Шоирлик ҳавас дейишади. Шоирлик – қисмат, дейишади. Шоирликни дард пайдо қилади, дейишади. Назаримда, Абдуҳамид Парда деб танилган ижодкорнинг қўлига қалам олишига дастлаб ҳавас сабаб бўлган бўлса, кейин унинг баридан дард тутди. Дард йўлбошчилик қилди.
Улуғбек ҲАМДАМ
ШОИРЛИК — ҲАВАС, ШОИРЛИК – ҚИСМАТ
Шоирлик ҳавас дейишади. Шоирлик – қисмат, дейишади. Шоирликни дард пайдо қилади, дейишади. Назаримда, Абдуҳамид Парда деб танилган ижодкорнинг қўлига қалам олишига дастлаб ҳавас сабаб бўлган бўлса, кейин унинг баридан дард тутди. Дард йўлбошчилик қилди. Ниҳоят, бугунга келиб ҳаммаси қисматга айлангандек.
Тонг саҳарда чиқдим ташқари,
Елар эди бир сарин сабо.
Уфурарди баҳор бўйини
Чиннидай соф, мусаффо ҳаво.
Қарарканман тепамга нигоҳ
Юлдузчалар жилмайиб боқди.
Ва ошуфта қалбимда ногоҳ –
Юлдузчалар шуълалар ёқди.
Ҳа, шоирнинг қалби ошуфта эди, у дунёга маҳлиё бўлиб боқарди. Дунё ҳам юлдузчалар тимсолида унга жилмайиб қарарди. Лекин шоир шеърияти тарихини кузатганимизда юқоридаги кайфият уни бора-бора тарк этаётганининг гувоҳи бўламиз. Чунки у улғаяётган, нигоҳи тийраклашиб, атрофнинг ҳақиқий ҳолини кўраётган эди. Натижада шоир дардга рўбарў келади:
Бу ҳаётда фожеадан-да
Даҳшатлироқ ҳодисотларнинг
Афюнидан телбаман басир.
Юрагимни қиймалар такрор
Қабоҳатнинг қаттол ханжари.
Йўқ, йўқ, ҳаёт демангиз, йўқ, йўқ,
Хиёнату фисқу фужурлар
Адоватдек тубан иллатлар
Бижғиётган мудҳиш дунёда
Лошим судраб юрибман аранг.
Демак, улғаяётган шоирнинг кўзлари дунёнинг асл ҳолини ич-ичидан ҳис қилаяпти. Ҳар қадамда хиёнат, фисқу фужур, адоват бижғиб ётган дунёда юриш шоирга оғир, шу даражада оғирки, натижада у лошини аранг судраб юради. Натижада бундай юриш – қаландару дарвешдек кезиш унинг қисматига айланади. Умуман, ўтмишда ҳам, бугунги кунда ҳам ижодга мойиллиги бор кишиларки бор, аксариятида ана шундай қаландарликдан бир мисқол бўлади, дегим келади. Шоирнинг дўстига бағишлаб ёзган достонида «Дарвешлардан фарқингиз йўқ сизнинг ҳам, Қисматимиз қаландарлик бизнинг ҳам» дейиши бежиз эмас.
Демак, гўзал дунёга ҳавасдан, унга маҳлиёликдан бошланган шоирнинг йўли дард ва ҳижрон даштидан ўтди, бора-бора эса ҳавосида дарвешлик – қаландарлик бўйи бўлган манзилга келиб қолди. Ҳавас билан бошланган иш дард билан юзма-юз келгач қисматга – тақдирга айланди.
Абдуҳамид Парда серқирра ижодкор. У санъат майдонида дастлаб шеър орқали ўзини танитган бўлса ҳам навбати билан пишиқ-пухта адабий мақолалар ёзди, бадиий таржималарга қўл урди. Кузатишлар шуни кўрсатадики, адабиётга меҳр қўйган, ижод табиатини, мазмун-моҳиятини теран англашни мақсад қилган ижодкорки бор, ҳаммасида битта муштарак жиҳат бор – ижодкорнинг ўзи аввало ўз ижодини тушунишга интилади. Натижада, илмий-оммавий мақолалар, баъзида эса илмий тадқиқотлар рўёбга чиқади: Улуғ Навоийдан, буюк Бобурдан тортиб ХХ асрнинг Фитрат, Чўлпон, Ойбек, Ғафур Ғулом каби аллома, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи каби ҳассос шоирларигача — бари-барчаси фақатгина бадиият соҳасида қалам тебратиш билан чегараланиб қолмаган. Айни чоғда ўз замондошларининг ижодларини таҳлилу тадқиқ этиш орқали умуман назм оламининг баланд-пастликларини англашга ва англатишга уринганлар. Чунончи, Абдуҳамид Парда шоир бўлмаганда ҳам, барибир, сўз санъати баҳридан баҳраманд бўла билган бўларди. Яъни адабиётчи, адабиётшунос сифатида. Унинг «Сирли руҳнинг сеҳрли қўшиқлари», «Хонанишин хониш», «Ҳуррият шоири», «Ҳувайдо орзулар», «Умид махзани», «Таржима ҳам – ижод», «Само қўйнидаги руҳ», «Мен паноҳ тилайман», «Эрка кийик майлими бир эркаласам?..», «Бўрон мадҳи» каби ўнлаб адабий мақолалари юқоридаги даъвомизнинг исботидир. Ижодкорнинг қўлимдаги барча ёзганларини ўқиб туриб беихтиёр равишда китобнинг четига ёзиб қўйибман: «Абдуҳамид Парда тўғри ва яхши одам. Унда қувлик, айёрлик, найрангбозлик, манманлик кўзга чалинмайди. Шоирнинг ҳалол ва мард, тўпори ва самимий юраги бор». Дарҳақиқат, у ўзи тўғри деб билганини тўғри деб, нотўғрисини нотўғри деб айта биладиган ижодкор. Шунинг учун ҳам Абдуҳамид Парда адабиётдаги ютуқларидан севинчи ичига сиғмай баҳс этса, ўз назаридаги камчиликларни куйиниб танқид қилади. Унда шаклланиб улгурган танқидчи олимнинг нуқтаи назари борлигига шубҳа йўқ. Лекин олим ҳам олимдан фарқ қилади. Олим бор – қилни қирқ ёриши, лекин иймон-эътиқоди суст, олам ва одамга муносабати қинғир бўлиши мумкин. А. Парданинг эса одамлиги баланд. Унинг олам ва одамга муносабати тўғридир. У. Азимга бағишланган «Само қўйнидаги руҳ» мақоласида олим қуйидагиларни ёзади:
«Бугунги шеърхон талаби ўзгарган» дея эътироз билдирманг. Замон ўзгаргани билан меҳр-муҳаббат хазинаси – қалб ўзгармайди. Бинобарин, қалб инъикоси — шеърият ҳамиша собит! Шу боис Усмон аканинг айрим шеърларидан яланғоч дидактика, панд-насиҳат ҳиди келиши энсангизни қотирмасин. Илло, кунига беш маҳал намоз қарз бўлгани, кунига лоақал уч марта боқий дунёни эсга олиш ҳикматдан холи эмаслиги сингари ҳаёт мезони ҳисобланувчи панд-насиҳат – қадриятларни қанча такрорласак, шунча оз. Қолаверса, эзгулик, иймон, эътиқод жарчиси билан маддоҳ орасида еру осмонча фарқ бор».
Олим сифатида А. Парда асосан шеъриятни ўрганади. Чунки ўзи шоир бўлганлиги боис назм дунёсини яхши билади, энг муҳими, жони-дили билан севади. Шунга кўра шеър санъатида сакталик юз берган ўринларда жим туролмайди. Ҳатто у шоир Усмон Азимдек, Иқбол Мирзодек донғи чиққан бўлса ҳам. Чунончи, олим Усмон Азимнинг
Агар дўстинг ноҳақ эрса,
Ҳақ сўзингни айтабер.
Дўстлик сени ерга урса,
Кўтаради қора ер,
деган шеърини келтириб, «Менга қолса, сўнгги сатрни «кўтаради қаро ер» эмас, «Кўтаради она ер» деб бироз сайқаллаган бўлардим» дейди. Ёки Иқбол Мирзо шеъриятига бағишланган «Ҳуррият шоири» мақоласида шундай ёзади: «Иқбол айрим шеърларида «шубҳали», дафъатан англаш, идрок қилиш мушкул, жуда содда, тўғрироғи, жўн, пишиб етилмаган, сайқалталаб ибораларни қўллайдики, улар зар тўндаги чит ямоқдай дилингизни хира қилади».
Абдуҳамид Парда шеърларида кўп бор ўзининг мискин ва қаландар ҳолидан баҳс этади. Лекин адабий мақолаларида гап бадиий адабиётнинг мукаммаллиги устида кетар экан, энди у ўз эстетик идеаллари учун курашчига айланади. Бояги қаландар қани – топиб бўлмайди. Хусусан, зукко ва заҳматкаш адабиётшунос олим Эргаш Очилнинг улкан меҳнати ва жасоратининг самараси ўлароқ дунёга келган «Муҳаббат тароналари» номли таржима асарига ёзган мақоласи сўзимизнинг гувоҳидир. Бу ўринда А. Парда таржиманинг бутун фазилатларидан гапира туриб ёзади:
«Муҳаббат тароналари» тўплами, шубҳасиз, мақтовга лойиқ. Афсуски, шундай беназир китобни нашрга тайёрлашда шошма-шошарлик қилинган. Аввало, китобга пухта муҳаррир тайёрланмаган. Дейлик, Иброҳим Ҳаққул, Нусратилла Жумахўжа сингари форсий адабиёт билимдонлари ёхуд Ўзбекистон халқ шоири Жамол Камол, Асқар Маҳкам каби форсийзабон шоирлар асарларини таржима қилишда катта тажрибага эга шоирлар бу хайрли ишга жалб қилинганида, тўпламнинг бадиий қиймати яна ҳам ортган бўларди…
Қатор рубоийлар оч қофия билан таржима қилинганини ҳам маъқуллаб бўлмайди. Ҳолбуки, рубоий асосан, тўқ қофия асосида яратилади. Мутаржим «мен», «менинг» сингари олмошларни суиистеъмол қилгани ҳам ғашни келтиради. Ваҳоланки, рубоийда наинки ортиқча сўз, ҳатто ортиқча қўшимча ҳам бўлмаслиги керак. Умуман, шеър тили ўта ихчам, лўнда, аниқ-равшан бўлиши шарт». Мана шу тарзда чинакам адабиётшуносга айланиб фикр юритган Абдуҳамид Парда шеър учун, унинг бекаму-кўст бўлиши учун майдонга тушган жангчига айланиб боради. Ўз сафдоши Эргаш Очилов таржималари шаънига носамимий мақтов ёғдирмай ҳолис бўлишга, дўстининг кўзига тик қараб, ғоят салмоқдор «Муҳаббат тароналари» китоби бўйича ўз назаридаги ҳақ гапни айтишга интиладики, бу олим шахсига нисбатан кишида чуқур ҳурмат туйғусини уйғотади.
Абдуҳамид Парда яна таржимондир. Унинг Фоний, Пушкин, Лермонтов, Блок, Мандельштам, Есенин, Бродский, Байрон, Шелли, Сеферрис, Р. Тхакур, Шерали Лойиқ, Паймон каби ўнлаб жаҳон шоирларидан қилган таржималари эътиборга молик. Ўгирмалар таржимон шоирга хос услуб ва оҳангда жаранглайди. Чунончи, Сергей Есениндан қилинган «Хотира» деган шеърдаги қуйма мисралар оригиналдек ўқувчи кўнглига завқ бағишлайди:
Кундан-кун чиройинг очилар сенинг,
Кундан-кун заволим яқин, оҳ, менинг…
Ёки улуғ Лермонтовнинг «Шоирнинг ўлими» номли машҳур шеърини олайлик. Ахир бу шеър ХХ асрда ўзбекнинг номдор шоирлари томонидан қойиллатиб таржима қилинган эди-ку. Нега яна унга қўл урилди экан? Назаримда, таржимон салафлар таржимасидан қониқмай, ўз версиясини яратмоқчи бўлган.
Шоир шаҳид! Шаън, олиймақом,
Пок шаънига тегдилар унинг.
Қалбида қўрғошин, интиқом,
Мағрур бошин эгдилар унинг…
Шоир ўлди! Фарёд на даркор,
Ҳамду сано, олқишлар нечун?!
Қилмишингиз оқламанг бекор,
Қаттол қисмат кўрсатар кучин!
Дарҳақиқат, ифода силлиқ ва аниқ, оҳангдор ва таъсирлидир.
Абдуҳамид Парда шеъриятида мусиқийлик бор. Уқа олган киши учун шу оҳангдорликда мазмун бор. Дард бор. Гўё Ҳамид Олимжонга хос бўлган оҳанг бу шоирда қайтадан жаранглаётгандек. Шу билан бирга айтиш жоизки, шоир ўз дунёсини асосан, кечаги оҳанглар воситада чизаётгандек, янги – оҳори тўкилмаган йўллар билан унчалик иши йўқдек таассурот қолдиради, ўқувчида. Чунончи, унинг «Изҳори дил», «Фахрия», «Озод қалб», «Кўк юзида» «Қишнинг илк куни», «Машрабона» каби ўнлаб шеърлари Ҳамид Олимжоннинг машҳур «Ўзбекистон» шеърининг йўлида битилгандек.
Абдуҳамид Пардада:
Қуёш каби порлайди қалбим,
Оғушига чорлайди қалбим.
Нолалари мунгли най бу кун,
Сархуш этар ўткир май бу кун.
Ҳамид Олимжонда:
Водийларни яёв кезганда
Бир ажиб ҳис бор эди манда.
Чаппор уриб гуллаган боғин,
Ўпар эдим Ватан тупроғин.
Ҳам ритм, ҳам қофияланиш, ҳам пафос жиҳатидан уйғунлик бор. Ажаб, нафақат бунда, балки уларнинг исмларида ҳам ўхшашлик бор: Ҳамид — Абдуҳамид.
Абдулҳамид Парда жуда кўп ўринларда ХХ асрнинг забардаст икки шоири – Абдулла Орипов ва Рауф Парфини ўзига устоз деб билади. Уларга бағишлаб махсус шеърлар ёзади, бошқа айрим шеърларида устозларига мурожаат этади. Шоир шеърларини обдан ўқиб чиқиш ва уқишга, ҳис қилишга уринишим натижасида шундай хулосага келдимки, устозлар қаторига – балки энг олдинги сафга Ҳ. Олимжон номини қўшиш керак. Чунки А. Парда оламни бадиий эстетик жиҳатдан нқабул қилиш принцип ва характерига кўра шу шоирга жуда яқин туради. Мана шу маънода шоир Навоийнинг эмас, балки Ҳ. Олимжоннинг нигоҳи билан дунёга боқаётгандек. Ҳолбуки, Ҳ. Олимжоннинг «Ўзбекистон» шеъри шу йўлда – шу оҳангда ёзилган шоирларнинг энг порлоқ юлдузи бўлиб, ХХ аср ўзбек поэзияси осмонини чароғон этиб турибди. Кўринадики, ҳар бир шоир ўз нигоҳи билан дунёга боқиши лозим ва бу нигоҳда ўтган ва ҳозирда яшаётган замондош ижодкорларнинг маънавий ўгити, эстетик таъсири айрилмас бир парча сифатида яшаши мумкин.
Бир ғазалида шоир:
Навоийнинг нигоҳи-ла дунёга боқ,
Шогирдлик ҳайф, устозидан зўр бўлмаса,
дейди. Иккинчи мисрадаги халқ мақолига ўхшаб кетадиган истак — эзгудир. Лекин биринчи мисрада Навоийнинг номи турибди. Демак, шоир илҳом онларида – кўтаринки бир лаҳзаларда шундай кайфиятда яшаганки, ҳатто шеъриятимиз гултожи – Навоийдек даҳодан ҳам ўзишга азм қилмаслик, унга шогирдлик шаънига мувофиқ эмасдек туюлади ва юқоридаги бандни битади. Бироқ бизнингча, Навоийдан ўзишга жаҳд қилган ёки умуман, яхши шоир бўлишга интилган ижодкор алал-оқибатда ўз нигоҳига эга бўлиши даркор. Бировнинг нигоҳи билан дунёга боққан киши шу одамнинг соясида қолиб кетади. Бинобарин, юқоридаги банднинг бири иккинчисини инкор этиб турибди.
Абдулҳамид Парда шеърият орқали ҳикмат айтишни севади. Дарҳақиқат, шеърият ҳикматдангина иборат бўлмаса-да, ҳикматдан холи эмас. Яъни шеърият ҳикматга тенг эмас. Лекин унинг бағрида ҳикмат яшайверади. Шу маънода қуйидаги ҳикматомуз мисралар ўқувчининг маънавий эстетик дунёсига завқ беради:
Бошим эггандан кўра
Бошдан кечарман, жўра!
Ёки:
Келдиму кетмоқлик кўйига тушдим,
Беш кунлик дунёда ахир меҳмонман.
Ёки:
Дўсту ғаним демай бори улусга бол-асал тутдим,
Ки қайтарда тобоғимда аксарият заҳар келди.
Ёки:
Дунёга келтирган доям сўз билан,
Янграгай ҳар ғоям сўз билан,
Рўзи маҳшар савол – жавобда.
Шубҳасиз ҳимоям сўз билан.
Яхши шоирларда ёдласа арзийдиган мисра бўлади. Юқоридаги каби бандлар шоир А. Парданинг ана шундай арзийдиган, ёдлаб айтиб юришни кўтарадиган баланд мисраларидир.
Абдулҳамид Парда «Эй, ёронлар» деб номланган каттагина шеърида «Келмаганман минг бир дарддан нолиш учун» деб даъво қиладию назмининг талай қисми нолиш асосида бунёд этилган. «Тун», «Муножот», «Кетиб борар», «Юрагимга», «Наҳот» каби ўнлаб-йигирмалаб шеърларнинг мазмун-моҳияти бир – дардни санъат йўлида изҳор қилишдан кўра уни дуч келган кишига тўкиб солишдаги шошилинчлик бор.
Кел эй, кўнглим барчасин қўйиб,
Йиғлаб олгин тўйиб ва тўйиб.
Вафоси йўқ дунёдан йиғла,
Минг бир макр, риёдан йиғла.
Йиғлагил боз ҳасрат, аламдан,
Мудом сакта, бир кам оламдан.
Йиғлагил кел, ўтган умрга,
Дийдалардан кетган ҳур нурга.
Ёлғон дунё, ёлғондир яккаш,
Йиғлайвергин дилинг бўлса ғаш.
Шу тахлитда 70-80 мисра йиғлашга даъват билан кечади. Ниҳоят, шоирнинг мақсади аёнлашади:
Ёмғирдан сўнг дунё ёшарар,
Йиғи – дилда завқинг оширар.
Демагил ҳеч нечун ғам-қайғу!
Минг бир дардга даво бу оғу.
Йиғининг дардга даво эканлиги тўғрисидаги хулосани айтиш учун ўқувчини бунча узоқ йўл босишга мажбур қилиш шартми? Умуман, шеър бирон хулосани етказиб қўйиш учун ёзиладими? «Бир вақтлар Чўлпон ва Ойбекни «йиғлоқилик»да айблашганди. Сиз ҳам А. Пардани шу айблов билан муҳокама қиляпсиз» деманг. Асло. Шоир – эркин. Шеър – дард айтиш майдони. У истаган йўлида, хоҳлаган ҳажмда дардини тўкиб солиши мумкин. Бунга эътирозимиз йўқ. Фақат адабиётнинг битта муҳим – ҳеч бир шоир, ҳеч бир замон буза олмайдиган темир қоидаси бор – санъат, санъат ва яна санъат! Буюк Чўлпоннинг бир шеърининг мазмуни қуйидагича: «Дардимни ҳикоя қилиб, айтиб берсам уни ҳеч ким эшитмади. Лекин шеърга солганимда эса ҳамма жон-дили билан тинглади». Демак, ўша дард қандай бўлишидан қатъи назар санъатга айлантирилиши лозим. А. Парданинг кўпгина шеърларига ана шу санъаткорлик етишмайди. Шоирнинг 2000 йилда нашрдан чиққан «Муножот», 2008 йили чоп этилган «Чорлов» каби китобларидан жой олган бир талай шеърлари ана шундай нуқсондан, яъни хулоса учун, бир муҳим гапни етказиб қўйиш учун, ҳали қиёмига етиб улгурмаган кайфиятни оҳангга солишга уриниш, дунёдан, одамлардан, замондан қуруқ нолишлар кабилардан холи эмас. Ниҳоят, шоирнинг ўзи «Тобакай» деган шеърида ўзига қараб насиҳат этади:
Тобакай нолийсан феъли ёмондан,
«Серташвиш, серғалва кажрав замон»дан.
Демак, шоирнинг ўзи ҳам ўз таврини билади. Билгани учун ҳам бу кайфиятдан қутулиш кераклигини англайди. Олдинда эса яна-да муҳим иш бор – кўксида мудраб ётган Фарҳодни уйғотиш:
Тобакай тилингдан тушмайди фарёд,
Тобакай кўксингда мудрайди Фарҳод.
Шоир шеъриятида яна сўзбозлик, оҳанг кетидан, қофия ортидан қувиш сезилади. Ҳамма биладиган ва назаримда фикрловчи кишининг бадига уриб кетган фалсафага маҳлиёлик бор. Деярли ҳар учта шеърнинг бирида қуйидаги кайфият такрорланаверади:
Яшаяпмиз амал-тақал қилиб мана,
Ҳаётимиз кушандаси ҳар бир сана –
Умримиз шоҳ илдизига урар болта,
Ўлда-жўлда хизмат-пизмат, ишлар халта.
Армон билан ўтаяпмиз, дунё бир кам…
Адабиётшунос Эргаш Очиловнинг таржималари ҳақида сўзлай туриб, шоир олимни «сира» деган сўздан кўп фойдаланишини, аслида унинг муқобил вариантлари борлигини айтади. А. Парданинг ўз ижодида ҳам «боз» сўзи шундай серқатновдир. У кўпинча қофия учун, бўғин ва оҳанг учун ишлатилганлиги шундоқ кўриниб туради:
Тақдир бизни хўрлагандан хўрлади боз,
Пешонамиз шўрлагандан шўрлади боз…
(«Дўстнома»дан)
Ўғирладинг хаёлимни боз,
Фикру ёдинг ила мен ҳамроз.
(«Изҳори дил»)
Юракларга солгай боз туғён,
Туғёнлардан туғилгай исён.
(«Машрабона»)
Йиғлагил боз ҳасрат, аламдан,
Мудом сакта, бир кам оламдан.
(«Наҳот»)
Элим обод кўрсам дедим боз,
Дилини шод кўрсам дедим боз.
Танлаб олинган бу шеърий иқтибосларнинг ҳаммасида ҳам «боз» калимаси узукка ярашиб тушган чиройли кўздек эмас, албатта.
«Фаввора» деган яхши бир шеърда «тошбақа» сўзи «чақа» сўзига мажбуран қофия қилинган:
Ёнингда гар бўлмаса чақа,
Сендан азиз тубан тошбақа.
Хўш, нега мажбуран? Чунки тошбақанинг тубанлигини ким кўрган, ким билади? Унинг пастда – оёқнинг остида юришига ишора қилинган бўлса, бу ҳам табиий эмас. Чунки халқ орасида тошбақанинг билинган – машҳур бўлган сифатлари бор – имиллашлик, узоқ яшашлик, яна косасининг пишиқ-пухталиги каби. Унинг тубанлик сифатида эса зўрма-зўракилик бор. Гўё бу сифат «чақа»га қофия учун ўйлаб чиқарилгандек таассурот қолдиради, кишида.
Шоирнинг кўпгина шеърларида воқеабандлик устун. «Бобур Мирзо ва Ҳумоюн», «Кетиб борар», «Машрабона», «Юрагимга», «Эй, ёронлар», «Бағишлов» ва ҳоказо шеърларида муҳим гап айтишга мойиллик сезилади. Уларда кўпсўзлилик бор. Шеъриятда сюжет парчаси ҳам, воқеабандлик ҳам бор нарса. Лекин юқорида саналган аксар шеърлардаги мазмунни мақола ёки наср йўли билан айтса, яна-да жўялироқ бўларди, деган фикр ўтди хаёлимдан. Умуман, А. Парда дарди, айтадиган гапи кўп ижодкор. Шунга кўра у насрда ҳам ўзини синаб кўрса яхши бўларди деган, ўйдаман.
Ниҳоят, шоирнинг ғазал йўлида ёзган шеърлари хусусида бир-икки оғиз сўз. Абдуҳамид Парда ўз эстетик принципига кўра анъанавий шоир бўлгани боис ҳам унинг аруздаги изҳори дили кўнгилга малҳамдек ёқимли қуйилади. Негадир шундай ўйладим. Чунки бармоқ, сарбаст шоирдан қандайдир новаторликни талаб қилади. Бу шарт эмас, албатта. Лекин новаторлик яратмаган шоир «бармоқда» эсда қолмайди. Арузда образлардан тортиб ифода усулигача ҳамма-ҳаммаси қатъий бир маромга бўйсинади. Шоирнинг новаторлиги айни шу ўзгармас қонун-қоида, вазнлар ичида бўлиши керак. Шу маънода ўз бадиий эстетик табиатига кўра анъанавий бўлган ижодкор — А. Парданинг аруздаги новаторлиги шундан иборатки, у арузга бугунги куннинг нафасини олиб кирмоқда. Худди бир вақтлар Э. Воҳидов, А. Орипов, Ж. Камол каби шоирлар олиб кирганидек:
Берай жон боқишингга – оташин бир ёлқини бордур,
Лабингдан бўсалар тердим, илоҳий талқини бордур,
Сочинг ўрдим узун тунлар, сўлим сир, салқини бордур,
Карашма денгизин кўрдим, на нозлик тўлқини бордур,
Халокат бўлғусин билмай қулочни катта отдим-ку.
Чўлпоннинг ғазалига мухаммас тарзида битилган ушбу шеър ғоят жозиб, ғоят хуш ўқилади ва худди шу тарзда бизнинг эстетик оламимизни тўлқинлантиради. Гўё Чўлпоннинг ғазали билан уйғунлашиб, уни тўлдириб тургандек у.
Энди қуйидаги мусаддасга эътибор беринг:
Дўсту ёрдан ғаним бисёр дунё қолгай,
Бешуур гоҳ, гоҳо ҳушёр дунё қолгай,
Ҳали ҳануз ғамбода, хор дунё қолгай,
Ташнаи ишқ дилларга тор дунё қолгай,
Кел, эй, жоним, толмас қанот буроқларга,
Йироқларга учайлик, ёр, йироқларга.
Бу мусаддасдаги нолиш нолиш ўрнига ўтмайди. Чунки шоирнинг ўзи энг сўнгги икки мисра – «Кел, эй, жоним, толмас қанот буроқларга, Йироқларга учайлик ёр, йироқларга» деган истак – илтижо билан дунёдан норози бўлиб турган чорасиз бир кишининг чорасизлигига чора топиб беряпти. Ҳа, айнан шу икки мисрада шоир ўзи ва ёрининг боши берк кўчага – дунёнинг бошқотирмаси – кроссвордига очқич – калит таклиф этмоқда, нажотбахш сўз айтмоқда. Таъбир жоиз бўлса, Абдуҳамид Парданинг бутун ижоди билан танишган одамнинг кўз ўнгида бир киши образи гавдаланади, дегим келади. У ҳам бўлса «кўнгли қаттиқ халойиқ»дан безган, бевафо дунёнинг найрангларидан толган – чарчаган, энг яқин одамлари — дўст-биродарлари, умр йўлдошию кўзининг оқу қораси – фарзандлари муомаласидан ҳам қониқмай, ота-онасининг дийдорига тўймай бораётган ва буларнинг ҳаммасидан ичи куйиб кетган ташнаи зор кишининг тимсолидир. Шунинг учун ҳам шоир бир шеърида «Ташнаи жонимга уммон излайман» дер экан, илтижонинг самимийлигига шубҳа қилмайсан, киши.
«Чорлов» тўпламидан «Навоий» номли достон ўрин олган. Шоирнинг улуғ Навоийдан тинимсиз ўрганиб бораётгани ижодида сезилиб туради. Лекин достон биргина гапни айтиш учун ёзилгандек таассурот қолдиради. У ҳам бўлса, Навоий ҳажга боролмади, бунинг сабаби Ватанни озод қилиш учун бел боғлаган шоҳ Бойқарога ёрдам беришга аҳд қилганидир. Гарчи достон
Ким ватанга фидо этар жон,
Ҳаж савобин топар бегумон!
деган гўзал мисралар билан якунланган бўлса-да, унда шиддатли тўқнашувлар, қалбни ларзага соладиган драматик вазиятлар, чуқур – оригинал фалсафий умумлашмалар, ёдда қоладиган лирик ёнишлар «ярқ» этиб турмагани боис достон ўқувчида катта таассурот уйғотолмайди, деб ўйлайман.
Шоирнинг қиёматли биродари, олим ва адиб Ғулом Каримга бағишлаб ёзган достони эса қурилиши, баён тарзи, мазмун-моҳияти жиҳатидан ўқувчида илиқ муносабат уйғота олади. Чунки достонда шоир ўзини эркин ҳис қилади ва бу эркинлик унга ўтмишига, дўстлари билан бирга ўтган дамларига, уларнинг ҳаётларига, бугуни ва қилаётган ишларига саёҳат қилиш имконини беради. Ўз навбатида шоир шахсий ҳаётини, ўтган ва ўтаётган умрини сарҳисоб қилади. Шундай сарҳисоб одимларининг бирида шоир ёзади:
Шаҳри Шошнинг кўчаларин кезганим рост,
Қисматимдан қониқмасдан безганим рост.
Эллик ёшга етиб ҳолим ёмон бўлди,
Умидларим сароб, рангим сомон бўлди.
Гар шоирлик даъво қилдим эртаю кеч,
Ўтолмадим шу даъводан мен ношуд ҳеч.
Ўзидан, ўтган кунидан, қилган ишидан қониқмаслик ҳисси мана шу тарзда шоирнинг юрагига тинимсиз равишда ўт ёқади. Бу ҳис А. Парданинг бутун ижоди бағрида оловли чизиқ бўлиб кўриниб туради. Лекин достон якунланиб борар экан, шоир яна ёзади:
Гар дарвеш қаландармиз,
Қирқ минг жон – Самандармиз.
Гар заминда пойимиз,
Хаёл қасри жойимиз.
Оллоҳдан ўзга ҳеч ким
Бизга бўлолмас ҳоким.
Оёғи ерда бўлса ҳам ўзи хаёл қасрида бўлган шоир Яратгандан ўзгага муҳтож бўлмай яшашни ҳаётининг бош аъмоли ҳисоблайди. Шоиримиз бугун қутлуғ 50 ёшини кутиб олаяпти. Элликкача бандасига банда бўлишдан қочишга уринган ва ўз асарларида бунинг уддасидан чиққанлигини куйиниб айтиб турган Абдуҳамид Пардага бундан кейин ҳам шундай яшаш насиб этаверсин.
2008
Shoirlik havas deyishadi. Shoirlik – qismat, deyishadi. Shoirlikni dard paydo qiladi, deyishadi. Nazarimda, Abduhamid Parda deb tanilgan ijodkorning qo’liga qalam olishiga dastlab havas sabab bo’lgan bo’lsa, keyin uning baridan dard tutdi. Dard yo’lboshchilik qildi.
Ulug’bek HAMDAM
SHOIRLIK — HAVAS, SHOIRLIK – QISMAT
Shoirlik havas deyishadi. Shoirlik – qismat, deyishadi. Shoirlikni dard paydo qiladi, deyishadi. Nazarimda, Abduhamid Parda deb tanilgan ijodkorning qo’liga qalam olishiga dastlab havas sabab bo’lgan bo’lsa, keyin uning baridan dard tutdi. Dard yo’lboshchilik qildi. Nihoyat, bugunga kelib hammasi qismatga aylangandek.
Tong saharda chiqdim tashqari,
Yelar edi bir sarin sabo.
Ufurardi bahor bo’yini
Chinniday sof, musaffo havo.
Qararkanman tepamga nigoh
Yulduzchalar jilmayib boqdi.
Va oshufta qalbimda nogoh –
Yulduzchalar shu’lalar yoqdi.
Ha, shoirning qalbi oshufta edi, u dunyoga mahliyo bo’lib boqardi. Dunyo ham yulduzchalar timsolida unga jilmayib qarardi. Lekin shoir she’riyati tarixini kuzatganimizda yuqoridagi kayfiyat uni bora-bora tark etayotganining guvohi bo’lamiz. Chunki u ulg’ayayotgan, nigohi tiyraklashib, atrofning haqiqiy holini ko’rayotgan edi. Natijada shoir dardga ro’baro’ keladi:
Bu hayotda fojeadan-da
Dahshatliroq hodisotlarning
Afyunidan telbaman basir.
Yuragimni qiymalar takror
Qabohatning qattol xanjari.
Yo’q, yo’q, hayot demangiz, yo’q, yo’q,
Xiyonatu fisqu fujurlar
Adovatdek tuban illatlar
Bijg’iyotgan mudhish dunyoda
Loshim sudrab yuribman arang.
Demak, ulg’ayayotgan shoirning ko’zlari dunyoning asl holini ich-ichidan his qilayapti. Har qadamda xiyonat, fisqu fujur, adovat bijg’ib yotgan dunyoda yurish shoirga og’ir, shu darajada og’irki, natijada u loshini arang sudrab yuradi. Natijada bunday yurish – qalandaru darveshdek kezish uning qismatiga aylanadi. Umuman, o’tmishda ham, bugungi kunda ham ijodga moyilligi bor kishilarki bor, aksariyatida ana shunday qalandarlikdan bir misqol bo’ladi, degim keladi. Shoirning do’stiga bag’ishlab yozgan dostonida «Darveshlardan farqingiz yo’q sizning ham, Qismatimiz qalandarlik bizning ham» deyishi bejiz emas.
Demak, go’zal dunyoga havasdan, unga mahliyolikdan boshlangan shoirning yo’li dard va hijron dashtidan o’tdi, bora-bora esa havosida darveshlik – qalandarlik bo’yi bo’lgan manzilga kelib qoldi. Havas bilan boshlangan ish dard bilan yuzma-yuz kelgach qismatga – taqdirga aylandi.
Abduhamid Parda serqirra ijodkor. U san’at maydonida dastlab she’r orqali o’zini tanitgan bo’lsa ham navbati bilan pishiq-puxta adabiy maqolalar yozdi, badiiy tarjimalarga qo’l urdi. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, adabiyotga mehr qo’ygan, ijod tabiatini, mazmun-mohiyatini teran anglashni maqsad qilgan ijodkorki bor, hammasida bitta mushtarak jihat bor – ijodkorning o’zi avvalo o’z ijodini tushunishga intiladi. Natijada, ilmiy-ommaviy maqolalar, ba’zida esa ilmiy tadqiqotlar ro’yobga chiqadi: Ulug’ Navoiydan, buyuk Boburdan tortib XX asrning Fitrat, Cho’lpon, Oybek, G’afur G’ulom kabi alloma, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi kabi hassos shoirlarigacha — bari-barchasi faqatgina badiiyat sohasida qalam tebratish bilan chegaralanib qolmagan. Ayni chog’da o’z zamondoshlarining ijodlarini tahlilu tadqiq etish orqali umuman nazm olamining baland-pastliklarini anglashga va anglatishga uringanlar. Chunonchi, Abduhamid Parda shoir bo’lmaganda ham, baribir, so’z san’ati bahridan bahramand bo’la bilgan bo’lardi. Ya’ni adabiyotchi, adabiyotshunos sifatida. Uning «Sirli ruhning sehrli qo’shiqlari», «Xonanishin xonish», «Hurriyat shoiri», «Huvaydo orzular», «Umid maxzani», «Tarjima ham – ijod», «Samo qo’ynidagi ruh», «Men panoh tilayman», «Erka kiyik maylimi bir erkalasam?..», «Bo’ron madhi» kabi o’nlab adabiy maqolalari yuqoridagi da’vomizning isbotidir. Ijodkorning qo’limdagi barcha yozganlarini o’qib turib beixtiyor ravishda kitobning chetiga yozib qo’yibman: «Abduhamid Parda to’g’ri va yaxshi odam. Unda quvlik, ayyorlik, nayrangbozlik, manmanlik ko’zga chalinmaydi. Shoirning halol va mard, to’pori va samimiy yuragi bor». Darhaqiqat, u o’zi to’g’ri deb bilganini to’g’ri deb, noto’g’risini noto’g’ri deb ayta biladigan ijodkor. Shuning uchun ham Abduhamid Parda adabiyotdagi yutuqlaridan sevinchi ichiga sig’may bahs etsa, o’z nazaridagi kamchiliklarni kuyinib tanqid qiladi. Unda shakllanib ulgurgan tanqidchi olimning nuqtai nazari borligiga shubha yo’q. Lekin olim ham olimdan farq qiladi. Olim bor – qilni qirq yorishi, lekin iymon-e’tiqodi sust, olam va odamga munosabati qing’ir bo’lishi mumkin. A. Pardaning esa odamligi baland. Uning olam va odamga munosabati to’g’ridir. U. Azimga bag’ishlangan «Samo qo’ynidagi ruh» maqolasida olim quyidagilarni yozadi:
«Bugungi she’rxon talabi o’zgargan» deya e’tiroz bildirmang. Zamon o’zgargani bilan mehr-muhabbat xazinasi – qalb o’zgarmaydi. Binobarin, qalb in’ikosi — she’riyat hamisha sobit! Shu bois Usmon akaning ayrim she’rlaridan yalang’och didaktika, pand-nasihat hidi kelishi ensangizni qotirmasin. Illo, kuniga besh mahal namoz qarz bo’lgani, kuniga loaqal uch marta boqiy dunyoni esga olish hikmatdan xoli emasligi singari hayot mezoni hisoblanuvchi pand-nasihat – qadriyatlarni qancha takrorlasak, shuncha oz. Qolaversa, ezgulik, iymon, e’tiqod jarchisi bilan maddoh orasida yeru osmoncha farq bor».
Olim sifatida A. Parda asosan she’riyatni o’rganadi. Chunki o’zi shoir bo’lganligi bois nazm dunyosini yaxshi biladi, eng muhimi, joni-dili bilan sevadi. Shunga ko’ra she’r san’atida saktalik yuz bergan o’rinlarda jim turolmaydi. Hatto u shoir Usmon Azimdek, Iqbol Mirzodek dong’i chiqqan bo’lsa ham. Chunonchi, olim Usmon Azimning
Agar do’sting nohaq ersa,
Haq so’zingni aytaber.
Do’stlik seni yerga ursa,
Ko’taradi qora yer,
degan she’rini keltirib, «Menga qolsa, so’nggi satrni «ko’taradi qaro yer» emas, «Ko’taradi ona yer» deb biroz sayqallagan bo’lardim» deydi. Yoki Iqbol Mirzo she’riyatiga bag’ishlangan «Hurriyat shoiri» maqolasida shunday yozadi: «Iqbol ayrim she’rlarida «shubhali», daf’atan anglash, idrok qilish mushkul, juda sodda, to’g’rirog’i, jo’n, pishib yetilmagan, sayqaltalab iboralarni qo’llaydiki, ular zar to’ndagi chit yamoqday dilingizni xira qiladi».
Abduhamid Parda she’rlarida ko’p bor o’zining miskin va qalandar holidan bahs etadi. Lekin adabiy maqolalarida gap badiiy adabiyotning mukammalligi ustida ketar ekan, endi u o’z estetik ideallari uchun kurashchiga aylanadi. Boyagi qalandar qani – topib bo’lmaydi. Xususan, zukko va zahmatkash adabiyotshunos olim Ergash Ochilning ulkan mehnati va jasoratining samarasi o’laroq dunyoga kelgan «Muhabbat taronalari» nomli tarjima asariga yozgan maqolasi so’zimizning guvohidir. Bu o’rinda A. Parda tarjimaning butun fazilatlaridan gapira turib yozadi:
«Muhabbat taronalari» to’plami, shubhasiz, maqtovga loyiq. Afsuski, shunday benazir kitobni nashrga tayyorlashda shoshma-shosharlik qilingan. Avvalo, kitobga puxta muharrir tayyorlanmagan. Deylik, Ibrohim Haqqul, Nusratilla Jumaxo’ja singari forsiy adabiyot bilimdonlari yoxud O’zbekiston xalq shoiri Jamol Kamol, Asqar Mahkam kabi forsiyzabon shoirlar asarlarini tarjima qilishda katta tajribaga ega shoirlar bu xayrli ishga jalb qilinganida, to’plamning badiiy qiymati yana ham ortgan bo’lardi…
Qator ruboiylar och qofiya bilan tarjima qilinganini ham ma’qullab bo’lmaydi. Holbuki, ruboiy asosan, to’q qofiya asosida yaratiladi. Mutarjim «men», «mening» singari olmoshlarni suiiste’mol qilgani ham g’ashni keltiradi. Vaholanki, ruboiyda nainki ortiqcha so’z, hatto ortiqcha qo’shimcha ham bo’lmasligi kerak. Umuman, she’r tili o’ta ixcham, lo’nda, aniq-ravshan bo’lishi shart». Mana shu tarzda chinakam adabiyotshunosga aylanib fikr yuritgan Abduhamid Parda she’r uchun, uning bekamu-ko’st bo’lishi uchun maydonga tushgan jangchiga aylanib boradi. O’z safdoshi Ergash Ochilov tarjimalari sha’niga nosamimiy maqtov yog’dirmay holis bo’lishga, do’stining ko’ziga tik qarab, g’oyat salmoqdor «Muhabbat taronalari» kitobi bo’yicha o’z nazaridagi haq gapni aytishga intiladiki, bu olim shaxsiga nisbatan kishida chuqur hurmat tuyg’usini uyg’otadi.
Abduhamid Parda yana tarjimondir. Uning Foniy, Pushkin, Lermontov, Blok, Mandel`shtam, Yesenin, Brodskiy, Bayron, Shelli, Seferris, R. Txakur, Sherali Loyiq, Paymon kabi o’nlab jahon shoirlaridan qilgan tarjimalari e’tiborga molik. O’girmalar tarjimon shoirga xos uslub va ohangda jaranglaydi. Chunonchi, Sergey Yesenindan qilingan «Xotira» degan she’rdagi quyma misralar originaldek o’quvchi ko’ngliga zavq bag’ishlaydi:
Kundan-kun chiroying ochilar sening,
Kundan-kun zavolim yaqin, oh, mening…
Yoki ulug’ Lermontovning «Shoirning o’limi» nomli mashhur she’rini olaylik. Axir bu she’r XX asrda o’zbekning nomdor shoirlari tomonidan qoyillatib tarjima qilingan edi-ku. Nega yana unga qo’l urildi ekan? Nazarimda, tarjimon salaflar tarjimasidan qoniqmay, o’z versiyasini yaratmoqchi bo’lgan.
Shoir shahid! Sha’n, oliymaqom,
Pok sha’niga tegdilar uning.
Qalbida qo’rg’oshin, intiqom,
Mag’rur boshin egdilar uning…
Shoir o’ldi! Faryod na darkor,
Hamdu sano, olqishlar nechun?!
Qilmishingiz oqlamang bekor,
Qattol qismat ko’rsatar kuchin!
Darhaqiqat, ifoda silliq va aniq, ohangdor va ta’sirlidir.
Abduhamid Parda she’riyatida musiqiylik bor. Uqa olgan kishi uchun shu ohangdorlikda mazmun bor. Dard bor. Go’yo Hamid Olimjonga xos bo’lgan ohang bu shoirda qaytadan jaranglayotgandek. Shu bilan birga aytish joizki, shoir o’z dunyosini asosan, kechagi ohanglar vositada chizayotgandek, yangi – ohori to’kilmagan yo’llar bilan unchalik ishi yo’qdek taassurot qoldiradi, o’quvchida. Chunonchi, uning «Izhori dil», «Faxriya», «Ozod qalb», «Ko’k yuzida» «Qishning ilk kuni», «Mashrabona» kabi o’nlab she’rlari Hamid Olimjonning mashhur «O’zbekiston» she’rining yo’lida bitilgandek.
Abduhamid Pardada:
Quyosh kabi porlaydi qalbim,
Og’ushiga chorlaydi qalbim.
Nolalari mungli nay bu kun,
Sarxush etar o’tkir may bu kun.
Hamid Olimjonda:
Vodiylarni yayov kezganda
Bir ajib his bor edi manda.
Chappor urib gullagan bog’in,
O’par edim Vatan tuprog’in.
Ham ritm, ham qofiyalanish, ham pafos jihatidan uyg’unlik bor. Ajab, nafaqat bunda, balki ularning ismlarida ham o’xshashlik bor: Hamid — Abduhamid.
Abdulhamid Parda juda ko’p o’rinlarda XX asrning zabardast ikki shoiri – Abdulla Oripov va Rauf Parfini o’ziga ustoz deb biladi. Ularga bag’ishlab maxsus she’rlar yozadi, boshqa ayrim she’rlarida ustozlariga murojaat etadi. Shoir she’rlarini obdan o’qib chiqish va uqishga, his qilishga urinishim natijasida shunday xulosaga keldimki, ustozlar qatoriga – balki eng oldingi safga H. Olimjon nomini qo’shish kerak. Chunki A. Parda olamni badiiy estetik jihatdan nqabul qilish printsip va xarakteriga ko’ra shu shoirga juda yaqin turadi. Mana shu ma’noda shoir Navoiyning emas, balki H. Olimjonning nigohi bilan dunyoga boqayotgandek. Holbuki, H. Olimjonning «O’zbekiston» she’ri shu yo’lda – shu ohangda yozilgan shoirlarning eng porloq yulduzi bo’lib, XX asr o’zbek poeziyasi osmonini charog’on etib turibdi. Ko’rinadiki, har bir shoir o’z nigohi bilan dunyoga boqishi lozim va bu nigohda o’tgan va hozirda yashayotgan zamondosh ijodkorlarning ma’naviy o’giti, estetik ta’siri ayrilmas bir parcha sifatida yashashi mumkin.
Bir g’azalida shoir:
Navoiyning nigohi-la dunyoga boq,
Shogirdlik hayf, ustozidan zo’r bo’lmasa,
deydi. Ikkinchi misradagi xalq maqoliga o’xshab ketadigan istak — ezgudir. Lekin birinchi misrada Navoiyning nomi turibdi. Demak, shoir ilhom onlarida – ko’tarinki bir lahzalarda shunday kayfiyatda yashaganki, hatto she’riyatimiz gultoji – Navoiydek dahodan ham o’zishga azm qilmaslik, unga shogirdlik sha’niga muvofiq emasdek tuyuladi va yuqoridagi bandni bitadi. Biroq bizningcha, Navoiydan o’zishga jahd qilgan yoki umuman, yaxshi shoir bo’lishga intilgan ijodkor alal-oqibatda o’z nigohiga ega bo’lishi darkor. Birovning nigohi bilan dunyoga boqqan kishi shu odamning soyasida qolib ketadi. Binobarin, yuqoridagi bandning biri ikkinchisini inkor etib turibdi.
Abdulhamid Parda she’riyat orqali hikmat aytishni sevadi. Darhaqiqat, she’riyat hikmatdangina iborat bo’lmasa-da, hikmatdan xoli emas. Ya’ni she’riyat hikmatga teng emas. Lekin uning bag’rida hikmat yashayveradi. Shu ma’noda quyidagi hikmatomuz misralar o’quvchining ma’naviy estetik dunyosiga zavq beradi:
Boshim eggandan ko’ra
Boshdan kecharman, jo’ra!
Yoki:
Keldimu ketmoqlik ko’yiga tushdim,
Besh kunlik dunyoda axir mehmonman.
Yoki:
Do’stu g’anim demay bori ulusga bol-asal tutdim,
Ki qaytarda tobog’imda aksariyat zahar keldi.
Yoki:
Dunyoga keltirgan doyam so’z bilan,
Yangragay har g’oyam so’z bilan,
Ro’zi mahshar savol – javobda.
Shubhasiz himoyam so’z bilan.
Yaxshi shoirlarda yodlasa arziydigan misra bo’ladi. Yuqoridagi kabi bandlar shoir A. Pardaning ana shunday arziydigan, yodlab aytib yurishni ko’taradigan baland misralaridir.
Abdulhamid Parda «Ey, yoronlar» deb nomlangan kattagina she’rida «Kelmaganman ming bir darddan nolish uchun» deb da’vo qiladiyu nazmining talay qismi nolish asosida bunyod etilgan. «Tun», «Munojot», «Ketib borar», «Yuragimga», «Nahot» kabi o’nlab-yigirmalab she’rlarning mazmun-mohiyati bir – dardni san’at yo’lida izhor qilishdan ko’ra uni duch kelgan kishiga to’kib solishdagi shoshilinchlik bor.
Kel ey, ko’nglim barchasin qo’yib,
Yig’lab olgin to’yib va to’yib.
Vafosi yo’q dunyodan yig’la,
Ming bir makr, riyodan yig’la.
Yig’lagil boz hasrat, alamdan,
Mudom sakta, bir kam olamdan.
Yig’lagil kel, o’tgan umrga,
Diydalardan ketgan hur nurga.
Yolg’on dunyo, yolg’ondir yakkash,
Yig’layvergin diling bo’lsa g’ash.
Shu taxlitda 70-80 misra yig’lashga da’vat bilan kechadi. Nihoyat, shoirning maqsadi ayonlashadi:
Yomg’irdan so’ng dunyo yosharar,
Yig’i – dilda zavqing oshirar.
Demagil hech nechun g’am-qayg’u!
Ming bir dardga davo bu og’u.
Yig’ining dardga davo ekanligi to’g’risidagi xulosani aytish uchun o’quvchini buncha uzoq yo’l bosishga majbur qilish shartmi? Umuman, she’r biron xulosani yetkazib qo’yish uchun yoziladimi? «Bir vaqtlar Cho’lpon va Oybekni «yig’loqilik»da ayblashgandi. Siz ham A. Pardani shu ayblov bilan muhokama qilyapsiz» demang. Aslo. Shoir – erkin. She’r – dard aytish maydoni. U istagan yo’lida, xohlagan hajmda dardini to’kib solishi mumkin. Bunga e’tirozimiz yo’q. Faqat adabiyotning bitta muhim – hech bir shoir, hech bir zamon buza olmaydigan temir qoidasi bor – san’at, san’at va yana san’at! Buyuk Cho’lponning bir she’rining mazmuni quyidagicha: «Dardimni hikoya qilib, aytib bersam uni hech kim eshitmadi. Lekin she’rga solganimda esa hamma jon-dili bilan tingladi». Demak, o’sha dard qanday bo’lishidan qat’i nazar san’atga aylantirilishi lozim. A. Pardaning ko’pgina she’rlariga ana shu san’atkorlik yetishmaydi. Shoirning 2000 yilda nashrdan chiqqan «Munojot», 2008 yili chop etilgan «Chorlov» kabi kitoblaridan joy olgan bir talay she’rlari ana shunday nuqsondan, ya’ni xulosa uchun, bir muhim gapni yetkazib qo’yish uchun, hali qiyomiga yetib ulgurmagan kayfiyatni ohangga solishga urinish, dunyodan, odamlardan, zamondan quruq nolishlar kabilardan xoli emas. Nihoyat, shoirning o’zi «Tobakay» degan she’rida o’ziga qarab nasihat etadi:
Tobakay noliysan fe’li yomondan,
«Sertashvish, serg’alva kajrav zamon»dan.
Demak, shoirning o’zi ham o’z tavrini biladi. Bilgani uchun ham bu kayfiyatdan qutulish kerakligini anglaydi. Oldinda esa yana-da muhim ish bor – ko’ksida mudrab yotgan Farhodni uyg’otish:
Tobakay tilingdan tushmaydi faryod,
Tobakay ko’ksingda mudraydi Farhod.
Shoir she’riyatida yana so’zbozlik, ohang ketidan, qofiya ortidan quvish seziladi. Hamma biladigan va nazarimda fikrlovchi kishining badiga urib ketgan falsafaga mahliyolik bor. Deyarli har uchta she’rning birida quyidagi kayfiyat takrorlanaveradi:
Yashayapmiz amal-taqal qilib mana,
Hayotimiz kushandasi har bir sana –
Umrimiz shoh ildiziga urar bolta,
O’lda-jo’lda xizmat-pizmat, ishlar xalta.
Armon bilan o’tayapmiz, dunyo bir kam…
Adabiyotshunos Ergash Ochilovning tarjimalari haqida so’zlay turib, shoir olimni «sira» degan so’zdan ko’p foydalanishini, aslida uning muqobil variantlari borligini aytadi. A. Pardaning o’z ijodida ham «boz» so’zi shunday serqatnovdir. U ko’pincha qofiya uchun, bo’g’in va ohang uchun ishlatilganligi shundoq ko’rinib turadi:
Taqdir bizni xo’rlagandan xo’rladi boz,
Peshonamiz sho’rlagandan sho’rladi boz…
(«Do’stnoma»dan)
O’g’irlading xayolimni boz,
Fikru yoding ila men hamroz.
(«Izhori dil»)
Yuraklarga solgay boz tug’yon,
Tug’yonlardan tug’ilgay isyon.
(«Mashrabona»)
Yig’lagil boz hasrat, alamdan,
Mudom sakta, bir kam olamdan.
(«Nahot»)
Elim obod ko’rsam dedim boz,
Dilini shod ko’rsam dedim boz.
Tanlab olingan bu she’riy iqtiboslarning hammasida ham «boz» kalimasi uzukka yarashib tushgan chiroyli ko’zdek emas, albatta.
«Favvora» degan yaxshi bir she’rda «toshbaqa» so’zi «chaqa» so’ziga majburan qofiya qilingan:
Yoningda gar bo’lmasa chaqa,
Sendan aziz tuban toshbaqa.
Xo’sh, nega majburan? Chunki toshbaqaning tubanligini kim ko’rgan, kim biladi? Uning pastda – oyoqning ostida yurishiga ishora qilingan bo’lsa, bu ham tabiiy emas. Chunki xalq orasida toshbaqaning bilingan – mashhur bo’lgan sifatlari bor – imillashlik, uzoq yashashlik, yana kosasining pishiq-puxtaligi kabi. Uning tubanlik sifatida esa zo’rma-zo’rakilik bor. Go’yo bu sifat «chaqa»ga qofiya uchun o’ylab chiqarilgandek taassurot qoldiradi, kishida.
Shoirning ko’pgina she’rlarida voqeabandlik ustun. «Bobur Mirzo va Humoyun», «Ketib borar», «Mashrabona», «Yuragimga», «Ey, yoronlar», «Bag’ishlov» va hokazo she’rlarida muhim gap aytishga moyillik seziladi. Ularda ko’pso’zlilik bor. She’riyatda syujet parchasi ham, voqeabandlik ham bor narsa. Lekin yuqorida sanalgan aksar she’rlardagi mazmunni maqola yoki nasr yo’li bilan aytsa, yana-da jo’yaliroq bo’lardi, degan fikr o’tdi xayolimdan. Umuman, A. Parda dardi, aytadigan gapi ko’p ijodkor. Shunga ko’ra u nasrda ham o’zini sinab ko’rsa yaxshi bo’lardi degan, o’ydaman.
Nihoyat, shoirning g’azal yo’lida yozgan she’rlari xususida bir-ikki og’iz so’z. Abduhamid Parda o’z estetik printsipiga ko’ra an’anaviy shoir bo’lgani bois ham uning aruzdagi izhori dili ko’ngilga malhamdek yoqimli quyiladi. Negadir shunday o’yladim. Chunki barmoq, sarbast shoirdan qandaydir novatorlikni talab qiladi. Bu shart emas, albatta. Lekin novatorlik yaratmagan shoir «barmoqda» esda qolmaydi. Aruzda obrazlardan tortib ifoda usuligacha hamma-hammasi qat’iy bir maromga bo’ysinadi. Shoirning novatorligi ayni shu o’zgarmas qonun-qoida, vaznlar ichida bo’lishi kerak. Shu ma’noda o’z badiiy estetik tabiatiga ko’ra an’anaviy bo’lgan ijodkor — A. Pardaning aruzdagi novatorligi shundan iboratki, u aruzga bugungi kunning nafasini olib kirmoqda. Xuddi bir vaqtlar E. Vohidov, A. Oripov, J. Kamol kabi shoirlar olib kirganidek:
Beray jon boqishingga – otashin bir yolqini bordur,
Labingdan bo’salar terdim, ilohiy talqini bordur,
Soching o’rdim uzun tunlar, so’lim sir, salqini bordur,
Karashma dengizin ko’rdim, na nozlik to’lqini bordur,
Xalokat bo’lg’usin bilmay qulochni katta otdim-ku.
Cho’lponning g’azaliga muxammas tarzida bitilgan ushbu she’r g’oyat jozib, g’oyat xush o’qiladi va xuddi shu tarzda bizning estetik olamimizni to’lqinlantiradi. Go’yo Cho’lponning g’azali bilan uyg’unlashib, uni to’ldirib turgandek u.
Endi quyidagi musaddasga e’tibor bering:
Do’stu yordan g’anim bisyor dunyo qolgay,
Beshuur goh, goho hushyor dunyo qolgay,
Hali hanuz g’amboda, xor dunyo qolgay,
Tashnai ishq dillarga tor dunyo qolgay,
Kel, ey, jonim, tolmas qanot buroqlarga,
Yiroqlarga uchaylik, yor, yiroqlarga.
Bu musaddasdagi nolish nolish o’rniga o’tmaydi. Chunki shoirning o’zi eng so’nggi ikki misra – «Kel, ey, jonim, tolmas qanot buroqlarga, Yiroqlarga uchaylik yor, yiroqlarga» degan istak – iltijo bilan dunyodan norozi bo’lib turgan chorasiz bir kishining chorasizligiga chora topib beryapti. Ha, aynan shu ikki misrada shoir o’zi va yorining boshi berk ko’chaga – dunyoning boshqotirmasi – krossvordiga ochqich – kalit taklif etmoqda, najotbaxsh so’z aytmoqda. Ta’bir joiz bo’lsa, Abduhamid Pardaning butun ijodi bilan tanishgan odamning ko’z o’ngida bir kishi obrazi gavdalanadi, degim keladi. U ham bo’lsa «ko’ngli qattiq xaloyiq»dan bezgan, bevafo dunyoning nayranglaridan tolgan – charchagan, eng yaqin odamlari — do’st-birodarlari, umr yo’ldoshiyu ko’zining oqu qorasi – farzandlari muomalasidan ham qoniqmay, ota-onasining diydoriga to’ymay borayotgan va bularning hammasidan ichi kuyib ketgan tashnai zor kishining timsolidir. Shuning uchun ham shoir bir she’rida «Tashnai jonimga ummon izlayman» der ekan, iltijoning samimiyligiga shubha qilmaysan, kishi.
«Chorlov» to’plamidan «Navoiy» nomli doston o’rin olgan. Shoirning ulug’ Navoiydan tinimsiz o’rganib borayotgani ijodida sezilib turadi. Lekin doston birgina gapni aytish uchun yozilgandek taassurot qoldiradi. U ham bo’lsa, Navoiy hajga borolmadi, buning sababi Vatanni ozod qilish uchun bel bog’lagan shoh Boyqaroga yordam berishga ahd qilganidir. Garchi doston
Kim vatanga fido etar jon,
Haj savobin topar begumon!
degan go’zal misralar bilan yakunlangan bo’lsa-da, unda shiddatli to’qnashuvlar, qalbni larzaga soladigan dramatik vaziyatlar, chuqur – original falsafiy umumlashmalar, yodda qoladigan lirik yonishlar «yarq» etib turmagani bois doston o’quvchida katta taassurot uyg’otolmaydi, deb o’ylayman.
Shoirning qiyomatli birodari, olim va adib G’ulom Karimga bag’ishlab yozgan dostoni esa qurilishi, bayon tarzi, mazmun-mohiyati jihatidan o’quvchida iliq munosabat uyg’ota oladi. Chunki dostonda shoir o’zini erkin his qiladi va bu erkinlik unga o’tmishiga, do’stlari bilan birga o’tgan damlariga, ularning hayotlariga, buguni va qilayotgan ishlariga sayohat qilish imkonini beradi. O’z navbatida shoir shaxsiy hayotini, o’tgan va o’tayotgan umrini sarhisob qiladi. Shunday sarhisob odimlarining
birida shoir yozadi:
Shahri Shoshning ko’chalarin kezganim rost,
Qismatimdan qoniqmasdan bezganim rost.
Ellik yoshga yetib holim yomon bo’ldi,
Umidlarim sarob, rangim somon bo’ldi.
Gar shoirlik da’vo qildim ertayu kech,
O’tolmadim shu da’vodan men noshud hech.
O’zidan, o’tgan kunidan, qilgan ishidan qoniqmaslik hissi mana shu tarzda shoirning yuragiga tinimsiz ravishda o’t yoqadi. Bu his A. Pardaning butun ijodi bag’rida olovli chiziq bo’lib ko’rinib turadi. Lekin doston yakunlanib borar ekan, shoir yana yozadi:
Gar darvesh qalandarmiz,
Qirq ming jon – Samandarmiz.
Gar zaminda poyimiz,
Xayol qasri joyimiz.
Ollohdan o’zga hech kim
Bizga bo’lolmas hokim.
Oyog’i yerda bo’lsa ham o’zi xayol qasrida bo’lgan shoir Yaratgandan o’zgaga muhtoj bo’lmay yashashni hayotining bosh a’moli hisoblaydi. Shoirimiz bugun qutlug’ 50 yoshini kutib olayapti. Ellikkacha bandasiga banda bo’lishdan qochishga uringan va o’z asarlarida buning uddasidan chiqqanligini kuyinib aytib turgan Abduhamid Pardaga bundan keyin ham shunday yashash nasib etaversin.
2008
