Чингиз Айтматов таваллудининг 90 йиллиги олдидан

  Одамнинг умри нима, деган саволга жавоб топиб бериш қийин. Инсон муносабатлари шунчалар турфа, табиати, феъл-атвори шунчалар ранг-баранг ва мураккабдирки, ҳатто энг мукаммал, энг замонавий компьютер системалари ҳам энг оддий инсон табиатининг умумий чизиғини ажратиб беролмайди.

Чингиз АЙТМАТОВ
ҚИЁМАТ
Романдаги тагига чизиб ўқиладиган сатрлар

Чингиз Айтматовнинг «Қиёмат» романида эзгулик ва ёвузликнинг кураши, инсон ва табиат муносабати бўрилар Акбара билан Тошчайнар образи орқали очиб берилади. Инсон томонидан ҳудудларни ўзлаштириш, ўрмонларни йўқ қилиш, табиатнинг азалий қоидаларини бузиш ва охир-оқибат жонзотларни ўз она уйидан сиқиб чиқариш қиёмат-қойим даражасида тасвирланади. Бўриларнинг дастлабки уч боласини овчилар отишади. Тоғда кон йўли очилгач, бўрилар яшаётган қамишзорга ўт қўйилади. Уларнинг кейинги бешта боласи ёнғинда нобуд бўлади. Акбара билан Тошчайнар энди тоққа кўчишади. Аммо ароқхўр Бозорбой янги дунёга келган тўрт бўри боласини сотиб юборади.

Романдаги Авдий Каллистратов образи инсонларни бу йўлдан қайтаришга уринади. Аммо зўровон, қарашлари ҳаминқадар бўлган кишилар уни ит азобига солиб, поезддан ирғитиб юборишади.Асардаги бош қаҳрамонлар Акбара ва Тошчайнарнинг кечмишлари, сарсон-саргардон қисмати ва охир-оқибат фожиасига инсоният сабабчи эканлиги асарда ёрқин акс эттирилган.
Қуйида асардан саралаганларимиз икки бўри мушоҳадалари ва бошқа қаҳрамонларнинг муаммога ҳаққоний муносабатидир.

Ҳар нарсанинг ўз вақти-соати келади. Чўлу даштларда ҳаётнинг шу маромда тебраниб туриши табиатнинг адолатидан бўлса керак.

* * *

Тўғри, бу ерларни ҳам хатарсиз деб бўлмасди — тағин буниси барча хатарлар ичида энг хатарлиси эди — бу ерларда подаларга одамлар қарашарди, қўй-қўзиларнинг худоси ҳам, қўй-қўзиларнинг қули ҳам шулар эдилар, булар ўзлари кун кўрардилар-у, лекин бошқаларга сира кун бермас, айниқса, уларга қарам бўлмаганларни, ўз эрки билан яшашга уринганларни қўймас эдилар… О, одамлар, одамлар — одамхудолар!

* * *

Лекин булар келажакда насллар фахрланиб юришига арзийдиган кашфиётлар қиладиган фидокор олимлар эмас, ҳар кимнинг қўлидан ҳам келаверадиган ишни бажарадиган оддий кишилар. Чек-интиҳоси кўринмаган, ҳеч қандай бало-қазо йўлай олмайдигандек туюлган Мўйинқум саҳросини мана шу жўнгина одамлар тўрт тарафдан қисиб кела бошлашди. Бироқ инсон ҳаётининг жуда ҳам одми ва жўн кўринган ишларида яхшилик билан ёмонлик қўшилиб кетганлигини Мўйинқум жониворлари қаердан билсинлар. Бу ерда ҳамма нарса одамларнинг ўзларига боғлиқ эди — улар инсон жамоатчилиги учун одатий бўлиб қолган бу нарсаларни нималарга йўналтирар эканлар: яхшиликками ё ёмонликка, тузишгами ё бузишга — буни саҳро махлуқлари қаёқдан билсинлар.

* * *

Қуёш ва чўл азалдан муқоясада: кунга қараб чўлнинг — офтоб ўз сепларини ёйган маконнинг қанчалар чексиз эканлиги билинади. Чўл осмонининг бепоёнлиги эса калхатларнинг баланд парвозларидан аён.

* * *

ОДАМ БОЛАСИ ОДАМЛАРСИЗ ЯШОЛМАЙДИ, ЯНА БУНИНГ УСТИГА ОДАМЛАРГА ҲАМ ТОҚАТ ҚИЛМАЙДИ

* * *

Гўё қонга беланган қуш қанотларини тапирлатиб қор бетида ётгандай. Бировнинг қони — бошқа бировга ем. Бирининг қонини ичмаса, иккинчиси яшолмайди. Азал-азалдан шундай, тирикликнинг бошқа йўсини йўқ. Бунга ҳеч ким қозилик қилолмайди. На ҳақ бор бунда, на ноҳақ. Ким бировнинг қонини ўзга биров учун ем қилиб яратган бўлса, айб ўшанда (Фақат одам боласигина бошқача қисмат билан яралган: у нонини заҳмат чекиб топади, заҳмат чекиб эт топади. Одам ўз табиатини ўзи бино қилади).

* * *

Шарт-шароит деганимиз эса, бу аввало, одамлар, уларнинг интилишлари ва ҳаяжонлари, яхшилик ва ёмонликлари, нима билан тугашини билиб бўлмайдиган ахтаришлари ва бош-кети йўқ зиддиятлари.

* * *

Одамнинг умри нима, деган саволга жавоб топиб бериш қийин. Инсон муносабатлари шунчалар турфа, табиати, феъл-атвори шунчалар ранг-баранг ва мураккабдирки, ҳатто энг мукаммал, энг замонавий компьютер системалари ҳам энг оддий инсон табиатининг умумий чизиғини ажратиб беролмайди.

* * *

Бундай шароитда асосий қонун битта — агар душман таслим бўлмаса, уни янчиб ташлайдилар. Аммо шафқатсизликка жавобан шафқатсизлик юзага чиқади — бу ҳам қадимдан қолган қонун.

* * *

Нега ахир бундай, нега ахир одамлар бир-бирлари билан урушадилар, қон тўкадилар, кўзёшларни дарё қилиб оқизадилар, ҳаммалари ўзларини ҳақ, бошқаларни ноҳақ деб ҳисоблайдилар, қани ахир ҳақиқат, ким ҳақиқатни айтади, ким? Қани уларни адолат билан ажрим қилувчи набий?..

* * *

…одам нега туғилади-ю нега ўлади ва нега ўлим доим сен билан бирга, сендан нари жилмайди ва ўлгандан сўнг ўлим йўқ, лекин ҳаёт ўлимдан юқори, дунёда ҳаётдан кўра юқори ўлчов йўқ — шунинг учун тирик жонни маҳв этма, лекин элингга ёв бостириб келса, дарҳол ҳимояга отлан, севганингнинг номусини асра, худди она Ерни ётлардан асрагандай; айрилиқни ҳеч тотиб кўрганмисан, биласанми айрилиқнинг душворлигини, худди елкангга чўнг тоғларнинг юклари ортилгандай…

* * *

Кўрдингизми, биз яралганимиздан бери шундаймиз — ўлгандан кейин ҳам яшамоқни истаймиз. Ўз умрини узайтириш мумкинлигига ишонч, шунинг ҳиссиёти билан яшаш одамзодга қанчалар муҳим, қанчалар зарур. Одамлар ўзларидан кейин қандайдир автомат қурилма, аллақандай вокал-мусиқа абадий двигатели қолдириш фикрига келсалар, ажаб эмас — бу ҳамма замонлар учун инсон маданияти эришган энг яхши нарсаларнинг антологияси бўлади.

* * *

Ҳаёт, ўлим, муҳаббат, шафқат ва илҳом — ҳаммасини мусиқа айтади, зотан, биз мусиқада энг олий ҳурликка эришамиз, бу ҳурлик учун эса онгимиз ёришган замонлардан бошлаб, бутун тарихимиз давомида курашганмиз, лекин унга фақат мусиқадагина етишганмиз. Фақат мусиқагина барча замонларнинг ақидаларини енгиб ўтиб, доимо келажак сари интилади… Шунинг учун биз айтолмаган нарсаларни у айтади, шунга чорланган…

* * *
Жамиятнинг қайсидир бир қисмида рўй бераётган ишкалликлар ҳақида бонг уриш учун, афтидан, бошқа кўп нарсалар қатори, ўзига зарар келтириб қўйишдан чўчимаслик керак. Бахтигами, бахтсизлигигами…

* * *

Дунё ўз фарзандларини уларнинг энг покиза ғоялари ва руҳий интилишлари учун ҳаммадан кўпроқ жазолайди.

* * *

Одам ёшликда ўзига қаттиқ бино қўяди. Турли-туман одамлар феъл-атвори, таълим-тарбиясига кўра бу турлича намоён бўлади. Турмушнинг тегирмонидан бутун чиққан, ёши бир ерга бориб қолган одам ҳаёт шомида Худога ишончини йўқотгани ёки илоҳий истилоҳ ва тушунчаларни ўзбошимчалик билан талқин қилганини ҳеч эшитганмисан? Йўқ, бунақа воқеа рўй берса ҳам аҳён-аҳён, тасодиф билан рўй беради. Одамнинг ёши улғайган сари илоҳиётнинг моҳиятини шунча чуқур англайди.

* * *

Қанча ер бор, қанча кўз илғамас маконлар ва ёруғлик бор, шундай бўлса ҳам, одам боласига яна барибир нимадир етмайди, ҳаммасидан бурун — эркинлик етмайди,- деб ўйларди Авдий поёнсиз яйдоқ чўлларга боқиб. — Одам боласи одамларсиз яшолмайди, яна бунинг устига одамларга ҳам тоқат қилмайди.

* * *

Зеро, одам боласига ўз ўлимидан кўра мусибатлироқ нарса йўқ, она учун эса ўз пушти камаридан бўлган фарзанди ҳалокати ундан юз чандон оғирроқ ва қайғулироқдир.

* * *

Тавба — бу ҳаёт тажрибаси кўпайган сайин ортиб бораверадиган виждон қиймати, қўлга киритиладиган қиймат, инсон ақл-идроки томонидан тарбияланадиган, парваришланадиган қиймат экан. Одам боласидан бошқа ҳеч кимга пушаймонлик ҳиссиёти берилмаган. Тавба -инсон руҳининг ўзи ҳақидаги абадий ва ҳеч ўзгармас ғамхўрлигидир. Шундан хулоса чиқариш мумкинки, қилғилик ва ёки жиноят учун бериладиган ҳар қандай жазо жиноятчини пушаймонга солиши керак. Акс ҳолда бу ваҳший ҳайвонни жазолашдан бошқа нарса эмас.

Замира РЎЗИЕВА тайёрлаган

Манба: «Қашқадарё» газетаси веб-саҳифаси

Chingiz Aytmatov tavalludining 90 yilligi oldidan  

Odamning umri nima, degan savolga javob topib berish qiyin. Inson munosabatlari shunchalar turfa, tabiati, fe’l-atvori shunchalar rang-barang va murakkabdirki, hatto eng mukammal, eng zamonaviy kompyuter sistemalari ham eng oddiy inson tabiatining umumiy chizig‘ini ajratib berolmaydi.

Chingiz AYTMATOV
QIYOMAT
Romandagi tagiga chizib o’qiladigan satrlar

Chingiz Aytmatovning «Qiyomat» romanida ezgulik va yovuzlikning kurashi, inson va tabiat munosabati bo’rilar Akbara bilan Toshchaynar obrazi orqali ochib beriladi. Inson tomonidan hududlarni o’zlashtirish, o’rmonlarni yo’q qilish, tabiatning azaliy qoidalarini buzish va oxir-oqibat jonzotlarni o’z ona uyidan siqib chiqarish qiyomat-qoyim darajasida tasvirlanadi. Bo’rilarning dastlabki uch bolasini ovchilar otishadi. Tog’da kon yo’li ochilgach, bo’rilar yashayotgan qamishzorga o’t qo’yiladi. Ularning keyingi beshta bolasi yong’inda nobud bo’ladi. Akbara bilan Toshchaynar endi toqqa ko’chishadi. Ammo aroqxo’r Bozorboy yangi dunyoga kelgan to’rt bo’ri bolasini sotib yuboradi.

Romandagi Avdiy Kallistratov obrazi insonlarni bu yo’ldan qaytarishga urinadi. Ammo zo’rovon, qarashlari haminqadar bo’lgan kishilar uni it azobiga solib, poezddan irg’itib yuborishadi.
Asardagi bosh qahramonlar Akbara va Toshchaynarning kechmishlari, sarson-sargardon qismati va oxir-oqibat fojiasiga insoniyat sababchi ekanligi asarda yorqin aks ettirilgan.
Quyida asardan saralaganlarimiz ikki bo’ri mushohadalari va boshqa qahramonlarning muammoga haqqoniy munosabatidir.

* * *

Har narsaning o’z vaqti-soati keladi. Cho’lu dashtlarda hayotning shu maromda tebranib turishi tabiatning adolatidan bo’lsa kerak.

* * *

To’g’ri, bu yerlarni ham xatarsiz deb bo’lmasdi — tag’in bunisi barcha xatarlar ichida eng xatarlisi edi — bu yerlarda podalarga odamlar qarashardi, qo’y-qo’zilarning xudosi ham, qo’y-qo’zilarning quli ham shular edilar, bular o’zlari kun ko’rardilar-u, lekin boshqalarga sira kun bermas, ayniqsa, ularga qaram bo’lmaganlarni, o’z erki bilan yashashga uringanlarni qo’ymas edilar… O, odamlar, odamlar — odamxudolar!

* * *

Lekin bular kelajakda nasllar faxrlanib yurishiga arziydigan kashfiyotlar qiladigan fidokor olimlar emas, har kimning qo’lidan ham kelaveradigan ishni bajaradigan oddiy kishilar. Chek-intihosi ko’rinmagan, hech qanday balo-qazo yo’lay olmaydigandek tuyulgan Mo’yinqum sahrosini mana shu jo’ngina odamlar to’rt tarafdan qisib kela boshlashdi. Biroq inson hayotining juda ham odmi va jo’n ko’ringan ishlarida yaxshilik bilan yomonlik qo’shilib ketganligini Mo’yinqum jonivorlari qaerdan bilsinlar. Bu yerda hamma narsa odamlarning o’zlariga bog’liq edi — ular inson jamoatchiligi uchun odatiy bo’lib qolgan bu narsalarni nimalarga yo’naltirar ekanlar: yaxshilikkami yo yomonlikka, tuzishgami yo buzishga — buni sahro maxluqlari qayoqdan bilsinlar.

* * *

Quyosh va cho’l azaldan muqoyasada: kunga qarab cho’lning — oftob o’z seplarini yoygan makonning qanchalar cheksiz ekanligi bilinadi. Cho’l osmonining bepoyonligi esa kalxatlarning baland parvozlaridan ayon.

* * *

ODAM BOLASI ODAMLARSIZ YASHOLMAYDI, YANA BUNING USTIGA ODAMLARGA HAM TOQAT QILMAYDI

* * *

Go’yo qonga belangan qush qanotlarini tapirlatib qor betida yotganday. Birovning qoni — boshqa birovga yem. Birining qonini ichmasa, ikkinchisi yasholmaydi. Azal-azaldan shunday, tiriklikning boshqa yo’sini yo’q. Bunga hech kim qozilik qilolmaydi. Na haq bor bunda, na nohaq. Kim birovning qonini o’zga birov uchun yem qilib yaratgan bo’lsa, ayb o’shanda (Faqat odam bolasigina boshqacha qismat bilan yaralgan: u nonini zahmat chekib topadi, zahmat chekib et topadi. Odam o’z tabiatini o’zi bino qiladi).

* * *

Shart-sharoit deganimiz esa, bu avvalo, odamlar, ularning intilishlari va hayajonlari, yaxshilik va yomonliklari, nima bilan tugashini bilib bo’lmaydigan axtarishlari va bosh-keti yo’q ziddiyatlari.

* * *

Odamning umri nima, degan savolga javob topib berish qiyin. Inson munosabatlari shunchalar turfa, tabiati, fe’l-atvori shunchalar rang-barang va murakkabdirki, hatto eng mukammal, eng zamonaviy komp`yuter sistemalari ham eng oddiy inson tabiatining umumiy chizig’ini ajratib berolmaydi.

* * *

Bunday sharoitda asosiy qonun bitta — agar dushman taslim bo’lmasa, uni yanchib tashlaydilar. Ammo shafqatsizlikka javoban shafqatsizlik yuzaga chiqadi — bu ham qadimdan qolgan qonun.

* * *

Nega axir bunday, nega axir odamlar bir-birlari bilan urushadilar, qon to’kadilar, ko’zyoshlarni daryo qilib oqizadilar, hammalari o’zlarini haq, boshqalarni nohaq deb hisoblaydilar, qani axir haqiqat, kim haqiqatni aytadi, kim? Qani ularni adolat bilan ajrim qiluvchi nabiy?..

* * *

…odam nega tug’iladi-yu nega o’ladi va nega o’lim doim sen bilan birga, sendan nari jilmaydi va o’lgandan so’ng o’lim yo’q, lekin hayot o’limdan yuqori, dunyoda hayotdan ko’ra yuqori o’lchov yo’q — shuning uchun tirik jonni mahv etma, lekin elingga yov bostirib kelsa, darhol himoyaga otlan, sevganingning nomusini asra, xuddi ona Yerni yotlardan asraganday; ayriliqni hech totib ko’rganmisan, bilasanmi ayriliqning dushvorligini, xuddi yelkangga cho’ng tog’larning yuklari ortilganday…

* * *

Ko’rdingizmi, biz yaralganimizdan beri shundaymiz — o’lgandan keyin ham yashamoqni istaymiz. O’z umrini uzaytirish mumkinligiga ishonch, shuning hissiyoti bilan yashash odamzodga qanchalar muhim, qanchalar zarur. Odamlar o’zlaridan keyin qandaydir avtomat qurilma, allaqanday vokal-musiqa abadiy dvigateli qoldirish fikriga kelsalar, ajab emas — bu hamma zamonlar uchun inson madaniyati erishgan eng yaxshi narsalarning antologiyasi bo’ladi.

* * *

Hayot, o’lim, muhabbat, shafqat va ilhom — hammasini musiqa aytadi, zotan, biz musiqada eng oliy hurlikka erishamiz, bu hurlik uchun esa ongimiz yorishgan zamonlardan boshlab, butun tariximiz davomida kurashganmiz, lekin unga faqat musiqadagina yetishganmiz. Faqat musiqagina barcha zamonlarning aqidalarini yengib o’tib, doimo kelajak sari intiladi… Shuning uchun biz aytolmagan narsalarni u aytadi, shunga chorlangan…

* * *
Jamiyatning qaysidir bir qismida ro’y berayotgan ishkalliklar haqida bong urish uchun, aftidan, boshqa ko’p narsalar qatori, o’ziga zarar keltirib qo’yishdan cho’chimaslik kerak. Baxtigami, baxtsizligigami…

* * *

Dunyo o’z farzandlarini ularning eng pokiza g’oyalari va ruhiy intilishlari uchun hammadan ko’proq jazolaydi.

* * *

Odam yoshlikda o’ziga qattiq bino qo’yadi. Turli-tuman odamlar fe’l-atvori, ta’lim-tarbiyasiga ko’ra bu turlicha namoyon bo’ladi. Turmushning tegirmonidan butun chiqqan, yoshi bir yerga borib qolgan odam hayot shomida Xudoga ishonchini yo’qotgani yoki ilohiy istiloh va tushunchalarni o’zboshimchalik bilan talqin qilganini hech eshitganmisan? Yo’q, bunaqa voqea ro’y bersa ham ahyon-ahyon, tasodif bilan ro’y beradi. Odamning yoshi ulg’aygan sari ilohiyotning mohiyatini shuncha chuqur anglaydi.

* * *

Qancha yer bor, qancha ko’z ilg’amas makonlar va yorug’lik bor, shunday bo’lsa ham, odam bolasiga yana baribir nimadir yetmaydi, hammasidan burun — erkinlik yetmaydi,- deb o’ylardi Avdiy poyonsiz yaydoq cho’llarga boqib. — Odam bolasi odamlarsiz yasholmaydi, yana buning ustiga odamlarga ham toqat qilmaydi.

* * *

Zero, odam bolasiga o’z o’limidan ko’ra musibatliroq narsa yo’q, ona uchun esa o’z pushti kamaridan bo’lgan farzandi halokati undan yuz chandon og’irroq va qayg’uliroqdir.

* * *

Tavba — bu hayot tajribasi ko’paygan sayin ortib boraveradigan vijdon qiymati, qo’lga kiritiladigan qiymat, inson aql-idroki tomonidan tarbiyalanadigan, parvarishlanadigan qiymat ekan. Odam bolasidan boshqa hech kimga pushaymonlik hissiyoti berilmagan. Tavba -inson ruhining o’zi haqidagi abadiy va hech o’zgarmas g’amxo’rligidir. Shundan xulosa chiqarish mumkinki, qilg’ilik va yoki jinoyat uchun beriladigan har qanday jazo jinoyatchini pushaymonga solishi kerak. Aks holda bu vahshiy
hayvonni jazolashdan boshqa narsa emas.

Zamira RO’ZIEVA tayyorlagan

Manba: «Qashqadaryo» gazetasi veb-sahifasi

Chingiz Aytmatov. Qiyomat. Roman by Khurshid Davron on Scribd