сизга буларни айтиш менга азоб беради, аммо ҳақиқат ҳамма нарсадан аъло. Сизнинг кўп ҳикояларингиз — энг соддалари ва энг яхшилари — жуда ажойиб эди, аммо мана бу нарсангиз ҳар қандай танқиддан паст. Тил жиҳатдан ҳам ғариб. Аммо сиз умидсизликка тушманг, агар туйғуларингиз жўш уриб турса, ҳикоя ва қиссалар ёзинг. Ёки ёзмай қўя қолсангиз ҳам майли. Шундай қилиб яшаса ҳам бўлади. Энг муҳими, келажагингизга путур етказиб қўйманг. У ҳозир жойида. Мана бу нарсангизда ва “Рус сўзи” («Русское слово»)да чиққан асарингизда ҳам туйғулар ўрнига фикрлар устунлик қилади. Мендан хафа бўлманг ва тушкунликка тушманг. Қишлоқда яхши яшаяпман. Москвага борганимда учрашсак, янада батафсил гаплашамиз.
Сизни севгучи Л. Толстой.
- Жон Ксннорти — инглиз ёзувчиси, Толстой ҳақида китоб ёзган.
2. Бьернсон Бьернстьерне (1832-1910) — норвег ёзувчиси ва жамоат арбоби. Унинг илтимосига мунофиқ Л. Брюммср-Клауэнштейн Л.Толстойга хат ёзиб, Бьернсон жунатган “Қирол” драмаси ҳақидаги фикрларини сўраган эди.
3. Тишченко 3 августдаги хатида мазкур ҳикояни «Вестник Европа» ва «Русскос богатстно” журналлари турли баҳоналар билан рад этишаётгани ҳақида ёзган эди. Ҳикоя Толстой ёзган сўзбоши билан «Русское обозрение» журналида (1897, 10-сон) эълон қилинган.
Саҳифа қуйисида Лев Толстойнинг кундаликларини (1989-1891 йиллар) мутолаа қилишингиз мумкин
Манба: Жаҳон адабиёти,2012, феврал
Lev TOLSTOY
ASOSIY QAHRAMONLARIM — HAQIQAT
(Xatlar Kundaliklardan)
Ortiqboy Abdullaev tarjimasi
XATLAR
1895
N.N. Straxovga
27-28 yanvar. Moskva.
Qadrli Nikolay Nikolaevich!
Kitob yuborganingiz uchun nihoyatda minnatdorman.
Siz ko’rsatgan joylarni va ishonch bilan aytamanki, kitobni boshdan oxirigacha to’la o’qib chiqaman (1). Sizga jo’natilayotgan korrektura juda chaplanib ketgan. Marhamat qiling, uni shunday xunuk ahvolda nashrga topshira ko’rmang (2). Sizdan keyin uni yana bir bor ko’zdan o’tkazish zarur. Gurevichga ham korrekturani so’rab xat yozaman. Siz oliyjanoblik qilib, yoqmagan joylarini tag’in yana bir marta ko’rib, tuzatib chiqsangiz nihoyatda minnatdor bo’lardim. Bu hikoya menga yoqmaydi. Sizning mulohazalaringizda ham ma’qullash ohangini sezmadim. Marhamat ko’rsatib, bu hikoya haqidagi keskin fikrlaringizni ko’nglimga qaramasdan ochiqchasiga yozib yuboring. Qobiliyatim pasayib ketganmi-yo’qmi, shuni bilishga qiziqaman. Agar shunday bo’lsa, bundan zarracha qayg’urib yoki hayratga tushib o’tirmayman, sababi, men hozir 40 yil oldingiga o’xshab yugura olmayman-ku (3)
Xo’p, endi xayr. Sizni o’paman. L. Todstoy
Bu xatni sizga mening yaqin tanishim, gubernatorning ukasi Zinov`ev olib boradi (4).
- Straxov o’zining “Falsafiy ocherklar» (SPb, 1895) kitobini adibga yuborgan edi. U 25 yanvarda yoagan xatida Tolstoydan: “So’zboshini albatta o’qishingizni surayman. Yana, albatta, “Tafakkurning bosh masalasi» ni ham, — deb iltimos qilgan edi.
2. “Xo’jayin va xizmatkor” hikoyasining korrekturasi.
3. Straxov 29 yanvarda shunday javob qaytaradi: «Yana men yutoqib qayta o’qishga kirishdim v tamom qilmaguncha boshimni ko’tarmadim. Sizning tasviringizga qiyos yo’q. Qobiliyatingiz pasayib qolganmi? Pasaygan emas, har bir misra mahoratingizdan nishona berib turibdi. G’alati fikrlar miyangizga qaerdan kelib qoldi! Har bir chizgidagi aniqlik va beg’uborlik bag’oyat ajoyib.
4. A. A. Zinov`ev Tula gubernatori N. A. Zinov`evning ukasi. Gubernatorning dehqonlarga qarshi qo’zg’agan shafqatsiz jazo choralarini Tolstoy «Xudoning saltanati ichimizdadir» risolasida fosh etgan.
N.N. Straxovga
14 fevral. Moskva.
Kadrli Nikolay Nikolaevich!
Korrekturani ikki martalab qayta o’qiganingiz uchun juda-juda minnatdorman va sizni bunday og’ir mehnatga boshqa jalb etolmayman. Bugun tuzatilgan korrekturani to’g’ridan-to’g’ri redaktsiyaga jo’natdim. Kitobingizni oldim va sizga chuqur minnatdorchilik bildiraman, bu gaplarimda esa hech qanday ta’magirlik yo’q. So’zboshini o’qidim (1), kitobingizni avaylab asrayman, qarz olmoqning bermogi bor, deganlari uchungina emas, yaxshi bo’lgani uchun yozganlaringiz haqida yoqimli fikrlar quyilib kelmoqda; Klod Bernarga bag’ishlangan maqolani o’qidim (2), Feyerbaxga ko’z gogurtirdim (3), Gegel` (4) haqidagini boshladim va yarmisigacha ishtiyoq bilan o’qidim. Shunchaki do’stligimiz uchungina o’qiyotganim yo’q, aksincha, ular men uchun nihoyatda qiziqarli, boshlashim bilanoq o’ziga tortib ketdi. So’zboshidagi materializm va empirizmga berilgan yangi, ayni zamonda sodda va aniq ta’rif menga juda yoqdi. Gegelning boshlanishi ham ma’qul bo’ldi, davomini yana ko’ramiz. Klod Bernardan ozmi-ko’pmi asosiy fikringizni anglab oldim, ammo 143-betda nima demoqchi bo’lganingizni tushunish qiyin.
Umuman, bu asar sizning eng yaxshi va qiziqarli kitobingiz sifatida yaxshi taassurot qoldirdi. Xayr, sizni do’stona bag’rimga bosaman.
Sizni sevguchi L. T.
Mana bu varaqda yozganlarimni (o’qib bo’lishingiz bilan. XDK izohi) yirtib tashlang va yoqib yuboring. Sababi, hikoyam boshimga ko’p tashvishlar yog’dirdi. Uni “Shimol xabarnomasi” («Severniy vestnik»)ga tekinga berganim Sof`ya Andreevnaga manzur bo’lmadi, bunga (hech qanday asossiz) Gurevichdan behuda rashk qilish tutqanog’i ham qo’shilib ketdi va biz dahshatli kunlarni boshdan kechirdik. U o’zini o’ldirib qo’yishiga sal qoldi, nihoyat, mana ikkinchi kun yana hushini yig’ishtirib oldi. Shundan keyin u hikoya tanlangan asarlarga kirishi haqida e’lon chiqardi, shu zahotiyoq sizga xat yozib, bosma tabog’iga qancha qalam haqi to’lanishini surishtirdi. U adabiyot jamg’armasiga o’tkazaman deb Gurevichdan qalam haqi berishini talab qildi (5).
Sizga, eski do’stimga ahvolimni tushunishingizni va biron joyda ikki og’iz so’z yozib, hikoya bir vaqtning o’zida ham “Posrednik»da, ham tanlangan asarlarda e’lon qilinishini aytib o’tishingizni iltimos qilaman. Bu ish adolat yuzasidan to’g’ri bo’ladi va “Shimol xabarnomasi”da bosilgan hikoyadan bepul foydalanishlarga chek qo’yadi deb o’ylayman. Agar menga maktub yozadigan bo’lsangiz, bu haqda kelishib olganimizni sezdirmaydigan qilib yozing.
- Straxov “So’zboshida o’ziga manzur bo’lgan maqolalarga qisqacha tafsif berib, “Falsafiy tafakur» tabiatini Tolstoy, Feyerbax, Shopengauer asarlari misolida bayon etgan edi.
2. “Klod Bsrnar va tajriba usullari” maqolasi K. Bernarning «Tabiatga doir tajribalarni o’rganishga kirish” kitobiga bag’ishlangan bo’lib, Straxov uni tarjima qilgan edi.
3. «Feyerbax» maqolasi.
4. “Gegel` falsafasining bugungi kundagi ahamiyati” (1860) maqolasi.
5. S.A.Tolstayaning og’ir ruhiy iztirobga tushib qolishi o’g’li Lyovaning uzoq davom etgan xastaligi, Vanechkaning betob bo’lib qolishi hamda “Xo’jayin va xizmatkor” hikoyasini XIV jildga (uni S.A.T. nashrga tayyorlayotgan edi) kiritilishiga Tolstoy ruxsat bermagani singari omillarga bog’liq.
N.N. Straxovga
8 mart. Moskva.
Qadrli Nikolay Nikolaevich, sizga o’zim va bechora xotinim nomidan minnatdorchilik bildiraman. Sizga o’xshab faqat bizni emas, Vanechkani (1) ham yaxshi ko’rgan do’stlari hamdardlik bildirgani unga juda katta tasalli berdi. Men uchun esa bu o’lim akamning o’limidan (2) ko’ra kuchli ta’sir ko’rsatdi.
Bunday o’limlar (agar marhum begunoh va yuksak ma’naviyat egasi sifatida katta muhabbatga sazovor bo’lsa) hayot ma’nosini to’g’ri anglashga yordam beradi, haqiqatni yuzaga chiqaradigan bunday kutilmagan hodisalar yo’qotilgan narsalarning o’rnini qoplay oladi.
Sof`ya Andreevna meni hayratda qoldirdi. Bu og’ir musibat ta’sirida uning qalbidagi ajib go’zal fazilatlar ochilib ketdi. Hozir ular yanada keng namoyon bo’la boshladi. U har qalay taskin topayotganidan xursand bo’layapmanmi yoki undagi ajoyib ruhiy ko’tarinkilik yo’qolib borayotganiga achinayapmanmi, buni o’zim ham bilmayman. O’tayotgan yillar bizni tobora yaqinlashtirayotganiga qaramay, o’lim meni u (Sof`ya Andreevna) va oilamiz bilan yanada jipslashtirganday bo’ldi.
Men juda holdan toyganman, shu tufayli, ortiqcha yozolmayman. Sizni do’stona bag’rimga bosaman.
Sizni sevguchi L.T.
- Vanya Tolstoy qizilcha kasalligidan iafot etgan. Shu munosabat bilan Straxov 2 martda Tolstoylarga ta’ziya izhor qilib xat yozgan edi.
2. Adibning akasi N N. Tolstoy 1860 yil 20 sentyabrda sil kasalligidan vafot etgan edi.
V.YU. Shimanovskiy, S.T. Gubernarchuk va D.YE. Gun`koga
12 may. Moskva.
Xatingizni olganimdan juda xursandman, agar sizlarning istagingizni ado eta olsam yanada mamnun bo’lardim. Sizlarni bezovta qilgan hodisa meni ham ko’p vaqtlardan beri dil-dildan g’azablantirib keladi va bu haqda oshkora fikr bildirolmaganim uchun azob chekaman. Sizlarning maktubingiz bu masalada meni rag’batlantiradi (1) .
T.M. Bondaryovga
19-26 avgust. Yasnaya Polyana.
Qadrli do’stim Timofey Mixaylovich,
Sen qizlarimga 15 iyulda yozgan va qariyalarga munosib “siz” o’rniga “sen” deb murojaat qilgan xatingni oldim, shu paytgacha unga javob qaytarish uchun hech kim menga xalaqit bergani yo’q. Ko’rinadiki, men hali Xudo yo’lida zahmat chekish darajasiga yetmagan ekanman, hamon arava shotisini qamchilab boraman, ular otlarga tegmaydi yoki o’zim tegishini xohlamayman.
Men “Samo elchisi”ni (2) oldim, agar zarur bo’lsa asarlarim nashr etilayotgan paytda uni ham qo’shib yuboraman.
Frantsuz tiliga tarjima qilingan va qizim orqali Minusinskka yuborilgan asaring (3) yo’qolganidan juda afsuslanaman, yangisini esa hali topganimiz yo’q. Qo’limga tushib qolsa jo’natishga harakat qilaman. Ma’rifatli xalqlar yashaydigan hamma xorijiy mamlakatlarda yerlar egalaridan qaytarib olingan va kim yerda ishlayotgan bo’lsa, unga o’sha kishi egalik qiladi. Faqat yovvoyi, ma’rifatsiz odamlargina yer xudoning mulki deb hisoblaydilar va yerga aloqasi yo’q odamlar unga xo’jayinlik qiladilar. Shuning uchun ham odamlarga tushuntirish kerakki, ular ma’rifat deb hisoblagan narsalar aslida ma’rifat emas, balki aldoqchilikdir, ular hamon yerga egalik qilib, uni sotish va sotib olishda davom etar ekanlar, ularning yovvoyilar va majusiylar hamda qaroqchilardan hech qanday farqi qolmaydi. Men o’limim oldidan bu haqiqatni odamlarga aniq-ravshan yetkazishni xohlayman. Hozir shu haqda yozmokdaman.
“Xudoning saltanati ichimizdadir” kitobimni senga jo’natishni istayman, ammo yo’lda uni olib qo’yishlari va yo’qotib yuborishlaridan qo’rqaman. Bemalol olsa bo’ladigan manzilni ko’rsatsang, shu joyga jo’nataman. Biron muhim gaping bo’lsa, menga yozib yubor. Umrimiz oz qolgan, tirikligimizda dilimizdagi gaplarni tezroq va ta’sirliroq qilib aytib qolaylik. Senga xudo hamisha madadkor bo’lsin.
Seni sevgan birodaring Lev Tolstoy.
- Maktub mualliflari — qishloq o’qituvchilari 22 aprelda Tolstoyga murojaat qilib, dehqonlarni shafqatsiz kaltaklab jazolanishidan norozilik bildirgan va undan matbuot orqali yordam berishni so’ragan edilar. Dekabr` oyida Tolstoy shu masalaga bag’ishlangan «Sharmandalik» maqolasini yozgan.
2. Bondaryovning maqolasi. Matn saqlanib qolmagan.
3. Bondaryovning «Mehnatsevarlik va tekinxo’rlik yoki yer egasining tantanasi” asari 1890 yilda Parijda bosilgan.
L. Sarrakanga
26 avgust. Yasnaya Polyana.
Marhamatli davlatpanoh,
Men kitobingizni oldim va uni qiziqish hamda mamnuniyat bilan o’qib chiqdim. Hikoyalar ichida menga “Hamshira Simplitsiyaning mo’`jizasi” emas, “Milliarder ayol” ko’proq yoqdi (1).
Kitob yaxlit holda yaxshi yozilgan, meni eslagani va uni yuborgani uchun muallifdan juda minnatdorman.
Marhamatli davlatpanoh, sizga bo’lgan katta hurmatimni qabul qilgaysiz.
26 avgust, 1895 yil. Lev Tolstoy.
N.N. Straxovga
5 oktyabr. Yasnaya Polyana.
Yozish tobora mashaqqatli bo’lib bormoqda (2) va ko’nglimga urib ketdi, behuda, qabih ish, eng asosiysi, hech narsaga arzimaydigan tekinxo’r ziyolilar uchun yozish vijdonga xilof, behuda urinishdan boshqa narsa emas.
Betobligimda “Falsafa masalalari” («Voprosi filosofii») jurnalining oxirgi sonini o’qidim. Hammasi oqilona va hammasi qup-quruq.
Xayr, sizni o’paman.
Sizni sevguchi L. Tolstoy.
Jurnallar haqida gapirishdan foyda yo’q, hammasi qup-quruq, buning ustiga andishasiz va soxta.
Bugun bir amerikalik huzurimga keldi (3) va Amerika ham Rossiyaning o’zi, faqat mujiklar yo’q deb meni laqillatmoqni bo’ldi. Men esa o’ylab ketdim. Agar ana shu mujik bo’lmaganda, allaqachon sog’inch va umidsizlikdan o’lib ketar edim.
T. L. Tolstayaga
25 oktyabr. Yasnaya Polyana.
Seni tinimsiz o’ylayman, har soniyada kelib qolasan deb yo’lga qarayman, tushlarimda ham seni ko’raman, ammo shunga qaramay, xatimda qanday qilib sen haqingda biron og’iz so’z aytmaganimga hayronman.
Bolalarning menga toshdek og’ir botayotgan fe’l-atvori o’zgarib qoldi. Andrey men bilan gaplashib, muloyim muomila qildi va yaxshi odam bo’lishga va’da berdi. Misha esa, men kutgandan ko’ra ma’qulroq chiqdi. G’alatiroq ko’ringaniga qaramay, bunday mehr-muhabbatning foydali jihatlari ko’p. Ayniqsa, onang bilan inoqlashib ketganimiz meni nihoyatda quvontiradi. Yozishga unchalik hushim kelishmayapti, ammo afsuslanayotganim yo’q. “Tirilish”dan bezor bo’ldim. Agar Gurevichni ko’rsang (undan xat oldim) aytib qo’ygin-ki, birinchidan, hozir tayyor narsam yo’q, buni esa, hali-beri tamomlay olmayman; ikkinchidan, u bitsa, “Posrednik”ka berishga va’da qilganman (4). Ikskul` “Xudo saltanati”ni
(“Xudoning saltanati ichimizdadir” nazarda tutilmoqda. XDK izohi) qisqartirgani yoki qisqartirmoqchi bo’lgani menga juda ma’qul (5). Buni zarur deb o’ylayman…L.T.
- Sarrakan 6 angustda o’z hikoyalar to’plami bilan birga yuborgan maktubida shunday yozgan edi: “Hikoyalarimdan biri: «Hamshira Simplitsiyaning mo’`jizasi” siz doimo qiziqib kelayotgan ijtimoiy axloq dunyosi bilan hamohanglik kasb etadi”. Tolstoyning javob maktubi frantsuz tilida yozilgan.
2. Tolstoy «Tirilish» romani ustida ishlamoqda edi.
3. Amerikalikning kimligi noma’lum. Tolstoy 6 oktyabrda kundaligiga: Amerikalik boyib ketgan ishchi — asli finlandiyalik, sotsialist, kommunist keldi. Yoqimsiz kishi, ammo ko’p qiziq narsalarni gapirib berdi”, — deb yozgan edi.
4. Gurevich 19 noyabrda “Tirilish”ni nazarda tutib: «Shunday qilingki, yangi asaringizni boshqa nashrlar qatorida biz ham bosib chiqaraylik», — deb yozgan edi. Ammo “Tirilish”, Tolstoy istaganidek, “Posrednik”da bosilgan emas.
5. V.I. Ikskul — “Xudoning saltanati ichimizdadir” maqolasini ital`yan tiliga tarjima qilgan. Tolstoy tarjimada haddan ortiq cho’zilgan jumlalar ko’pligidan norozi bo’lgan.I.B. Faynermapga
18 noyabr`. Yasnaya Polyana.Ivan Mixaylovich qo’lyozmangizni menga yetkazdi (1) Men Moskvaga jo’namoqchiman, ortiqcha yuk bo’lmasin deb uni sizga qaytarib yuboryapman. Keyinchalik batafsil yozaman. Ishtiyoq bo’lsa, davom ettirishga arziydi. Ta’sirli chiqishi uchun qayta ishlash, qisqartirish, tinitish va hamma narsani so’zlab berishga ingilishdan qochish kerak. Mazmunga aloqasi yo’q joylari ko’payib ketgani taassurotni buzadi.
Sizni sevguchi L. T.L.YA. Gurevichga
Dekabr (?). Moskva.Menga tanish ayol o’z hikoyasini o’qib berdi, unga sarlavha qo’yilmagan, ammo u “Etim qiz” deb atashni xoxlamayapti. Hikoya menga juda yoqdi, sizga jo’natishni tayinladim. U rozi bo’ldi, shuni sizga bildirib qo’ymoqchiman. Muallif haqida qo’shimcha ma’lumotlar zarur bo’lsa, Tanyaga xat yozing. Ular juda qadrdon (2)
Akim Lvovichning kitobini tanishimga bergan edim, u, o’zim kutganimdek, o’qib juda xursand bo’ldi. Kitob uchun muallifga minnatdorchilik bildirib qo’ying (3)
Qo’lingizni do’stona siqib Lev Tolstoy.L.YA. Gurevichga
8-9 dekabr. Yasnaya Polyana.Qadrli Lyubov` Yakovlevna,
Ko’pdan buyon sizga javob yozolmaganim uchun kechirasiz. Men aytadigan gaplarni og’zaki yetkazgin deb Peterburgga — Tanyaga yozgan edim. Hozir menda hech narsa yo’q — gap-so’z bo’layotgan povest` esa hali bitgan emas, men uni butunlay tashlab qo’yganman, hozircha boshqasi yo’q. Sizga biron naf yetkazishni judayam xohlayman, chunki jurnalingiz menga tobora ko’proq ma’qul kelmoqda.
So’nggi sonda Sollogub va Vagnerning toqat qilib bo’lmaydigan iflos, mazmunsiz narsalarini hisobga olmaganda, yaxshi saralangan, Semyonovning hikoyasi ajoyib (4) Bardam turing, butun qalbim bilan sizga tilakdoshman, faqat so’zda emas, amalda hamfikr ekanligimni bildira olsam, juda xursand bo’lardim. Siz esa butun vujudingizni jurnalga baxshida qilib qo’ymang, qalbingiz mingta jurnaldan qimmat turishini unutmang.I.M.Faynerman «Sud» hikoyasi qo’lyozmasini Tolstoyga yuborgan edi.
2. S.A.Straxoiichning «Yetim qiz» hikoyasi “Shimol xabarnomasi»da bosilgan emas. U “G1osrsdnik»da e’lon qilingan. I.YE.Repin hikoyaga rasmlar chizgan.
3. A.Volinskiy o’zining «Rus tanqidchilari» (SPb, 1885) kitobini Tolstoyga yuborgan edi.
4. Gap “Shimol xabarnomasi” («Severniy vestnik»)ning 11-soni ustida ketmoqda. Tolstoy unda bosilgan F.Sollogubning «Og’ir tushlar» romani na yozuvchi N.P.Vagnerning “Rassom Papil`onning tushi» hikoyasi haqpda salbiy fikr bildirgan. S.T.Semyonovning “Hisob-kitob kuni» hikoyasini ma’qullagan edi.1896 yil
N.N. Straxovga
Yanvarning o’rtasi. Yasnaya Polyana.Qadrli Nikolay Nikolaevich.
… Shu kunlarda Shekspir haqidagi qarashlarimni tekshirib ko’rish va unga salbiy baho berib, adolatsizlik qilayotgan bo’lsam, bunga butunlay barham berish maqsadida “Qirol Lir” va “Hamlet”ni qayta ko’rdim (1) “Hamlet” — naqadar qo’pol, axloqsiz va yaramas asar. Hammasi majusiylarcha qasos olish asosiga qurilgan, yagona maqsad — nima qilib bo’lsa-da, kuchli ta’sirchanlikka erishish. Muallif ta’sir ko’rsatishga shu darajada mahliyo bo’lib ketganki, hatto bosh qahramon xarakterini yaratish haqida durustroq o’ylab o’tirmaydi ham; hamma bu irodasiz kishining genial tasviri degan to’xtamga kelgan. Men ommaning mulohazalari shunchalik nochorlashib ketgani va bu darajada o’zini o’zi aldab kelayotganini hozir yanada aniq his qildim…S.T. Semyonovga
21 mart. Moskva.Qadrli Sergey Terent`evich, dramangiz haqida yoqimsiz gaplar aytishga to’g’ri kelganligidan qattiq afsusdaman. So’zlab berganingizda ancha yaxshi edi. Asosiysi, bosh qahramon yaxshi chiqmagan. U jonli odamga o’xshamaydi, nuqul chaynalgan gaplarni targ’ib qiladi. Bunisiyam mayli, tushkunlikka tushmang. YO qayta ishlang, yo yangidan yozing. Sizning vaqtingiz ko’p, shubhasiz, kelajagingiz oldinda. Har bir qiyofaning o’z soyasi ham bo’lishi kerak, shundagina u jonli chiqadi, sizda esa bu narsa yo’q. O’qituvchida ham joziba yetishmaydi, u o’ta ahmoq. Xayr…(2)
S.N. Tolstoyga
19 aprel. Moskva.Bizning behalovat, telba umrimiz odatdagidek bir nav o’tib turibdi. Faqat ertalablari, o’zim yolg’iz bo’lgan paytlardagina orom olaman, boshqa vaqtlarda naqd chayqov bozori. Endi toj kiyish marosimida (3) va bahordan keyin bundan batgar bo’ladi. Kecha velosipedda shahar tashqarisiga chiqdim, yer haydashayotganini ko’rdim, to’rg’aylar sayrashini eshitdim, tuproq nafasi dimog’imga tegdi. Hozirgi hayotimdan ko’ra boshqacha yashashni qo’msab qoldim. Kecha kechqurun teatrda bo’ldim. Vagnerning “Zigfrid” operasiga yozgan va hozir shov-shuv bo’layotgan yangi musiqani tingladim (4) Men birinchi ko’ri- nishning oxirigacha zo’rg’a o’tirdim va qattiq darg’azab holda chiqib ketdim, hozir xotirjam gapira olmayman. Buahmoqona narsa, hatto 7 yoshdan oshgan bolalar ham eshitishi nomunosib bo’lgan masxarabozlik, soxta dabdababozlik- dan boshqa narsa emas, unda musiqadan asar yo’q. Bir necha ming odam o’tirib, ofarinbozlik qiladi. Musiqa imkoniyatlari haqidagi fikrlaringga qushila- man. Men shu imkoniyatlarni kengaytirayapman, xolos. Balki bolaligimdan boshlabdidim buzilib ketgandir, lekin Vagnerga maxdiyo bo’lgandan ko’ra Bet- xovenni rad etgan kishi musiqani ko’proq tushunadi deb o’ylayman. Xayr.
1.Tolstoy 1896 yil yanvar` oyida “Ermitaj” teatrida qo’yilgan Shekspir dramalarini ko’rgan edi.
2. Semyonov Tolstoyga o’zining “Janjal” dramasini yuborgan va 6 martdagi xatida “qattiq va shafqatsia” fikr aytishini so’ragan edi.
3. Nnkolay II ning toj kiyish marosimi 14 mayga belgilangan edi.
4. Tat`yana L`vovna 19 aprelda: «Kecha «Zigfrid»ni ko’rgani bordik. Dadam ikkinchi sahnagacha o’tira olmasdan so’kinib teatrdan chiqib ketdi. Bu ahvol Sergey Ivanovich (Taneev) bilan kechqurungi suhbat chog’ida ham davom etdi”, — deb yozgan edi. Bu spektakl` taassurotlari Tolstoyning «San’at nima?» risolasida ham o’z aksini topgan.Jon Kenvortiga
27 iyun, Yasnaya Polyana.… Endi kitobingiz haqida. Men uni o’qidim, sizni yoqtirganim va hurmat qilganim uchun bor haqiqatni aytaman. Kitobingiz jiddiy ta’sir ko’rsata olmaydi, sababi, birinchidan, u juda xom. Muallif o’zi yozayotganlarini yaxshi his etgan va ularni o’quvchi ham shunday qabul qiladi deb o’ylagan, natijada o’zi his etgan tuyg’ularni o’quvchida uyg’ota olmagan. Bundan tashqari, unga sayqal berilmagan. Juda ko’p tasvirlar go’zal bo’lsa-da, ortiqcha. Asar, yo’nalishiga ko’ra, badiiy; badiiy asar jiddiy adabiy sayqal berishni talab qiladi, bu yerda esa xuddi ana shu narsa yo’q…(1) (Maktub ingliz tilida yozilgan.)
1897 yil
Luiza Bryummerga
26 fevral. Nikol`skaya.… Siz orqali B`ernsonga (2) kitobini olganim haqida xabar berish imkoni tug’ilganidan juda minnatdorman. “Qirol”dan juda xursand bo’ldim (buni mutlaqo samimiy, hech qanday rasmiyatsiz aytmokdaman; men uni bir qancha do’stlarimga o’qib berdim va meni to’lqinlantirgan go’zal jihatlarini alohida ta’kidladim), meni yodga olgani uchun ham minnatdorchilik bildiraman. Zamonaviy yozuvchilar orasida u menga juda yoqadi. Yozgan har bir asari menga katta zavq bag’ishlashdan tashqari yangi ufqlarni ham ochib beradi.
A.A. Aleksandrovga
12 (?) avgust. Yasnaya Polyana.Marhamatli janob Anatoliy Aleksandrovich,
F.F.Tishchepko o’zining “Rizqi-ro’zimiz — non” hikoyasi haqidagi fikrlarimni yozib yuborishni so’rayapti. Uning iltimosini mamnuniyat bilan bajaraman. Mening fikrimcha, bu hikoya har qanday jiddiy o’quvchiga juda kuchli ta’sir qiladi. Bundan tashqari, hikoya juda yaxshi yozilgan. Agar uni bosib chiqarsangiz oliyjanob ish qilgan bo’lardingiz…(3)S.T. Semyonovga
9 noyabr. Yasnaya Polyana.Qimmatli Sergey Terent`evich, sizga aziyat yetkazish men uchun nihoyatda og’ir…
“Yashil qushlar …” asaringiz yaxshi chiqmagan. U na tashqi, na ichki jihatdan qiziqarli emas, xarakterlar ham yo’q. Asosiy qahramonlar butunlay jozibasiz, boshqalari almisoqdan qolgan, xira tiplar. Nazarimda, siz drama sohasida yozishga moyil emassiz yoki hali bunga erta. Sizga bularni aytish menga azob beradi, ammo haqiqat hamma narsadan a’lo. Sizning ko’p hikoyalaringiz — eng soddalari va eng yaxshilari — juda ajoyib edi, ammo mana bu narsangiz har qanday tanqiddan past. Til jihatdan ham g’arib. Ammo siz umidsizlikka tushmang, agar tuyg’ularingiz jo’sh urib tursa, hikoya va qissalar yozing. Yoki yozmay qo’ya qolsangiz ham mayli. Shunday qilib yashasa ham bo’ladi. Eng muhimi, kelajagingizga putur yetkazib qo’ymang. U hozir joyida. Mana bu narsangizda va “Rus so’zi” («Russkoe slovo»)da chiqqan asaringizda ham tuyg’ular o’rniga fikrlar ustunlik qiladi. Mendan xafa bo’lmang va tushkunlikka tushmang. Qishloqda yaxshi yashayapman. Moskvaga borganimda uchrashsak, yanada batafsil gaplashamiz.
Sizni sevguchi L. Tolstoy.1.Jon Ksnnorti — ingliz yozuvchisi, Tolstoy haqida kitob yozgan.
2. Byernson Bernstyerne (1832-1910) — norveg yozuvchisi va jamoat arbobi. Uning iltimosiga munofiq L. Bryummsr-Klauenshteyn L.Tolstoyga xat yozib, Byernson junatgan “Qirol” dramasi haqidagi fikrlarini so’ragan edi.
3. Tishchenko 3 avgustdagi xatida mazkur hikoyani «Vestnik Yevropa» va «Russkos bogatstno” jurnallari turli bahonalar bilan rad etishayotgani haqida yozgan edi. Hikoya Tolstoy yozgan so’zboshi bilan «Russkoe obozrenie» jurnalida (1897, 10-son)
e’lon qilingan.Manba: Jahon adabiyoti,2012, fevral
Lev Tolstoy. Kundaliklardan (1889-1891)
