Абдурауф Фитрат ижоди ва фаолияти яқин тарихимизнинг энг порлоқ саҳифаларидан бирини ташкил қилади. У бутун умри давомида Она-Ватанни озод ва обод қилиш дарди билан яшади. Бу буюк иштиёқ уни Ватан ва Миллат фидойиларидан ташкил топган «Ёш бухоролилар» жамиятини тузишга муваффақ этди. Сўнгроқ мустақил партия сифатида фаолият юритган ушбу жамиятнинг пировард мақсади қадам-бақадам бориб, истиқлолни қўлга киритиш ва ислоҳотлар ёрдамида мустақил демократик давлат қуришдан иборат эди.

Бегали Қосимов
АБДУРАУФ ФИТРАТ

Абдурауф Фитрат ижоди ва фаолияти яқин тарихимизнинг энг порлоқ саҳифаларидан бирини ташкил қилади. Унинг замонида адабиётни жамиятга хизмат қилдириш билан шуғулланмаган ижодкорни топиш қийин бўлса-да, сўз ва иш бирлигини ҳеч ким у олиб чиққан мақомга кўтара олган эмас. У адабиёт ва маданиятнинггина эмас, сиёсатнинг ҳам тан олинган арбобларидан эди.

У бутун умри давомида Она-Ватанни озод ва обод қилиш дарди билан яшади. Бу буюк иштиёқ уни Ватан ва Миллат фидойиларидан ташкил топган «Ёш бухоролилар» жамиятини тузишга муваффақ этди. Сўнгроқ мустақил партия сифатида фаолият юритган ушбу жамиятнинг пировард мақсади қадам-бақадам бориб, истиқлолни қўлга киритиш ва ислоҳотлар ёрдамида мустақил демократик давлат қуришдан иборат эди.

Абдурауф Фитрат Ўрта Осиё жадидчилик ҳаракатининг машҳур вакилларидан, янги ўзбек адабиётининг асосчиларидан, тан олинган драматург, носир, шоир ва забардаст олимдир.

Ҳаёти ва ижодининг ўрганилиши

У ҳақда илк маълумот берган киши Бухоро амири Абдулаҳадхоннинг сарой ходимларидан бўлган Ҳожи Неъматулла Муҳтарамдир. У «сарроф Ҳожи Абдул Рауф валади Абдул Раҳим сарроф»ни «Мижмар» тахаллуси билан ўзининг «Тазкиратуш-шуаро» (1910) сига киритади ва у ҳақда икки оғиз маълумот бериб, шеърларидан бирини намуна сифатида келтиради. Фитратнинг 1327 йил ҳижрий (1909—1910 милодий) йилларда Истанбулда босилган дастлабки асари «Мунозара» Туркистонда жуда тез акс-садо берди. 1912 йилда Ҳожи Муин ўзбекчага таржима қилиб, «Туркистон вилоятининг газети»да босдирди. 1913 йилда Маҳмудхўжа Беҳбудий сўнгсўзи билан алоҳида китоб ҳолида чоп этилди. Шу йили рус тилига ағдарилиб, оз сонда китоб бўлиб чиқди. 1916 йилда «Туркестанские ведомости» газетасининг 13, 15, 20 октябрь сонларида В.Б. Андреевнинг у ҳақдаги тақризи босилди.

Шўро даврининг илк йилларида у ҳақда фикр билдирган таниқли мутахассислардан академик А. Н. Самойлович бўлди. У ўзининг 1919 йилда эълон қилган «Турк халқлари адабиёти» китобида ва бир қатор мақолаларида Фитратнинг фаолияти ҳамда ижодига тўхталди, баҳо берди.

20-йилларда Фитратнинг «Чин севиш», «Ҳинд ихтилолчилари», «Або Муслим» драмалари саҳнага қўйилиши билан улар ҳақда кўплаб тақризлар ёзилди. 1922 йилда «Ўзбек ёш шоирлари» тўплами чоп этилди. 104 саҳифалик ушбу мажмуа Фитрат, Чўлпон, Боту, Элбеклар шеърларидан ташкил топган эди. Адабиётшунос ва танқидчи Абдураҳмон Саъдий «Ўзбек шоирлари» номи билан «Туркистон» газетасининг 1924 йил 12 январь сонида катта мақола—тақриз билан чиқди. 1923 йилда адибнинг «Қиёмат» ҳикояси Назир Тўрақулов сўзбошиси билан Москвада босилди. Таникли давлат ва маданият арбоби уни машҳур Дантенинг «Илоҳий комедия»сига қиёс этди. Адибнинг «Ҳинд ихтилолчилари» драмасини Олмонияда таҳсил олаётган талабалар Берлинда нашр эттирдилар. Вадуд Маҳмуд у ҳақда мақола билан чиқди.

1924 йилда «Абулфайзхон» драмаси Москвада чоп қилинди…

Кўринганидек, 20-йиллар Фитрат ижодининг энг сермаҳсул, айни пайтда, буюк эътироф йиллари бўлди. У ҳақда шоирлар ҳам, олимлар ҳам, давлат арбоблари ҳам ёздилар. Деярли ҳаммалари у ёзган асарларнинг жозиба кучи, теран маъноси, кенг қамрови ҳақида яқдил бўлдилар. Бироқ жадидчиликка қарши кураш бошланганида биринчи нишон Фитрат ва унинг асарлари бўлди.

20-йилларнинг иккинчи ярмида Фитратга қарши ҳужум авжига минди. Унинг «Энг эски турк адабиёти намуналари. Адабиётимиз тарихи учун материаллар» (Ўздавнашр, Самарқанд-Тошкент, 1927) ва айниқса, «Ўзбек адабиёти намуналари» (Самарқанд-Тошкент, 1928) китоби атрофида шўро мафкурачилари катта жанжал чиқардилар. Чек Жалил Бойбўлатов деган фирқа журналисти зиммасига тушди. Марказий газета «Қизил Ўзбекистон»нинг уч со-нида Фитратни «пантуркист», «панисломист», «оппортунист» каби бир қатор сиёсий «айб»лар билан қоралаб чиқади. Фитрат матбуот орқали жавоб беришга мажбур бўлади. «Ёпишмаган гажаклар» номи билан Жалил Бойбўлатовга ёзилган ушбу хат «Қизил Ўзбекистон» газетасининг 1929 йил 15—16 сентябрь сонларида босилиб чиқади.

Хат шундай бошланар эди:
«Дўстим, ойлар, йиллар тиришиб, бир асар чиқарғон муҳаррир дўстларнинг шу асар ҳақидаги муҳокамаларини тинглашдан, асарнинг камчиликларини ўрганишдан, албатта, мамнун бўлади. Менинг «Ўзбек адабиёти намуналари» аталған арзимас асарим ҳақинда фикрингизни билдирмаклик учун анча уриниб, 3 сон газетни тўлдирганингизни кўриб мамнун бўлдим, ўқиб ҳам чиқдим. Ҳамма гапдан бурун Сизга ташаккуримни билдираман.

Лекин бахтга қарши мақолангизни шунчалар кенгайтиргансизким, кенглиги асл мақсаднинг йўқолишига сабаб бўлган. Бизда, болалар орасида «Кўзим кўрмайдир» деган бир ўйун бор: бир бола кўзини қаттиқ боғлағандан кейин қўлиға узун бир таёқ олуб, ўртада туради. Бошқалар унинг оёғини олмоқ учун атрофдан ҳужум қиладилар. Таёқли бола таёғини кўтариб, «кўзим кўрмайдир» деб, тез-тез айлана берадир, таёқ кимга тўғри келса, шунга тегадир. Мақолани ёзганда, сизнинг қаламингиз ҳам шул кўзи кўрмас боланинг таёғиға ўхшаған: айланған, айланған, кимга тўғри келса, шунга теккан, орада менинг китобим унутилган, жуда оз ўрин олган.

Ҳар ҳолда мақолангиз кўбрак менинг шахсимга қаратилгани муносабати билан жавоб тарзида эмас, дардлашув шаклида бир нарса ёзаман. Менинг асаримни бошлаб тартибиға эътироз қилғанингиз кўриладир. Адабиёт тарихимизни «феўдализм», «савдо сармояси» каби даврларға ажратишимға қарши каби кўринасиз. Лекин ўз фикрингизни, яъни қандай тақсим қилиш лозимлиғини ёзмағансиз. Адабиёт мутахассиси ёки адабиёт тарихи билан машғул бир одам бўлса эдингиз, шу баҳона билан сизга «ёпишмоқ» мумкин эди. Лекин, мен биламанким, сиз адабиёт тарихининг одами эмассиз, мақолангиз эса тасодифий ҳодисадир…»

Хатда Ж. Бойбўлатов мақоласининг мазмун-моҳияти ва ундан кузатилган мақсад очиқ-ошкор айтиляпти. Лекин адиб Ж. Бойбўлатовнинг матбуотдаги довдираши можарони фақат бошлаб бериш учунгина эканлигини билганмикин? Можаро 30-йилларнинг биринчи ярмида авж олиб, даврнинг истеъдодли ва эътиборли ёшларидан Ҳамид Олимжонни ҳам ўз домига тортди.

Таниқли шоирнинг 1935 йилда ёзган «Жадид адабиётининг синфий моҳияти масаласи», «Ҳарбий коммунизм даврида ўзбек буржуа поэзияси», айниқса, «Совет адабиёти» журналининг 1936 йил 4—5-сонларида босилиб чиққан «Фитратнинг адабий ижоди ҳақида» мақоласи Фитрат ижодини шўро мафкураси нуктаи назаридан атрофлича таҳлил қилиб, Ж.Бойбўлатовлар позидиясини мустаҳ-камлаб берди.

Қизиғи шундаки, адибнинг «Қиёмат» асари атеистик талқин қилиниб, Фитрат номи юраклардан суғуриб олинган коммунистик яккаҳокимчилик замонларида ҳам нашр қилинди ва узоқ йиллар шўро мафкурасига хизмат эттирилди. «Илмилиқ» давр сифатида тилга олинадиган 60-йилларнинг иккинчи ярмидан унинг номи орасира учрайдиган бўлди. Лекин номининг тилга олиниши ҳам кўпгина фирқа амалдорларини қаттиқ безовта қила бошлади.

Ҳолбуки, уларнинг аксариятида Фитрат асарлари тан-қид қилиш учунгина тилга олинар, баҳоларда эски кондепдия ҳукмронлик қилар эди. Шунинг ўзини ҳам танқид баҳонасида тарғиб қилиш деб тушундилар. Масалан, Б.Имомов, Т.Собировларнинг 1968 йилда, С.Алиевнинг 1973 йилда драматургиямиз тарихига бағишланган докторлик диссертациялари ва шу муносабат билан эълон қилинган мақола ва китобларга муносабатда шу ҳолни кўрамиз.

Фитрат ҳаёти ва ижодининг янгича талқини 70-йилларнинг ўрталаридан кўзга ташлана бошлади. Э.Каримовнинг «Ўзбек адабиётида реализм тараққиёти» китоби бу борадаги жилдий қадамлардан бўлди. Лекин уни адабиётдаги амаддорлар қабул қилмадилар. Муаллиф ва у ишлаган ташкилот партиявий жазо олди. Бу, табиийки, Фитратни қайта кашф этиш жараёнини сезиларли даражада секинлаштирди. 1983 йилда Аҳмад Алиев «Адабий мерос ва замонавийлик» китобида ғоят эҳтиёткорлик билан Фитрат асарларини адабиётшунослик ва танқидчилик қайта кўриб чиқиши лозимлиги ҳақидаги мулоҳазани билдирди. Шунинг ўзи ҳам китобнинг муҳокама қилиниб, муаллифнинг дашном эшитишига сабаб бўлди.

Демократия ва ошкоралик деб ном олган 1985 йилдан кейинги даврда Фитрат асарларига бир қадар холисона ёндашиш имконияти пайдо бўлди. У. Тўйчиев, М. Юнусов турли муносабат билан унинг асарларига мурожаат этдилар, бироқ талқинларда жилдий ўзгариш сезилмади.

1988 йил 3 июнда «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасида таниқли адабиётшунос олимлар Иззат Султон ва Салоҳиддин Мамажоновларнинг «Маданиятимизнинг икки сиймоси» мақоласи эълон қилинди. Муаллифлар Фитрат ижодини ўрганиш ва муносиб баҳолаш кечиктириб бўлмайдиган вазифалардан эканлигага диққатни қаратдилар. Ниҳоят, 80- йилларнинг охирларидан Фитрат асарларини ўрганишда янги бир босқич пайдо бўлаётгани кўзга ташланди.

Бевосита адиб асарларини нашр этиш, ўқувчиларга етказиш ишлари бошланди. Матбуот саҳифаларида унинг илмий, бадиий, публицистик асарларидан намуналар эълон қилина бошлади. «Шарқ юлдузи» журналининг 1989 йил 1-сонида Э. Каримов сўзбошиси билан адибнинг машҳур асарларидан «Абулфайзхон» драмаси чоп этилди. Уни Сафо Зуфаров нашрга тайёрлади. 90-йиллардан адабиётшунослигимизга бир қатор истеъдодли ёшлар кириб келдилар. Жумладан, Ҳ. Болтабоев «Номаълум Фитрат» номли мақоласида («Ёшлик» ж. 1990 й., 4-сон) илк бор машҳур адибнинг асарлари рўйхатини тузиб, эълон қилди. Фитрат ижодини холисона ўрганиш ва баҳолаш мустақилликдан кейин илмий ва режали асосга кўчди.

Ўтган йиллар ичида унинг кўпгина асарлари нашр этилди. Улар ҳақида илмий-тадқиқот ишлари яратилди. Кўплаб номзодлик, докторлик диссертациялари ёзилди. Унинг кенг қамровли, қомусий мероси биргина адабиётшунослар, тилшунослар эмас, тарихчилар, ҳуқуқшунослар, мусиқашунослар, элшунослар каби жуда кўп ва хилма-хил соҳа мутахассисларини ўзига жалб этмоқда. Истиқлол даврида у ҳақда ҳимоя қилинган докторлик диссертацияларидан қуйидагиларни кўрсатиш мумкин.

Адабиётшунослик бўйича:
Ҳ. Болтабоев. «XX аср ўзбек адабиётшунослиги ва Фитратнинг илмий мероси» (Т., 1996 й.);
И. Ғаниев. «Фитрат драмалари поэтикаси» (Т., 1998 й.). Фалсафа фанлари бўйича:
Б. Эргашев. Жадидчилик ижтимоий-сиёсий ғояларининг шаклланиши ва тараққиёти тарихидан. Ёш бухоролилар мафкураси, Т., 1993;

Ҳуқуқшунослик бўйича:
Д. Тошқўзиев. XIX асрнинг иккинчи ярми — XX асрнинг биринчи чораги Ўзбекистон халқлари сиёсий-ҳуқуқий тафаккурининг асосий йўналишлари, Т., 1995.

Бугун адибнинг босилиб чиққан ва чиқаётган китобларини бир ерга тўпласа, салмоқли мерос бўлади. Айниқса, адиб асарларининг кўп томлиги нашри бошланганлиги ва унинг 3 жилди нашр этилганлиги муҳим ҳодиса бўлди. Улар ҳақида рисолалар, катта-кичик китоблар нашр қилинди.

Таржимаи ҳоли

Абдурауф Фитрат қадим илм-фан бешикларидан бўлган Бухоро шаҳрида 1886 иили туғилди. Юқорида келтирилган Ҳожи Неъматулла Муҳтарам маълумотларидан унинг отаси Абдураҳимбой деган киши эканлиги ва саррофлик билан шуғулланганлиги маълум бўлади.
«Сарроф» сўзи луғатларда «пул майдаловчи», «пул алмаштирувчи» деб изоҳланади. Ҳар ҳодда унинг ўзига тўқ, айни пайтда, ўқимишли, дунёнинг баланд-пастидан хабардор киши бўлганлигига шубҳа йўқ. Табиийки, савдо билан шуғулланган. Маълумотларга қараганда, Туркия, Эрон, Қашқарга тез-тез бориб турган. Онасининг оти Бибижон (тўла номи Настарбиби, айрим манбаларда Мустафбиби) бўлиб, тахминан 1866 йилларда туғилган. Ўғли Абдурауф ҳибсга олинган 1937 йилда у ҳаёт эди. Оилада Абдурауфдан ташқари яна икки фарзанд — укаси Абдураҳмон ва синглиси Маҳбуба ҳам бор эди. 20-йилларнинг фаолларидан бўлган, гоҳо шеър ҳам машқ қиладиган Маҳбуба Раҳим қизининг номи ўқувчиларга бир қадар таниш. Абдураҳмоннинг эса 10-йилларда Когон босмахонасида ҳарф терувчи бўлиб ишлаганини хабар қиладилар.

Абдурауф дастлаб ўз даврининг эски мактабларидан бирида, сўнг машҳур «Мир Араб» мадрасасида ўқиди. Замондошларининг маълумот беришларича, у Бухорода 18 ёшларига қадар ўқиди. Сўнг, чамаси, бир оз отаси ёнида хизмат қилган, бирга ҳажга боришган, Туркия, Эрон, Ҳиндистон, Арабистонда бўлишган. «Тазки-ратуш-шуаро» муаллифи Неъматулла Муҳтарамнинг уни ҳам отаси каби «сарроф» деб аташи, «Ҳожи мулла Абдулрауф» деб таништириши бежиз эмас. Шунингдек, унинг Марказий Русиянинг Москва, Петербург каби шаҳарларига ҳам саёҳат қилгани маълум. Бу сафар—саёҳатлар, мутахассисларнинг аниқлашларича, 1904— 1907 йилларга тўғри келади. 1909 йилда ҳамшаҳарлари ака-ука Усмонхўжа ва Атохўжа Пўлатхўжаевлар ҳамда Мазҳар махзум Бурҳон махзум ўғли ва Муқимбек билан Истанбулга ўқишга ке-тади. 37-йилдаги суд-тергов маълумотларига қараганда, Фитрат Истанбулда 1909—1913 йиллари «Дорулмуаллимин»да ўқиган. Талаба ҳамшаҳарлари иштирокида «Бухоро таъмими (умумий) маориф» жамиятини тузган. Чамаси, у бухоролиларнинг ўзаро моддий-маънавий ҳамкорлик уюшмаси вазифасини бажарган. «Ёш турклар инқилоби» муносабати билан қизғин сиёсий курашга ғарқ бўлган Туркия муҳити Фитратта қаттиқ таъсир кўрсатди.

У сиёсатга шўнғиди, бадиий ижодга зўр берди. 1909 йилда «Мунозара» («Ҳиндистонда бир фаранги ила бухороли мударриснинг бир неча масалалар ҳам усули жадида хусусида қилғон мунозараси») асари Истанбулда чоп этилди. 1911 йилда «Сайҳа» шеърий тўплами, 1912 йилда «Сайёҳ ҳинди» («Баёноти сайёҳи ҳинди») босилиб чиқди.

1913 йилда Фитрат Бухорога маориф ва маданий-ижтимоий қурилиш ҳақидаги янги ғоялар билан қайтиб келди. Бироқ буларни мутаассиблик авж олган Бухорода амалга оширишга йўл йўқ эди. Шу сабабли Шаҳрисабз ва Каркида янги мактаблар очиш билан шуғулланди. Қисқа муддатда Бухоро жадидчилик ҳаракатининг етакчи вакилларидан бирига айланди. Бироқ, кўп ўтмай, 1915 йилдаёқ Бухоро жадидларининг ўз орасида ҳам ажралиш юз берди. Четда ўқиб келган ёшларни ҳаракатнинг маориф ва маданият билан чекланувчи мақсади ҳам, мусулмонларни инсофга чақирув орқали унга эришишни кўзловчи воситалари ҳам қаноатлантирмай қўйди. Улар солиқларни камайтириш, деҳқонларнинг аҳволини яхшилаш, амалдорларнинг ўзбошимчалигини чеклаб қўйиш каби сиёсий талаблар билан чиқишни таклиф қилдилар. Бу нуқтаи назар жадидларга хайрихоҳ жуда кўп ёшларга маъқул бўлди. Шу тариқа жадидларнинг ўзи «эски» ва «янги»га — ўнг ва сўлга ажрадди. Ўнгга Абдувоҳид Бурҳонов, сўлга Фитрат бош бўлиб қолдилар.

Фитратнинг бу қарашлари унинг шу даврларда яратилган ва XX аср боши ўзбек публицистикасининг, драмачилигининг нодир намуналаридан бўлиб қолган «Раҳбари нажот» (1915), «Оила» (1916), «Бегижон» (1916), «Мавлуди шариф» (1916), «Або  Муслим» каби асарларида акс этган эди. Айни пайтда, Фитрат янги мактаблар учун янги дарсликлар ҳам ёзди. «Мухтасар ислом тарихи» ^Самарқанд, 1915), «Ўқу» (1917, Боку) китоблари бунга далил. «Ўқу»нинг «биринчи бўлак» эканлиги кўзда тутилса, муаллифнинг бу ишга катта режа билан киришгани маълум бўлади. Афсуски, мазкур асарларнинг баъзилари ҳозирда йўқ. У ҳақдаги маълумотлар, фикр-мулоҳазаларгина етиб келган. Лекин бу асарларнинг деярли ҳаммаси ўз даврида жуда юксак баҳоланган. Масалан, бу китобларнинг юзага чиқишида шахсан моддий ёрдам кўрсатган Файзулла Хўжаев «Оила» ва «Бегижон»ни «мавжуд тузумни қаттиқ танқид қилган, унинг барча камчиликларини аёвсиз очиб ташлаган, амирликнинг чирик системасини фош қилиб берган» китоблар қаторига киритади.

Фитрат 1917 йил Февраль инқилобидан сўнг сиёсий ишларга тамоман шўнғиб кетди. Бухоро жадидларининг сўл қаноти ташаббуси билан тузилган «Ёш бухоролилар» инқилобий партиясига саркотиб бўлиб сайланди. Самарқандлик илғор ёшларнинг Мардонқул Шоҳмуҳаммадзода муҳаррирлик қилаётган «Ҳуррият» (1917) газетасида кескир мақолалар билан чиқди. Кўп ўтмай, унга муҳаррирлик қилди (1917 йил 27-сонидан 1918 йил 87-сонигача). Янги Русия Муваққат ҳукумати билан ўзаро тенглик алоқаларини йўлга қўйиш ишларида фаол қатнашди. Бироқ, бир томондан, амир ва у суянган мутаассиб аъёнлар, иккинчи томондан, чор колониал сиёсатининг большевиклар томонидан ўзгаришсиз қолиши «Ёш бухоролилар»нинг мустақиллик ва демократия ҳақидаги орзуларига йўл бермайди. Фитрат буни билган эди. Шу сабабли «большевик балоси» бош кўтарган 1917 йилнинг Октябрини «Юрт қайғуси» деб баҳолаган эди. Шунга қарамасдан, у келажакдан умид узмади. 1917 йилги Туркистон мухториятини сўнгсиз меҳр билан қарши олди. У эълон қилинган 27 ноябрь тунини «миллий лайлатул-қадримиз» деб атади. Айни пайтда, Бухорода «Ёш бухоролилар»нинг амир билан баҳси давом этарди. «Ёш бухоролилар» кучларини қайта сафлаб чиқдилар. 11 кишилик янги Марказий Қўмита тузилди. Фитрат тайёрлаган ислоҳотлар лойиҳаси бир оз тузатишлар билан қабул қилинди. Унда машрутият (конститудион монархия) ғояси асос қилиб олинган ҳамда дин ва шариатга алоҳида мавқе ажратилган эди.

20 февралда Туркистон мухторияти шўролар томонидан хои-нона қонга ботирилди ва у «Қўқон воқеаси» номи билан тарихга кирди. Мартда Бухорода содир бўлган «Колесов воқеаси» кўҳна Бухоронинг «қадимчи» ва «жадидчи»си орасида ўтиб бўлмас чоҳ қазди. Ота билан болани, амирлик ва ёшларни бир-бирига хундор душманга айлантирди. Амир қирғин ясади. Ёш бухоролиларнинг омон қолган қисми Самарқанд ва Тошкентда жон сақлади. Фитрат Тошкентда паноҳ топди. Сиёсий ишлардан узоқдашиб, маданият-маънавият билан шуғулланди. Шу йили дастлаб Хадрадаги мактабда, май-июнь ойларидан Туркистон мусулмон дорилфунуни қошида ташкил топган дорилмуаллиминда тил ва адабиётдан дарс берди. Фитрат ва Чўлпон биринчи маротаба Тошкентда 1919 йилнинг бошида учрашдилар. Фитрат 1919-20 йилларда Афғонистоннинг Тошкентдаги элчихонасида таржимонлик қилади.

Фитратнинг Тошкентдаги энг йирик хизматларидан бири «Чи-ғатой гурунги» жамиятини ташкил этиши бўлди. Жамият 3 йил (1918—20) яшади, лекин ўзбек тили ва адабиётигина эмас, умуман ўзбек маданиятининг шаклланиш ва тараққиёт тарихини янги, замонавий илм асосида ўрганишни бошлаб берди. Қаюм Рамазон, Шорасул Зуннун, Элбек, Шокиржон Раҳимий, Ғулом Зафарий, Мирмулла Шермуҳамедов, Ғози Юнус, Чўлпон, Боту, Санжар Сиддиқ, Маннон Рамз, Маннон Уйғур жамиятнинг фаол аъзолари эдилар. Фитратнинг Ш.Раҳимий ва Қ.Рамазон билан ҳаммуаллифликда ёзган «Она тили» (1918) дарслиги, «Чўзғилар» («Унлилар») имлоси ҳақидаги ҚРамазон билан ҳамкорликда ёзган «Битим йўллари» (1919) ўқув қўлланмаси, «Инсоният ҳақида Навоийнинг фикри» (1919) рисоласи шу даврда майдонга келгандир. Қиёсан олганда, жамият тил масалаларига алоҳида эътибор бергани кўзга ташланади. Жамият қошида «Имло тўдаси»нинг ташкил топиши бежиз эмас эди.

Фитрат, Боту, Элбек ҳамкорлиқда 1920 йилнинг 9 апрелида «Тонг» журналининг 1-сонини босмадан чиқардилар. Журналда «Чиғатой гурунги» аъзоларининг деярли барчаси иштирок этди. Афсуски, унинг 3-сони чиқиб, тўхтаб қолади.

Фитрат ўз ҳаётининг Тошкент даврида «Ўғузхон», «Чин севиш», «Ҳинд ихтилолчилари» каби асарларини яратди. Чамаси, Туркистон мухториятининг фожиали тугатилиши муносабати билан ёзилган ва адибнинг сўнгсиз изтиробларини ифода этган бир пардалик «Темур сағанаси» асари ҳам шу даврда майдонга келган. Афсуски, унинг тўла нусхаси йўқ. Турли муносабат билан кўчириб олинган парчаларигина сақланиб қолган. «Ўғузхон», мутахассислар фикрича, босилган эмас. Унинг устига, тақдири номаълум. «Чин севиш» (1920), «Ҳинд ихтилолчилари» (1923) Ҳиндистон халқларининг озодлик, мустақиллик учун олиб борган курашлари ҳақида. Аслида, бу Туркистон воқеаларининг хорижга кўчириб тасвир этилиши эди. Шунга кўра, бу асарлар ўз даври учун бениҳоя долзарб эди.

1920 йил сентябрь воқеаларидан кўп ўтмай, Фитрат Бухорога келади. Эҳтимол, бунда шу даврдаги Бухоро ҳукуматининг раҳбари Файзулла Хўжаевнинг хизмати бордир. Чунки уларнинг бир-бирларига ҳурмат ва ихлоси жуда баланд бўлган. Фитрат Файзулла Хўжаевнинг дид ва савиясини, сиёсатчилик иқтидорини юк-сак қадрлар, у ҳам ўз навбатида адибнинг ноёб истеъдодини баланд тутар эди. Хуллас, Фитрат 1920 йилнинг охирларида Файзулла Хўжаев бош Бухоро ҳукуматининг аъзоси эди. Партияга эса, у 1919 йилда Тошкентдалигида ўтган. Ўша йили июнда бўлиб ўтган Бухоро Коммунистик партияси 1- съездида Марказий Комитетга аъзо бўлган. Сўнгроқ Бухорода пайти Бухоро Коммунистик партияси Марказий Комитети Сиёсий бюроси аъзоси қилиб сайланди.

1921 йилдан Халқ маорифи нозири, яна бир йил ўтгач, хорижия нозири, халқ хўжалиги йиғилишининг раиси, жумҳурият Марказий Ижроия Комитети раиси ўринбосари, Халқ Нозирлари Шўроси Раисининг муовини, Ҳукумат план ва смета ташкилий ҳайъатининг раиси, Бухоро Халқ Шўролар Жумҳурияти Меҳнат кенгашининг Президиум аъзоси вазифаларини олиб борди. Жум-ҳурият ижтимоий-маданий ҳаётининг ҳамма масалаларида фаол иштирок этди. Хусусан, унинг ғайрат ва ташаббуси билан 1921 йилда Бухорода Шарқ мусиқа мактаби очилади. Мактабга Домла Ҳалим Ибодов, Шоҳназар Соҳибов, Бобоқул Файзуллаев каби машҳур ҳофизу мақомшуносларни тўплайди. Ўз уйини (собиқ Дзержинский 8, ҳозирда бузилиб кетган) шу мактабга беради, ўзи унга мутасаддилик қилади. Фитрат ва Файзулла Хўжаев та-шаббуси билан замонавий кадрлар тайёрлаш йўлга қўйилади.  60 дан ортиқ ёшлар Германияга ўқишга юборилади. Фитрат бош Халқ маорифи нозирлиги 1920 йилнинг 30 октябрида Бухоро инқилоби тарихини ёзиш ҳақида қарор қабул қилади. 1922 йил 14 сен-тябрда эса Жумҳурият Марказий ижроия қўмитаси Бухорода дорулфунун очиш ҳақидаги тарихий қарорини эълон қилди. Илмий марказ ташкил қилиш ҳаракатлари бошланади. Бухоро илмий жамияти тузилади. Фан ва маданият тарихига оид нодир қўлёзмалар тўплана бошлайди. Илмий-тадқиқот ишлари йўлга қўйилади. Жамиятнинг «Анжумани тарих» шўъбаси қисқа муддатда «Бухоро арки тарихи» қўлёзмасини нашрга тайёрлайди.

1921 йил мартдан Бухоро жумҳуриятида турк (ўзбек) тили давлат тили деб эълон қилинди.

Давлат театри тузилди (1921). Тошкентдан Маннон Уйғур, Абдулҳамид Чўлпон таклиф этилдилар. Вақф ишларини бошқаришга эса машҳур Мунавварқори Абдурашидхонов жалб этилди. Ёш жумҳурият жуда қисқа муддатда Туркия, Эрон, Афғонистон билан дўстлик, ҳамкорлик муносабатларини йўлга қўйди. Бу ишларнинг барчаси, биринчи навбатда, Фитратнинг ва унинг сафдоши Файзулла Хўжаевнинг ақли ва ғайрати билан бошланган эди.

Бироқ жумҳуриятнинг эркинлик, мустақиллик йўлидаги бу ҳаракатлари марказнинг Туркистондаги ноиби — Турккомиссияга ёқмади. 1923 йил 12 июнда Русия коммунист (большевиклар) партияси Марказий Комитети Сиёсий Бюроси «Бухоро масаласи»ни кўрди. Сиёсий бюро Бухоро Шўролар Жумҳуриятида давлат ҳокимиятини янада «демократлаштириш ва активлаштириш» тўғрисида қарор қабул қилди. Қарорга Сталиннинг Бухоро Нозирлар шўросининг таркиби ҳақидаги «Бухоро ҳукумати номи остида иш кўраётганларнинг халқ ва совет ҳукуматига ҳеч бир алоқадорлиги йўқ» деган фикри асос қилиб олинди. Бухоро жумҳуриятида ҳокимиятга бойлар, савдогарлар тортилган, бирорта ҳам деҳқон йўқ, унинг устига ҳаммаёқ қариндошчилик, деган айб қўйилди. Шу йил 23 июнда Русия коммунист (большевиклар) партияси Марказий Комитети котиби Я. Э. Рудзутак иштирокида Бухоро Коммунистик партияси Марказий Комитетининг Пленуми ўтказилди. Бухоро ҳукуматининг 5 аъзоси — Нозирлар кенгаши раисининг биринчи ўринбо-сари Атоулло Хўжаев, Ижроия кенгаши раисининг биринчи ўрин-босари Муинжон Аминов, Халқ хўжалиги кенгаши раис ўринбо-сари Абдурауф Фитрат ва кенгаш ҳайъати аъзолари Саттор Хўжа-ев, Ёқубзодалар партиядан ўчирилиб, ишдан олинди. 24 июнда ўтган Бухоро жумҳурияти Марказий Ижроия Қўмитасининг 11-, сессияси эса, Фитратни «Бухородан чиқармоқға» қарор берди. Файзулла Хўжаев, айрим маълумотларга қараганда, шу пайтлари Москвада даволанишда эди. У масаладан бир қадар хабардор бўлиб, Фитратнинг жазосини иложи борича енгиллатиш тадорикини қилади.

Умуман олганда, замонасининг бу икки ноёб шахсияти орасидаги муносабатлар, юқорида айтганимиздек, ғоят самимий бўлиб, ўзаро ҳурмат ва муҳаббат асосига қурилган. Чунончи, Фитрат Файзулла Хўжаевни «эшонжон», «пиримиз», «амиримиз» деб алқар, у эса ўз навбатида машҳур адибни тирик классик си-фатида қадрлар, унинг миллат ва жамият учун ниҳоятда кераклигини дилдан ҳис қилар эди. Шу сабабли, Бухоро ҳукумати раҳбари арбоб ёзувчисини сакдаб қолишнинг ҳамма ҳаракатини қилдй. Аслини олганда, Акмал Икромовнинг ҳам Фитратга меҳри баланд бўлган. Тадқиқотчиларнинг маълум қилишича, у вазиятни юмшатиш учун Фитратни Сталин билан учраштирган. Фитратнинг ўша даврдаги маълум ва машҳур давлат арбобларимиз билан бундай яқин муносабатини унинг Ўзбекистон Миллий Хавфсизлиги хизмати архивида сақланаётган суд-тергов ҳужжатлари материалларидан сезиб олиш қийин эмас.

1923—24 йилларда Фитрат Москвадаги собиқ Лазарев Шарқ тиллари институга (1921 йилдан Шарқшунослик илмий-тадқиқот институти)да ишлади, илмий иш билан шуғулланди. Ленин-град давлат университетининг Шарқ фақультетида Шарқ халқлари тили, адабиёти, маданиятидан маърузалар ўқиди, профессорликка сайланди.

Айни пайтда, «Абулфайзхон» (Москва, 1924), «Шайтоннинг тангрига исёни» (Тошкент,1924), «Арслон» (Самарқанд—Тошкент, 1926) каби қатор драматик асарлари, «Бедил» (Москва,1923; Тошкент, 1924) илмий-оммавий очерки, «Ўзбек тили қоидалари тўғрисида бир тажриба: Сарф (1-китоб), Наҳв (2-китоб)» (1925), «Сарфи забони тожик» (Самарканд, 1925), «Адабиёт қоидалари» (Са-марқанд—Тошкент, 1926) каби дарслик-қўлланмалари босилди.

Фитрат Ўзбекистонга 1927 йилда қайтиб келди. Ўзбекистон Коммунистлар партияси саркотиби Акмал Икромов таклифи билан пойтахт Самарқандда янги ташкил топган Олий  педагогика институти (ҳозирги СамДУ)да иш бошлади. 1927 йилда Боку дорулфунуни профессори машҳур Бекир Чўпонзода ҳам ушбу даргоҳга таклиф қилиниб, дарс берганлиги  маълум. Умуман, 20-йиллар, хусусан 2-ярми, Фитрат илмий фаолиятида муҳим йиллар бўлди. У ўз аҳамиятини бугунги кунгача йўқотмай келаётган «Энг эски туркий адабиёт намуналари» (матн, тадқиқот, изоҳлар, Самарқанд — Тошкент, 1927), «Ўзбек адабиёти намуналари» (матн, тадқиқот, изоҳлар, Самарқанд-Тошкент, 1929), «Шарқ шахмати» (Самарқанд — Тошкент, 1928), «Ўзбек классик мусиқаси ва унинг тарихи» (Самарқанд — Тошкент, 1927), «Форс шоири Умар Хайём» (Самарқанд — Тошкент, 1929) каби кўплаб тадқиқотлар эълон қилди. Матбуотда қанчадан-қанча мақолалар босдирди. Бу асарлари билан янги ўзбек фани-маданиятининг бир қатор йўналишларига йўл солди. Хусусан, Туркистон халқларининг бой ва қадим маданий меросини ҳар томонлама, изчил ва мунтазам, айни пайтда, чуқур илмий ўрганишни бошлаб берди.

Минг йиллар оша ёнма-ён яшаб келган ўзбек-тожикнинг адабий-маданий меросидаги муштарак жиҳатларга диққатни қаратди. Ўзбек адабиётининг манба-маншаъларини аниқлаб берди, тарихий тараққиётини ёритди. Адабий оқимлар, мактаблар, уларнинг вакилларини ўрганди. Даврида шуҳрати оламга ёйилиб, за-монлар ўтиши билан тарих қатларида унутилиб қолган ўнлаб шоирларнинг меросини излаб топди, қайта кашф этди. Афросиёб — Алп Эр Тўнга марсиясидан Яссавийгача, Юсуф Хос Ҳожибдан Турди, Машраб, Умархонгача, замондошлари Элбеку Чўлпонгача ёзди. Янги ўзбек адабиётшунослиги илмининг тамал тошини қўйди.

«Адабиёт қоидалари» (1926) ва сўнгроқ ёзган «Аруз ҳақида» (1936) китоблари билан буюк Навоийлар юксак босқичга олиб чиққан ўзбек адабий эстетик тафаккурини янги давр тушунчалари билан бойитди, давом эттирди ва адабиёт назари-яси бўйича ҳам замонасининг етакчи мутахассиси сифатида эъти-бор ва эътироф қозонди.

Фитрат ўз драмалари билан ўзбек драматургияси ривожида буюк роль ўйнади. «Чин севиш»  ва «Ҳинд ихтилолчилари» асарларида Ҳиндистон халқларининг озодлик ва мустақиллик учун инглиз мустамлакачиларига қарши олиб борган муросасиз курашлари орқали Туркистон халқларининг туганмас дардларини ифода қилди.

«Абулфайзхон» адабиётимизда тарихий мавзуда ёзилган биринчи драма эди…

20-йилларнинг 2-ярмидан шароит ўзгарди. Шўро тузуми қарор топа борган сари эркин фикр торайиб борди. Эски зиёлиларни, хусусан жадидларни қоралаш бошланди. Ҳар бир ҳодисага синфий-партиявий ёндашиш кучайди. Юқорида қайд этилганидек, 1929 йилда «Қизил Ўзбекистон» газетасининг 3-сонида (13, 14, 15 май) Ж. Бойбўлатовнинг «Ўзбек адабиётида чиғатойчилик» мақоласи босилди. Фитратнинг «Ўзбек адабиёти намуналари» муносабати билан ёзилган бу мақола бошдан охиригача унинг муаллифини «фош этиш»га қаратилган эди. Чунончи, у марксизмни инкор қилишда, ўтмишни идеаллаштиришда, буржуа миллатчилиги ғояларини ташвиқ этишда айбданди. Фитрат ва асарга сўзбоши ёзган Отажон Ҳошим матбуотда жавоб билан чиқдилар. Табиийки, Фитрат ҳақидаги гап-сўзлар бу билан тўхтамади. 1930 йилдан эса унга сиёсий айб қўйила бошланди. Муаллиф тадқиқотлари унинг «аксилшўровий» фаолиятига «ашёвий далил» сифатида тилга олина бошлади.

«Шарқ ҳақиқати» газетасининг 1930 йил 180, 182, 183-сонларида Ж.Бойбўлатовнинг «Ўзбекларнинг адабий мероси» байроғи остидаги пантуркизм» сарлавҳали мақоласи босилди. Муаллиф Фитратнинг «тарих»ини кавлашга тушди. 1923 йилдаги «айб»ларини қўзғади, судга тортилмай қолганини кўтариб чиқди, уни очиқдан-очиқ «синфий душман» деб эълон қилиб, исботлашга киришиб кетди. Юқоридаги китоби ҳақида эса, «Қуръон»ни нашр қилиш пролетариат ишига қанчалик хиёнат бўлса, мазкур «Ўзбек адабиёти намуналарининг чоп этилиши ҳам шунчалик жиноятдир», деган хулоса чиқарди. Дарвоқе, ушбу мақоланинг русча бир нусхаси Фитратни айбловчи ҳужжат сифатида унинг «Жиноий иши»га илова қилинган. Шуларга қарамасдан, Ф. Хўжаев 1923 йилдаги сингари адибни яна сақлаб қолишга муваффақ бўлди. 1937 йилда эса, сақлаб қолишнинг иложи бўлмади. Шу йили 24 апрелда Ўзбекистон прокурорининг кўрсатмаси билан Давлат Хавфсизлиги Бошқармаси 4чи бўлимининг бошлиғи Давлат Хавфсизлиги лейтенанти Оғабеков томонидан ҳибсга олинди.

Фитратнинг 1937 йил 22 июлда тўлдирилган «Маҳбуслик анкетаси»дан:
Исми шарифи: Фитратов Рауф Раҳимович.
Туғилган йили ва жойи: 1886, Бухоро шаҳри.
Доимий яшаш жойи: Тошкент шаҳри, Гулистон маҳалласи, 116-уй.
Иш жойи: Пушкин номли Тил ва адабиёт институти.
Касби: илмий ходимлар секдияси аъзоси.
Мулки: хусусий уйи бор.
Ижтимоий аҳволи: хизматчи.
Миллати ва фуқаролиги: ўзбек, СССР.
Партиявийлнги: йўқ.
Маълумоти: олий.
Судланганми: йўқ.
Оила таркиби
Хотини: Фитратова Ҳикмат, 25 ёш, уй бекаси.
Онаси: Фитратова Бибижон, 70 ёш.
Қизи: Фитратова Севар, 7 ёш.

Тергов ва сўроқлар бошланди. Бир ярим йиллик қийноқлардан сўнг «миллатчи», «аксилинқилобчи», «аксилшўровий» деган айблари етмай, «халқ душмани», «ватан хоини» каби тавқи лаънатлар ёпиштирилди. Энг кейин «топган»лари «немис», «инглиз» разведкаси «айғоқчи»си эканлиги бўлди. Ва шулар асосида СССР Олий суди ҳарбий коллегияси томонидан суд қилиниб, 1938 йилнинг 4 октябрида отиб ўлдирилди.

Архив материаллари орасида Фитратнинг хотини Ҳикматойнинг 1956 йилдаги сўровига жавобан ўша йили 5 ноябрда мазкур ҳарбий коллегиянинг адлия полковниги В.Борисоглебский имзоси билан Ўзбекистон Ички ишлар вазирлиги 1-махсус бўлим бошлиғига йўлланган кўрсатмаси бор. Унда Фитратнинг 1938 йил 15 октябрда суд қилингани (ҳолбуки бу вақтда адибнинг отилганига 11 кун бўлган эди) ва жазони ўташ даврида 1944 йил 3 ноябрда (!) вафот этгани(!!) маълум қилинади. Бундай ҳолларни қатағон даври ҳужжатлари орасидан истаганчатопиш мумкин.

СССР Олий суди 1957 йил 1 август мажлисида СССР Олий суди ҳарбий коллегиясининг Фитрат ҳақидаги 1938 йил 5 октябрда чиқарган ҳукмини (У ҳам бир қатор сафдошлари сингари олдин отилиб, кейин суд қилинган эди) бекор қилди. Лекин шундан кейин ҳам бу номни ўз ўрнига қўйиш учун 30 йилдан ортиқ-роқ вақт керак бўлди. Истиқлолгина ҳамма нарсани жой-жойига қўйди.

Фитратнинг ижодий мероси

Фитрат қомусий илмга эга, ўз қаламини бадиий ва илмий ижоднинг жуда кўп соҳаларида синаб кўрган ва муваффақият қозонган камёб истеъдодлардан эди. Ҳ. Болтабоев «Номаълум Фитрат» мақоласида адиб асарларининг 87 та кўрсаткичини илова қилган эди. Илҳом Ғаниев ва Б. Эргашев 1994 йилда бу кўрсаткични 134 тага етказадилар. Уларнинг салмоқли бир қисми шеър, ҳикоя, ижтимоий наср, драма сингари бадиий жанрларда ёзилган асарлардир. Иккинчи бир қисми — публицистика, кундалик мақолалар. Яна бир қисмини турли-туман ўқув дарсликлари ташкил қилади. Ниҳоят, яна муҳим бир қисми илмий-адабий тадқиқотлардан иборат. Дарвоқе, унинг илмий тадқиқотлари биргина адабиётшунослик доирасида чекланмайди. У забардаст тилшунос, тарихчи, файласуф, ҳуқуқшунос, мусиқашунос. У ўрта асрлардаги қомусий зиёлиларимиз сингари мусиқанинг ҳам назарияси, ҳам амалиёти билан шуғулланган, у ҳақда махсус рисола яраттан. У шахмат тарихи ҳақида тад-қиқий мақолалар ёзган, ҳатто ер қурилишининг илмий жиҳатлари билан қизиққан ва яқиндан шуғулланган кенг қамровли ис-теъдод эканлиги маълум бўлади.

Шеърлар

Фитратнинг бизга маълум бўлган шеърлари, шу жумладан ўзбекчалари у қадар кўп эмас. Мутахассислар унинг ўзбекча шеърлари ададини 20 атрофида белгилайдилар. У, тахмин қилиш мумкинки, талабалик йилларидаёқ шеър машқ қилган. Илк шеърларини Бухоро муҳити анъанасига кўра форсча ёзган. XX асрнинг бошларида уни «Мижмар» тахаллусли шоир сифатида таниганлар. Мижмар — хушбўй нарсалар солиб тутатиладиган чўғдон. Неъматулла Муҳгарам уни ўз тазкирасига киритар экан, шоирнинг касби (сарроф) ва тахаллусидан келиб чиқиб, сўз ўйини қилади, унга илтифот кўрсатади. Чунончи уни «удсўз» (хушбўй нарсаларни тутатувчи), «бахурафрўз» (ёқимли нарсаларни ёқувчи) деб таърифлайди. Сарроф сўзининг «сўз устаси», «сухандон» маъноларидан ҳам самарали фойдала-нади. «Хушбаён», «мажлисшева» (ўтиришларга жон киритувчи), «роқий» (сеҳргар) каби сўзларни ишлатади. Нур таратувчи табъи билан мижмар сингари хуморлар базмига гулу райҳонлар шуъласини сочувчи, деб сифатлайди.

Фитратнинг дастлабки шеърий тўплами «Сайҳа», мутахассислар маълумот беришларича, 1909 йилда Истанбулда босилган. «Сайҳа» «Фарҳанг»да «бонг, фарёди даҳшатангиз, наъра» деб изоҳланган. Ундаги шеърлар Ватан ҳақида эди. Ватан ҳақида осойишта сўзлаб бўлмасди. Унинг дарди ниҳоясиз, жароҳатлари ҳалокатли эди. Шоир унинг «ҳоли хароб»лигидан, «панжаи ғам»дан «пираҳани (либоси)» чоклигидан дод солди. Унга меҳру муҳаббатини ҳайқириб айтди. У билан ифтихор этди. Уни ҳар нарсадан муқаддас тутди. У учун бахт ва нажот қидирди:

Бинмо, саҳари азми тавофи Ватани ман,
Оҳ-оҳ, чи Ватан, саждагоҳи жону тани ман.
Ҳам моҳи ману осойиши, иззу шарафи ман,
Ҳам Каъбаи ман, қиблаи ман, ҳам чамани ман.

(Мазмуни: Ватанимни зиёрат қилмоққа эрта тонгда кел. Ҳай-ҳай, қандай Ватан бу ! У — менинг саждагоҳим, жону танимдир. У менинг осмондаги ойим, осойишим, иззатим, шарафим, Каъ-бам, қиблам ва чаманимдир.)

«Сайҳа»га кирган шеърлардан бири шундай сатрлар билан бошланар эди.

Шоирнинг бу ўтли шеърлари 1914 йилда «Садойи Туркистон» газетасида ҳам босилди. Файзулла Хўжаев ўзининг Бухоро инқи-лоби тарихига бағишланган китобида бу ҳақда шундай ёзган эди: «Ватанпарварлик шеърлари тўплами бўлган «Сайҳа»ни ўқиган кишиларни Бухоро ҳукуматигина эмас, рус ҳукумати ҳам таъқиб қила бошлади. Чунки бу шеърларда Бухоро мустақиллиги ғояси биринчи марта жуда ёрқин шаклда ифодалаб берилди…»

1917 йилда Фитрат ўзи муҳаррирлик кдлган «Ҳуррият» газетасида «Юрт қайғуси» номи билан бир туркум шеърлар эълон қилди. Диққатга сазовор жойи шундаки, уларнинг аксарияти сочма шеърлар, Фитратнинг ўзи айтмоқчи, мансуралар. Бундай тажриба адабиётимизда илк бор Ҳамза томонидан қилингани маълум. Масалан, у «Садойи Туркистон» газетасининг 1914 йил 18 июль сонида босилган бир шеърига «Шеъри мансур» (насрий шеър) от қўйган эди.

«Юрт қайғуси»га кирган шеърларининг биринчиси «Ҳуррият»нинг 1917 йил 28 июль, охиргиси 29 декабрь сонида эълон қилинган. Шулардан охиргиси аруз вазнида. Қолганларида, табиийки, вазн йўқ.

Шеърлар рукннинг сарлавҳасидан кўриниб турганидек, юрт — Ватан қайғусига бағишланган. Замон инқилоблар замони эди. Чор ҳукумати қулади. Эпчил миллатлар дарҳол истиқлол режаларини кўра бошладилар. Туркистоннинг тақдири қандай бўлади? Айниқса, сўнгги асрларда залолатта ботган, дунёдан узилиб, фисқу фужурга кўмилган, ўз қиёфасини йўқота бошлаб, ўзга миллат етовига тушган Туркистоннинг. Фитратни қийнаётган дард — шу!

Эй, улуғ Турон, арслонлар ўлкаси!
Сенга не бўлди?
Ҳолинг қалайдир?
Нечук кунларга қолдинг? —

деб бошланар эди улардан бири.

Шоир унинг «юксак ўринлар»дан «қуллик чуқурлари»га тушиш сабабларини сўрайди.

«Дунёни «урҳо»лари билан титраткан йўлбарс юракли болалари»ни, «ер тупроғини кўкларга учиратурғон тоғ гавдали ўғлонлари»ни қўмсайди. Унинг бу ҳоли билан келиша олмайди. Томирларида Темур қони оқаётган миллатдошларини номус ва шаън ҳимоясига чорлайди.

«Бир ўзбек йигитининг тилидан» мансурасида Ватан бош-оёғи яланг, танасида ададсиз қамчи излари, кўксидаги яраларидан қон томаётган ҳолсиз, дармонсиз аёл сифатида ифодаланади. Бу тимсол, бу хаёл «ўзбек йигити»ни тушида ҳам, ўнгида ҳам таъқиб этади. Ўзбек йигити «ғамли она» — «муқаддас Турон» хаёли билан муроқабага киришади. Ундан айрилмоқни ўзи учун ўлим, унинг учун ўлмоқни эса тириклик ҳисоблайди. Уни қутқармоққа онт ичади. Шеър шундай якунланади:

Устимга инсонлар эмас, шайтонлар қўшуни келса,
Оёғимга занжирлар эмас, жаҳаннам илонлари сорилса,
яна сен сари кетарман.
Дунёнинг бутун балолари бошимға тўкулса,
Зулм тиғининг темир тиконлари кўзларимга кирса,
яна сени қутқарарман.
Мен сенинг учун тирилдим,
Сенинг учун яшарман,
Сенинг учун ўлурман, эй туркликнинг муқаддас ўчоғи!
Ўлим, сенинг ўлимингни истаганларга!
Нафрат, сени кўмгани келганларга!

Даъваткор руҳ, ҳайқириқ шу тарзда асарнинг бошидан охиригача ўтган эди.
«Темур олдинда» шеърида «Эзилган боши, қисилган виждони, куйган қони, ўртанган жони учун» улуғ хоқони сағанасидан «даво излаб» боради, унинг руҳидан мадад сўрайди. Буюк бобоси «Туронининг эски шараф ва улуғлиғини қайтармасдан бурун аёғларида ўтирмаслик»ка унинг «дунёга сиғмаган ғайрати» олдида «онт» ичади…

Шундай бир шароитда ёвқур боболаримиз мухторият эълон қилдилар. Мухторият ҳали мустақиллик эмас эди. Бу улуғ йўлдаги бир қўниб ўтадиган манзил эди. Туркистон барча халқаро алоқалар ихтиёрини Русияга топширар, ички идоранигина ўзи олиб борар эди. Мана шу нисбий эрк ҳам буюк ғалаба эди. Адибнинг мансураларидан бири ушбу воқеага бағишланган.

«Эллик йилдан бери эзилдик, таҳқир этилдик, қўлимиз боғланди, тилимиз кесилди, оғзимиз қопанди. Молимиз таланди, шарафимиз емурулди, номусимиз ғасб қилинди, инсонлигимиз оёқлар остиға олинди.
Тўзимли турдик, сабр этдик, кучга таянган ҳар буйруқға бўюн-сундук, бутун борлиғимизни қўлдан бердик. Ёлғиз бир фикрни бермадук, ёшунтурдук, иймонларимизга ўраб сақладук, бу — Туркистон мухторияти!»

Мансурадаги иқрор оҳанги, у қадар тўлиқ риоя этилмаган ички феъл қофиялар (эзилдик- этилдик; боғланди-қопанди; таланди-қилинди-олинди ва ҳ.) гоҳ шиддат билан ёғиладиган, гоҳ сокин тортиб ёйиладиган ритм ҳасрат ва қувончни ифодалашда ўзбекона услубни таъмин этган. Мазкур туркумни шоирнинг арузда битилган қуйидаги шеъри якунлаб келади.

Онам! Сени қутқармоқ учун жонми керакдир?
Номусми, виждон била имонми керакдир?

Темур била Чингиз қони тошди томуримда
Айтгил, Сени қутқармоқ учун қонми керакдир?

Ёв суқғали келгач, қиличини юрагингга,
Туш оддига, ол кўксуми — қалқонми керакдир?

Боқ, боқ, мана турк тенгизи тошқун қила қолди,
Турон ёвини қувғали тўфонми керакдир?

Турон, йигитинг, барчага боқ, қалқди оёқға,
Юртда қоровул қўйғали арслонми керакдир?

Шеърда мухторият ғалабасининг нашъу намоси балкиб турибди. Уйғонган халқ билан биргалик туйғуси, оталар шарафи ва улар руҳи олдидаги бурч, эл-юрт хизмати сурури яхши ифодаланган.

Шоирнинг ўн уч шеъри 1922 йилда нашр этилган «Ўзбек ёш шоирлари» тўпламига киритилган. Уларнинг бир қисми («Ким деяй сени?», «Бир оз кул», «Аччиғланма деган эдинг», «Ишқимнинг тарихи», «Нега бўйла?») — ишқий мазмунда.

«Беҳбудийнинг сағанасини изладим» жадидларимиз карвонбошисининг фожиали ўлими муносабати билан ёзилган. «Овунчоқ» — машҳур журналист Мирмуҳсин Шермуҳамедовга бағишланган. «Миррих юлдузига», «Шарқ» шеърлари Мухториятнинг риёкорларча қонга ботирилганидан кейинги шўроларнинг қатағон сиёсати борасидаги дардли, изтиробли ўйлардир. Тўпламга киритилган барча шеърларнинг умумий хусусияти маҳзунлик, умидсизликдир. Бу ҳол унинг ишқий-интим шеърларида ҳам бўртиб туради.

«Эрка малак, аччиғланмам сенга…» деб бошланади шеърларидан бири ва унда шундай сатрларни учратамиз:

Тилакларим, армонларим, шеърим,
Кўмилсунлар, керакмаслар менга.
«Ҳаёт» деган қопқон борсун,
Парчалансун, битсун, йўқолсун.

Бошқа бир шеърида шоир умидининг «кўп чидамли тераклари йиқилгани»дан, «умидсизлик қайғулари тонги отмас бир тун»га айланганидан сўз очади («Яна ёндим»).

«Миррих юлдузига» шеърида шоир юлдуз билан сирлашади. Ердаги тубанликлар, хўрликлардан сўз очади. Улар тимсолида аслликнинг бузилишини, табиий гўзалликнинг, мукаммалликнинг поймол бўлишини кўради. Иккинчидан, шеърнинг «Миррих юл-дузига» деб аталишида ҳам чуқур маъно бор. Миррих (уни Баҳром ҳам дейдилар) Марс юлдузининг шарқча оти. У қадим астрология («илми нужум»)га кўра жангу жадаллар, урушлар рамзи.

Бинобарин, шеърнинг номиёқ мамлакатдаги нотинчлик, ғавғо-тўполонларни англатиб турибди. Шоир юлдузга мурожаат қилади, ундан юртни оёқости қилган душманларнигина эмас, дўст ва қардошни улар қўлига тутиб берган хиёнатчиларни ҳам суриштиради:

Борми сенда бизим каби инсонлар,
Икки юзли иш бузарлар, шайтонлар.
Ўртоқ қонин қонмай ичган зулуклар,
Қардош этин тўймай еган қоплонлар?
Борми сенда, ўксўз йўқсулнинг қонин —
Гурунглашиб чоғир каби ичганлар?

«Дунё тузугини» «ўз қопчуғ»ларини «тўлдурғали бузғанлар», «қорин-қурсоқ йўлида элин-
юртин, борин-йўғин сотганлар» борми у ерда?
Мана у кўрган миллатлар тенглиги:

Борми сенда бир ўлкани ёндириб,
Ўз қозонин қайнатғувчи доқонлар?

Йўқ, бундай ҳақсизликни осмон кўтара олмайди, улар фақат ерда бўладилар.
Иккинчи бир шеърида («Шарқ») ўлканинг яхлит, умумлаш-ма образи чизилади. У, шоир таърифича, дунёнинг энг гўзал боғчасидир. Уни гўзалликда ҳеч бир жой билан қиёс этиб бўлмайди. Жаннатлар унинг атрофида. Унинг гуллари жон сувидан етилган. Саф тортган кўм-кўк оғочлар мумтозлик ҳаққи учун Тангрига топиниш мақсади билан кўкка интиладилар. Ўнгдан, сўлдан — ҳар ёндан кўркам, ҳайбатли тоғлар қуршаган. Йўқ, улар тоғлар эмас, ҳақ йўлида курашга ясов тортган алп аскарлардир. Бирор ёввойи ҳайвон йиртқич тишини, тирноғини суқиб қолмасин, дея уни Тангрининг ўзи ёрлақаб, теграсидан айланган сув,муз, тоғ қўрғони билан муҳофаза этади.

Бироқ бугун, эсизларким, бу ўлка,
Ҳар томондан таланмишдир йўлсизча.
«Маданият» деган ғарбли олбости,
Боқинг, бунинг кўкрагидан ўқ босди.

Ҳозирча манзара умумий. Гўё шиддатли бир довул келгану бундаги гўзалликни барбод қилган. Бу довулнинг исми — «маданият». Нега «маданият»? Маданият ҳаётнинг мазмунли бўлишига қара-тилган эмасми? Гап номда эмас, моҳиятда. Инқилоб халқ учун халқнинг номи билан амалга ошган эди. Оқибатичи? Инсондаги инсонийлик барбод бўлиб, ёввойилик, ёвузлик жунбушга келди. Бир-бирини йўқ қилишга тушди. Ҳайвондан хор бўлди. Ҳолбуки, бу ерларга истилочилар «маданият» байроғини кўтариб келган эдилар… Шуми — маданият?! Бу инсон эмас, иблис (олбости) аъмолидир. Ўлканинг кўксига ўқ қадаган ўшадир.

Шоирнинг фикрлаш тарзи шундай. Манзара аста-секин ойдинлашиб боради. Ёнган қишлоқлар, омонсиз таланганлар, қон тўла ариқлар ўрнини тафсилотлар олади:

Тўрт-беш яшар бир боланинг бошини,
Боқинг, кескин қилич билан кесмишлар.
Йиғлаб турғон онасининг бўйниға
Бир ип билан осмишлар…
Янгиғина келин бўлғон бир қизнинг
Кўкрагини, эри бўлғон йигитнинг
Жонсиз ётқон гавдаси узра қўюб
Найза билан тешмишлар…
Хотунларнинг пардаси,
Болаларнинг юраги,
Қариларнинг гавдаси
Ёрилғон,
Эзилғон…

Шоир сўроққа тутади:

Ким берган
Бу уғурли ўлкага бунча ўтни?
Ким тўккан
Бу муқаддас ишга бунча қонни?
Билмайсизми?!

Бу даҳшатларнинг бунёдкори ким? «Тулки билан шайтон»га дарс берган «малъун» ким?  Сўроқ беради шоир ва «Англизлар!» «Ҳамда унинг қуйруғини тутғанлар!» — деб жавоб беради.

Қай ер бу ўлка? Ҳиндми, Афғонми, Туркистонми? «Англиз»чи? У шартли эмасмикин? Шеърни, албатта, кенгроқ ҳам, тор-роқҳам тушуниш мумкин. Яъни Шарқ-Ғарб, Туркистон-Рус шаклида ҳам англаш мумкин. Тўғрироғи ҳам кейингиси эди.

Маълум бўлганидек, Фитрат шеърлари ададига кўра у қадар кўп бўлмаса-да, унинг ижодкор сифатидаги қиёфасини белгилашда муҳим роль ўйнайди. Аввало, унинг шеърий иқтидорга ҳам эгалигини далиллайди. Иккинчидан, ижтимоий фикр серқирра истеъдоднинг барча қирраларига хос эканлигини, шу жумладан, унинг шеърияти замоннинг шоир қалбида акс этган солномалари эканлигини кўрсатади. Учинчидан, Фитратнинг поэтик арсеналнинг имкониятларидан кенг фойдалана олган санъаткор шоир бўлганлигига бизни ишонтиради.

Драмалари

Фитрат драматург сифатида жуда катта шуҳратта эга. У барча замондошлари томонидан бу борада якдиллик билан эътироф этилган ижодкор эди. Мутахассисларнинг аниқлашларича, у ўндан ортиқ драматик асар ёзган. Булар: «Бегижон» (беш пардалик фожиа, 1916), «Мавлуди шариф », «Або Муслим» (1916), «Темур сағанаси» (1918), «Ўғузхон» (1919), «Қон» (1920), «Чин севиш» (1920), «Ҳинд ихтилолчилари» (1921), «Абул-файзхон» (1923), «Шайтоннинг тангрига исёни», «Арслон» (1926), «Восеъ қўзғолони» (1927), «Рўзалар» (1930) дир.

Булардан дастлабки олтитаси бизгача етиб келган эмас. Баъзиларининг мазмуни ва йўналиши ҳақида айрим маълумотлар сақланган, холос. Чунончи, «Або Муслим» беш парда, етти кўринишли тарихий драма. 747—750 йилларда умавийларга қарши курашиб, аббосийларни ҳокимиятга келтирган қўзғолон ва унинг раҳбари хуросонлик Або Муслим (727- 755) тақдиридан ҳикоя қилади. 20-йилларда саҳнага қўйилган. 1921 йил «Туркистон» газетасида (21 декабрь) Чўлпоннинг у ҳакда тақризи ҳам бор. «Ўғузхон» туркий халкларнинг милоднинг бошларида яшаган ва уларнинг марказлашган ҳокимияти — хоқонлигини тузган шу номли саркарда ҳақида. «Қон» драмасининг сюжети, маълумотларга қараганда, муаллиф замонасидан олинган, унинг бир муддат саҳнага қўйилганини ҳам нақл қиладилар. «Темур сағанаси»дан парчаларгина етиб келган. Мутахассислар қайд этганларидай, бу асар «Юрт қайғуси»даги лирик қаҳрамон мурожаатига жавобдек таассурот қолдиради. Масалан, Темур  қабридан қўзғалиб, бугунги авлодга шундай хитоб қилади:

«Мен сизларга кўп нарсалар еткардим.
Не бўлдики, бир замонлар шарафли ва жасур бир миллатнинг авлодлари ҳозир бошқа бир миллатнинг зулми остида қолмиш.
Кимлар боғларингдан қушларимизни қувмоқда!…
Оталар меросидан нимани олдингиз!
Сиздан талаб этаман, қалқингиз!…
Ўлкани тузатингиз, авлодларимнинг ҳур яшамоқларини таъмин этингиз.
Агар бундай қилма-сангиз, ўлка буюк бир мозорлик ҳолига келур».

«Чин севиш» ва «Ҳинд ихтилолчилари» воқеалари Ҳиндистонда юз беради. Биринчисига ҳам муаллиф «Ҳинд ихтилолчилари турмушиндан олинған 5 пардали ишқий-ҳиссий фожиадир» деб изоҳ беради. Ихтилолчи — қўзғолончи дегани. Демак, ҳар икки асар ҳам ҳинд халқининг инглиз истилочиларига қарши мустақиллик учун олиб борган курашлари ҳақида. Улар бир асарнинг икки варианти эмас, бир мавзудаги икки асар. Дастлаб, «Чин севиш» ёзилиб, 1920 йилда чоп этилган. Иккинчисининг ёзиб тугатилган йилини муаллиф 1920 деб кўрсатади. Уч йил кейин Берлинда босилган (ўша йили ўзимизда ҳам чоп этилган). «Чин севиш»нинг марказий қаҳрамонлари Нуриддинхон ва Зулайҳо, унинг отаси Каримбахш, бойвачча Раҳматуллохон, инглиз юзбошиси Вильямлардир.

Асар Каримбахш уйидаги суҳбат билан бошланади. Уникига бойвачча Раҳматуллохон келган. Бойвачча Зулайҳога харидор. Суҳбат айланиб, Европага тақалади. Буларнинг кўпчилиги ўша ёқда ўқиб келганлар. Лекин гап биргина ўқишда эмас экан. Бундай қарашса, ўқиган ҳам, қўйингки, ўқитувчининг ўзи ҳам ёвуз бўлиши мумкин экан. Агар ёвузлик акл ва билим билан бирлашса, тўғрироғи ақл ва билим ёвузликка хизмат эттирилсачи?!

Каримбахш бир вақтлар Европани мақтарди. Энди эса йўқ, фикри ўзгарган: «Оврупода билим бор, лекин инсоф йўқ. Оврупонинг билими қоплоннинг тиши, тирноғи каби бир нарсадир. Кучсизларни йиртиб, емак тўғрисида кўп иш кўрмишдир…», -дейди хотини Фотимахоним билан суҳбатда.

Хотини ҳайрон: «Букунғача Оврупода ўқимоқни мақташдан тилингиз тинмас эди… Оврупо билимларини ўрганишни керак топган эдингиз. Бу кун у сўзингиздан қайтиб қолибсизми?» — дашном беради Фотимахоним. «Қайтғоним йўқ,- жавоб қилади Каримбахш.- Оврупо ишларини ўрганмак албатта керакдир. Оврупода ўқимоқ Овруполиларни инсофли, адолатли деб мақтамоқ учун эмас, улардан ўзимизни сақламоқ, тишлитирноқли бўлиш учун керакдир», дейди.

Аввало, маърифатчилик талқинининг бутунлай ўзгарганлигига диққат қилайлик. Сал илгари ватандошларимиз наздида Европа идеал, илм-маърифатга тимсол эди. Кўз очилган сайин бошқа манзара намоён бўла бошлади. Уларнинг оғиздаги гаплари билан қилаёттан ишлари ўртасидаги жарлик тобора равшанроқ кўрина бошлади. Лекин буни кўришда ҳамма бир хил эмас. Масалан, Раҳматулло олдинги қарашларидан зарра қайтган эмас. У ҳали ҳам Европани устоз деб билади. Ўрганган ҳар бир нарсаси учун унинг олдида ўзини қарздор ҳисоблайди. Европалилар орасида мусулмон бўлаётганлари борлигини, масжидлар қураётганлигини ҳаяжон билан гапиради. Лекин Каримбахшнинг ўз нуқгаи назари бор. Унингча, инглизларнинг «масжид ясамоқлари Каъбани бузмоқ учундир».

Нуриддинчи? У — ихтилолчи. Ватанини дилдилдан севади. Унинг ўзгалар оёғи остида топталишидан қаттиқ изтироб чекади. Унинг ҳаёти тўла таҳлика. Бир томонда, инглизлар. Иккинчи томонда — Раҳматуллога ўхшаганлар. Пешоварда бир инглиз ўлдирилгани учун Деҳлида ҳарбий ҳолат эълон қилинган. Шу баҳонада «Ватан!» деган ҳиндининг бари қўлга олинмоқда. Раҳматуллохон Зулайҳо туфайли уни йўқотиш режаси билан банд.

Нуриддинхон кўнглида эса, бир-бири билан чамбарчас боғланиб кетган икки хаёл, бир тимсол бор: Ватан ва Зулайҳо. У қамоқда экан, бу туйғу янада кучайиб боради. «Чин ошиқлар маъшуқаларининг ўзи билан эмас, хаёли билан яшайур», — дейди у.

Дарҳақиқат, унда ишқий-ҳиссий ҳолат, маъшуқа билан ру-ҳий бирликни англаш кучли. Шу маънода у маълум сўфиёна мазмунга эга. Айрим жиҳатлари билан у Ҳиндистоннинг буюк файласуф шоири, инқилобни инсон руҳиятига кўчирган Муҳаммад Иқболни эсга туширади.  Шарқ озодлик ҳаракатида, Жавоҳарлаъл Неру айтганидек, «ишончли маънавий суянчиқ» бўлган бу шоирнинг шеърлари, хусусан «Асрори худи» («Ўзлик сирлари», 1915), «Румузи бехуди» («Бехудлик рамзлари», 1918) достонларидан Фитратнинг бехабар бўлган бўлиши мумкин эмас. «Ҳинд ихтилолчилари»да унинг номи тилга олиниб, шеърларидан намуналар келтирилгани бунга далил.

«Чин севиш» кўп ўтмай, Тошкентда Маннон Уйғур томонидан саҳнага қўйилди. Чўлпон у ҳақда «ўзбек саҳнаси улуғ ва улуғлиги қадар юксак ҳам гўзал бир томоша кўрди», — деб ёзди. Вадуд Маҳмуд эса, уни «ўзбек саҳнасида шу кунгача ўйналиб келган пьесаларнинг энг кучлиси, энг буюги», деб баҳолади. Асарнинг шуҳрати фақат Русия мусулмонлари орасидагина эмас, Турку Эрондан Ҳинду Афғонгача ёйилди. «Чин севиш»да бошланган «Ҳиндистонни тозартиш» ғояси «Ҳинд ихтилолчилари»да давом этади. Икки ёш — Раҳимбахш ва Дилнавоз бир-бирларини севадилар. Бироқ юртда эрк йўқ.

Ватан ўзгалар оёғи остида. Шу туфайли улар ҳам эркин эмаслар. Бир куни куппа-кундузи босқин қилиб, «Ҳукуматга қарши яшурин кенгашасиз» деб икки ёшни қўлга оладилар. Раҳимбахш қамоққа ташланади. Дилнавозни Лохур пўлиси бошлиғи Окунар ишрат учун олиб кетади. Раҳимбахш қамоқдан қочиб, инқилобчиларга қўшилади. Дўстлари ёрдамида Дилнавозни қутқаради. Бироқ инқилобчиларнинг турган жойлари инглизларга маълум бўлиб қолади. Тенгсиз жангда Дилнавоз Бадринат деган ҳинди инқилобчи билан яна душман қўлига асир тушади. Асар уларнинг озод қилиниши, ҳаммаларининг «Юртимизни қутқарамиз! Яшасин истиқлол!» деган хитоблари билан якунланади.

Драманинг қисқача мазмуни — шу. Лекин ундаги ҳар бир саҳифа, тафсил Ватанга бўлган қизғин меҳр билан ёришиб туради. «Мени Ҳиндистонни севганингча севармисан?» — сўрайди Дилнавоз. «Ҳиндистонни севганим сени севганим эмасми?!» — жавоб беради Раҳимбахш. У юртини севади. Тош-тупроқлари учун эмас, гўзаллиги, фазилати, тарихи учун. Дилнавоз мана шу юртнинг, улуснинг фазилатларидан бири, биринчиси. Шу сабаб, Дилнавознинг шубҳа ва гумонларига қарата: «Чиндан севаман, юракдан севаман, жондан севаман, виждондан севаман. Меним юрагимдаги севгини кўрсатмак учун севиш сўзи оздир. Топинаман сенга!» — дейди.

Аслида, уларга кўп нарса керак эмас. Ҳатто биргина нарса -эркинлик кифоя. «Кимсанинг бизга ҳеч иши бўлмаса…» зорланади Дилнавоз. Лекин уларнинг ҳар бир қадамини ўз уйида таъқиб этувчи инглизчи? Уни юртдан қувмай, эркин юриб бўладими! Аммо бу осон иш эмас.

«Ишнинг қулайини ахтармак ялқовликдир,—дейди Раҳимбахш. — Қулай ишдан буюк унум чиқмас. Буюк унумли ишлар қулайда бўлмас. Инглизни Ҳиндистондан қувмоқ ер юзини ўз қора қанотлари остиға олғон олбостини йўқ этмоқдир. Қулай бўлмас. Нима бўлса ҳам бир ёвни юртдан ҳайдамоқ бир юртни ёв қўлида кўрмоқдан қийин эмасдир».
Лекин барибир осон эмас. Чунки озодликка чиқмоқ учун, аввало, уни хоҳлаш керак. Қулнинг ўзининг қул эканлигини англаши ярим озод бўлганидир. Сўнг унга тайёр бўлиш керак.

«Миялари тамуғ пучмоқлариндан қоронғуроқ, кўзлари оёқ остидан нарироқни кўрмайдир»ган, «олға босмоқ», «келгусини ўйламоқ»ни «куфр» деб билувчи, «дунё буларни таламоқ учун бирлашган»да ҳам «талондан қутулмак учун бирлашмай»диган тўдадан нима умид қилиш мумкин?

Бироқ Раҳимбахш ноумид эмас. «Зулм мазлумларни бирлаштирмоқ учун энг буюк қуролдир»,— фикрлайди у. Бу йўлда чинакам инсонлар, албатта бирлашадилар. Чин инсонлик эса, маъжусликка, мусулмонликка қарамайди.

Дарҳақиқат, юрт ёнмоқда. «Улус эзилиб битди… Омонлик, тинчлик, эрк деган нарсаларни кимса билмайдир. Масжидда намоз учун йиғилганлар сиёсий йиғин ясағон бўлиб, тўпға боғланалар, эр билан хотин ўзаро узоқроқ гаплашиб қолсалар, ҳукуматга қарши бўлиб, дорға осилалар… Шулар орасинда тинч турмоқ… Лолахардиёл айтмоқчи, сағана бошида чоғир ичмакка ўхшайдир».

Раҳимбахш халқ орасига кириб борган сайин Ҳиндистонни қутқармоқ ҳақидаги тилаги ўсиб боради.
Инглиз ҳам анойи эмас. У Ҳиндистон аҳолисининг турли дин-эътиқодга, маслак-мазҳабга мансублигидан, улар орасидаги ўзаро жанжал-низолардан усталик билан фойдаланади. Бир-бирларига қайраб қўйиб, четдан кузатади.

Муаллиф мутеъ миллатнинг психологиясига кўз ташлайди: Афғон чегарасидаги Бунир қўрғонининг бошлиғи Мавлоно Нуъмон уйида газета варақлаб ўтирибди. Инглизларнинг ғалабаси ҳақида хабарлар. Унга барибир. Қайси ҳукуматга хизмат қилишнинг аҳамияти йўқ. Ор-номуснинг ўзи йўқ. Бироқ шамолнинг авзойини билиб қўйган яхши. Ҳозир инглизнинг қўли баландга ўхшайди. У шундай фикрлайди: «Инглиз — Тангрининг балоси. Нима қиламиз, «кофир» бўлса ҳам Тангри шунга яхши қарағон энди». (Нақадар таниш итоатпарастлик.) Кўп ўтмай, унинг ҳузурига инглиз жосуси Марлинг келади. Ўртада «суҳбати хос» кетяпти.

«Биласизким, инглиз улусининг Ҳиндга келганликлари ҳиндларни етиштирмак, «маданий қилмак» учун эди… — узоқдан гап бошлайди Марлинг. — Биз келмасдан бурун Ҳиндистон дин жанжаллари, мазҳаб ғавғолари, қорин-қурсоқ урушлари билан тўлғон эди… Биз келгач, шул бузукликларни тузатдик! Жанжалларни кўтардук. Маданий яшамоқ йўлларини кўрсатдик, ҳиндуларни ўқитдук». Дунё бино бўлибдики, ҳеч бир жаҳонгир мен фалон мамлакатни таламоқучун борганман, деган эмас. Ҳаммалари «адолат», «маърифат» олиб келганлар. Македониялик Александрдан русиялик Александргача.

Марлинг давом этади: «Биз Ҳиндистонни адолат билан олдик, адолат билан сақладик. Яна адолат билан ўзингизга қайтармоқчи бўламиз…» У Англиянинг Ҳиндистондаги мустамлакачилик сиёсатини оқ-оппоқ қилиб олгач, навбатдаги ишга — мамлакатдаги икки буюк миллат орасига низо уруғини сепишга киришади.

«Эски Ҳиндистон маданиятининг туб эгаси мусулмонлар эдилар, — секин «иш»ни бошлайди Марлинг. — Шу паллада ҳам энг яхши тайёрланган улус мусулмон улусидир. Биз истар эдикким, бутун Ҳинд ҳукуматини мусулмонларга топширайлик».

Бу кимга ёқмайди?

«Биласизким, Ҳиндистонда кўпчилик мусулмонларда эмас. Ҳиндулар, секхийлар, маъжуслар бирлашиб, ҳукуматни ўз қўлларига олмоқчи бўлсалар нима қиламиз?», — секин оғуни юбора бошлайди ўлжасига иғвогар. Шу тариқа, улар аллақачон бирлашган, бу тилакни Олмонияга билдириб ҳам улгурган ва бу борада ораларингизда агентлар ҳам ишлаб турибди, деган ёлғон маълумотни усталик билан қистиради. Ва, табиийки, шубҳа-гумон бошланади.

Инқилобчи Абдусуббуҳнинг фикри шундай: «Инглизларни тарқатмоқ учун Ҳиндистонни бирлаштирмоқ керак. Ҳинду билан мусулмонни бирлаштирмак йўлида улар ҳар нарсага тайёрлар. Лекин Марлинг берган оғунинг таъсири Мавлонода аллақачон бошланган: «Шариатда мусулмон билан ҳиндунинг бирлашмаги тузук эмас, қатағондир. Ҳиндулар мусулмон бўлмағунча, биз улар билан бирлаша олмаймиз»,— дейди у инқилобчиларга.

Абдусуббуҳ «Биз зулмга қарши ҳар ким билан бирлашурмиз», — деб ҳисоблайди. Мавлоно ўз фикрларини «мушрик», «аҳти китоб» ҳақидаги узоқ далолатлар билан исбот этмоқчи бўлади. Абдусуббуҳ ўз фикрида қатьий. Унингча, инглизларни Ҳиндистонга бошлаб келган нарса ҳам юрт ичидаги шу хил жанжаллардир: «Сиз, муллалар, туташ шундай қиласиз. Ҳиндистонни йилларча эл-аймоқ жанжаллари билан тўлдирдингиз. Улусни етмиш тўрт бўлак қилдингиз. Ҳар бўлакни бошқаларига ёв этдингиз. Ўлкамизни ички жанжаллар билан тўлдирдингиз. Шундай қилиб, инглизни бошимизға келтурдингиз.

Юз йиллардан кейин биз ўзимизни қутқармоқ учун бош кўтардик. Бирлашдик, қутулмоқ истадик. Яна мазҳаб, дин жанжаллари билан йўлимизни тўсмоқчи бўласиз. Уялингиз! Эркимизға тирноқ урмоқчи бўлғанларға қарши чиқурмиз. Қўлға қўл бериб курашамиз, бизни бу йўлдан сиз-да, динда қайтара олмас!»

Кўриниб турибдики, асар воқеаларини фақат ва мутлақо Ҳиндистонгагина тегишлидир, деган даъвони ҳеч ким қила олмайди. Бу муаммо мустамлака ва мустамлакачи мавжуд ҳар бир мамлакатга дахлдор эди. Шу жумладан, Туркистонга ҳам. Шу сабабли, у ҳақда ўнлаб тақризлар босилиши, ҳатто олис Германияда мақола чоп этилиши ва Фитратнинг машҳур Ҳусайн Жовид билан ёнма-ён қўйилиши бежиз эмас. «Туркистон ва Бухородағина эмас, балки Шарқнинг бошқа гўшаларидаги халқлар ҳам Фитратни танийдилар,- ёзган эди Б. А. Пестовский 1922 йилда. — Бир мусулмон шоирининг дунёға қараши буддистларнинг қарашидан узоқ турса керак, деган бир фикр мияга келса ҳам Фитратнинг баъзи бир асарларида кўрилган дунёға қараши ҳинд шоири Рабиндранат Тағўрнинг қарашлари билан бир нуқтаға келуб бирикадур».

Ушбу гапларга қўшилган ҳолда, Фитратда Махатма Ганди, Муҳаммад Иқболдан ҳам баҳрамандлик бор эди, дейиш лозим бўлади.

Кичик драматик достон «Шайтоннинг тангрига исёни» Октябрнинг оқибатларини, йўқсилликни илоҳийлаштириш фожиасини ўзига хос йўсинда ифодалаб берган бир асардир. Одам йўқдан бор қилинди. (Шарқда пролетариат йўқ эди.) Халифа деб эълон қилинди. (Унга чексиз ҳуқуқ берилди.) Лекин унга ҳеч ким итоат этмади. Охир-оқибатда дунё Яратганнинг амри билан азалга қайтди.

«Арслон» қишлоқ ҳаёти воқеаларига бағишланган бўлиб, шўро даври ўзгаришларига нисбатан бир қадар муросасозлик билан ёзилган драма. Деҳқон йигит Арслонни бой арзимаган баҳона билан ўз домига илинтириб олади. Арслон атрофидаги ҳақсизликларни кўриб чидай олмайди, жабрдийдаларга ёрдам бераман, деб тўйга йиғиб қўйган пулидан ажралади. Дўсти Ботур учун ўртага тушиб қамалади. Ҳамқишлоқлари унинг ҳовли-жойини сотиб, қутқариб оладилар. Хуллас, у қамоқдан қайтиб келганида севган қизини бой хотинликка олган, энди жони узилган онаси Турсунбибининг эса иягини боғлар эдилар. Асар Арслоннинг бойдан ўч олиш воқеалари билан якунланади.

Фитрат драмалари орасида алоҳида ўринлардан бирини «Абул-файзхон» эгаллайди. «Абулфайзхон» жанрига кўра — тарихий фо-жиа. Мазмун-мундарижасига кўра кўҳна Бухоро тарихидаги ғоят масъулиятли ва мураккаб даврлардан бирини қаламга олган.

Бу аштархонийлар сулоласининг орадан кўтарилиб, ўрнига манғитлар салтанатининг келишидир. Драма бир қадар ўрганилган, у ҳақда қатор мақолалар ёзилган, диссертация ёқланган. Асар ўрта мактаб дарслигига киритилган ва ҳ. к.

Аштархонийлар сулоласининг сўнгги ҳукмдори бўлган Абулфайзхон (ПП—1747) шахси бошқаларидан кўпда фарқ қилган эмас. Лекин у юрт сўраган XVIII асрнинг биринчи ярмидаги тарихий, сиёсий шароит жуда мураккаб бўлганлиги аниқ. Гап шундаки, салтанатда Муҳаммадҳаким (пьесада Ҳакимбий) бош манғитлар нуфузи бениҳоя ортиб кетган эди. Иккинчи томондан эса, жорий анъанага кўра аштархонийлардан бошқани хон кўтариш мумкин бўлмаганлиги туфайли манғитлар ўз вакилларини тахтга ўтқаза олмас эдилар. Шу сабабли, Абулфайзхон номигагина хон бўлиб, ҳамма ишлар манғит Муҳаммадҳаким измида эди. Муҳаммадҳаким, сўнгроқ унинг ўрнини эгаллаган ўғли Муҳаммадраҳим (драмада Раҳимбий) барча ишларни Абулфайзхон орқали амалга оширар, шу жумладан, салтанат йўлидаги душманларини хон қўли билан ўртадан кўтарар эдилар. Бундай қўш ҳокимиятчилик биргина сарой доирасида эмас, сипоҳлар орасида ҳам икки-юзламачиликка кенг йўл очган эди.

Фитрат мана шу тарихий воқеликнинг мазмун-моҳиятини конкрет образлар хатти-ҳаракати ва тақдирлар мисолида қайта жонлантиришга ва улардан замон учун керакли хулосалар чиқаришга муваффақ бўлади.

Тарихий воқеаларни кузатишда давом этамиз: Муҳаммадҳаким хон саройидаги мавқеига қаноат қилмайди. Хиёнатга ўтади. Мовароуннаҳрни қоралаб келаётган Нодиршоҳ истиқболига чиқади. Унинг хизматига кириб, номидан элчи бўлиб келади. 1216—1217 йиллардаги хоразмлик Маҳмуд Ялавочнинг ишини қилади. Тарих китобларида бу ҳодисанинг айрим тафсилотлари ҳам сақланган. Чунончи, Абулфайзхон Муҳаммадҳаким қўлига кўпдан-кўп совға-салом тутқазиб, унга Нодиршоҳ билан сулҳ тузиш, юртни шу йўл билан талон-торождан сақлаш чораларини кўришни топширган. Муҳаммадҳаким эса аксинча, ўз мамлакатининг ночор аҳволини, нуқсонларини керагидан ҳам ошириб, Нодиршоҳга садоқат изҳор этган. Шоҳдан катта ваколатлару ёрлиқлар олиб, Бухорога кириб борган.

Тўғри саройга кириб боришдан чўчиган, Мир Араб мадрасасига тушган. Кўча ва бозорларга жарчи чиқариб, қўрқув-ваҳима тарқатган. Эрон шоҳи сонсиз-саноқсиз қўшин тортиб келаётганини, молу жонининг бехатарлигини ўйлаган ҳар бир киши унинг ҳузурига келишини айттирган. Мадрасага одам ёғилгандан- ёғилаверган. Абулфайзхон четда қолиб кетган. Ахийри хоннинг ўзи Мир Араб мадрасасига Муҳаммадҳа-ким ҳузурига йўл олади. Бироқ, Муҳаммадҳаким соқчилари уни яқинлаштирмайдилар, ўққа тутадилар. Хон саройга қайтади ва Нодиршоҳга таслим бўлишдан бошқа илож топмайди.

Нодиршоҳ, Абулфайзхон ва хиёнатчи Муҳаммадҳаким оталиқ Бухородан ташқарида Зарафшон дарёсининг қирғоғида машҳур Чорбакр мавзеида учрашадилар. Гарчи шарқона илтифотлар ўрнига қўйилиб, хон (Абулфайз) ва шоҳ (Нодир) бир-бирларига мулозаматни қуюқ қилсалар-да, Бухоро ҳукмдори бир қизини Нодиршоҳга, иккинчи бирини унинг жиянига бериб, ўзини ҳарчанд фотиҳга қариндошлик иплари билан боғлашга уринса-да, барибир, муносабатлар ҳоким-тобелик билан якун топади. Олдин Абулфайзхон (1747), бир йил ўтар-ўтмас ўғилларидан Абдулмўминхон, сўнг Убайдуллахон бирин-кетин қатл қилинадилар. Ниҳоят, Муҳаммадраҳим 1753 йилда амир унвони билан Бухоро тахтига чиқади. Фарғонада минглар ажраб чиқадилар ва мустақил Қўқон хонлигини майдонга келтирадилар. Бухорода Муҳаммадраҳим билан манғитлар сулоласи ҳокимият тепасига келди ва у 1920 йил Бухоро инқилобига қадар ҳукмронлик қилди.

Фитрат нега Абулфайзхон тарихига мурожаат этди? XIX асрнинг 20-йилларидаги шиддатли инқилобий жараён билан олис тарихдаги сулолалар курашининг бир-бирига қандай яқинлиги бор?

Аввало, ҳар икки тарих ҳам халқимиз ҳаётидаги энг масъулиятли, энг ҳаяжонли воқеаларга тўла эди. Тўғри, бири янги турмуш байроғи остида, иккинчиси янги сулола ҳимояси йўлида кечди. Лекин бир-бирини инкор этувчи икки ҳолат — мамлакатнинг мустақиллиги ва ҳокимият учун кураш ҳар иккиси учун ҳам хос бўлиб, уларнинг бири бирлашишга ундаса, иккинчиси бўлинишни тақозо этарди. Ҳар иккиси ҳам жамиятнинг барча қатламларини ўзига жалб этган ва энг муҳими, ҳар иккиси ҳам кучга, зўравонликка суянган эди. Бундай дамларда инсон табиатидаги эзгулик билан
ёвузлик юзага қалқиб чиқади. Фитрат шуларни илғай олди. «Подшоҳлик қон билан суғорилатургон бир «оғоч (дарахт)» эканлигини, «қон оқиб турмагон ерда бу оғочнинг қуруб қолиши аниқ»лигини кўрсатиб бера олди.

Фитрат учун XVIII аср Бухоросида юз берган воқеалар шунчаки маълумот учун эмас, маърифат учун ҳам керак эди. У зулм ва зўрликнинг эл-юрт учун фақат моддий талафот, жисмоний азоб-уқубат эмас, ўнглаб бўлмас маънавий жароҳат ҳам келтиришини кўрсатиб берди. Шу тариқа адиб, бир қараганда, инқилобий воқеалардан узоқ туюлган Абулфайзхон фожиасини замонасига хизмат эттира олди. Унингча, кишилар тақдирига, ижтимоий турмушга дахддор ҳар қандай иш минг ўлчаб бир кесилиши лозим. Инсон манфаатига доир ҳар қандай хатти-ҳаракат инсоний қонунлар, воситалар асосида амалга ошмоғи керак. Бу инқилобнинг маънавиятига доир муҳим масалалардан эди. Асардаги қуйидаги вазиятга эътибор қилайлик: Бухоро хони Абулфайзхоннинг кўнгли хуфтон. Эрон шоҳи Нодир афшор катта қўшин билан Бухорога тобора яқинлашиб келади. Атрофдагиларга эса ишонч йўқ. Кимга суяниш мумкин? Таро-зининг посангисига қараб қадам ташлайдиган қозикалон Қози Низомгами, хоннинг ҳар бир қадамини зимдан кузатиб, Ҳакимбийга етказиб турувчи Мир Вафогами? Бу қандай салтанатки, эгасининг ўз ҳаддидан чиқиб бирор иш қилмоққа ихтиёри бўлмаса. Ҳакимбий — қув. Ҳаммаёқда шунинг одамлари. Фарҳод оталиқ билан Иброҳим кенагас ҳам унинг олдидан ўтиб, бир иш қила олмайдилар. У бўлса, хон номидаги бир қўғирчоқ, холос.

Яхшиямки, унинг ёнида бир вақтлар отаси сотиб олган икки қули -Давлат билан Улфат бор. Шуларгагина ишонмоқ мумкин. У тахтни эгаллаш учун нималар қилмади. Ўртага Қуръон қўйиб «ахд-паймон» боғлаган қанчадан-қанча дўстларининг бошини кесдирди. Ҳатто ўз акасини ўлдирди. Бугун эса унга мураббийлик қилган Фарҳод оталиқни новвосдек бўғизлатди. Ўрнига Иброҳим кенагасни оталиқ тайин этди. Улфат бу оталиқнинг ҳам «тўғрилиқ»ини хушламайроқ турибди. Бу ҳам Фарҳод оталиқнинг изидан борадиганга ўхшайди…

Бу ўйлар хоннинг хаёлини исканжага олади. Атроф-муҳит, давлатхоҳликнинг ғайриинсоний қоидалари, аслида, унинг дийдасини аллақачон кўр қилган, юраги тош-метин. Шунинг ўзи инсонликка жабр, зулм. Негаки шундай баркамол вужуднинг энг мумтоз туйғуси поймол бўлган.

Шунда ҳам бу ғайриинсоний ёвузликлар хон онгининг қай бир пучмоқларидан сездирмай сизиб чиқади-да, қийин-қистоққа олади. Инсон табиати — шундай. Абул-файзхон кечалари ухлай олмайди. Қатл эттирган акаси ва дўстлари, мураббийси хаёли хонни кечаю кундуз таъкиб этади…

Кишининг ўзига ўзи қиладиган бундан ортиқ зулми борми?!

«Ҳайратул-аброр»нинг учинчи мақолотидаги «Салотин бобида…» шундай фикр бор: «Эй воҳки, — дейди шоир шоҳга қарата, — бахт сенинг қўлингни қувватли қилган эди, лекин сен уни зулмга қаратдинг. Зулминг халойиққа кам эмас эди, аммо сен уни ўзингга ҳам қилаётирсан. Зулм ўзинг учун ҳам бузуғлуқ-ку, эй ҳушёр одам, агар ҳушинг жойида бўлса, уни бас қил!»

Ғарб билан Шарқни бирдай билган академик Н. И. Конрад улуғ шоиримизнинг ушбу сатрларини таҳлил этар экан, «Бундай теран фикр кишини ҳайратга солади. Ва бундай буюк инсоний донишмандликка дуч келганингда, юрагинг завқ-шавққа тўлади», — деб ёзади.

Фитрат инсон руҳиятидаги мана шу нозик нуқтани илғай олган ва асарининг ўқ томирига айлантирган эди.

Пьеса матнида айрим ҳолатлар ифодаси, персонажларнинг хат-ти-ҳаракатлари, сўзлари мусиқа билан қучайтирилиши лозимлиги ҳақида сўзлар, ишоралар бор. Улар гоҳо бевосита асар қаҳрамонлари, баъзан эса муаллиф тилидан берилади. Спектаклда бу масалага маълум эътибор қаратилганлиги кишини қувонтиради.

Қолаверса, Фитрат қадим анъанамизга кўра ҳар бир зиёли сингари мусиқанинг ҳам назария, ҳам амалиёти билан бевосита шуғулланган, 15 га яқин ўзбек чолғуси билан 300 дан ортиқ ўзбек куйининг сирсиноатидан ва айниқса, унинг инсон руҳиятига таъсиридан яхшигина хабардор адибларимиздан эди.

«Ўзбек мусиқаси тўғрисида» (1928) номли бир мақоласи шундай бошланарди: «Биз, ўзбеклар, ўзимизнинг мусиқамиз жудаям бой экани тўғрисида кўп гапирдиқ, ҳам гапириб турамиз. Бу ишимиз ёмон эмас, албатта. У бир мусиқаки, ёлғиз ўзининг қисмида 300 дан ортиқ куй сақланган. Бир мусиқаки, бугун ўн бешга яқин чолғунинг эгасидир».

Драманинг муваффақиятини таъмин этган нарса муаллифнинг тарих фалсафасини англаганида, давр воқеалари ва тур-муши манзараларини нозик ҳис қилишида, ота-боболаримизнинг маиший ҳаёти тафсилотларини яхши билишида, ниҳоят, бадиий зеҳниятида эди.

Насрий асарларн ва публицистикаси

Фитрат ижодий меросининг муҳим қисмини унинг насрий асарлари ва публицистикаси ташкил қилади. У ўз ҳаёти давомида юзлаб жанговар мақолалар, ўнлаб ижтимоий кескир рисолалар, ҳикоялар яратди. Биргина Туркистон матбуоти эмас, Афғонистон, Ҳиндистон, Туркия, Кавказ, Волгабўии матбуотида фаол иштирок этди. Унинг илк рисолалари («Мунозара», «Баёноти сайёҳи ҳинди», «Оила», «Раҳбари нажот» каби) форс тилида ёзилган. Буларнинг тўртталаси ҳам бугунги кунда ўзбекчалаштирилиб, нашр қилинган1 ва кўтариб чиққан мавзу-масаласига кўра деярли ҳар бири воқеа сифатида қабул қилинган эди.

Масалан, Фитратнинг илк асари драматик публицистикага мойил «Мунозара» замонининг зайли билан тарихий тараққиётнинг икки поғонасида туриб қолган, дин ва дунё, жамият ва маърифат ҳақида — икки хил кўз қарашга эга бўлган икки кишининг — «жадид» ва «қадим»нинг баҳси асосига қурилган эди. Муаллиф хуро-фотни, бидъатни қоралади, унга чинакам эътиқодни қарши қўйди. Ақлу донишни, унинг самараси тараққиёт ва фаровонликни ҳимоя қилди. «Ўз миллатининг саодат ва осойиши учун» фидойилик қилган турк, эрон ҳурриятчилари Анварбек, Ниёзийбек, Сатторхон, Боқирхонларни, «Русиядаги ҳақиқий инсонлар»дан «доҳий ва файласуф Тўлстўй»ни, унинг «саодати башар» йўлидаги хизматларини ибрат қилиб кўрсатди.

Асар халқнинг кўзи очилишида муҳим роль ўйнади. Янги усул мактабларининг шаръийлигини исбот қилиб берди, мутаассиб мулла-мударрисларнинг усули жадид мактабларига ёпиштирган тавқи лаънатларини олиб ташлади.

«Бухоронинг нажиб миллати бўлган ватандошларим,-деб бошланар эди рисола, — бирмунча вақтдан бери жадид ва қадим ўртасида ихтилоф чиққани баъзи миллат хоинларининг хато ва фасодларидан бошқа нарса эмасдир. Муқаддас Ватанимизни парчалаб, унинг аҳди жамоасини жадид ва қадим унвонлари остида икки фирқага ажратиб, уларнинг бирини иккинчисига душман қилиб қўйдилар».

Асар жонажон Бухорога бўлган сўнгсиз меҳр-муҳаббат, унга хизмат қилмоқликнинг буюк шараф эканлиги ҳақидаги ҳаяжонли сўзлар билан якунланар эди. «Эй, менинг бу китобчамнинг ўқувчилари! Агар динға, молға, жонға, авлодға муҳаббатингиз бўлса, агар диннинг халос бўлиши, шариатнинг ривожи, Ватан ободлиғи, авлоднинг тинчлиги, яхши ном қолдиришнинг чорасини хоҳласангиз, сизнинг иложингиз, аввало, касби маорифдир. Қобилиятлиларни таҳсил учун ўқишга юборинг. Қобилияти сустроғини Бухорода янги мунтазам мактабларни очиб топширинглар… «Аллоҳ номи билан қасам!», на замонавий илмларнинг таҳсили ҳаромдир, на ислом иттифоқи!» Бу муаллифнинг илк рисоласи эди.

«Йўл» очеркини эслатувчи «Сайёҳ ҳинди»да ери, суви, ҳавоси бетимсол, ғоят меҳнаткаш, ҳунарманд бир халқнинг оғир турмушидан сўз очди, унинг сабабларини таҳлил этди. Барча мушкулотларнинг сабабини давлат идора усулининг бузуқ ва нобоплигида, ҳокимият эгаларининг илм-маърифатдан узоқлигида деб билди ва буларни ўзгартириш йўлларини излади. «Оила» асарида эса, оиланинг миллат ва жамият асосини ташкил этишини таъкидлаб, унинг давлат, ҳуқуқ, маърифат, тиббиёт билан боғлиқ томонларини муҳокамага қўйди. «Нажот йўли»да ислом ва Қуръон йўлини инсониятни таназзул ва фалокатдан қутқарувчи бирдан-бир йўл сифатида тақдим этди.

Фитратнинг Ватан ва Миллат озодлиги, истиқлол борасидаги фикрларини кузатишда унинг 1917-1918 йилларда маҳаллий матбуотда, хусусан, «Ҳуррият» га- зетасида эълон қилинган мақолалари, алоҳида бир қимматга эга. Фитрат ўнлаб ҳикоялар ёзди. Улар орасида «Қиёмат» (1923) катта шуҳрат топди, қайта-қайта нашр қилинди, бироқ аксарият ҳолларда шўро мафкурасига мослаб талқин этилди.

Адиб насри ўзбек прозаси ривожига сезиларли таъсир кўрсатди. Уларда кўтарилган масалалар эса, Туркистон миллий уйғонишини таъминлаган омиллардан бўлди.

Хулоса сифатида шуни айтиш керакки, Фитратнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти тарихнинг энг қалтис дамларида Миллат ва Ватанга хизмат қилмоқнинг ёрқин намунасидир. Ҳар қандай ҳолда ҳам халқ билан бирга бўлиш, унинг манфаатини ҳар нарсадан муқаддас тутиш Фитрат шахсиятининг энг муҳим хусусиятларидан эди. У ижодкор сифатида ўзбек адабиётини жаҳоний миқёсларга олиб чиққан, уни янги ҳаётбахш ғоялар билан бойитган, тилимизнинг бой имкониятларини, бадиий ифоданинг бетимсол намуналарини намойиш эта олган истеъдод эди. У ўзбек драмачилигини юксак поғонага кўтарди, замонавий адабиётшунослик илмининг бонийси бўлиб тарихга кирди.

«Фитрат» — Ҳужжатли фильм. Сценарий муаллифи: Бегали Қосимов. Режиссёр: Ғайрат  Шодмонов. Оператор: Ў.Ризаев / «Fitrat» — Hujjatli film. Ssenariy muallifi: Begali Qosimov. Rejissyor: G‘ayrat Shodmonov. Operator: O‘.Rizayev

Abdurauf Fitrat ijodi va faoliyati yaqin tariximizning eng porloq sahifalaridan birini tashkil qiladi. U butun umri davomida Ona-Vatanni ozod va obod qilish dardi bilan yashadi. Bu buyuk ishtiyoq uni Vatan va Millat fidoyilaridan tashkil topgan «Yosh buxorolilar» jamiyatini tuzishga muvaffaq etdi. So‘ngroq mustaqil partiya sifatida faoliyat yuritgan ushbu jamiyatning pirovard maqsadi qadam-baqadam borib, istiqlolni qo‘lga kiritish va islohotlar yordamida mustaqil demokratik davlat qurishdan iborat edi.

Begali Qosimov
ABDURAUF FITRAT

Abdurauf Fitrat ijodi va faoliyati yaqin tariximizning eng porloq sahifalaridan birini tashkil qiladi. Uning zamonida adabiyotni jamiyatga xizmat qildirish bilan shug‘ullanmagan ijodkorni topish qiyin bo‘lsa-da, so‘z va ish birligini hech kim u olib chiqqan maqomga ko‘tara olgan emas. U adabiyot va madaniyatninggina emas, siyosatning ham tan olingan arboblaridan edi.
U butun umri davomida Ona-Vatanni ozod va obod qilish dardi bilan yashadi. Bu buyuk ishtiyoq uni Vatan va Millat fidoyilaridan tashkil topgan «Yosh buxorolilar» jamiyatini tuzishga muvaffaq etdi. So‘ngroq mustaqil partiya sifatida faoliyat yuritgan ushbu jamiyatning pirovard maqsadi qadam-baqadam borib, istiqlolni qo‘lga kiritish va islohotlar yordamida mustaqil demokratik davlat qurishdan iborat edi.
Abdurauf Fitrat O‘rta Osiyo jadidchilik harakatining mashhur vakillaridan, yangi o‘zbek adabiyotining asoschilaridan, tan olingan dramaturg, nosir, shoir va zabardast olimdir.

Hayoti va ijodining o‘rganilishi

U haqda ilk ma’lumot bergan kishi Buxoro amiri Abdulahadxonning saroy xodimlaridan bo‘lgan Hoji Ne’matulla Muhtaramdir. U «sarrof Hoji Abdul Rauf valadi Abdul Rahim sarrof»ni «Mijmar» taxallusi bilan o‘zining «Tazkiratush-shuaro» (1910) siga kiritadi va u haqda ikki og‘iz ma’lumot berib, she’rlaridan birini namuna sifatida keltiradi. Fitratning 1327 yil hijriy (1909—1910 milodiy) yillarda Istanbulda bosilgan dastlabki asari «Munozara» Turkistonda juda tez aks-sado berdi. 1912 yilda Hoji Muin o‘zbekchaga tarjima qilib, «Turkiston viloyatining gazeti»da bosdirdi. 1913 yilda Mahmudxo‘ja Behbudiy so‘ngso‘zi bilan alohida kitob holida chop etildi. Shu yili rus tiliga ag‘darilib, oz sonda kitob bo‘lib chiqdi. 1916 yilda «Turkestanskiye vedomosti» gazetasining 13, 15, 20 oktyabr sonlarida V.B. Andreyevning u haqdagi taqrizi bosildi.

Sho‘ro davrining ilk yillarida u haqda fikr bildirgan taniqli mutaxassislardan akademik A. N. Samoylovich bo‘ldi. U o‘zining 1919 yilda e’lon qilgan «Turk xalqlari adabiyoti» kitobida va bir qator maqolalarida Fitratning faoliyati hamda ijodiga to‘xtaldi, baho berdi.

20-yillarda Fitratning «Chin sevish», «Hind ixtilolchilari», «Abo Muslim» dramalari sahnaga qo‘yilishi bilan ular haqda ko‘plab taqrizlar yozildi. 1922 yilda «O‘zbek yosh shoirlari» to‘plami chop etildi. 104 sahifalik ushbu majmua Fitrat, Cho‘lpon, Botu, Elbeklar she’rlaridan tashkil topgan edi. Adabiyotshunos va tanqidchi Abdurahmon Sa’diy «O‘zbek shoirlari» nomi bilan «Turkiston» gazetasining 1924 yil 12 yanvar sonida katta maqola—taqriz bilan chiqdi. 1923 yilda adibning «Qiyomat» hikoyasi Nazir To‘raqulov so‘zboshisi bilan Moskvada bosildi. Tanikli davlat va madaniyat arbobi uni mashhur Dantening «Ilohiy komediya»siga qiyos etdi. Adibning «Hind ixtilolchilari» dramasini Olmoniyada tahsil olayotgan talabalar Berlinda nashr ettirdilar. Vadud Mahmud u haqda maqola bilan chiqdi.

1924 yilda «Abulfayzxon» dramasi Moskvada chop qilindi…

Ko‘ringanidek, 20-yillar Fitrat ijodining eng sermahsul, ayni paytda, buyuk e’tirof yillari bo‘ldi. U haqda shoirlar ham, olimlar ham, davlat arboblari ham yozdilar. Deyarli hammalari u yozgan asarlarning joziba kuchi, teran ma’nosi, keng qamrovi haqida yaqdil bo‘ldilar. Biroq jadidchilikka qarshi kurash boshlanganida birinchi nishon Fitrat va uning asarlari bo‘ldi.

20-yillarning ikkinchi yarmida Fitratga qarshi hujum avjiga mindi. Uning «Eng eski turk adabiyoti namunalari. Adabiyotimiz tarixi uchun materiallar» (O‘zdavnashr, Samarqand-Toshkent, 1927) va ayniqsa, «O‘zbek adabiyoti namunalari» (Samarqand-Toshkent, 1928) kitobi atrofida sho‘ro mafkurachilari katta janjal chiqardilar. Chek Jalil Boybo‘latov degan firqa jurnalisti zimmasiga tushdi. Markaziy gazeta «Qizil O‘zbekiston»ning uch so-nida Fitratni «panturkist», «panislomist», «opportunist» kabi bir qator siyosiy «ayb»lar bilan qoralab chiqadi. Fitrat matbuot orqali javob berishga majbur bo‘ladi. «Yopishmagan gajaklar» nomi bilan Jalil Boybo‘latovga yozilgan ushbu xat «Qizil O‘zbekiston» gazetasining 1929 yil 15—16 sentyabr sonlarida bosilib chiqadi.

Xat shunday boshlanar edi:
«Do‘stim, oylar, yillar tirishib, bir asar chiqarg‘on muharrir do‘stlarning shu asar haqidagi muhokamalarini tinglashdan, asarning kamchiliklarini o‘rganishdan, albatta, mamnun bo‘ladi. Mening «O‘zbek adabiyoti namunalari» atalg‘an arzimas asarim haqinda fikringizni bildirmaklik uchun ancha urinib, 3 son gazetni to‘ldirganingizni ko‘rib mamnun bo‘ldim, o‘qib ham chiqdim. Hamma gapdan burun Sizga tashakkurimni bildiraman.

Lekin baxtga qarshi maqolangizni shunchalar kengaytirgansizkim, kengligi asl maqsadning yo‘qolishiga sabab bo‘lgan. Bizda, bolalar orasida «Ko‘zim ko‘rmaydir» degan bir o‘yun bor: bir bola ko‘zini qattiq bog‘lag‘andan keyin qo‘lig‘a uzun bir tayoq olub, o‘rtada turadi. Boshqalar uning oyog‘ini olmoq uchun atrofdan hujum qiladilar. Tayoqli bola tayog‘ini ko‘tarib, «ko‘zim ko‘rmaydir» deb, tez-tez aylana beradir, tayoq kimga to‘g‘ri kelsa, shunga tegadir. Maqolani yozganda, sizning qalamingiz ham shul ko‘zi ko‘rmas bolaning tayog‘ig‘a o‘xshag‘an: aylang‘an, aylang‘an, kimga to‘g‘ri kelsa, shunga tekkan, orada mening kitobim unutilgan, juda oz o‘rin olgan.

Har holda maqolangiz ko‘brak mening shaxsimga qaratilgani munosabati bilan javob tarzida emas, dardlashuv shaklida bir narsa yozaman. Mening asarimni boshlab tartibig‘a e’tiroz qilg‘aningiz ko‘riladir. Adabiyot tariximizni «feo‘dalizm», «savdo sarmoyasi» kabi davrlarg‘a ajratishimg‘a qarshi kabi ko‘rinasiz. Lekin o‘z fikringizni, ya’ni qanday taqsim qilish lozimlig‘ini yozmag‘ansiz. Adabiyot mutaxassisi yoki adabiyot tarixi bilan mashg‘ul bir odam bo‘lsa edingiz, shu bahona bilan sizga «yopishmoq» mumkin edi. Lekin, men bilamankim, siz adabiyot tarixining odami emassiz, maqolangiz esa tasodifiy hodisadir…»

Xatda J. Boybo‘latov maqolasining mazmun-mohiyati va undan kuzatilgan maqsad ochiq-oshkor aytilyapti. Lekin adib J. Boybo‘latovning matbuotdagi dovdirashi mojaroni faqat boshlab berish uchungina ekanligini bilganmikin? Mojaro 30-yillarning birinchi yarmida avj olib, davrning iste’dodli va e’tiborli yoshlaridan Hamid Olimjonni ham o‘z domiga tortdi.

Taniqli shoirning 1935 yilda yozgan «Jadid adabiyotining sinfiy mohiyati masalasi», «Harbiy kommunizm davrida o‘zbek burjua poeziyasi», ayniqsa, «Sovet adabiyoti» jurnalining 1936 yil 4—5-sonlarida bosilib chiqqan «Fitratning adabiy ijodi haqida» maqolasi Fitrat ijodini sho‘ro mafkurasi nuktai nazaridan atroflicha tahlil qilib, J.Boybo‘latovlar pozidiyasini mustahkamlab berdi.

Qizig‘i shundaki, adibning «Qiyomat» asari ateistik talqin qilinib, Fitrat nomi yuraklardan sug‘urib olingan kommunistik yakkahokimchilik zamonlarida ham nashr qilindi va uzoq yillar sho‘ro mafkurasiga xizmat ettirildi. «Ilmiliq» davr sifatida tilga olinadigan 60-yillarning ikkinchi yarmidan uning nomi orasira uchraydigan bo‘ldi. Lekin nomining tilga olinishi ham ko‘pgina firqa amaldorlarini qattiq bezovta qila boshladi.

Holbuki, ularning aksariyatida Fitrat asarlari tan-qid qilish uchungina tilga olinar, baholarda eski kondepdiya hukmronlik qilar edi. Shuning o‘zini ham tanqid bahonasida targ‘ib qilish deb tushundilar. Masalan, B.Imomov, T.Sobirovlarning 1968 yilda, S.Aliyevning 1973 yilda dramaturgiyamiz tarixiga bag‘ishlangan doktorlik dissertatsiyalari va shu munosabat bilan e’lon qilingan maqola va kitoblarga munosabatda shu holni ko‘ramiz.

Fitrat hayoti va ijodining yangicha talqini 70-yillarning o‘rtalaridan ko‘zga tashlana boshladi. E.Karimovning «O‘zbek adabiyotida realizm taraqqiyoti» kitobi bu boradagi jildiy qadamlardan bo‘ldi. Lekin uni adabiyotdagi amaddorlar qabul qilmadilar. Muallif va u ishlagan tashkilot partiyaviy jazo oldi. Bu, tabiiyki, Fitratni qayta kashf etish jarayonini sezilarli darajada sekinlashtirdi. 1983 yilda Ahmad Aliyev «Adabiy meros va zamonaviylik» kitobida g‘oyat ehtiyotkorlik bilan Fitrat asarlarini adabiyotshunoslik va tanqidchilik qayta ko‘rib chiqishi lozimligi haqidagi mulohazani bildirdi. Shuning o‘zi ham kitobning muhokama qilinib, muallifning dashnom eshitishiga sabab bo‘ldi.

Demokratiya va oshkoralik deb nom olgan 1985 yildan keyingi davrda Fitrat asarlariga bir qadar xolisona yondashish imkoniyati paydo bo‘ldi. U. To‘ychiyev, M. Yunusov turli munosabat bilan uning asarlariga murojaat etdilar, biroq talqinlarda jildiy o‘zgarish sezilmadi.

1988 yil 3 iyunda «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida taniqli adabiyotshunos olimlar Izzat Sulton va Salohiddin Mamajonovlarning «Madaniyatimizning ikki siymosi» maqolasi e’lon qilindi. Mualliflar Fitrat ijodini o‘rganish va munosib baholash kechiktirib bo‘lmaydigan vazifalardan ekanligaga diqqatni qaratdilar. Nihoyat, 80- yillarning oxirlaridan Fitrat asarlarini o‘rganishda yangi bir bosqich paydo bo‘layotgani ko‘zga tashlandi.

Bevosita adib asarlarini nashr etish, o‘quvchilarga yetkazish ishlari boshlandi. Matbuot sahifalarida uning ilmiy, badiiy, publitsistik asarlaridan namunalar e’lon qilina boshladi. «Sharq yulduzi» jurnalining 1989 yil 1-sonida E. Karimov so‘zboshisi bilan adibning mashhur asarlaridan «Abulfayzxon» dramasi chop etildi. Uni Safo Zufarov nashrga tayyorladi. 90-yillardan adabiyotshunosligimizga bir qator iste’dodli yoshlar kirib keldilar. Jumladan, H. Boltaboyev «Noma’lum Fitrat» nomli maqolasida («Yoshlik» j. 1990 y., 4-son) ilk bor mashhur adibning asarlari ro‘yxatini tuzib, e’lon qildi. Fitrat ijodini xolisona o‘rganish va baholash mustaqillikdan keyin ilmiy va rejali asosga ko‘chdi.

O‘tgan yillar ichida uning ko‘pgina asarlari nashr etildi. Ular haqida ilmiy-tadqiqot ishlari yaratildi. Ko‘plab nomzodlik, doktorlik dissertatsiyalari yozildi. Uning keng qamrovli, qomusiy merosi birgina adabiyotshunoslar, tilshunoslar emas, tarixchilar, huquqshunoslar, musiqashunoslar, elshunoslar kabi juda ko‘p va xilma-xil soha mutaxassislarini o‘ziga jalb etmoqda. Istiqlol davrida u haqda himoya qilingan doktorlik dissertatsiyalaridan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin.

Adabiyotshunoslik bo‘yicha:
H. Boltaboyev. «XX asr o‘zbek adabiyotshunosligi va Fitratning ilmiy merosi» (T., 1996 y.);
I. G‘aniyev. «Fitrat dramalari poetikasi» (T., 1998 y.). Falsafa fanlari bo‘yicha:
B. Ergashev. Jadidchilik ijtimoiy-siyosiy g‘oyalarining shakllanishi va taraqqiyoti tarixidan. Yosh buxorolilar mafkurasi, T., 1993;

Huquqshunoslik bo‘yicha:
D. Toshqo‘ziyev. XIX asrning ikkinchi yarmi — XX asrning birinchi choragi O‘zbekiston xalqlari siyosiy-huquqiy tafakkurining asosiy yo‘nalishlari, T., 1995.

Bugun adibning bosilib chiqqan va chiqayotgan kitoblarini bir yerga to‘plasa, salmoqli meros bo‘ladi. Ayniqsa, adib asarlarining ko‘p tomligi nashri boshlanganligi va uning 3 jildi nashr etilganligi muhim hodisa bo‘ldi. Ular haqida risolalar, katta-kichik kitoblar nashr qilindi.

Tarjimai holi

Abdurauf Fitrat qadim ilm-fan beshiklaridan bo‘lgan Buxoro shahrida 1886 iili tug‘ildi. Yuqorida keltirilgan Hoji Ne’matulla Muhtaram ma’lumotlaridan uning otasi Abdurahimboy degan kishi ekanligi va sarroflik bilan shug‘ullanganligi ma’lum bo‘ladi.
«Sarrof» so‘zi lug‘atlarda «pul maydalovchi», «pul almashtiruvchi» deb izohlanadi. Har hodda uning o‘ziga to‘q, ayni paytda, o‘qimishli, dunyoning baland-pastidan xabardor kishi bo‘lganligiga shubha yo‘q. Tabiiyki, savdo bilan shug‘ullangan. Ma’lumotlarga qaraganda, Turkiya, Eron, Qashqarga tez-tez borib turgan. Onasining oti Bibijon (to‘la nomi Nastarbibi, ayrim manbalarda Mustafbibi) bo‘lib, taxminan 1866 yillarda tug‘ilgan. O‘g‘li Abdurauf hibsga olingan 1937 yilda u hayot edi. Oilada Abduraufdan tashqari yana ikki farzand — ukasi Abdurahmon va singlisi Mahbuba ham bor edi. 20-yillarning faollaridan bo‘lgan, goho she’r ham mashq qiladigan Mahbuba Rahim qizining nomi o‘quvchilarga bir qadar tanish. Abdurahmonning esa 10-yillarda Kogon bosmaxonasida harf teruvchi bo‘lib ishlaganini xabar qiladilar.

Abdurauf dastlab o‘z davrining eski maktablaridan birida, so‘ng mashhur «Mir Arab» madrasasida o‘qidi. Zamondoshlarining ma’lumot berishlaricha, u Buxoroda 18 yoshlariga qadar o‘qidi. So‘ng, chamasi, bir oz otasi yonida xizmat qilgan, birga hajga borishgan, Turkiya, Eron, Hindiston, Arabistonda bo‘lishgan. «Tazki-ratush-shuaro» muallifi Ne’matulla Muhtaramning uni ham otasi kabi «sarrof» deb atashi, «Hoji mulla Abdulrauf» deb tanishtirishi bejiz emas. Shuningdek, uning Markaziy Rusiyaning Moskva, Peterburg kabi shaharlariga ham sayohat qilgani ma’lum. Bu safar—sayohatlar, mutaxassislarning aniqlashlaricha, 1904— 1907 yillarga to‘g‘ri keladi. 1909 yilda hamshaharlari aka-uka Usmonxo‘ja va Atoxo‘ja Po‘latxo‘jayevlar hamda Mazhar maxzum Burhon maxzum o‘g‘li va Muqimbek bilan Istanbulga o‘qishga ke-tadi. 37-yildagi sud-tergov ma’lumotlariga qaraganda, Fitrat Istanbulda 1909—1913 yillari «Dorulmuallimin»da o‘qigan. Talaba hamshaharlari ishtirokida «Buxoro ta’mimi (umumiy) maorif» jamiyatini tuzgan. Chamasi, u buxorolilarning o‘zaro moddiy-ma’naviy hamkorlik uyushmasi vazifasini bajargan. «Yosh turklar inqilobi» munosabati bilan qizg‘in siyosiy kurashga g‘arq bo‘lgan Turkiya muhiti Fitratta qattiq ta’sir ko‘rsatdi.

U siyosatga sho‘ng‘idi, badiiy ijodga zo‘r berdi. 1909 yilda «Munozara» («Hindistonda bir farangi ila buxoroli mudarrisning bir necha masalalar ham usuli jadida xususida qilg‘on munozarasi») asari Istanbulda chop etildi. 1911 yilda «Sayha» she’riy to‘plami, 1912 yilda «Sayyoh hindi» («Bayonoti sayyohi hindi») bosilib chiqdi.

1913 yilda Fitrat Buxoroga maorif va madaniy-ijtimoiy qurilish haqidagi yangi g‘oyalar bilan qaytib keldi. Biroq bularni mutaassiblik avj olgan Buxoroda amalga oshirishga yo‘l yo‘q edi. Shu sababli Shahrisabz va Karkida yangi maktablar ochish bilan shug‘ullandi. Qisqa muddatda Buxoro jadidchilik harakatining yetakchi vakillaridan biriga aylandi. Biroq, ko‘p o‘tmay, 1915 yildayoq Buxoro jadidlarining o‘z orasida ham ajralish yuz berdi. Chetda o‘qib kelgan yoshlarni harakatning maorif va madaniyat bilan cheklanuvchi maqsadi ham, musulmonlarni insofga chaqiruv orqali unga erishishni ko‘zlovchi vositalari ham qanoatlantirmay qo‘ydi. Ular soliqlarni kamaytirish, dehqonlarning ahvolini yaxshilash, amaldorlarning o‘zboshimchaligini cheklab qo‘yish kabi siyosiy talablar bilan chiqishni taklif qildilar. Bu nuqtai nazar jadidlarga xayrixoh juda ko‘p yoshlarga ma’qul bo‘ldi. Shu tariqa jadidlarning o‘zi «eski» va «yangi»ga — o‘ng va so‘lga ajraddi. O‘ngga Abduvohid Burhonov, so‘lga Fitrat bosh bo‘lib qoldilar.

Fitratning bu qarashlari uning shu davrlarda yaratilgan va XX asr boshi o‘zbek publitsistikasining, dramachiligining nodir namunalaridan bo‘lib qolgan «Rahbari najot» (1915), «Oila» (1916), «Begijon» (1916), «Mavludi sharif» (1916), «Abo Muslim» kabi asarlarida aks etgan edi. Ayni paytda, Fitrat yangi maktablar uchun yangi darsliklar ham yozdi. «Muxtasar islom tarixi» ^Samarqand, 1915), «O‘qu» (1917, Boku) kitoblari bunga dalil. «O‘qu»ning «birinchi bo‘lak» ekanligi ko‘zda tutilsa, muallifning bu ishga katta reja bilan kirishgani ma’lum bo‘ladi. Afsuski, mazkur asarlarning ba’zilari hozirda yo‘q. U haqdagi ma’lumotlar, fikr-mulohazalargina yetib kelgan. Lekin bu asarlarning deyarli hammasi o‘z davrida juda yuksak baholangan. Masalan, bu kitoblarning yuzaga chiqishida shaxsan moddiy yordam ko‘rsatgan Fayzulla Xo‘jayev «Oila» va «Begijon»ni «mavjud tuzumni qattiq tanqid qilgan, uning barcha kamchiliklarini ayovsiz ochib tashlagan, amirlikning chirik sistemasini fosh qilib bergan» kitoblar qatoriga kiritadi.

Fitrat 1917 yil Fevral inqilobidan so‘ng siyosiy ishlarga tamoman sho‘ng‘ib ketdi. Buxoro jadidlarining so‘l qanoti tashabbusi bilan tuzilgan «Yosh buxorolilar» inqilobiy partiyasiga sarkotib bo‘lib saylandi. Samarqandlik ilg‘or yoshlarning Mardonqul Shohmuhammadzoda muharrirlik qilayotgan «Hurriyat» (1917) gazetasida keskir maqolalar bilan chiqdi. Ko‘p o‘tmay, unga muharrirlik qildi (1917 yil 27-sonidan 1918 yil 87-sonigacha). Yangi Rusiya Muvaqqat hukumati bilan o‘zaro tenglik aloqalarini yo‘lga qo‘yish ishlarida faol qatnashdi. Biroq, bir tomondan, amir va u suyangan mutaassib ayonlar, ikkinchi tomondan, chor kolonial siyosatining bolsheviklar tomonidan o‘zgarishsiz qolishi «Yosh buxorolilar»ning mustaqillik va demokratiya haqidagi orzulariga yo‘l bermaydi. Fitrat buni bilgan edi. Shu sababli «bolshevik balosi» bosh ko‘targan 1917 yilning Oktyabrini «Yurt qayg‘usi» deb baholagan edi. Shunga qaramasdan, u kelajakdan umid uzmadi. 1917 yilgi Turkiston muxtoriyatini so‘ngsiz mehr bilan qarshi oldi. U e’lon qilingan 27 noyabr tunini «milliy laylatul-qadrimiz» deb atadi. Ayni paytda, Buxoroda «Yosh buxorolilar»ning amir bilan bahsi davom etardi. «Yosh buxorolilar» kuchlarini qayta saflab chiqdilar. 11 kishilik yangi Markaziy Qo‘mita tuzildi. Fitrat tayyorlagan islohotlar loyihasi bir oz tuzatishlar bilan qabul qilindi. Unda mashrutiyat (konstitudion monarxiya) g‘oyasi asos qilib olingan hamda din va shariatga alohida mavqe ajratilgan edi.

20 fevralda Turkiston muxtoriyati sho‘rolar tomonidan xoi-nona qonga botirildi va u «Qo‘qon voqeasi» nomi bilan tarixga kirdi. Martda Buxoroda sodir bo‘lgan «Kolesov voqeasi» ko‘hna Buxoroning «qadimchi» va «jadidchi»si orasida o‘tib bo‘lmas choh qazdi. Ota bilan bolani, amirlik va yoshlarni bir-biriga xundor dushmanga aylantirdi. Amir qirg‘in yasadi. Yosh buxorolilarning omon qolgan qismi Samarqand va Toshkentda jon saqladi. Fitrat Toshkentda panoh topdi. Siyosiy ishlardan uzoqdashib, madaniyat-ma’naviyat bilan shug‘ullandi. Shu yili dastlab Xadradagi maktabda, may-iyun oylaridan Turkiston musulmon dorilfununi qoshida tashkil topgan dorilmualliminda til va adabiyotdan dars berdi. Fitrat va Cho‘lpon birinchi marotaba Toshkentda 1919 yilning boshida uchrashdilar. Fitrat 1919-20 yillarda Afg‘onistonning Toshkentdagi elchixonasida tarjimonlik qiladi.

Fitratning Toshkentdagi eng yirik xizmatlaridan biri «Chi-g‘atoy gurungi» jamiyatini tashkil etishi bo‘ldi. Jamiyat 3 yil (1918—20) yashadi, lekin o‘zbek tili va adabiyotigina emas, umuman o‘zbek madaniyatining shakllanish va taraqqiyot tarixini yangi, zamonaviy ilm asosida o‘rganishni boshlab berdi. Qayum Ramazon, Shorasul Zunnun, Elbek, Shokirjon Rahimiy, G‘ulom Zafariy, Mirmulla Shermuhamedov, G‘ozi Yunus, Cho‘lpon, Botu, Sanjar Siddiq, Mannon Ramz, Mannon Uyg‘ur jamiyatning faol a’zolari edilar. Fitratning Sh.Rahimiy va Q.Ramazon bilan hammualliflikda yozgan «Ona tili» (1918) darsligi, «Cho‘zg‘ilar» («Unlilar») imlosi haqidagi QRamazon bilan hamkorlikda yozgan «Bitim yo‘llari» (1919) o‘quv qo‘llanmasi, «Insoniyat haqida Navoiyning fikri» (1919) risolasi shu davrda maydonga kelgandir. Qiyosan olganda, jamiyat til masalalariga alohida e’tibor bergani ko‘zga tashlanadi. Jamiyat qoshida «Imlo to‘dasi»ning tashkil topishi bejiz emas edi.

Fitrat, Botu, Elbek hamkorliqda 1920 yilning 9 aprelida «Tong» jurnalining 1-sonini bosmadan chiqardilar. Jurnalda «Chig‘atoy gurungi» a’zolarining deyarli barchasi ishtirok etdi. Afsuski, uning 3-soni chiqib, to‘xtab qoladi.

Fitrat o‘z hayotining Toshkent davrida «O‘g‘uzxon», «Chin sevish», «Hind ixtilolchilari» kabi asarlarini yaratdi. Chamasi, Turkiston muxtoriyatining fojiali tugatilishi munosabati bilan yozilgan va adibning so‘ngsiz iztiroblarini ifoda etgan bir pardalik «Temur sag‘anasi» asari ham shu davrda maydonga kelgan. Afsuski, uning to‘la nusxasi yo‘q. Turli munosabat bilan ko‘chirib olingan parchalarigina saqlanib qolgan. «O‘g‘uzxon», mutaxassislar fikricha, bosilgan emas. Uning ustiga, taqdiri noma’lum. «Chin sevish» (1920), «Hind ixtilolchilari» (1923) Hindiston xalqlarining ozodlik, mustaqillik uchun olib borgan kurashlari haqida. Aslida, bu Turkiston voqealarining xorijga ko‘chirib tasvir etilishi edi. Shunga ko‘ra, bu asarlar o‘z davri uchun benihoya dolzarb edi.

1920 yil sentyabr voqealaridan ko‘p o‘tmay, Fitrat Buxoroga keladi. Ehtimol, bunda shu davrdagi Buxoro hukumatining rahbari Fayzulla Xo‘jayevning xizmati bordir. Chunki ularning bir-birlariga hurmat va ixlosi juda baland bo‘lgan. Fitrat Fayzulla Xo‘jayevning did va saviyasini, siyosatchilik iqtidorini yuk-sak qadrlar, u ham o‘z navbatida adibning noyob iste’dodini baland tutar edi. Xullas, Fitrat 1920 yilning oxirlarida Fayzulla Xo‘jayev bosh Buxoro hukumatining a’zosi edi. Partiyaga esa, u 1919 yilda Toshkentdaligida o‘tgan. O‘sha yili iyunda bo‘lib o‘tgan Buxoro Kommunistik partiyasi 1- syezdida Markaziy Komitetga a’zo bo‘lgan. So‘ngroq Buxoroda payti Buxoro Kommunistik partiyasi Markaziy Komiteti Siyosiy byurosi a’zosi qilib saylandi.

1921 yildan Xalq maorifi noziri, yana bir yil o‘tgach, xorijiya noziri, xalq xo‘jaligi yig‘ilishining raisi, jumhuriyat Markaziy Ijroiya Komiteti raisi o‘rinbosari, Xalq Nozirlari Sho‘rosi Raisining muovini, Hukumat plan va smeta tashkiliy hay’atining raisi, Buxoro Xalq Sho‘rolar Jumhuriyati Mehnat kengashining Prezidium a’zosi vazifalarini olib bordi. Jum-huriyat ijtimoiy-madaniy hayotining hamma masalalarida faol ishtirok etdi. Xususan, uning g‘ayrat va tashabbusi bilan 1921 yilda Buxoroda Sharq musiqa maktabi ochiladi. Maktabga Domla Halim Ibodov, Shohnazar Sohibov, Boboqul Fayzullayev kabi mashhur hofizu maqomshunoslarni to‘playdi. O‘z uyini (sobiq Dzerjinskiy 8, hozirda buzilib ketgan) shu maktabga beradi, o‘zi unga mutasaddilik qiladi. Fitrat va Fayzulla Xo‘jayev ta-shabbusi bilan zamonaviy kadrlar tayyorlash yo‘lga qo‘yiladi. 60 dan ortiq yoshlar Germaniyaga o‘qishga yuboriladi. Fitrat bosh Xalq maorifi nozirligi 1920 yilning 30 oktyabrida Buxoro inqilobi tarixini yozish haqida qaror qabul qiladi. 1922 yil 14 sen-tyabrda esa Jumhuriyat Markaziy ijroiya qo‘mitasi Buxoroda dorulfunun ochish haqidagi tarixiy qarorini e’lon qildi. Ilmiy markaz tashkil qilish harakatlari boshlanadi. Buxoro ilmiy jamiyati tuziladi. Fan va madaniyat tarixiga oid nodir qo‘lyozmalar to‘plana boshlaydi. Ilmiy-tadqiqot ishlari yo‘lga qo‘yiladi. Jamiyatning «Anjumani tarix» sho‘basi qisqa muddatda «Buxoro arki tarixi» qo‘lyozmasini nashrga tayyorlaydi.

1921 yil martdan Buxoro jumhuriyatida turk (o‘zbek) tili davlat tili deb e’lon qilindi.

Davlat teatri tuzildi (1921). Toshkentdan Mannon Uyg‘ur, Abdulhamid Cho‘lpon taklif etildilar. Vaqf ishlarini boshqarishga esa mashhur Munavvarqori Abdurashidxonov jalb etildi. Yosh jumhuriyat juda qisqa muddatda Turkiya, Eron, Afg‘oniston bilan do‘stlik, hamkorlik munosabatlarini yo‘lga qo‘ydi. Bu ishlarning barchasi, birinchi navbatda, Fitratning va uning safdoshi Fayzulla Xo‘jayevning aqli va g‘ayrati bilan boshlangan edi.

Biroq jumhuriyatning erkinlik, mustaqillik yo‘lidagi bu harakatlari markazning Turkistondagi noibi — Turkkomissiyaga yoqmadi. 1923 yil 12 iyunda Rusiya kommunist (bolsheviklar) partiyasi Markaziy Komiteti Siyosiy Byurosi «Buxoro masalasi»ni ko‘rdi. Siyosiy byuro Buxoro Sho‘rolar Jumhuriyatida davlat hokimiyatini yanada «demokratlashtirish va aktivlashtirish» to‘g‘risida qaror qabul qildi. Qarorga Stalinning Buxoro Nozirlar sho‘rosining tarkibi haqidagi «Buxoro hukumati nomi ostida ish ko‘rayotganlarning xalq va sovet hukumatiga hech bir aloqadorligi yo‘q» degan fikri asos qilib olindi. Buxoro jumhuriyatida hokimiyatga boylar, savdogarlar tortilgan, birorta ham dehqon yo‘q, uning ustiga hammayoq qarindoshchilik, degan ayb qo‘yildi. Shu yil 23 iyunda Rusiya kommunist (bolsheviklar) partiyasi Markaziy Komiteti kotibi Ya. E. Rudzutak ishtirokida Buxoro Kommunistik partiyasi Markaziy Komitetining Plenumi o‘tkazildi. Buxoro hukumatining 5 a’zosi — Nozirlar kengashi raisining birinchi o‘rinbo-sari Atoullo Xo‘jayev, Ijroiya kengashi raisining birinchi o‘rin-bosari Muinjon Aminov, Xalq xo‘jaligi kengashi rais o‘rinbo-sari Abdurauf Fitrat va kengash hay’ati a’zolari Sattor Xo‘ja-yev, Yoqubzodalar partiyadan o‘chirilib, ishdan olindi. 24 iyunda o‘tgan Buxoro jumhuriyati Markaziy Ijroiya Qo‘mitasining 11-, sessiyasi esa, Fitratni «Buxorodan chiqarmoqg‘a» qaror berdi. Fayzulla Xo‘jayev, ayrim ma’lumotlarga qaraganda, shu paytlari Moskvada davolanishda edi. U masaladan bir qadar xabardor bo‘lib, Fitratning jazosini iloji boricha yengillatish tadorikini qiladi.

Umuman olganda, zamonasining bu ikki noyob shaxsiyati orasidagi munosabatlar, yuqorida aytganimizdek, g‘oyat samimiy bo‘lib, o‘zaro hurmat va muhabbat asosiga qurilgan. Chunonchi, Fitrat Fayzulla Xo‘jayevni «eshonjon», «pirimiz», «amirimiz» deb alqar, u esa o‘z navbatida mashhur adibni tirik klassik si-fatida qadrlar, uning millat va jamiyat uchun nihoyatda kerakligini dildan his qilar edi. Shu sababli, Buxoro hukumati rahbari arbob yozuvchisini sakdab qolishning hamma harakatini qildy. Aslini olganda, Akmal Ikromovning ham Fitratga mehri baland bo‘lgan. Tadqiqotchilarning ma’lum qilishicha, u vaziyatni yumshatish uchun Fitratni Stalin bilan uchrashtirgan. Fitratning o‘sha davrdagi ma’lum va mashhur davlat arboblarimiz bilan bunday yaqin munosabatini uning O‘zbekiston Milliy Xavfsizligi xizmati arxivida saqlanayotgan sud-tergov hujjatlari materiallaridan sezib olish qiyin emas.

1923—24 yillarda Fitrat Moskvadagi sobiq Lazarev Sharq tillari instituga (1921 yildan Sharqshunoslik ilmiy-tadqiqot instituti)da ishladi, ilmiy ish bilan shug‘ullandi. Lenin-grad davlat universitetining Sharq faqultetida Sharq xalqlari tili, adabiyoti, madaniyatidan ma’ruzalar o‘qidi, professorlikka saylandi.

Ayni paytda, «Abulfayzxon» (Moskva, 1924), «Shaytonning tangriga isyoni» (Toshkent,1924), «Arslon» (Samarqand—Toshkent, 1926) kabi qator dramatik asarlari, «Bedil» (Moskva,1923; Toshkent, 1924) ilmiy-ommaviy ocherki, «O‘zbek tili qoidalari to‘g‘risida bir tajriba: Sarf (1-kitob), Nahv (2-kitob)» (1925), «Sarfi zaboni tojik» (Samarkand, 1925), «Adabiyot qoidalari» (Sa-marqand—Toshkent, 1926) kabi darslik-qo‘llanmalari bosildi.

Fitrat O‘zbekistonga 1927 yilda qaytib keldi. O‘zbekiston Kommunistlar partiyasi sarkotibi Akmal Ikromov taklifi bilan poytaxt Samarqandda yangi tashkil topgan Oliy pedagogika instituti (hozirgi SamDU)da ish boshladi. 1927 yilda Boku dorulfununi professori mashhur Bekir Cho‘ponzoda ham ushbu dargohga taklif qilinib, dars berganligi ma’lum. Umuman, 20-yillar, xususan 2-yarmi, Fitrat ilmiy faoliyatida muhim yillar bo‘ldi. U o‘z ahamiyatini bugungi kungacha yo‘qotmay kelayotgan «Eng eski turkiy adabiyot namunalari» (matn, tadqiqot, izohlar, Samarqand — Toshkent, 1927), «O‘zbek adabiyoti namunalari» (matn, tadqiqot, izohlar, Samarqand-Toshkent, 1929), «Sharq shaxmati» (Samarqand — Toshkent, 1928), «O‘zbek klassik musiqasi va uning tarixi» (Samarqand — Toshkent, 1927), «Fors shoiri Umar Xayyom» (Samarqand — Toshkent, 1929) kabi ko‘plab tadqiqotlar e’lon qildi. Matbuotda qanchadan-qancha maqolalar bosdirdi. Bu asarlari bilan yangi o‘zbek fani-madaniyatining bir qator yo‘nalishlariga yo‘l soldi. Xususan, Turkiston xalqlarining boy va qadim madaniy merosini har tomonlama, izchil va muntazam, ayni paytda, chuqur ilmiy o‘rganishni boshlab berdi.

Ming yillar osha yonma-yon yashab kelgan o‘zbek-tojikning adabiy-madaniy merosidagi mushtarak jihatlarga diqqatni qaratdi. O‘zbek adabiyotining manba-mansha’larini aniqlab berdi, tarixiy taraqqiyotini yoritdi. Adabiy oqimlar, maktablar, ularning vakillarini o‘rgandi. Davrida shuhrati olamga yoyilib, za-monlar o‘tishi bilan tarix qatlarida unutilib qolgan o‘nlab shoirlarning merosini izlab topdi, qayta kashf etdi. Afrosiyob — Alp Er To‘nga marsiyasidan Yassaviygacha, Yusuf Xos Hojibdan Turdi, Mashrab, Umarxongacha, zamondoshlari Elbeku Cho‘lpongacha yozdi. Yangi o‘zbek adabiyotshunosligi ilmining tamal toshini qo‘ydi.

«Adabiyot qoidalari» (1926) va so‘ngroq yozgan «Aruz haqida» (1936) kitoblari bilan buyuk Navoiylar yuksak bosqichga olib chiqqan o‘zbek adabiy estetik tafakkurini yangi davr tushunchalari bilan boyitdi, davom ettirdi va adabiyot nazari-yasi bo‘yicha ham zamonasining yetakchi mutaxassisi sifatida e’ti-bor va e’tirof qozondi.

Fitrat o‘z dramalari bilan o‘zbek dramaturgiyasi rivojida buyuk rol o‘ynadi. «Chin sevish» va «Hind ixtilolchilari» asarlarida Hindiston xalqlarining ozodlik va mustaqillik uchun ingliz mustamlakachilariga qarshi olib borgan murosasiz kurashlari orqali Turkiston xalqlarining tuganmas dardlarini ifoda qildi.

«Abulfayzxon» adabiyotimizda tarixiy mavzuda yozilgan birinchi drama edi…

20-yillarning 2-yarmidan sharoit o‘zgardi. Sho‘ro tuzumi qaror topa borgan sari erkin fikr torayib bordi. Eski ziyolilarni, xususan jadidlarni qoralash boshlandi. Har bir hodisaga sinfiy-partiyaviy yondashish kuchaydi. Yuqorida qayd etilganidek, 1929 yilda «Qizil O‘zbekiston» gazetasining 3-sonida (13, 14, 15 may) J. Boybo‘latovning «O‘zbek adabiyotida chig‘atoychilik» maqolasi bosildi. Fitratning «O‘zbek adabiyoti namunalari» munosabati bilan yozilgan bu maqola boshdan oxirigacha uning muallifini «fosh etish»ga qaratilgan edi. Chunonchi, u marksizmni inkor qilishda, o‘tmishni ideallashtirishda, burjua millatchiligi g‘oyalarini tashviq etishda aybdandi. Fitrat va asarga so‘zboshi yozgan Otajon Hoshim matbuotda javob bilan chiqdilar. Tabiiyki, Fitrat haqidagi gap-so‘zlar bu bilan to‘xtamadi. 1930 yildan esa unga siyosiy ayb qo‘yila boshlandi. Muallif tadqiqotlari uning «aksilsho‘roviy» faoliyatiga «ashyoviy dalil» sifatida tilga olina boshladi.

«Sharq haqiqati» gazetasining 1930 yil 180, 182, 183-sonlarida J.Boybo‘latovning «O‘zbeklarning adabiy merosi» bayrog‘i ostidagi panturkizm» sarlavhali maqolasi bosildi. Muallif Fitratning «tarix»ini kavlashga tushdi. 1923 yildagi «ayb»larini qo‘zg‘adi, sudga tortilmay qolganini ko‘tarib chiqdi, uni ochiqdan-ochiq «sinfiy dushman» deb e’lon qilib, isbotlashga kirishib ketdi. Yuqoridagi kitobi haqida esa, «Qur’on»ni nashr qilish proletariat ishiga qanchalik xiyonat bo‘lsa, mazkur «O‘zbek adabiyoti namunalarining chop etilishi ham shunchalik jinoyatdir», degan xulosa chiqardi. Darvoqe, ushbu maqolaning ruscha bir nusxasi Fitratni ayblovchi hujjat sifatida uning «Jinoiy ishi»ga ilova qilingan. Shularga qaramasdan, F. Xo‘jayev 1923 yildagi singari adibni yana saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi. 1937 yilda esa, saqlab qolishning iloji bo‘lmadi. Shu yili 24 aprelda O‘zbekiston prokurorining ko‘rsatmasi bilan Davlat Xavfsizligi Boshqarmasi 4chi bo‘limining bosh-lig‘i Davlat Xavfsizligi leytenanti Og‘abekov tomonidan hibsga olindi.

Fitratning 1937 yil 22 iyulda to‘ldirilgan «Mahbuslik anketasi»dan:
Ismi sharifi: Fitratov Rauf Rahimovich.
Tug‘ilgan yili va joyi: 1886, Buxoro shahri.
Doimiy yashash joyi: Toshkent shahri, Guliston mahallasi, 116-uy.
Ish joyi: Pushkin nomli Til va adabiyot instituti.
Kasbi: ilmiy xodimlar sekdiyasi a’zosi.
Mulki: xususiy uyi bor.
Ijtimoiy ahvoli: xizmatchi.
Millati va fuqaroligi: o‘zbek, SSSR.
Partiyaviylngi: yo‘q.
Ma’lumoti: oliy.
Sudlanganmi: yo‘q.
Oila tarkibi
Xotini: Fitratova Hikmat, 25 yosh, uy bekasi.
Onasi: Fitratova Bibijon, 70 yosh.
Qizi: Fitratova Sevar, 7 yosh.

Tergov va so‘roqlar boshlandi. Bir yarim yillik qiynoqlardan so‘ng «millatchi», «aksilinqilobchi», «aksilsho‘roviy» degan ayblari yetmay, «xalq dushmani», «vatan xoini» kabi tavqi la’natlar yopishtirildi. Eng keyin «topgan»lari «nemis», «ingliz» razvedkasi «ayg‘oqchi»si ekanligi bo‘ldi. Va shular asosida SSSR Oliy sudi harbiy kollegiyasi tomonidan sud qilinib, 1938 yilning 4 oktyabrida otib o‘ldirildi.

Arxiv materiallari orasida Fitratning xotini Hikmatoyning 1956 yildagi so‘roviga javoban o‘sha yili 5 noyabrda mazkur harbiy kollegiyaning adliya polkovnigi V.Borisoglebskiy imzosi bilan O‘zbekiston Ichki ishlar vazirligi 1-maxsus bo‘lim boshlig‘iga yo‘llangan ko‘rsatmasi bor. Unda Fitratning 1938 yil 15 oktyabrda sud qilingani (holbuki bu vaqtda adibning otilganiga 11 kun bo‘lgan edi) va jazoni o‘tash davrida 1944 yil 3 noyabrda (!) vafot etgani(!!) ma’lum qilinadi. Bunday hollarni qatag‘on davri hujjatlari orasidan istaganchatopish mumkin.

SSSR Oliy sudi 1957 yil 1 avgust majlisida SSSR Oliy sudi harbiy kollegiyasining Fitrat haqidagi 1938 yil 5 oktyabrda chiqargan hukmini (U ham bir qator safdoshlari singari oldin otilib, keyin sud qilingan edi) bekor qildi. Lekin shundan keyin ham bu nomni o‘z o‘rniga qo‘yish uchun 30 yildan ortiq-roq vaqt kerak bo‘ldi. Istiqlolgina hamma narsani joy-joyiga qo‘ydi.

Fitratning ijodiy merosi

Fitrat qomusiy ilmga ega, o‘z qalamini badiiy va ilmiy ijodning juda ko‘p sohalarida sinab ko‘rgan va muvaffaqiyat qozongan kamyob iste’dodlardan edi. H. Boltaboyev «Noma’lum Fitrat» maqolasida adib asarlarining 87 ta ko‘rsatkichini ilova qilgan edi. Ilhom G‘aniyev va B. Ergashev 1994 yilda bu ko‘rsatkichni 134 taga yetkazadilar. Ularning salmoqli bir qismi she’r, hikoya, ijtimoiy nasr, drama singari badiiy janrlarda yozilgan asarlardir. Ikkinchi bir qismi — publitsistika, kundalik maqolalar. Yana bir qismini turli-tuman o‘quv darsliklari tashkil qiladi. Nihoyat, yana muhim bir qismi ilmiy-adabiy tadqiqotlardan iborat. Darvoqe, uning ilmiy tadqiqotlari birgina adabiyotshunoslik doirasida cheklanmaydi. U zabardast tilshunos, tarixchi, faylasuf, huquqshunos, musiqashunos. U o‘rta asrlardagi qomusiy ziyolilarimiz singari musiqaning ham nazariyasi, ham amaliyoti bilan shug‘ullangan, u haqda maxsus risola yarattan. U shaxmat tarixi haqida tad-qiqiy maqolalar yozgan, hatto yer qurilishining ilmiy jihatlari bilan qiziqqan va yaqindan shug‘ullangan keng qamrovli is-te’dod ekanligi ma’lum bo‘ladi.

She’rlar

Fitratning bizga ma’lum bo‘lgan she’rlari, shu jumladan o‘zbekchalari u qadar ko‘p emas. Mutaxassislar uning o‘zbekcha she’rlari adadini 20 atrofida belgilaydilar. U, taxmin qilish mumkinki, talabalik yillaridayoq she’r mashq qilgan. Ilk she’rlarini Buxoro muhiti an’anasiga ko‘ra forscha yozgan. XX asrning boshlarida uni «Mijmar» taxallusli shoir sifatida taniganlar. Mijmar — xushbo‘y narsalar solib tutatiladigan cho‘g‘don. Ne’matulla Muhgaram uni o‘z tazkirasiga kiritar ekan, shoirning kasbi (sarrof) va taxallusidan kelib chiqib, so‘z o‘yini qiladi, unga iltifot ko‘rsatadi. Chunonchi uni «udso‘z» (xushbo‘y narsalarni tutatuvchi), «baxurafro‘z» (yoqimli narsalarni yoquvchi) deb ta’riflaydi. Sarrof so‘zining «so‘z ustasi», «suxandon» ma’nolaridan ham samarali foydala-nadi. «Xushbayon», «majlissheva» (o‘tirishlarga jon kirituvchi), «roqiy» (sehrgar) kabi so‘zlarni ishlatadi. Nur taratuvchi tab’i bilan mijmar singari xumorlar bazmiga gulu rayhonlar shu’lasini sochuvchi, deb sifatlaydi.

Fitratning dastlabki she’riy to‘plami «Sayha», mutaxassislar ma’lumot berishlaricha, 1909 yilda Istanbulda bosilgan. «Sayha» «Farhang»da «bong, faryodi dahshatangiz, na’ra» deb izohlangan. Undagi she’rlar Vatan haqida edi. Vatan haqida osoyishta so‘zlab bo‘lmasdi. Uning dardi nihoyasiz, jarohatlari halokatli edi. Shoir uning «holi xarob»ligidan, «panjai g‘am»dan «pirahani (libosi)» chokligidan dod soldi. Unga mehru muhabbatini hayqirib aytdi. U bilan iftixor etdi. Uni har narsadan muqaddas tutdi. U uchun baxt va najot qidirdi:

Binmo, sahari azmi tavofi Vatani man,
Oh-oh, chi Vatan, sajdagohi jonu tani man.
Ham mohi manu osoyishi, izzu sharafi man,
Ham Ka’bai man, qiblai man, ham chamani man.

(Mazmuni: Vatanimni ziyorat qilmoqqa erta tongda kel. Hay-hay, qanday Vatan bu ! U — mening sajdagohim, jonu tanimdir. U mening osmondagi oyim, osoyishim, izzatim, sharafim, Ka’-bam, qiblam va chamanimdir.)

«Sayha»ga kirgan she’rlardan biri shunday satrlar bilan boshlanar edi.

Shoirning bu o‘tli she’rlari 1914 yilda «Sadoyi Turkiston» gazetasida ham bosildi. Fayzulla Xo‘jayev o‘zining Buxoro inqi-lobi tarixiga bag‘ishlangan kitobida bu haqda shunday yozgan edi: «Vatanparvarlik she’rlari to‘plami bo‘lgan «Sayha»ni o‘qigan kishilarni Buxoro hukumatigina emas, rus hukumati ham ta’qib qila boshladi. Chunki bu she’rlarda Buxoro mustaqilligi g‘oyasi birinchi marta juda yorqin shaklda ifodalab berildi…»

1917 yilda Fitrat o‘zi muharrirlik kdlgan «Hurriyat» gazetasida «Yurt qayg‘usi» nomi bilan bir turkum she’rlar e’lon qildi. Diqqatga sazovor joyi shundaki, ularning aksariyati sochma she’rlar, Fitratning o‘zi aytmoqchi, mansuralar. Bunday tajriba adabiyotimizda ilk bor Hamza tomonidan qilingani ma’lum. Masalan, u «Sadoyi Turkiston» gazetasining 1914 yil 18 iyul sonida bosilgan bir she’riga «She’ri mansur» (nasriy she’r) ot qo‘ygan edi.

«Yurt qayg‘usi»ga kirgan she’rlarining birinchisi «Hurriyat»ning 1917 yil 28 iyul, oxirgisi 29 dekabr sonida e’lon qilingan. Shulardan oxirgisi aruz vaznida. Qolganlarida, tabiiyki, vazn yo‘q.

She’rlar ruknning sarlavhasidan ko‘rinib turganidek, yurt — Vatan qayg‘usiga bag‘ishlangan. Zamon inqiloblar zamoni edi. Chor hukumati quladi. Epchil millatlar darhol istiqlol rejalarini ko‘ra boshladilar. Turkistonning taqdiri qanday bo‘ladi? Ayniqsa, so‘nggi asrlarda zalolatta botgan, dunyodan uzilib, fisqu fujurga ko‘milgan, o‘z qiyofasini yo‘qota boshlab, o‘zga millat yetoviga tushgan Turkistonning. Fitratni qiynayotgan dard — shu!

Ey, ulug‘ Turon, arslonlar o‘lkasi!
Senga ne bo‘ldi?
Holing qalaydir?
Nechuk kunlarga qolding? —

deb boshlanar edi ulardan biri.

Shoir uning «yuksak o‘rinlar»dan «qullik chuqurlari»ga tushish sabablarini so‘raydi.

«Dunyoni «urho»lari bilan titratkan yo‘lbars yurakli bolalari»ni, «yer tuprog‘ini ko‘klarga uchiraturg‘on tog‘ gavdali o‘g‘lonlari»ni qo‘msaydi. Uning bu holi bilan kelisha olmaydi. Tomirlarida Temur qoni oqayotgan millatdoshlarini nomus va sha’n himoyasiga chorlaydi.

«Bir o‘zbek yigitining tilidan» mansurasida Vatan bosh-oyog‘i yalang, tanasida adadsiz qamchi izlari, ko‘ksidagi yaralaridan qon tomayotgan holsiz, darmonsiz ayol sifatida ifodalanadi. Bu timsol, bu xayol «o‘zbek yigiti»ni tushida ham, o‘ngida ham ta’qib etadi. O‘zbek yigiti «g‘amli ona» — «muqaddas Turon» xayoli bilan muroqabaga kirishadi. Undan ayrilmoqni o‘zi uchun o‘lim, uning uchun o‘lmoqni esa tiriklik hisoblaydi. Uni qutqarmoqqa ont ichadi. She’r shunday yakunlanadi:

Ustimga insonlar emas, shaytonlar qo‘shuni kelsa,
Oyog‘imga zanjirlar emas, jahannam ilonlari sorilsa,
yana sen sari ketarman.
Dunyoning butun balolari boshimg‘a to‘kulsa,
Zulm tig‘ining temir tikonlari ko‘zlarimga kirsa,
yana seni qutqararman.
Men sening uchun tirildim,
Sening uchun yasharman,
Sening uchun o‘lurman, ey turklikning muqaddas o‘chog‘i!
O‘lim, sening o‘limingni istaganlarga!
Nafrat, seni ko‘mgani kelganlarga!

Da’vatkor ruh, hayqiriq shu tarzda asarning boshidan oxirigacha o‘tgan edi.
«Temur oldinda» she’rida «Ezilgan boshi, qisilgan vijdoni, kuygan qoni, o‘rtangan joni uchun» ulug‘ xoqoni sag‘anasidan «davo izlab» boradi, uning ruhidan madad so‘raydi. Buyuk bobosi «Turonining eski sharaf va ulug‘lig‘ini qaytarmasdan burun ayog‘larida o‘tirmaslik»ka uning «dunyoga sig‘magan g‘ayrati» oldida «ont» ichadi…

Shunday bir sharoitda yovqur bobolarimiz muxtoriyat e’lon qildilar. Muxtoriyat hali mustaqillik emas edi. Bu ulug‘ yo‘ldagi bir qo‘nib o‘tadigan manzil edi. Turkiston barcha xalqaro aloqalar ixtiyorini Rusiyaga topshirar, ichki idoranigina o‘zi olib borar edi. Mana shu nisbiy erk ham buyuk g‘alaba edi. Adibning mansuralaridan biri ushbu voqeaga bag‘ishlangan.

«Ellik yildan beri ezildik, tahqir etildik, qo‘limiz bog‘landi, tilimiz kesildi, og‘zimiz qopandi. Molimiz talandi, sharafimiz yemuruldi, nomusimiz g‘asb qilindi, insonligimiz oyoqlar ostig‘a olindi.
To‘zimli turdik, sabr etdik, kuchga tayangan har buyruqg‘a bo‘yun-sunduk, butun borlig‘imizni qo‘ldan berdik. Yolg‘iz bir fikrni bermaduk, yoshunturduk, iymonlarimizga o‘rab saqladuk, bu — Turkiston muxtoriyati!»

Mansuradagi iqror ohangi, u qadar to‘liq rioya etilmagan ichki fe’l qofiyalar (ezildik- etildik; bog‘landi-qopandi; talandi-qilindi-olindi va h.) goh shiddat bilan yog‘iladigan, goh sokin tortib yoyiladigan ritm hasrat va quvonchni ifodalashda o‘zbekona uslubni ta’min etgan. Mazkur turkumni shoirning aruzda bitilgan quyidagi she’ri yakunlab keladi.

Onam! Seni qutqarmoq uchun jonmi kerakdir?
Nomusmi, vijdon bila imonmi kerakdir?

Temur bila Chingiz qoni toshdi tomurimda
Aytgil, Seni qutqarmoq uchun qonmi kerakdir?

Yov suqg‘ali kelgach, qilichini yuragingga,
Tush oddiga, ol ko‘ksumi — qalqonmi kerakdir?

Boq, boq, mana turk tengizi toshqun qila qoldi,
Turon yovini quvg‘ali to‘fonmi kerakdir?

Turon, yigiting, barchaga boq, qalqdi oyoqg‘a,
Yurtda qorovul qo‘yg‘ali arslonmi kerakdir?

She’rda muxtoriyat g‘alabasining nash’u namosi balkib turibdi. Uyg‘ongan xalq bilan birgalik tuyg‘usi, otalar sharafi va ular ruhi oldidagi burch, el-yurt xizmati sururi yaxshi ifodalangan.

Shoirning o‘n uch she’ri 1922 yilda nashr etilgan «O‘zbek yosh shoirlari» to‘plamiga kiritilgan. Ularning bir qismi («Kim deyay seni?», «Bir oz kul», «Achchig‘lanma degan eding», «Ishqimning tarixi», «Nega bo‘yla?») — ishqiy mazmunda.

«Behbudiyning sag‘anasini izladim» jadidlarimiz karvonboshisining fojiali o‘limi munosabati bilan yozilgan. «Ovunchoq» — mashhur jurnalist Mirmuhsin Shermuhamedovga bag‘ishlangan. «Mirrix yulduziga», «Sharq» she’rlari Muxtoriyatning riyokorlarcha qonga botirilganidan keyingi sho‘rolarning qatag‘on siyosati borasidagi dardli, iztirobli o‘ylardir. To‘plamga kiritilgan barcha she’rlarning umumiy xususiyati mahzunlik, umidsizlikdir. Bu hol uning ishqiy-intim she’rlarida ham bo‘rtib turadi.

«Erka malak, achchig‘lanmam senga…» deb boshlanadi she’rlaridan biri va unda shunday satrlarni uchratamiz:

Tilaklarim, armonlarim, she’rim,
Ko‘milsunlar, kerakmaslar menga.
«Hayot» degan qopqon borsun,
Parchalansun, bitsun, yo‘qolsun.

Boshqa bir she’rida shoir umidining «ko‘p chidamli teraklari yiqilgani»dan, «umidsizlik qayg‘ulari tongi otmas bir tun»ga aylanganidan so‘z ochadi («Yana yondim»).

«Mirrix yulduziga» she’rida shoir yulduz bilan sirlashadi. Yerdagi tubanliklar, xo‘rliklardan so‘z ochadi. Ular timsolida asllikning buzilishini, tabiiy go‘zallikning, mukammallikning poymol bo‘lishini ko‘radi. Ikkinchidan, she’rning «Mirrix yul-duziga» deb atalishida ham chuqur ma’no bor. Mirrix (uni Bahrom ham deydilar) Mars yulduzining sharqcha oti. U qadim astrologiya («ilmi nujum»)ga ko‘ra jangu jadallar, urushlar ramzi.

Binobarin, she’rning nomiyoq mamlakatdagi notinchlik, g‘avg‘o-to‘polonlarni anglatib turibdi. Shoir yulduzga murojaat qiladi, undan yurtni oyoqosti qilgan dushmanlarnigina emas, do‘st va qardoshni ular qo‘liga tutib bergan xiyonatchilarni ham surishtiradi:

Bormi senda bizim kabi insonlar,
Ikki yuzli ish buzarlar, shaytonlar.
O‘rtoq qonin qonmay ichgan zuluklar,
Qardosh etin to‘ymay yegan qoplonlar?
Bormi senda, o‘kso‘z yo‘qsulning qonin —
Gurunglashib chog‘ir kabi ichganlar?

«Dunyo tuzugini» «o‘z qopchug‘»larini «to‘ldurg‘ali buzg‘anlar», «qorin-qursoq yo‘lida elin-
yurtin, borin-yo‘g‘in sotganlar» bormi u yerda?
Mana u ko‘rgan millatlar tengligi:

Bormi senda bir o‘lkani yondirib,
O‘z qozonin qaynatg‘uvchi doqonlar?

Yo‘q, bunday haqsizlikni osmon ko‘tara olmaydi, ular faqat yerda bo‘ladilar.
Ikkinchi bir she’rida («Sharq») o‘lkaning yaxlit, umumlash-ma obrazi chiziladi. U, shoir ta’rificha, dunyoning eng go‘zal bog‘chasidir. Uni go‘zallikda hech bir joy bilan qiyos etib bo‘lmaydi. Jannatlar uning atrofida. Uning gullari jon suvidan yetilgan. Saf tortgan ko‘m-ko‘k og‘ochlar mumtozlik haqqi uchun Tangriga topinish maqsadi bilan ko‘kka intiladilar. O‘ngdan, so‘ldan — har yondan ko‘rkam, haybatli tog‘lar qurshagan. Yo‘q, ular tog‘lar emas, haq yo‘lida kurashga yasov tortgan alp askarlardir. Biror yovvoyi hayvon yirtqich tishini, tirnog‘ini suqib qolmasin, deya uni Tangrining o‘zi yorlaqab, tegrasidan aylangan suv,muz, tog‘ qo‘rg‘oni bilan muhofaza etadi.

Biroq bugun, esizlarkim, bu o‘lka,
Har tomondan talanmishdir yo‘lsizcha.
«Madaniyat» degan g‘arbli olbosti,
Boqing, buning ko‘kragidan o‘q bosdi.

Hozircha manzara umumiy. Go‘yo shiddatli bir dovul kelganu bundagi go‘zallikni barbod qilgan. Bu dovulning ismi — «madaniyat». Nega «madaniyat»? Madaniyat hayotning mazmunli bo‘lishiga qara-tilgan emasmi? Gap nomda emas, mohiyatda. Inqilob xalq uchun xalqning nomi bilan amalga oshgan edi. Oqibatichi? Insondagi insoniylik barbod bo‘lib, yovvoyilik, yovuzlik junbushga keldi. Bir-birini yo‘q qilishga tushdi. Hayvondan xor bo‘ldi. Holbuki, bu yerlarga istilochilar «madaniyat» bayrog‘ini ko‘tarib kelgan edilar… Shumi — madaniyat?! Bu inson emas, iblis (olbosti) a’molidir. O‘lkaning ko‘ksiga o‘q qadagan o‘shadir.

Shoirning fikrlash tarzi shunday. Manzara asta-sekin oydinlashib boradi. Yongan qishloqlar, omonsiz talanganlar, qon to‘la ariqlar o‘rnini tafsilotlar oladi:

To‘rt-besh yashar bir bolaning boshini,
Boqing, keskin qilich bilan kesmishlar.
Yig‘lab turg‘on onasining bo‘ynig‘a
Bir ip bilan osmishlar…
Yangig‘ina kelin bo‘lg‘on bir qizning
Ko‘kragini, eri bo‘lg‘on yigitning
Jonsiz yotqon gavdasi uzra qo‘yub
Nayza bilan teshmishlar…
Xotunlarning pardasi,
Bolalarning yuragi,
Qarilarning gavdasi
Yorilg‘on,
Ezilg‘on…

Shoir so‘roqqa tutadi:

Kim bergan
Bu ug‘urli o‘lkaga buncha o‘tni?
Kim to‘kkan
Bu muqaddas ishga buncha qonni?
Bilmaysizmi?!

Bu dahshatlarning bunyodkori kim? «Tulki bilan shayton»ga dars bergan «mal’un» kim? So‘roq beradi shoir va «Anglizlar!» «Hamda uning quyrug‘ini tutg‘anlar!» — deb javob beradi.

Qay yer bu o‘lka? Hindmi, Afg‘onmi, Turkistonmi? «Angliz»chi? U shartli emasmikin? She’rni, albatta, kengroq ham, tor-roqham tushunish mumkin. Ya’ni Sharq-G‘arb, Turkiston-Rus shaklida ham anglash mumkin. To‘g‘rirog‘i ham keyingisi edi.

Ma’lum bo‘lganidek, Fitrat she’rlari adadiga ko‘ra u qadar ko‘p bo‘lmasa-da, uning ijodkor sifatidagi qiyofasini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Avvalo, uning she’riy iqtidorga ham egaligini dalillaydi. Ikkinchidan, ijtimoiy fikr serqirra iste’dodning barcha qirralariga xos ekanligini, shu jumladan, uning she’riyati zamonning shoir qalbida aks etgan solnomalari ekanligini ko‘rsatadi. Uchinchidan, Fitratning poetik arsenalning imkoniyatlaridan keng foydalana olgan san’atkor shoir bo‘lganligiga bizni ishontiradi.

Dramalari

Fitrat dramaturg sifatida juda katta shuhratta ega. U barcha zamondoshlari tomonidan bu borada yakdillik bilan e’tirof etilgan ijodkor edi. Mutaxassislarning aniqlashlaricha, u o‘ndan ortiq dramatik asar yozgan. Bular: «Begijon» (besh pardalik fojia, 1916), «Mavludi sharif », «Abo Muslim» (1916), «Temur sag‘anasi» (1918), «O‘g‘uzxon» (1919), «Qon» (1920), «Chin sevish» (1920), «Hind ixtilolchilari» (1921), «Abul-fayzxon» (1923), «Shaytonning tangriga isyoni», «Arslon» (1926), «Vose’ qo‘zg‘oloni» (1927), «Ro‘zalar» (1930) dir.

Bulardan dastlabki oltitasi bizgacha yetib kelgan emas. Ba’zilarining mazmuni va yo‘nalishi haqida ayrim ma’lumotlar saqlangan, xolos. Chunonchi, «Abo Muslim» besh parda, yetti ko‘rinishli tarixiy drama. 747—750 yillarda umaviylarga qarshi kurashib, abbosiylarni hokimiyatga keltirgan qo‘zg‘olon va uning rahbari xurosonlik Abo Muslim (727- 755) taqdiridan hikoya qiladi. 20-yillarda sahnaga qo‘yilgan. 1921 yil «Turkiston» gazetasida (21 dekabr) Cho‘lponning u hakda taqrizi ham bor. «O‘g‘uzxon» turkiy xalklarning milodning boshlarida yashagan va ularning markazlashgan hokimiyati — xoqonligini tuzgan shu nomli sarkarda haqida. «Qon» dramasining syujeti, ma’lumotlarga qaraganda, muallif zamonasidan olingan, uning bir muddat sahnaga qo‘yilganini ham naql qiladilar. «Temur sag‘anasi»dan parchalargina yetib kelgan. Mutaxassislar qayd etganlariday, bu asar «Yurt qayg‘usi»dagi lirik qahramon murojaatiga javobdek taassurot qoldiradi. Masalan, Temur qabridan qo‘zg‘alib, bugungi avlodga shunday xitob qiladi:

«Men sizlarga ko‘p narsalar yetkardim.
Ne bo‘ldiki, bir zamonlar sharafli va jasur bir millatning avlodlari hozir boshqa bir millatning zulmi ostida qolmish.
Kimlar bog‘laringdan qushlarimizni quvmoqda!…
Otalar merosidan nimani oldingiz!
Sizdan talab etaman, qalqingiz!…
O‘lkani tuzatingiz, avlodlarimning hur yashamoqlarini ta’min etingiz.
Agar bunday qilma-sangiz, o‘lka buyuk bir mozorlik holiga kelur».

«Chin sevish» va «Hind ixtilolchilari» voqealari Hindistonda yuz beradi. Birinchisiga ham muallif «Hind ixtilolchilari turmushindan oling‘an 5 pardali ishqiy-hissiy fojiadir» deb izoh beradi. Ixtilolchi — qo‘zg‘olonchi degani. Demak, har ikki asar ham hind xalqining ingliz istilochilariga qarshi mustaqillik uchun olib borgan kurashlari haqida. Ular bir asarning ikki varianti emas, bir mavzudagi ikki asar. Dastlab, «Chin sevish» yozilib, 1920 yilda chop etilgan. Ikkinchisining yozib tugatilgan yilini muallif 1920 deb ko‘rsatadi. Uch yil keyin Berlinda bosilgan (o‘sha yili o‘zimizda ham chop etilgan). «Chin sevish»ning markaziy qahramonlari Nuriddinxon va Zulayho, uning otasi Karimbaxsh, boyvachcha Rahmatulloxon, ingliz yuzboshisi Vilyamlardir.

Asar Karimbaxsh uyidagi suhbat bilan boshlanadi. Unikiga boyvachcha Rahmatulloxon kelgan. Boyvachcha Zulayhoga xaridor. Suhbat aylanib, Yevropaga taqaladi. Bularning ko‘pchiligi o‘sha yoqda o‘qib kelganlar. Lekin gap birgina o‘qishda emas ekan. Bunday qarashsa, o‘qigan ham, qo‘yingki, o‘qituvchining o‘zi ham yovuz bo‘lishi mumkin ekan. Agar yovuzlik akl va bilim bilan birlashsa, to‘g‘rirog‘i aql va bilim yovuzlikka xizmat ettirilsachi?!

Karimbaxsh bir vaqtlar Yevropani maqtardi. Endi esa yo‘q, fikri o‘zgargan: «Ovrupoda bilim bor, lekin insof yo‘q. Ovruponing bilimi qoplonning tishi, tirnog‘i kabi bir narsadir. Kuchsizlarni yirtib, yemak to‘g‘risida ko‘p ish ko‘rmishdir…», -deydi xotini Fotimaxonim bilan suhbatda.

Xotini hayron: «Bukung‘acha Ovrupoda o‘qimoqni maqtashdan tilingiz tinmas edi… Ovrupo bilimlarini o‘rganishni kerak topgan edingiz. Bu kun u so‘zingizdan qaytib qolibsizmi?» — dashnom beradi Fotimaxonim. «Qaytg‘onim yo‘q,- javob qiladi Karimbaxsh.- Ovrupo ishlarini o‘rganmak albatta kerakdir. Ovrupoda o‘qimoq Ovrupolilarni insofli, adolatli deb maqtamoq uchun emas, ulardan o‘zimizni saqlamoq, tishlitirnoqli bo‘lish uchun kerakdir», deydi.

Avvalo, ma’rifatchilik talqinining butunlay o‘zgarganligiga diqqat qilaylik. Sal ilgari vatandoshlarimiz nazdida Yevropa ideal, ilm-ma’rifatga timsol edi. Ko‘z ochilgan sayin boshqa manzara namoyon bo‘la boshladi. Ularning og‘izdagi gaplari bilan qilayottan ishlari o‘rtasidagi jarlik tobora ravshanroq ko‘rina boshladi. Lekin buni ko‘rishda hamma bir xil emas. Masalan, Rahmatullo oldingi qarashlaridan zarra qaytgan emas. U hali ham Yevropani ustoz deb biladi. O‘rgangan har bir narsasi uchun uning oldida o‘zini qarzdor hisoblaydi. Yevropalilar orasida musulmon bo‘layotganlari borligini, masjidlar qurayotganligini hayajon bilan gapiradi. Lekin Karimbaxshning o‘z nuqgai nazari bor. Uningcha, inglizlarning «masjid yasamoqlari Ka’bani buzmoq uchundir».

Nuriddinchi? U — ixtilolchi. Vatanini dildildan sevadi. Uning o‘zgalar oyog‘i ostida toptalishidan qattiq iztirob chekadi. Uning hayoti to‘la tahlika. Bir tomonda, inglizlar. Ikkinchi tomonda — Rahmatulloga o‘xshaganlar. Peshovarda bir ingliz o‘ldirilgani uchun Dehlida harbiy holat e’lon qilingan. Shu bahonada «Vatan!» degan hindining bari qo‘lga olinmoqda. Rahmatulloxon Zulayho tufayli uni yo‘qotish rejasi bilan band.

Nuriddinxon ko‘nglida esa, bir-biri bilan chambarchas bog‘lanib ketgan ikki xayol, bir timsol bor: Vatan va Zulayho. U qamoqda ekan, bu tuyg‘u yanada kuchayib boradi. «Chin oshiqlar ma’shuqalarining o‘zi bilan emas, xayoli bilan yashayur», — deydi u.

Darhaqiqat, unda ishqiy-hissiy holat, ma’shuqa bilan ru-hiy birlikni anglash kuchli. Shu ma’noda u ma’lum so‘fiyona mazmunga ega. Ayrim jihatlari bilan u Hindistonning buyuk faylasuf shoiri, inqilobni inson ruhiyatiga ko‘chirgan Muhammad Iqbolni esga tushiradi. Sharq ozodlik harakatida, Javoharla’l Neru aytganidek, «ishonchli ma’naviy suyanchiq» bo‘lgan bu shoirning she’rlari, xususan «Asrori xudi» («O‘zlik sirlari», 1915), «Rumuzi bexudi» («Bexudlik ramzlari», 1918) dostonlaridan Fitratning bexabar bo‘lgan bo‘lishi mumkin emas. «Hind ixtilolchilari»da uning nomi tilga olinib, she’rlaridan namunalar keltirilgani bunga dalil.

«Chin sevish» ko‘p o‘tmay, Toshkentda Mannon Uyg‘ur tomonidan sahnaga qo‘yildi. Cho‘lpon u haqda «o‘zbek sahnasi ulug‘ va ulug‘ligi qadar yuksak ham go‘zal bir tomosha ko‘rdi», — deb yozdi. Vadud Mahmud esa, uni «o‘zbek sahnasida shu kungacha o‘ynalib kelgan pyesalarning eng kuchlisi, eng buyugi», deb baholadi. Asarning shuhrati faqat Rusiya musulmonlari orasidagina emas, Turku Erondan Hindu Afg‘ongacha yoyildi. «Chin sevish»da boshlangan «Hindistonni tozartish» g‘oyasi «Hind ixtilolchilari»da davom etadi. Ikki yosh — Rahimbaxsh va Dilnavoz bir-birlarini sevadilar. Biroq yurtda erk yo‘q.

Vatan o‘zgalar oyog‘i ostida. Shu tufayli ular ham erkin emaslar. Bir kuni kuppa-kunduzi bosqin qilib, «Hukumatga qarshi yashurin kengashasiz» deb ikki yoshni qo‘lga oladilar. Rahimbaxsh qamoqqa tashlanadi. Dilnavozni Loxur po‘lisi boshlig‘i Okunar ishrat uchun olib ketadi. Rahimbaxsh qamoqdan qochib, inqilobchilarga qo‘shiladi. Do‘stlari yordamida Dilnavozni qutqaradi. Biroq inqilobchilarning turgan joylari inglizlarga ma’lum bo‘lib qoladi. Tengsiz jangda Dilnavoz Badrinat degan hindi inqilobchi bilan yana dushman qo‘liga asir tushadi. Asar ularning ozod qilinishi, hammalarining «Yurtimizni qutqaramiz! Yashasin istiqlol!» degan xitoblari bilan yakunlanadi.

Dramaning qisqacha mazmuni — shu. Lekin undagi har bir sahifa, tafsil Vatanga bo‘lgan qizg‘in mehr bilan yorishib turadi. «Meni Hindistonni sevganingcha sevarmisan?» — so‘raydi Dilnavoz. «Hindistonni sevganim seni sevganim emasmi?!» — javob beradi Rahimbaxsh. U yurtini sevadi. Tosh-tuproqlari uchun emas, go‘zalligi, fazilati, tarixi uchun. Dilnavoz mana shu yurtning, ulusning fazilatlaridan biri, birinchisi. Shu sabab, Dilnavozning shubha va gumonlariga qarata: «Chindan sevaman, yurakdan sevaman, jondan sevaman, vijdondan sevaman. Menim yuragimdagi sevgini ko‘rsatmak uchun sevish so‘zi ozdir. Topinaman senga!» — deydi.

Aslida, ularga ko‘p narsa kerak emas. Hatto birgina narsa -erkinlik kifoya. «Kimsaning bizga hech ishi bo‘lmasa…» zorlanadi Dilnavoz. Lekin ularning har bir qadamini o‘z uyida ta’qib etuvchi inglizchi? Uni yurtdan quvmay, erkin yurib bo‘ladimi! Ammo bu oson ish emas.

«Ishning qulayini axtarmak yalqovlikdir,—deydi Rahimbaxsh. — Qulay ishdan buyuk unum chiqmas. Buyuk unumli ishlar qulayda bo‘lmas. Inglizni Hindistondan quvmoq yer yuzini o‘z qora qanotlari ostig‘a olg‘on olbostini yo‘q etmoqdir. Qulay bo‘lmas. Nima bo‘lsa ham bir yovni yurtdan haydamoq bir yurtni yov qo‘lida ko‘rmoqdan qiyin emasdir».
Lekin baribir oson emas. Chunki ozodlikka chiqmoq uchun, avvalo, uni xohlash kerak. Qulning o‘zining qul ekanligini anglashi yarim ozod bo‘lganidir. So‘ng unga tayyor bo‘lish kerak.

«Miyalari tamug‘ puchmoqlarindan qorong‘uroq, ko‘zlari oyoq ostidan nariroqni ko‘rmaydir»gan, «olg‘a bosmoq», «kelgusini o‘ylamoq»ni «kufr» deb biluvchi, «dunyo bularni talamoq uchun birlashgan»da ham «talondan qutulmak uchun birlashmay»digan to‘dadan nima umid qilish mumkin?

Biroq Rahimbaxsh noumid emas. «Zulm mazlumlarni birlashtirmoq uchun eng buyuk quroldir»,— fikrlaydi u. Bu yo‘lda chinakam insonlar, albatta birlashadilar. Chin insonlik esa, ma’juslikka, musulmonlikka qaramaydi.

Darhaqiqat, yurt yonmoqda. «Ulus ezilib bitdi… Omonlik, tinchlik, erk degan narsalarni kimsa bilmaydir. Masjidda namoz uchun yig‘ilganlar siyosiy yig‘in yasag‘on bo‘lib, to‘pg‘a bog‘lanalar, er bilan xotin o‘zaro uzoqroq gaplashib qolsalar, hukumatga qarshi bo‘lib, dorg‘a osilalar… Shular orasinda tinch turmoq… Lolaxardiyol aytmoqchi, sag‘ana boshida chog‘ir ichmakka o‘xshaydir».

Rahimbaxsh xalq orasiga kirib borgan sayin Hindistonni qutqarmoq haqidagi tilagi o‘sib boradi.
Ingliz ham anoyi emas. U Hindiston aholisining turli din-e’tiqodga, maslak-mazhabga mansubligidan, ular orasidagi o‘zaro janjal-nizolardan ustalik bilan foydalanadi. Bir-birlariga qayrab qo‘yib, chetdan kuzatadi.

Muallif mute’ millatning psixologiyasiga ko‘z tashlaydi: Afg‘on chegarasidagi Bunir qo‘rg‘onining boshlig‘i Mavlono Nu’mon uyida gazeta varaqlab o‘tiribdi. Inglizlarning g‘alabasi haqida xabarlar. Unga baribir. Qaysi hukumatga xizmat qilishning ahamiyati yo‘q. Or-nomusning o‘zi yo‘q. Biroq shamolning avzoyini bilib qo‘ygan yaxshi. Hozir inglizning qo‘li balandga o‘xshaydi. U shunday fikrlaydi: «Ingliz — Tangrining balosi. Nima qilamiz, «kofir» bo‘lsa ham Tangri shunga yaxshi qarag‘on endi». (Naqadar tanish itoatparastlik.) Ko‘p o‘tmay, uning huzuriga ingliz josusi Marling keladi. O‘rtada «suhbati xos» ketyapti.

«Bilasizkim, ingliz ulusining Hindga kelganliklari hindlarni yetishtirmak, «madaniy qilmak» uchun edi… — uzoqdan gap boshlaydi Marling. — Biz kelmasdan burun Hindiston din janjallari, mazhab g‘avg‘olari, qorin-qursoq urushlari bilan to‘lg‘on edi… Biz kelgach, shul buzukliklarni tuzatdik! Janjallarni ko‘tarduk. Madaniy yashamoq yo‘llarini ko‘rsatdik, hindularni o‘qitduk». Dunyo bino bo‘libdiki, hech bir jahongir men falon mamlakatni talamoquchun borganman, degan emas. Hammalari «adolat», «ma’rifat» olib kelganlar. Makedoniyalik Aleksandrdan rusiyalik Aleksandrgacha.

Marling davom etadi: «Biz Hindistonni adolat bilan oldik, adolat bilan saqladik. Yana adolat bilan o‘zingizga qaytarmoqchi bo‘lamiz…» U Angliyaning Hindistondagi mustamlakachilik siyosatini oq-oppoq qilib olgach, navbatdagi ishga — mamlakatdagi ikki buyuk millat orasiga nizo urug‘ini sepishga kirishadi.

«Eski Hindiston madaniyatining tub egasi musulmonlar edilar, — sekin «ish»ni boshlaydi Marling. — Shu pallada ham eng yaxshi tayyorlangan ulus musulmon ulusidir. Biz istar edikkim, butun Hind hukumatini musulmonlarga topshiraylik».

Bu kimga yoqmaydi?

«Bilasizkim, Hindistonda ko‘pchilik musulmonlarda emas. Hindular, sekxiylar, ma’juslar birlashib, hukumatni o‘z qo‘llariga olmoqchi bo‘lsalar nima qilamiz?», — sekin og‘uni yubora boshlaydi o‘ljasiga ig‘vogar. Shu tariqa, ular allaqachon birlashgan, bu tilakni Olmoniyaga bildirib ham ulgurgan va bu borada oralaringizda agentlar ham ishlab turibdi, degan yolg‘on ma’lumotni ustalik bilan qistiradi. Va, tabiiyki, shubha-gumon boshlanadi.

Inqilobchi Abdusubbuhning fikri shunday: «Inglizlarni tarqatmoq uchun Hindistonni birlashtirmoq kerak. Hindu bilan musulmonni birlashtirmak yo‘lida ular har narsaga tayyorlar. Lekin Marling bergan og‘uning ta’siri Mavlonoda allaqachon boshlangan: «Shariatda musulmon bilan hinduning birlashmagi tuzuk emas, qatag‘ondir. Hindular musulmon bo‘lmag‘uncha, biz ular bilan birlasha olmaymiz»,— deydi u inqilobchilarga.

Abdusubbuh «Biz zulmga qarshi har kim bilan birlashurmiz», — deb hisoblaydi. Mavlono o‘z fikrlarini «mushrik», «ahti kitob» haqidagi uzoq dalolatlar bilan isbot etmoqchi bo‘ladi. Abdusubbuh o‘z fikrida qatiy. Uningcha, inglizlarni Hindistonga boshlab kelgan narsa ham yurt ichidagi shu xil janjallardir: «Siz, mullalar, tutash shunday qilasiz. Hindistonni yillarcha el-aymoq janjallari bilan to‘ldirdingiz. Ulusni yetmish to‘rt bo‘lak qildingiz. Har bo‘lakni boshqalariga yov etdingiz. O‘lkamizni ichki janjallar bilan to‘ldirdingiz. Shunday qilib, inglizni boshimizg‘a kelturdingiz.

Yuz yillardan keyin biz o‘zimizni qutqarmoq uchun bosh ko‘tardik. Birlashdik, qutulmoq istadik. Yana mazhab, din janjallari bilan yo‘limizni to‘smoqchi bo‘lasiz. Uyalingiz! Erkimizg‘a tirnoq urmoqchi bo‘lg‘anlarg‘a qarshi chiqurmiz. Qo‘lg‘a qo‘l berib kurashamiz, bizni bu yo‘ldan siz-da, dinda qaytara olmas!»

Ko‘rinib turibdiki, asar voqealarini faqat va mutlaqo Hindistongagina tegishlidir, degan da’voni hech kim qila olmaydi. Bu muammo mustamlaka va mustamlakachi mavjud har bir mamlakatga daxldor edi. Shu jumladan, Turkistonga ham. Shu sababli, u haqda o‘nlab taqrizlar bosilishi, hatto olis Germaniyada maqola chop etilishi va Fitratning mashhur Husayn Jovid bilan yonma-yon qo‘yilishi bejiz emas. «Turkiston va Buxorodag‘ina emas, balki Sharqning boshqa go‘shalaridagi xalqlar ham Fitratni taniydilar,- yozgan edi B. A. Pestovskiy 1922 yilda. — Bir musulmon shoirining dunyog‘a qarashi buddistlarning qarashidan uzoq tursa kerak, degan bir fikr miyaga kelsa ham Fitratning ba’zi bir asarlarida ko‘rilgan dunyog‘a qarashi hind shoiri Rabindranat Tag‘o‘rning qarashlari bilan bir nuqtag‘a kelub birikadur».

Ushbu gaplarga qo‘shilgan holda, Fitratda Maxatma Gandi, Muhammad Iqboldan ham bahramandlik bor edi, deyish lozim bo‘ladi.

Kichik dramatik doston «Shaytonning tangriga isyoni» Oktyabrning oqibatlarini, yo‘qsillikni ilohiylashtirish fojiasini o‘ziga xos yo‘sinda ifodalab bergan bir asardir. Odam yo‘qdan bor qilindi. (Sharqda proletariat yo‘q edi.) Xalifa deb e’lon qilindi. (Unga cheksiz huquq berildi.) Lekin unga hech kim itoat etmadi. Oxir-oqibatda dunyo Yaratganning amri bilan azalga qaytdi.

«Arslon» qishloq hayoti voqealariga bag‘ishlangan bo‘lib, sho‘ro davri o‘zgarishlariga nisbatan bir qadar murosasozlik bilan yozilgan drama. Dehqon yigit Arslonni boy arzimagan bahona bilan o‘z domiga ilintirib oladi. Arslon atrofidagi haqsizliklarni ko‘rib chiday olmaydi, jabrdiydalarga yordam beraman, deb to‘yga yig‘ib qo‘ygan pulidan ajraladi. Do‘sti Botur uchun o‘rtaga tushib qamaladi. Hamqishloqlari uning hovli-joyini sotib, qutqarib oladilar. Xullas, u qamoqdan qaytib kelganida sevgan qizini boy xotinlikka olgan, endi joni uzilgan onasi Tursunbibining esa iyagini bog‘lar edilar. Asar Arslonning boydan o‘ch olish voqealari bilan yakunlanadi.

Fitrat dramalari orasida alohida o‘rinlardan birini «Abul-fayzxon» egallaydi. «Abulfayzxon» janriga ko‘ra — tarixiy fo-jia. Mazmun-mundarijasiga ko‘ra ko‘hna Buxoro tarixidagi g‘oyat mas’uliyatli va murakkab davrlardan birini qalamga olgan.

Bu ashtarxoniylar sulolasining oradan ko‘tarilib, o‘rniga mang‘itlar saltanatining kelishidir. Drama bir qadar o‘rganilgan, u haqda qator maqolalar yozilgan, dissertatsiya yoqlangan. Asar o‘rta maktab darsligiga kiritilgan va h. k.

Ashtarxoniylar sulolasining so‘nggi hukmdori bo‘lgan Abulfayzxon (PP—1747) shaxsi boshqalaridan ko‘pda farq qilgan emas. Lekin u yurt so‘ragan XVIII asrning birinchi yarmidagi tarixiy, siyosiy sharoit juda murakkab bo‘lganligi aniq. Gap shundaki, saltanatda Muhammadhakim (pyesada Hakimbiy) bosh mang‘itlar nufuzi benihoya ortib ketgan edi. Ikkinchi tomondan esa, joriy an’anaga ko‘ra ashtarxoniylardan boshqani xon ko‘tarish mumkin bo‘lmaganligi tufayli mang‘itlar o‘z vakillarini taxtga o‘tqaza olmas edilar. Shu sababli, Abulfayzxon nomigagina xon bo‘lib, hamma ishlar mang‘it Muhammadhakim izmida edi. Muhammadhakim, so‘ngroq uning o‘rnini egallagan o‘g‘li Muhammadrahim (dramada Rahimbiy) barcha ishlarni Abulfayzxon orqali amalga oshirar, shu jumladan, saltanat yo‘lidagi dushmanlarini xon qo‘li bilan o‘rtadan ko‘tarar edilar. Bunday qo‘sh hokimiyatchilik birgina saroy doirasida emas, sipohlar orasida ham ikki-yuzlamachilikka keng yo‘l ochgan edi.

Fitrat mana shu tarixiy voqelikning mazmun-mohiyatini konkret obrazlar xatti-harakati va taqdirlar misolida qayta jonlantirishga va ulardan zamon uchun kerakli xulosalar chiqarishga muvaffaq bo‘ladi.

Tarixiy voqealarni kuzatishda davom etamiz: Muhammadhakim xon saroyidagi mavqeiga qanoat qilmaydi. Xiyonatga o‘tadi. Movarounnahrni qoralab kelayotgan Nodirshoh istiqboliga chiqadi. Uning xizmatiga kirib, nomidan elchi bo‘lib keladi. 1216—1217 yillardagi xorazmlik Mahmud Yalavochning ishini qiladi. Tarix kitoblarida bu hodisaning ayrim tafsilotlari ham saqlangan. Chunonchi, Abulfayzxon Muhammadhakim qo‘liga ko‘pdan-ko‘p sovg‘a-salom tutqazib, unga Nodirshoh bilan sulh tuzish, yurtni shu yo‘l bilan talon-torojdan saqlash choralarini ko‘rishni topshirgan. Muhammadhakim esa aksincha, o‘z mamlakatining nochor ahvolini, nuqsonlarini keragidan ham oshirib, Nodirshohga sadoqat izhor etgan. Shohdan katta vakolatlaru yorliqlar olib, Buxoroga kirib borgan.

To‘g‘ri saroyga kirib borishdan cho‘chigan, Mir Arab madrasasiga tushgan. Ko‘cha va bozorlarga jarchi chiqarib, qo‘rquv-vahima tarqatgan. Eron shohi sonsiz-sanoqsiz qo‘shin tortib kelayotganini, molu jonining bexatarligini o‘ylagan har bir kishi uning huzuriga kelishini ayttirgan. Madrasaga odam yog‘ilgandan- yog‘ilavergan. Abulfayzxon chetda qolib ketgan. Axiyri xonning o‘zi Mir Arab madrasasiga Muhammadha-kim huzuriga yo‘l oladi. Biroq, Muhammadhakim soqchilari uni yaqinlashtirmaydilar, o‘qqa tutadilar. Xon saroyga qaytadi va Nodirshohga taslim bo‘lishdan boshqa iloj topmaydi.

Nodirshoh, Abulfayzxon va xiyonatchi Muhammadhakim otaliq Buxorodan tashqarida Zarafshon daryosining qirg‘og‘ida mashhur Chorbakr mavzeida uchrashadilar. Garchi sharqona iltifotlar o‘rniga qo‘yilib, xon (Abulfayz) va shoh (Nodir) bir-birlariga mulozamatni quyuq qilsalar-da, Buxoro hukmdori bir qizini Nodirshohga, ikkinchi birini uning jiyaniga berib, o‘zini harchand fotihga qarindoshlik iplari bilan bog‘lashga urinsa-da, baribir, munosabatlar hokim-tobelik bilan yakun topadi. Oldin Abulfayzxon (1747), bir yil o‘tar-o‘tmas o‘g‘illaridan Abdulmo‘minxon, so‘ng Ubaydullaxon birin-ketin qatl qilinadilar. Nihoyat, Muhammadrahim 1753 yilda amir unvoni bilan Buxoro taxtiga chiqadi. Farg‘onada minglar ajrab chiqadilar va mustaqil Qo‘qon xonligini maydonga keltiradilar. Buxoroda Muhammadrahim bilan mang‘itlar sulolasi hokimiyat tepasiga keldi va u 1920 yil Buxoro inqilobiga qadar hukmronlik qildi.

Fitrat nega Abulfayzxon tarixiga murojaat etdi? XIX asrning 20-yillaridagi shiddatli inqilobiy jarayon bilan olis tarixdagi sulolalar kurashining bir-biriga qanday yaqinligi bor?

Avvalo, har ikki tarix ham xalqimiz hayotidagi eng mas’uliyatli, eng hayajonli voqealarga to‘la edi. To‘g‘ri, biri yangi turmush bayrog‘i ostida, ikkinchisi yangi sulola himoyasi yo‘lida kechdi. Lekin bir-birini inkor etuvchi ikki holat — mamlakatning mustaqilligi va hokimiyat uchun kurash har ikkisi uchun ham xos bo‘lib, ularning biri birlashishga undasa, ikkinchisi bo‘linishni taqozo etardi. Har ikkisi ham jamiyatning barcha qatlamlarini o‘ziga jalb etgan va eng muhimi, har ikkisi ham kuchga, zo‘ravonlikka suyangan edi. Bunday damlarda inson tabiatidagi ezgulik bilan
yovuzlik yuzaga qalqib chiqadi. Fitrat shularni ilg‘ay oldi. «Podshohlik qon bilan sug‘orilaturgon bir «og‘och (daraxt)» ekanligini, «qon oqib turmagon yerda bu og‘ochning qurub qolishi aniq»ligini ko‘rsatib bera oldi.

Fitrat uchun XVIII asr Buxorosida yuz bergan voqealar shunchaki ma’lumot uchun emas, ma’rifat uchun ham kerak edi. U zulm va zo‘rlikning el-yurt uchun faqat moddiy talafot, jismoniy azob-uqubat emas, o‘nglab bo‘lmas ma’naviy jarohat ham keltirishini ko‘rsatib berdi. Shu tariqa adib, bir qaraganda, inqilobiy voqealardan uzoq tuyulgan Abulfayzxon fojiasini zamonasiga xizmat ettira oldi. Uningcha, kishilar taqdiriga, ijtimoiy turmushga daxddor har qanday ish ming o‘lchab bir kesilishi lozim. Inson manfaatiga doir har qanday xatti-harakat insoniy qonunlar, vositalar asosida amalga oshmog‘i kerak. Bu inqilobning ma’naviyatiga doir muhim masalalardan edi. Asardagi quyidagi vaziyatga e’tibor qilaylik: Buxoro xoni Abulfayzxonning ko‘ngli xufton. Eron shohi Nodir afshor katta qo‘shin bilan Buxoroga tobora yaqinlashib keladi. Atrofdagilarga esa ishonch yo‘q. Kimga suyanish mumkin? Taro-zining posangisiga qarab qadam tashlaydigan qozikalon Qozi Nizomgami, xonning har bir qadamini zimdan kuzatib, Hakimbiyga yetkazib turuvchi Mir Vafogami? Bu qanday saltanatki, egasining o‘z haddidan chiqib biror ish qilmoqqa ixtiyori bo‘lmasa. Hakimbiy — quv. Hammayoqda shuning odamlari. Farhod otaliq bilan Ibrohim kenagas ham uning oldidan o‘tib, bir ish qila olmaydilar. U bo‘lsa, xon nomidagi bir qo‘g‘irchoq, xolos.

Yaxshiyamki, uning yonida bir vaqtlar otasi sotib olgan ikki quli -Davlat bilan Ulfat bor. Shulargagina ishonmoq mumkin. U taxtni egallash uchun nimalar qilmadi. O‘rtaga Qur’on qo‘yib «axd-paymon» bog‘lagan qanchadan-qancha do‘stlarining boshini kesdirdi. Hatto o‘z akasini o‘ldirdi. Bugun esa unga murabbiylik qilgan Farhod otaliqni novvosdek bo‘g‘izlatdi. O‘rniga Ibrohim kenagasni otaliq tayin etdi. Ulfat bu otaliqning ham «to‘g‘riliq»ini xushlamayroq turibdi. Bu ham Farhod otaliqning izidan boradiganga o‘xshaydi…

Bu o‘ylar xonning xayolini iskanjaga oladi. Atrof-muhit, davlatxohlikning g‘ayriinsoniy qoidalari, aslida, uning diydasini allaqachon ko‘r qilgan, yuragi tosh-metin. Shuning o‘zi insonlikka jabr, zulm. Negaki shunday barkamol vujudning eng mumtoz tuyg‘usi poymol bo‘lgan.

Shunda ham bu g‘ayriinsoniy yovuzliklar xon ongining qay bir puchmoqlaridan sezdirmay sizib chiqadi-da, qiyin-qistoqqa oladi. Inson tabiati — shunday. Abul-fayzxon kechalari uxlay olmaydi. Qatl ettirgan akasi va do‘stlari, murabbiysi xayoli xonni kechayu kunduz ta’kib etadi…

Kishining o‘ziga o‘zi qiladigan bundan ortiq zulmi bormi?!

«Hayratul-abror»ning uchinchi maqolotidagi «Salotin bobida…» shunday fikr bor: «Ey vohki, — deydi shoir shohga qarata, — baxt sening qo‘lingni quvvatli qilgan edi, lekin sen uni zulmga qaratding. Zulming xaloyiqqa kam emas edi, ammo sen uni o‘zingga ham qilayotirsan. Zulm o‘zing uchun ham buzug‘luq-ku, ey hushyor odam, agar hushing joyida bo‘lsa, uni bas qil!»

G‘arb bilan Sharqni birday bilgan akademik N. I. Konrad ulug‘ shoirimizning ushbu satrlarini tahlil etar ekan, «Bunday teran fikr kishini hayratga soladi. Va bunday buyuk insoniy donishmandlikka duch kelganingda, yuraging zavq-shavqqa to‘ladi», — deb yozadi.

Fitrat inson ruhiyatidagi mana shu nozik nuqtani ilg‘ay olgan va asarining o‘q tomiriga aylantirgan edi.

Pyesa matnida ayrim holatlar ifodasi, personajlarning xat-ti-harakatlari, so‘zlari musiqa bilan quchaytirilishi lozimligi haqida so‘zlar, ishoralar bor. Ular goho bevosita asar qahramonlari, ba’zan esa muallif tilidan beriladi. Spektaklda bu masalaga ma’lum e’tibor qaratilganligi kishini quvontiradi.

Qolaversa, Fitrat qadim an’anamizga ko‘ra har bir ziyoli singari musiqaning ham nazariya, ham amaliyoti bilan bevosita shug‘ullangan, 15 ga yaqin o‘zbek cholg‘usi bilan 300 dan ortiq o‘zbek kuyining sirsinoatidan va ayniqsa, uning inson ruhiyatiga ta’siridan yaxshigina xabardor adiblarimizdan edi.

«O‘zbek musiqasi to‘g‘risida» (1928) nomli bir maqolasi shunday boshlanardi: «Biz, o‘zbeklar, o‘zimizning musiqamiz judayam boy ekani to‘g‘risida ko‘p gapirdiq, ham gapirib turamiz. Bu ishimiz yomon emas, albatta. U bir musiqaki, yolg‘iz o‘zining qismida 300 dan ortiq kuy saqlangan. Bir musiqaki, bugun o‘n beshga yaqin cholg‘uning egasidir».

Dramaning muvaffaqiyatini ta’min etgan narsa muallifning tarix falsafasini anglaganida, davr voqealari va tur-mushi manzaralarini nozik his qilishida, ota-bobolarimizning maishiy hayoti tafsilotlarini yaxshi bilishida, nihoyat, badiiy zehniyatida edi.

Nasriy asarlarn va publitsistikasi

Fitrat ijodiy merosining muhim qismini uning nasriy asarlari va publitsistikasi tashkil qiladi. U o‘z hayoti davomida yuzlab jangovar maqolalar, o‘nlab ijtimoiy keskir risolalar, hikoyalar yaratdi. Birgina Turkiston matbuoti emas, Afg‘oniston, Hindiston, Turkiya, Kavkaz, Volgabo‘ii matbuotida faol ishtirok etdi. Uning ilk risolalari («Munozara», «Bayonoti sayyohi hindi», «Oila», «Rahbari najot» kabi) fors tilida yozilgan. Bularning to‘rttalasi ham bugungi kunda o‘zbekchalashtirilib, nashr qilingan1 va ko‘tarib chiqqan mavzu-masalasiga ko‘ra deyarli har biri voqea sifatida qabul qilingan edi.

Masalan, Fitratning ilk asari dramatik publitsistikaga moyil «Munozara» zamonining zayli bilan tarixiy taraqqiyotning ikki pog‘onasida turib qolgan, din va dunyo, jamiyat va ma’rifat haqida — ikki xil ko‘z qarashga ega bo‘lgan ikki kishining — «jadid» va «qadim»ning bahsi asosiga qurilgan edi. Muallif xuro-fotni, bid’atni qoraladi, unga chinakam e’tiqodni qarshi qo‘ydi. Aqlu donishni, uning samarasi taraqqiyot va farovonlikni himoya qildi. «O‘z millatining saodat va osoyishi uchun» fidoyilik qilgan turk, eron hurriyatchilari Anvarbek, Niyoziybek, Sattorxon, Boqirxonlarni, «Rusiyadagi haqiqiy insonlar»dan «dohiy va faylasuf To‘lsto‘y»ni, uning «saodati bashar» yo‘lidagi xizmatlarini ibrat qilib ko‘rsatdi.

Asar xalqning ko‘zi ochilishida muhim rol o‘ynadi. Yangi usul maktablarining shar’iyligini isbot qilib berdi, mutaassib mulla-mudarrislarning usuli jadid maktablariga yopishtirgan tavqi la’natlarini olib tashladi.

«Buxoroning najib millati bo‘lgan vatandoshlarim,-deb boshlanar edi risola, — birmuncha vaqtdan beri jadid va qadim o‘rtasida ixtilof chiqqani ba’zi millat xoinlarining xato va fasodlaridan boshqa narsa emasdir. Muqaddas Vatanimizni parchalab, uning ahdi jamoasini jadid va qadim unvonlari ostida ikki firqaga ajratib, ularning birini ikkinchisiga dushman qilib qo‘ydilar».

Asar jonajon Buxoroga bo‘lgan so‘ngsiz mehr-muhabbat, unga xizmat qilmoqlikning buyuk sharaf ekanligi haqidagi hayajonli so‘zlar bilan yakunlanar edi. «Ey, mening bu kitobchamning o‘quvchilari! Agar ding‘a, molg‘a, jong‘a, avlodg‘a muhabbatingiz bo‘lsa, agar dinning xalos bo‘lishi, shariatning rivoji, Vatan obodlig‘i, avlodning tinchligi, yaxshi nom qoldirishning chorasini xohlasangiz, sizning ilojingiz, avvalo, kasbi maorifdir. Qobiliyatlilarni tahsil uchun o‘qishga yuboring. Qobiliyati sustrog‘ini Buxoroda yangi muntazam maktablarni ochib topshiringlar… «Alloh nomi bilan qasam!», na zamonaviy ilmlarning tahsili haromdir, na islom ittifoqi!» Bu muallifning ilk risolasi edi.

«Yo‘l» ocherkini eslatuvchi «Sayyoh hindi»da yeri, suvi, havosi betimsol, g‘oyat mehnatkash, hunarmand bir xalqning og‘ir turmushidan so‘z ochdi, uning sabablarini tahlil etdi. Barcha mushkulotlarning sababini davlat idora usulining buzuq va nobopligida, hokimiyat egalarining ilm-ma’rifatdan uzoqligida deb bildi va bularni o‘zgartirish yo‘llarini izladi. «Oila» asarida esa, oilaning millat va jamiyat asosini tashkil etishini ta’kidlab, uning davlat, huquq, ma’rifat, tibbiyot bilan bog‘liq tomonlarini muhokamaga qo‘ydi. «Najot yo‘li»da islom va Qur’on yo‘lini insoniyatni tanazzul va falokatdan qutqaruvchi birdan-bir yo‘l sifatida taqdim etdi.

Fitratning Vatan va Millat ozodligi, istiqlol borasidagi fikrlarini kuzatishda uning 1917-1918 yillarda mahalliy matbuotda, xususan, «Hurriyat» ga- zetasida e’lon qilingan maqolalari, alohida bir qimmatga ega. Fitrat o‘nlab hikoyalar yozdi. Ular orasida «Qiyomat» (1923) katta shuhrat topdi, qayta-qayta nashr qilindi, biroq aksariyat hollarda sho‘ro mafkurasiga moslab talqin etildi.

Adib nasri o‘zbek prozasi rivojiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Ularda ko‘tarilgan masalalar esa, Turkiston milliy uyg‘onishini ta’minlagan omillardan bo‘ldi.

Xulosa sifatida shuni aytish kerakki, Fitratning hayoti va ijodiy faoliyati tarixning eng qaltis damlarida Millat va Vatanga xizmat qilmoqning yorqin namunasidir. Har qanday holda ham xalq bilan birga bo‘lish, uning manfaatini har narsadan muqaddas tutish Fitrat shaxsiyatining eng muhim xususiyatlaridan edi. U ijodkor sifatida o‘zbek adabiyotini jahoniy miqyoslarga olib chiqqan, uni yangi hayotbaxsh g‘oyalar bilan boyitgan, tilimizning boy imkoniyatlarini, badiiy ifodaning betimsol namunalarini namoyish eta olgan iste’dod edi. U o‘zbek dramachiligini yuksak pog‘onaga ko‘tardi, zamonaviy adabiyotshunoslik ilmining boniysi bo‘lib tarixga kirdi.