«Калила ва Димна» асарини биринчи бор қачон ўқиганлигимни эслай олмайман. Тўғриси, биринчи марта бу китобни мендан катталар овоз чиқариб ўқишаётганида, ораларига суқилиб кириб, узуқ-юлуқ ҳолда эшитганман. Ёдимда қолгани — бу китобни бизнинг қишлоқда яшаган Файзулла қори деган киши ёзган экан, деб юрардим.
МАНГУ ҲИКМАТ ОБИДАСИ
Аҳмаджон МЕЛИБОЕВ
• Бу китобни ўқиганлар кўпми, уқиганлар?
«Калила ва Димна» асарини биринчи бор қачон ўқиганлигимни эслай олмайман. Тўғриси, биринчи марта бу китобни мендан катталар овоз чиқариб ўқишаётганида, ораларига суқилиб кириб, узуқ-юлуқ ҳолда эшитганман. Ёдимда қолгани — бу китобни бизнинг қишлоқда яшаган Файзулла қори деган киши ёзган экан, деб юрардим. Болаликда қўшни қишлоқлик тенгдошларинг олдида мақтанишдан ҳам завқли иш бўлмайди-да. Аммо, кейинчалик маълум бўлдики, «Калила ва Димна»ни Тошкентда 1898 йили Алмаий тахаллусли Қори Файзуллоҳ деган киши ўзбек тилига таржима қилган экан. Демак, бизнинг қишлоқда ўқилган бу китоб 1901-1913 йиллардаги тошбосма нусха бўлиши керак.
Китоб жавонимдаги «Калила ва Димна» 1977 йили Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриётида муҳтарама олимамиз Суйима Ғаниева таржимасида чоп этилган. Ҳар гал, ушбу китобни қўлимга олганимда, энг аввало, академик Воҳид Зоҳидовнинг «Юксак нафосат ва мангу ҳикмат обидаси» сарлавҳали сўзбошисини, кейин ибн аш-Шоҳ ал-Форисий номи билан машҳур Беҳнуд ибн Саҳвонинг муқаддимасини ва таржимон Суйима Ғаниеванинг сўнгсўзини ўқийман.
Сўнгсўздан бу қадимий китобнинг ёзилиш тарихи, кимлар томонидан қачон ва қаерда таржима қилингани, Қори Файзуллоҳнинг кимлиги, таржима чоғида нималарга эътибор берилгани тўғрисидаги маълумотларни билиб оламан. Муқаддимада эса, эътибор беринг, мана бундай жумлалар бор: «Бу китобнинг мазмун ва мақсадини жоҳил кимсалардан пинҳон тутиш учун ундаги ривоятлар ҳайвонлар ва қушлар тилидан нақл этилади. Беақл одамлар учун унинг мазмуни юзаки кўринар, аммо фаросатли одамлар эса ундан ғоят чуқур, ибратли маъно жавоҳирларини топадилар, манбалари жуда бой ва гўзал эканлигини кўрадилар. Бу китоб файласуф учун — кенг бир фазо, ақл учун — буюк машқ майдони, китоб мухлислари учун — унутилмас хотира, маъносига тушунадиганлар учун — ажойиб бир ибрат хазинасидир».
Ўйлайман, шу китобни ўқиганлар кўпми, уқиганлар? Ё умуман ўқимаганларми? Сиз нима дейсиз?
• «Жобарқо»ни биласизми?
Баъзан дўст-қадрдонингга ортиқча мақтаниб қўйиб, китоб жавонингдаги энг нодир китобдан айрилиб қолишинг ҳам ҳеч гап эмас. География фанлари доктори, профессор Ҳамидулла Ҳасановнинг 1981 йили «Ўзбекистон» нашриётида чоп этилган «Сайёҳ олимлар» китобини икки бор йўқотиб, икки бор топганман. Унда Ўрта Осиёлик ва хуросонлик сайёҳ олимларнинг жаҳон фани ва маданиятига қўшган ҳиссаси, уларнинг ҳаёти, ижодий фаолияти содда ва халқчил тилда баён этилган. «Бу китобни ёзишдан мақсадимиз — Ўрта Осиё ва Хуросонда туғилиб ўсган, шу ерларда хизмат қилган ёки турли сабаблар билан узоқ ўлкаларга кетиб қолиб, у ерларда ҳам обрў қозонган, умуман, Шарқ оламида донишмандликлари билан донг чиқарган, дунё фанида ёрқин из қолдирган муҳтарам ватандошларимизнинг илмий фаолиятини ўрганиш ва, қисқача бўлса-да, баён этишга интилишдир», — деб ёзади китоб муаллифи.
Ҳар гал шу китобни қўлимга олар эканман, ўзим учун, албатта, бир янги маълумотга эга бўламан, авваллари билмаган, эътибор бермаган ёки билсам-да хаёлимдан кўтарилган муҳим бир фактни аниқлаштириб оламан. Бу гал ҳам шундай бўлди. Чунончи:
Муҳаммад Хоразмий ўз вақтида ҳиндларнинг «Сиддханта» номли астрономия ва математикага бағишланган асарини жиддий таҳрир қилган. Ҳинд олими Пандит Канка бу китобни 772 йили Бағдодга олиб келади. Китоб халифа Мансурни шу қадар қизиқтириб қолганки, у мазкур асарни дарҳол араб тилига ўгиришни буюрган. Таржима амалга ошгач, ўша пайтда бу асар Шарқ олимлари учун муҳим қўлланма бўлган, ундан унумли фойдаланганлар. Аммо китобнинг кўп жойларини тушуниш қийин бунинг устига хато ва чалкаш жойлари ҳам бўлган. Муҳаммад Хоразмий «Сиддханта»нинг арабча таржимасини синчиклаб ўқиб, хато ва камчиликларини тузатган, унга бир неча янги боблар қўшган ва, муҳими, асар тилини соддалаштирган.
Етмишинчи йиллари охирида ёшлар нашриётида ишлаб юрган кезларимиз шоир Нормурод Нарзуллаев билан бирга муҳтарам олимимиз Миркарим Осимга нашриёт номидан буюртма бериб, «Алжабрнинг туғилиши» китобини ёздирганмиз. Бу китоб рус тилида «Рождение ал-жабра» номи билан ҳам босилиб чиққан. Ўшанда Хоразмийнинг буюк бир ихтироси — ўнлик саноқни, яъни инглизча «зиро» — нолни ўйлаб топгани эканлигини билиб олгандим. Аммо «Синддханта»дан бехабар эканман.
Билиб қўйишимиз зарур бўлган яна бир факт. «Сайёҳ олимлар»нинг 131-саҳифасида («Ўзбекистон» нашриёти, 1981 йил) Маҳмуд Қошғарий тасаввур қилган Ўрта Осиё харитаси берилган. Унинг шарқий чеккасида «Жобарқо» деган ёзув бор. Ҳамидулла Ҳасанов «Жобарқо» бугунги Япония эканлигини жуда ишончли тарзда исботлаб берган: «Японлар ўз мамлакатини Ниппон деб атайди. Хитойлар бу сўзни «Жибен» деб талаффуз этадилар. «Жибен» сўзининг луғавий маъноси эса «Қуёш чиқиши»дир. Бу сўзга «мамлакат» маъносини берувчи «го» суффикси қўшилиб талаффуз этилса «Жибенго» бўлади. Италиялик сайёҳ Марко Поло «Жибенго» сўзини «Чипангу» тарзида бузиб ёзган. Тарихчи Рашидиддин (ХШ аср) эса «Чимангу» деган. Кўриниб турибдики, Жибенго — Чипангу — Чимангу — Жобарқо бир номнинг турли талаффузлари.
Яна бир далил. Маҳмуд Қошғарий харитасида Иссиқкўлдан Жобарқогача бўлган масофа Иссиқкўлдан Ҳабашагача бўлган масофага тенг. Ҳозирги хариталар бўйича ўлчанганида ҳам бу масофалар бир хил чиқади.
Ҳамидулла Ҳасановнинг ушбу китобида бундай қизиқарли маълумотлар беҳад кўп. Уни ўқиган киши асло кам бўлмайди.
• Қўшнининг ҳақи
Донишмандлардан бирининг «Қанча кўп ўқиб, қанча кўп билганим сари, билганимдан кўра билмаганим кўп эканлигини англаб, хижолат тортаман», деган сўзлари кўпчилигимизга ёд бўлиб кетган. Бу — шунчаки камтарлик учун айтилган гап эмас. Илм тубсиз бир уммонки, ҳар шўнғиган киши дуру жавоҳирларга дуч келади. Халқимизда «Оз-оз ўрганиб, доно бўлур», «Сўраб ўрганган — олим, орланиб сўрамаган — ўзига золим», деган ҳикматли мақоллар бор. Ҳаёт китобларда ёзилганидек ҳам силлиқ эмас, истеъдоди, илми, турмуш тажибаси бениҳоя юксак киши ҳам гоҳо бу дунёнинг турфа хил саволлари, жумбоқлари, тушунарсиз ҳолатлари гирдобида қолиб кетади. Тарих қатларида бўлса, ҳали-ҳануз очилмаган не-не сир-синоатлар бор. Дунёвий ва диний илмларни эгаллаш ва идрок этишга келсак, манба ва талқинларда маълум, гоҳо жиддий тафовутлар ҳам мавжудки, чин ҳақиқатни аниқлаш учун ишончли ҳужжатларга, олим ва мутахассисларга мурожаат қилишга тўғри келади. Шу маънода Ўзбекистон мусулмонлари диний идораси раиси, муфтий Усмонхон Алимовнинг «Сўраган эдингиз…» сарлавҳали китоби барча савол берувчилар учун бирдек аҳамиятли десак, муболаға бўлмайди.
Инсон ҳаёти, одамларнинг ўзаро муносабатлари турфа хил мураккабликлар, зиддиятлар, ечимини топиш анча мушкул бўлган муаммолар билан бирга, бениҳоя оддий ва содда, ҳамиша ёдда тутишимиз ва амал қилишимиз лозим бўлган ҳолатлардан ҳам иборат. Ва яна — ҳаётнинг мураккаблиги шундаки, унда ёзилганидан кўра ёзилмаган, аммо амал қилишимиз мутлақо зарур бўлган қонунлар бисёр. Уларнинг бирортаси четлаб ўтилса ёхуд эътиборга олинмаса, жиддий муаммолар келиб чиқиши мумкин. Масалан, маҳаллада ёнма-ён умргузаронлик қилаётган қўни-қўшнилар, қариндош-уруғларнинг ўзаро алоқалари, мусулмон кишининг бошқа бир динга эътиқод қилувчи кишига муносабати қандай бўлиши керак? Қўшнининг қўшнида, қариндошнинг қариндошда, ота-онанинг фарзандда, фарзанднинг ота-онада қандай ҳақи бор, отанинг фарзанд олдидаги ва фарзанднинг ота-она олдидаги бурчи, вазифаси нималардан иборат? Нима учун садақа қилинади, ундан садақа қилувчига қандай наф етади? Қабристонга бориш, қабрларни зиёрат қилиш амаллари, одоби қандай? Муқаддас ислом динимизда мулк ва мерос масалалари қандай талқин қилинган?
Эътироф этиш керакки, бу саволларга деярли ҳар куни, турли ҳолатларда дуч келамиз. Баъзиларига жавоб топамиз, аммо топган жавобимиздан ёки бошқа бировнинг жавобидан қониқиш ҳосил қилмаган пайтларимиз ҳам бўлади. Туркум китобчаларда мана шундай ўринли, ҳар бир киши, албатта, билиб олиши зарур бўлган саволларга қисқа ва ишончли жавоблар берилган. Чунончи, ўзаро қўшничилик муносабатларига доир шарҳларда қуйидагилар келтирилади: «Қўшни уч хил бўлади – учта ҳаққи бор қўшни, иккита ҳаққи бор қўшни, битта ҳаққи бор қўшни. Учта ҳаққи бўлган қўшни – қариндош ва мусулмон қўшни бўлиб, унинг қариндошлиги бир ҳақ, мусулмонлиги иккинчи ҳақ ва қўшнилиги учинчи ҳақ. Қариндош бўлмаган мусулмон қўшнининг иккита ҳаққи бор — мусулмонлиги бир ҳақ, қўшнилиги иккинчи ҳақ. Мусулмон бўлмаган қўшнида эса фақат битта – қўшничилик ҳаққи бор» (Қуртубий, 5-жилд, 184-бет).
Қўшни деб кимга айтилади? Бу саволга жавоб бериш учун юқоридаги манбадан яна бир иқтибос келтирилади: Энг яқин қирқта уй, ҳар томондан қирқта уй, бақирганда эшитиладиган масофадаги уйлар, бомдод намозини бир масжидда ўқийдиган кишилар, масжиддаги такбир овозини эшитган кишилар — қўшнилардир». Имом Бухорий ривояти: «Эшиги энг яқин бўлган қўшни яхшилик қилиш учун энг лойиқ қўшнидир». Ҳазрат Али (к.в.): «Уйидан овози эшитилиб турадиган даражадаги киши — қўшни».
MANGU HIKMAT OBIDASI
Ahmadjon MELIBOEV
• Bu kitobni o’qiganlar ko’pmi, uqiganlar?
«Kalila va Dimna» asarini birinchi bor qachon o’qiganligimni eslay olmayman. To’g’risi, birinchi marta bu kitobni mendan kattalar ovoz chiqarib o’qishayotganida, oralariga suqilib kirib, uzuq-yuluq holda eshitganman. Yodimda qolgani — bu kitobni bizning qishloqda yashagan Fayzulla qori degan kishi yozgan ekan, deb yurardim. Bolalikda qo’shni qishloqlik tengdoshlaring oldida maqtanishdan ham zavqli ish bo’lmaydi-da. Ammo, keyinchalik ma’lum bo’ldiki, «Kalila va Dimna»ni Toshkentda 1898 yili Almaiy taxallusli Qori Fayzulloh degan kishi o’zbek tiliga tarjima qilgan ekan. Demak, bizning qishloqda o’qilgan bu kitob 1901-1913 yillardagi toshbosma nusxa bo’lishi kerak.
Kitob javonimdagi «Kalila va Dimna» 1977 yili G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyotida muhtarama olimamiz Suyima G’anieva tarjimasida chop etilgan. Har gal, ushbu kitobni qo’limga olganimda, eng avvalo, akademik Vohid Zohidovning «Yuksak nafosat va mangu hikmat obidasi» sarlavhali so’zboshisini, keyin ibn ash-Shoh al-Forisiy nomi bilan mashhur Behnud ibn Sahvoning muqaddimasini va tarjimon Suyima G’anievaning so’ngso’zini o’qiyman.
So’ngso’zdan bu qadimiy kitobning yozilish tarixi, kimlar tomonidan qachon va qaerda tarjima qilingani, Qori Fayzullohning kimligi, tarjima chog’ida nimalarga e’tibor berilgani to’g’risidagi ma’lumotlarni bilib olaman. Muqaddimada esa, e’tibor bering, mana bunday jumlalar bor: «Bu kitobning mazmun va maqsadini johil kimsalardan pinhon tutish uchun undagi rivoyatlar hayvonlar va qushlar tilidan naql etiladi. Beaql odamlar uchun uning mazmuni yuzaki ko’rinar, ammo farosatli odamlar esa undan g’oyat chuqur, ibratli ma’no javohirlarini topadilar, manbalari juda boy va go’zal ekanligini ko’radilar. Bu kitob faylasuf uchun — keng bir fazo, aql uchun — buyuk mashq maydoni, kitob muxlislari uchun — unutilmas xotira, ma’nosiga tushunadiganlar uchun — ajoyib bir ibrat xazinasidir».
O’ylayman, shu kitobni o’qiganlar ko’pmi, uqiganlar? YO umuman o’qimaganlarmi? Siz nima deysiz?
• «Jobarqo»ni bilasizmi?
Ba’zan do’st-qadrdoningga ortiqcha maqtanib qo’yib, kitob javoningdagi eng nodir kitobdan ayrilib qolishing ham hech gap emas. Geografiya fanlari doktori, professor Hamidulla Hasanovning 1981 yili «O’zbekiston» nashriyotida chop etilgan «Sayyoh olimlar» kitobini ikki bor yo’qotib, ikki bor topganman. Unda O’rta Osiyolik va xurosonlik sayyoh olimlarning jahon fani va madaniyatiga qo’shgan hissasi, ularning hayoti, ijodiy faoliyati sodda va xalqchil tilda bayon etilgan. «Bu kitobni yozishdan maqsadimiz — O’rta Osiyo va Xurosonda tug’ilib o’sgan, shu yerlarda xizmat qilgan yoki turli sabablar bilan uzoq o’lkalarga ketib qolib, u yerlarda ham obro’ qozongan, umuman, Sharq olamida donishmandliklari bilan dong chiqargan, dunyo fanida yorqin iz qoldirgan muhtaram vatandoshlarimizning ilmiy faoliyatini o’rganish va, qisqacha bo’lsa-da, bayon etishga intilishdir», — deb yozadi kitob muallifi.
Har gal shu kitobni qo’limga olar ekanman, o’zim uchun, albatta, bir yangi ma’lumotga ega bo’laman, avvallari bilmagan, e’tibor bermagan yoki bilsam-da xayolimdan ko’tarilgan muhim bir faktni aniqlashtirib olaman. Bu gal ham shunday bo’ldi. Chunonchi:
Muhammad Xorazmiy o’z vaqtida hindlarning «Siddxanta» nomli astronomiya va matematikaga bag’ishlangan asarini jiddiy tahrir qilgan. Hind olimi Pandit Kanka bu kitobni 772 yili Bag’dodga olib keladi. Kitob xalifa Mansurni shu qadar qiziqtirib qolganki, u mazkur asarni darhol arab tiliga o’girishni buyurgan. Tarjima amalga oshgach, o’sha paytda bu asar Sharq olimlari uchun muhim qo’llanma bo’lgan, undan unumli foydalanganlar. Ammo kitobning ko’p joylarini tushunish qiyin buning ustiga xato va chalkash joylari ham bo’lgan. Muhammad Xorazmiy «Siddxanta»ning arabcha tarjimasini sinchiklab o’qib, xato va kamchiliklarini tuzatgan, unga bir necha yangi boblar qo’shgan va, muhimi, asar tilini soddalashtirgan.
Yetmishinchi yillari oxirida yoshlar nashriyotida ishlab yurgan kezlarimiz shoir Normurod Narzullaev bilan birga muhtaram olimimiz Mirkarim Osimga nashriyot nomidan buyurtma berib, «Aljabrning tug’ilishi» kitobini yozdirganmiz. Bu kitob rus tilida «Rojdenie al-jabra» nomi bilan ham bosilib chiqqan. O’shanda Xorazmiyning buyuk bir ixtirosi — o’nlik sanoqni, ya’ni inglizcha «ziro» — nolni o’ylab topgani ekanligini bilib olgandim. Ammo «Sinddxanta»dan bexabar ekanman.
Bilib qo’yishimiz zarur bo’lgan yana bir fakt. «Sayyoh olimlar»ning 131-sahifasida («O’zbekiston» nashriyoti, 1981 yil) Mahmud Qoshg’ariy tasavvur qilgan O’rta Osiyo xaritasi berilgan. Uning sharqiy chekkasida «Jobarqo» degan yozuv bor. Hamidulla Hasanov «Jobarqo» bugungi Yaponiya ekanligini juda ishonchli tarzda isbotlab bergan: «Yaponlar o’z mamlakatini Nippon deb ataydi. Xitoylar bu so’zni «Jiben» deb talaffuz etadilar. «Jiben» so’zining lug’aviy ma’nosi esa «Quyosh chiqishi»dir. Bu so’zga «mamlakat» ma’nosini beruvchi «go» suffiksi qo’shilib talaffuz etilsa «Jibengo» bo’ladi. Italiyalik sayyoh Marko Polo «Jibengo» so’zini «Chipangu» tarzida buzib yozgan. Tarixchi Rashididdin (XSH asr) esa «Chimangu» degan. Ko’rinib turibdiki, Jibengo — Chipangu — Chimangu — Jobarqo bir nomning turli talaffuzlari.
Yana bir dalil. Mahmud Qoshg’ariy xaritasida Issiqko’ldan Jobarqogacha bo’lgan masofa Issiqko’ldan Habashagacha bo’lgan masofaga teng. Hozirgi xaritalar bo’yicha o’lchanganida ham bu masofalar bir xil chiqadi.
Hamidulla Hasanovning ushbu kitobida bunday qiziqarli ma’lumotlar behad ko’p. Uni o’qigan kishi aslo kam bo’lmaydi.
• Qo’shnining haqi
Donishmandlardan birining «Qancha ko’p o’qib, qancha ko’p bilganim sari, bilganimdan ko’ra bilmaganim ko’p ekanligini anglab, xijolat tortaman», degan so’zlari ko’pchiligimizga yod bo’lib ketgan. Bu — shunchaki kamtarlik uchun aytilgan gap emas. Ilm tubsiz bir ummonki, har sho’ng’igan kishi duru javohirlarga duch keladi. Xalqimizda «Oz-oz o’rganib, dono bo’lur», «So’rab o’rgangan — olim, orlanib so’ramagan — o’ziga zolim», degan hikmatli maqollar bor. Hayot kitoblarda yozilganidek ham silliq emas, iste’dodi, ilmi, turmush tajibasi benihoya yuksak kishi ham goho bu dunyoning turfa xil savollari, jumboqlari, tushunarsiz holatlari girdobida qolib ketadi. Tarix qatlarida bo’lsa, hali-hanuz ochilmagan ne-ne sir-sinoatlar bor. Dunyoviy va diniy ilmlarni egallash va idrok etishga kelsak, manba va talqinlarda ma’lum, goho jiddiy tafovutlar ham mavjudki, chin haqiqatni aniqlash uchun ishonchli hujjatlarga, olim va mutaxassislarga murojaat qilishga to’g’ri keladi. Shu ma’noda O’zbekiston musulmonlari diniy idorasi raisi, muftiy Usmonxon Alimovning «So’ragan edingiz…» sarlavhali kitobi barcha savol beruvchilar uchun birdek ahamiyatli desak, mubolag’a bo’lmaydi.
Inson hayoti, odamlarning o’zaro munosabatlari turfa xil murakkabliklar, ziddiyatlar, yechimini topish ancha mushkul bo’lgan muammolar bilan birga, benihoya oddiy va sodda, hamisha yodda tutishimiz va amal qilishimiz lozim bo’lgan holatlardan ham iborat. Va yana — hayotning murakkabligi shundaki, unda yozilganidan ko’ra yozilmagan, ammo amal qilishimiz mutlaqo zarur bo’lgan qonunlar bisyor. Ularning birortasi chetlab o’tilsa yoxud e’tiborga olinmasa, jiddiy muammolar kelib chiqishi mumkin. Masalan, mahallada yonma-yon umrguzaronlik qilayotgan qo’ni-qo’shnilar, qarindosh-urug’larning o’zaro aloqalari, musulmon kishining boshqa bir dinga e’tiqod qiluvchi kishiga munosabati qanday bo’lishi kerak? Qo’shnining qo’shnida, qarindoshning qarindoshda, ota-onaning farzandda, farzandning ota-onada qanday haqi bor, otaning farzand oldidagi va farzandning ota-ona oldidagi burchi, vazifasi nimalardan iborat? Nima uchun sadaqa qilinadi, undan sadaqa qiluvchiga qanday naf yetadi? Qabristonga borish, qabrlarni ziyorat qilish amallari, odobi qanday? Muqaddas islom dinimizda mulk va meros masalalari qanday talqin qilingan?
E’tirof etish kerakki, bu savollarga deyarli har kuni, turli holatlarda duch kelamiz. Ba’zilariga javob topamiz, ammo topgan javobimizdan yoki boshqa birovning javobidan qoniqish hosil qilmagan paytlarimiz ham bo’ladi. Turkum kitobchalarda mana shunday o’rinli, har bir kishi, albatta, bilib olishi zarur bo’lgan savollarga qisqa va ishonchli javoblar berilgan. Chunonchi, o’zaro qo’shnichilik munosabatlariga doir sharhlarda quyidagilar keltiriladi: «Qo’shni uch xil bo’ladi – uchta haqqi bor qo’shni, ikkita haqqi bor qo’shni, bitta haqqi bor qo’shni. Uchta haqqi bo’lgan qo’shni – qarindosh va musulmon qo’shni bo’lib, uning qarindoshligi bir haq, musulmonligi ikkinchi haq va qo’shniligi uchinchi haq. Qarindosh bo’lmagan musulmon qo’shnining ikkita haqqi bor — musulmonligi bir haq, qo’shniligi ikkinchi haq. Musulmon bo’lmagan qo’shnida esa faqat bitta – qo’shnichilik haqqi bor» (Qurtubiy, 5-jild, 184-bet).
Qo’shni deb kimga aytiladi? Bu savolga javob berish uchun yuqoridagi manbadan yana bir iqtibos keltiriladi: Eng yaqin qirqta uy, har tomondan qirqta uy, baqirganda eshitiladigan masofadagi uylar, bomdod namozini bir masjidda o’qiydigan kishilar, masjiddagi takbir ovozini eshitgan kishilar — qo’shnilardir». Imom Buxoriy rivoyati: «Eshigi eng yaqin bo’lgan qo’shni yaxshilik qilish uchun eng loyiq qo’shnidir». Hazrat Ali (k.v.): «Uyidan ovozi eshitilib turadigan darajadagi kishi — qo’shni».
