Сарлавҳага кўзи тушган газетхон ўзи ҳаётда энг кўп ишлатиладиган ёзув қуроли – қора қалам ҳақида сўз юритилса, нега ундан эхтиёт бўлиш керак экан деб ҳайрон қолиши шубхасиз. Негаки аксаримиз кундалик ҳаётда қора рангли ёзув қуролини ишлатсак, мусаввирлар ўз ижод намуналарининг илк нусхасини шу рангда яратишади, ҳатто табиатан рангтасвир ишқибози бўлган болажонлар ҳам ой ва қуёш гардишини ажратиб кўрсатиш учун қора ранг билан чизишади…

Абдунаби АБДИЕВ
ИККИ МАҚОЛА

Абдунаби Абдиев 1957 йилда Миришкор туманидаги Помуқ қишлоғида туғилган. Қарши давлат педагогика институтининг тарих-жамиятшунослик факультетини тугатган «Тилсим», «Ёзғиб битиги», «Муаллақ одам» қиссалари «Шарқ юлдузи» журналида, «Ўтов гурунглари», «Кўпкари гурунглари» эссе-қиссалари матбуотда эълон қилинган. «Ҳайрат жамланган оқшомлар» эссе-қиссаси учун Республика Касаба уюшмаслари федерацияси кенгаши лауреати бўлган. «Ижодкор ўқитувчи» танлови ғолиби, «Олтин қалам» Халқаро Миллий мукофоти соҳиби. Ҳозирда Миришкор туманидаги 22 мактаб директори. Ўзбекистон Журналистлар ижодий уюшмаси аъзоси.

“КИЧИК ЖАНР”НИНГ КАТТА ЮКИ

1

Аслида кўпчилик ўқувчида (эҳтимол ёзувчида ҳам) ҳикояга нисбатан паст назар билан қараш шўро мафқурасининг маҳсули десак ҳато бўлмайди. Жаҳон адабиёти ноёб дурдона асарларига эълон қилинган “табу” бизни фақатгина ҳикоя жанри имқониятлари ҳақида ўзига ҳос қарашга эга бўлишдан асраб қолмай, кичик жанр “ҳос асарлари”дан ҳам бехабар қолдирганди. Аксариатимиз йирик эпопея асарларга муҳлислик қилиб, нишонни тўғри олган ижодкор кичик бир ҳикоя яратиш билан адабиёт оламида ўзига, ижодига ҳайкал ўрнатиши мумкинлигини ҳазм этолмас, “кичик жанр”ни ҳавасқорларга ҳос ижод маҳсули деб қарашга одатлангандик. Ўзбек китобхони фақатгина истиқлол тонги отгандан сўнг жахон адабиёти Жеймс Жойс, Рюнэско Акутагава, Борхес, Хулио Кортасар, Габриэль Гарсиа Маркес, Карен Бликсен, Дино Буццати, Херман Хессе, Франц Кафка, Ясунари Кавабата, Карлос Фуэнтос, Уильям Фолкнер сингари ўнлаб забардаст устунлари ижоди тимсолида кичик жанр гўзал ва жозибадор қирралари билан танишиш имкониятига эга бўлди.

Гапнинг очиғи аксаримиз ҳикояни шунчаки вақт ўтказиш учун ўқишга ва залворли якун кутмасликка одатланганмиз. Аслида эса бундай қараш ноўрин, “кичик жанр” ўз елкасида шунчалик оғир юкни ортмоқлаб юрадики, айрим қисқа ҳикояларга жо этилган воқеа залворини йириқ романлардан ҳам топмаслигингиз мумкин. Ҳикоя бадиий адабиётнинг бошқа жанрларидан нафақат сиқиқлиги, балки шу сиқиқлиққа қарамасдан олинган воқеа яҳлит баён этилиши билан фарқланади. Бир сўз билан айтганда ҳикоя инсон онгига бир зарб билан жойланадиган гўзал шаклга эга адабий ҳодисадир. Шу боис ҳикояга енгил мутолаа жанри деб қараган киши ҳато қилади.

Улуғ адабиётшунослардан бири “агар Жеймс Жойс “Уллисс” романини ёзмаганида ҳам “Дублинликлар” кичик ҳикоялар тўплами билан адабиёт оламида яшаб қолиши шубхасиз” эканлиги ҳақида башорат қилганида нақадар ҳақ эканлиги китобга қирган “кичик мўъжиза”ларда ирланд ҳаёти ҳақиқатлари теран ифода этилгани билан исбот талаб этмайдиган аксиома бўлиб қолаверади.

2

“Жаҳон адабиёти” журнали саҳифаларида қуюнчак адиб Олим Отахон мутасаддилигида “Ҳикоя ҳақида ҳикоя” рукни остида жаҳон адабиётининг сара дурдоналари эълон қилинаётганига тўртинчи йил тўлаяпти. Очиғи журналнинг янги сони қўлимга тегиши билан мундарижага кўз ташлаб, мазкур рукн бор-йўқлиги билан қизиқаман. Тегишли сарлавҳага кўзим тушгач, мутолаани шу саҳифалардан бошлайман. 2014 йил сентябрь ойида ташкил топган саҳифадан илк маротаба уругвайлик адиб Марио Бенедеттининг журнал атиги икки саҳифасини эгаллаган “Яшил пиёла” ҳикояси ўрин олган эди. Лотин Америкаси ҳикояси жозибадорлигидан баҳраманд бўлиш ниятида ҳикояни шоша-пиша мутолаа қилдим. Ҳикояда бошқа қатор персонажлар номи хотиралар тимсолида тилга олиниб ўтган бўлсада, воқеа иштирокчиси уч киши. Хонада қўр эр ҳотини ва укаси ўтиришибди. Ҳотин қаҳва қайнатган. Қаҳва пиёлалари олти дона, уни Марианага дугонаси совға қилган, иккитаси қизил, иккитаси қора, иккитаси яшил. Таксимчалар ҳам айни шу тартибдаги рангда. Мариана ўзидек унча истараси иссиқ бўлмаган қизга ўйлангани учун навқирон Хосе Клаудиодан миннатдор эди, тақдир зарбаси туфайли Хосе Клаудио қўриш бахтидан мосуво бўлганидан кейин Мариана ҳам турган-битгани ташвишга айланиб қолган эридан шундай миннатдорлик аломатларини кутган эди. Аммо Хосе Клаудио хотин кишидан мадад кутишни ўзига ор деб билдими, Марианага бефарқлигича қолаверди. Мариана эридан топмаган ғамхўрликни кайнисидан топди. Ва улар ўртасида ўзаро ҳурматдан ўзгача муносабат шаклланди. Ҳатто иккиси қўр ака хузурида ҳам бир-бирини очиқча эркалайдиган даражага етишди. Ахир уларнинг бу ҳатти-ҳаракатини барибир қўр эр сезмаслиги тайин. Ҳикоя ниҳоясидаги воқеа ҳар қандай кишини ҳайратдан лол қолишга мажбур этиши аниқ. Мариана ҳеч кимга икки кун кетма-кет бир хил рангдаги пиёлада қаҳва бермасди. Бугун Хосе Клаудио яшил, Алберто қора, ўзи эса қизғиш пиёлада қаҳва ичиши керак. У турли рангдаги пиёлаларга қаҳва қуяяпти, Алберто кейинги пайтлардаги одатларига кўра Мариананинг елкасини, юз ва кўзларини сийпалаяпти.

“У яшил пиёлани олиб, эрига узатиш учун тараддудланди. Аммо узатолмади. Энди яшил пиёлани қўлига олган ҳам эдики, эрининг беўхшов илжайганига кўзи тушди. Сўнгра эри бошини оҳиста чайқаб:

-Йўқ, азизим, — деди.– Бугун қаҳвани қизил пиёлада ичсам дейман”…

Қизиқ, наҳот эр хотинини синовдан ўтказиш учун шунча йиллар ўзини қўр киши ролини ўйнашга мажбур қилган бўлса? Йўқ. Буниси мумкин эмас, негаки мутолаа давомида Хосе Клаудио қўр эканлиги атрофлича исботлаб берилгани шоҳиди бўласиз. Аксинча, агар у қўр бўлса хотини узатмоқчи бўлган пиёла рангини қандай ажрим этаолди? Ўқувчи ҳикоя яқунида қандай фикрга келишини ўзи белгилаб олаверсин.

3

Аргентиналик наср устаси Хулио Кортасар қаламига мансуб “Беморларнинг саломатлиги” деб номланган ҳикоя сюжет тузилиши жиҳатидан юқорида сўз юритилган ҳикояга қараганда ҳам мураккаброқ. Кортасар ижоди билан танишар экансан, қутилмаган таассуротлар, сюжет товланишларидан ақлинг шошади, одамлар ўртасидаги муносабатлар, умуман инсон аталмиш буюк ҳилқат ботиний турланишларидан лол қоласан. Кўпинча ҳикоя сен кутмаган томонга шундай бурилиб кетади-ки, асар муқаддимасидаги фикрларинг қанчалик юзаки эканини англаб, ҳаёт тилсимлари, одамият аталмиш мавжудот сирли оламига чуқур қириб бораётганингни англамай қоласан. Шу ўринда испан адиби Мигель Эрраэснинг Хулио Кортасар ижодига бағишланган “Ҳодисаларнинг бошқа хусусияти” китобидаги: “Кортасар ижоди менинг олам ҳақидаги тасаввурларимни ўзгартириб юборди. Унинг китобларини ўқиб, савиям ошди, билим доирам кенгайди, эҳтимолдан йироқ бўлмаган ўзга воқеликни инкишоф этди”,деган эътирофи теран мазмундорлиги билан бу “кичик жанр” йириқ намоёндаси яратиқлари олдида ҳайратдан донг қотишдан ўзга чора тополмайсан. Энди бевосита биз юқорида тилга олган ҳикоя ҳайратларига қайтсак. Ҳикоя айтиш мумкинки жуда оддий воқеа асосида қурилган. Алехандро деган йигит ишлаш учун чет элга кетган, у онасининг эрка ўғли. Катта хонадон соҳибаси оғир бемор. Ўғил онанинг ҳолати ҳақида хабар топганидан сўнг уйга қайтишга қарор қилади. Аммо минг таассуфки уйга қайтиб келаётган ўғил йўлда автомобиль ҳалокатига учраб, вафот этади. Табиийки оғир ҳасталик тушагида ётган онага бу ҳалоқат ҳақида на оила аъзолари на таниш-билишлар бирон оғимз сўз айтишолмайди. Касалманд она ҳам ўзига етарли даражада куйинчак, у ўз соғлигидан кўра оила аъзолари ҳақида кўпроқ қайғуради. Алехандронинг фожиали ўлими тўғрисида хабар келган кундан бошлаб хонадонда ёлғон-яшриқлардан иборат тизим ишга тушади. Табиатан диёнатли одамлар шу кундан бошлаб фалоқатдан хабар топмаслиги учун бир-бирига ёлғон баҳоналар тўкиш илинжи билан яшайди. Бу бир-бирини алдаш ўйинида кекса Клелия хола ҳам, Алехандронинг унашиб қўйилган қизи Мария Лаура ҳам, жиянлар ва укаси ҳам жонбозлик кўрсатаверади. Ҳаттоки Клелия ҳола инсульт олиб, тилдан қолиб ётиб қолганида ҳам томошада иштирок этаверади. Оила даврасида “Алехандро”дан ҳар ойда икки маротаба келиб турган мактубларни овоз чиқариб ўқиш маросимлари, унга онаси ёзган жавоб мактубини жўнатиш ташвишлари ростакамига рўй берадики, китобхон кимга ачиниши керак эканлигини билмай талмовсираб қолади. Воқеалар ривожи шу даражага етадики, бемор она ўғлининг “ҳеч бўлмаса уч кунга келиб кетишини” илтижо этади, шунда ўта вазмин Роке тоға “Аргентина билан Бразилия ҳукумати тескари бўлиб, чегаралар ёпилганлиги” тўғрисидаги важ-корсонни ихтиро қилади. Интиҳода шу нарса аён бўладики, бемор она ҳаммасини сезиб туради, ҳатто ўғлининг вафот этганини ҳам, аммо у бу маъшум хабар болалари, укаси, синглисига аён бўлмасин учун уларнинг ёлғон-яшриқларини рост ўрнида кўриб, ўзича аянчли воқеани сир тутишга интилади. Яқинларнинг бир-бирини аяши, ўзаро меҳр-оқибати, оғир синовлардан мардона туриб ўтиши асарни мутолаа қилган ўқирманда инсон зоти ва унинг ботиний дунёси эмринишлари ҳақида талайгина янги таассуротлар ўйғотади.

Умуман ҳикоя жанри, унинг имқониятлари юқорида мисол келтирилган асарлар тимсолида шу даражада юксаладики, беихтиёр Роберт Арльтнинг журнал рукнига эпиграф қилиб олинган “Роман очколар билан ютса, ҳикоя нокаутлар билан ғолиб келади”, деган ибораси мағзига етгандек бўласиз.

ЭҲТИЁТ БЎЛИНГ, “ҚОРА ҚАЛАМ!”

Сенга инсоф берсин, учинчи одам.
Абдулла ОРИПОВ

1

Сарлавҳага кўзи тушган газетхон ўзи ҳаётда энг кўп ишлатиладиган ёзув қуроли – қора қалам ҳақида сўз юритилса, нега ундан эхтиёт бўлиш керак экан деб ҳайрон қолиши шубхасиз. Негаки аксаримиз кундалик ҳаётда қора рангли ёзув қуролини ишлатсак, мусаввирлар ўз ижод намуналарининг илк нусхасини шу рангда яратишади, ҳатто табиатан рангтасвир ишқибози бўлган болажонлар ҳам ой ва қуёш гардишини ажратиб кўрсатиш учун қора ранг билан чизишади. Иккиланиб ўтирманг, биз ушбу иборадан қаламга нисбат бериш учун эмас, уни ишлатувчи айрим кимсаларнинг юраги рангига ишора сифатида фойдаландик. Унинг тўғилишига “ёзғувчи”лиги билан донг таратган бир танишимнинг менга қилган иддааси сабаб бўлди:

— Оғайни, сен “Олтин қалам” соҳиби (журналистика соҳасида сазавор бўлган мукофотимга ишора) бўлсанг, мен “Қора қалам” соҳибиман…

Ҳаётий тажрибалар шуни кўрсатадики “ёзғувчилик” ҳам ўзига ҳос касаллик, ачинарлиси тез тарқалиш ҳусусиятига эга юкумли касаллик бўлиб, бир бор унинг тасир доирасига тушган киши умр бўйи ҳамма нарсани “қора кўзойнак” орқали қўриб, “қора қалам” юргазишга одатланар экан. Бу касалликнинг бошланиши, кучайиш жараёни ва қолдирадиган асорати бўларкан. Илк босқичда бемор ғаюр кимсалар қутқуси остида ўз муваффақиятсизлиги учун атрофидагилар айбдор деб ҳулоса чиқарар, дилига “фалончи сени қўролмайди”, “фалончи нима ҳисобига яхши яшаяпти” деган шубҳалар соя солар, зимдан ўч олишга чоғланар, оҳир-оқибат яхши ва ёмон ким эканлигини ажрим этиш ўрнига, ўзи ёктирмаган ҳар бир киши устидан юмалок-ёстик ариза ёзишни тарки одат амримаҳолга айлантираркан. Илк босқичдан “муваффақиятли” ўтганларда “ўзини ҳамма нарсага қодир” деган тушунча пайдо бўлар ва бошқаларга ҳам “қалам ҳақи” (бошда томоқни, кейинчалик чўнтакни мойлаш) эвазига ўз хизматини таклиф этишга қиришаркан. Касалликдан эса беморда номини фош этишни истамаган ҳар қандай кимсанинг асоссиз аризаларига ҳам арзир-арзимас чой-чақа эвазига ўз имзосини зарб этиш асорати қоларкан.

Бир замонлар “юмолоқ хат” ёзишга устаси фаранг “қора қалам”ларни ҳеч ким ёктирмас, бундайларни бир-бирига қўлларини биғиз қилиб кўрсатишар, эхтиёт бўлишга чорлашарди. Шу боис “Муштум” журналининг деярли ҳар бир сонида иғво топса нон емайдиганларнинг бир ҳил – кўзлари қийшиқ, бурунлари эгри портрети эълон қилинарди. Одамлар бўлар-бўлмас гаплар билан бировларнинг юзига лой чапловчиларга яқин бўлишдан ор қилишарди. Бугун эса…

2

Маҳалла фаолларидан бири билан гурунглашиб ўтиргандик.

Кўккисдан ҳамроҳимнинг қўл телефони жиринглаб қолди. У экранга чиққан номерга қараб, мийиғида жилмайди-да:
-Домла, эшитиб туринг ғалати гурунг бўлади,-деб телефони динамигини (овоз кучайтиргич) қўшиб қўйди.

Телефондан бироз қириқроқ овоз эшитилди:
-Алло, танимадингми, ёзувчилар уюшмаси раисиман.

Ҳайратдан донг қотдим, наҳотки танишимга бошқа биров эмас, шахсан ёзувчилар уюшмаси раиси қўнғироқ қилаётган бўлса? Мамлакатимиз ижод аҳлининг раҳбаримикин ёки вилоятники?

Кўп ўтмай мени ҳайратга солган савол ечимини топди. Ўзини кимсан «ёзувчилар уюшмаси раиси» деб таништирган кимса мен ўйлаган кишилар эмас, маҳаллий «ёзғувчи»лардан бири бўлиб чиқди. Тағин унинг иддасини қаранг:

-Сизлар бечоранинг тарафини олмагандан сўнг, ўзим қаламимни ишга солдим…

«Ёзувчилар уюшмаси раиси» яна анчагача сўхбатдошимнинг қулоғини қоқиб қўлига берди.

-Ҳайрият, бир амаллаб қутилдим,-деди у телефондаги сўхбат якунига етгач,-Бундайлар билан иш солишиш нак ғурбатхонанинг ўзгинаси…

Қизиқ, ҳақ, ноҳақ шахсий манфаати (бугун ёзғувчиликни қасб қилиб, нимадандир норози бўлган ғов-гаранг кишиларни чув тушириб, чўнтагини «қалам ҳақи» билан тўлдираётган товламачилар сафи кун сайин ортиб бораётгани сир эмас) йўлида ўзгаларга тўхмат тошини отаётган кимса ҳеч иккиланмасдан ўзини «ёзувчилар уюшмаси раиси» деб атаса, инсон қалбининг меъмори бўлган ёзувчиларга раҳминг келар экан. Бечора ёзувчи, бутун умри мобайнида эзгулик йўлида қалам тебратиб, китобхон меҳрини қозонишга интилса-ю аллақандай тирноқ остидан қир қидирувчи қимса билан бир ҳил нисбатга эга бўлиб ўтирса? Энг алам қиладиган томони, бундай йўққа беролмайдиган, борни қўролмайдиган ғилоф бандалари ўзларини чинакам ёзувчидан баланд тутса тутишади, сира паст тутишмайди. Ўзбекистон халқ ёзувчиси Тоғай Муроднинг эл орасида машҳур «От кишнаган оқшом» қиссасида бош қаҳрамон Зиёдулло чавандоз тилидан ҳикоя қилинган шундай лавҳа бор:  «Аризабозлар султони бўлмиш Ботир мироб сирли овозда тайинлади:

-Дарвоза ичкаридан тамбалансин. Ҳовли чироғи ўчирилсин. Бола-чақа бу уйга яқин йўлатилмасин. Ичкари эшик зичлаб ёпилсин. Дераза пардалари туширилсин. Сўнг қаршимизга келиб ўтирилсин!

Ботир мироб айтганларини бажариб келдим. Даврага қўшилиб ўтирдим.

Аризабозлар бошимдан кечган савдони гапириб беришимни сўради.

Мен сир бермадим, талмовсирадим. Боиси, ўшанда ўн беш кун ётганим элга достон бўлди. Эл орасида юрувсиз бўлдим. Мана, достоним унут бўлди. Кўнгилсиз достонимни яна қўзғагим келмади.

-Ботир ака, бўлган иш бўлди, бўёғи синди. Қўйинг шу аризабозликни,-дедим.

-Ия-ия! Ҳей, оғизга қараб гапирилсин! Ким аризабоз? Бизми? Биз – ёзувчимиз,билиб қўй,ёзувчи!Халқ йўлидаги, ҳақиқат йўлидаги ёзувчилармиз! Анави ғазал, роман…ёзувчилар яна нима ёзади, ўртоқ Ҳамидов?

Қабатидаги адабиёт муаллими ўз улушини қўшди:
-Поэма, баллада…
-Ҳа-ҳа! Поэма, баллада ёзувчиларинг ёзувчи эмас, биз ёзувчи! Мана биз! Ёзувчиларингнинг асарларида факт йўқ, адрес йўқ…»

3

Бир қишлоқ қайвониси ҳуноби чиқиб гапириб берди:

-Аслида бу одамларнинг ҳар икаласи аҳоли ўртасида анча-мунча обрў-эътиборга сазавор кишилар эди. Қишлоқда бирон ҳонадон тўй-тўммик қилмоқчи бўлса маслаҳат ошига ҳар иккаласини бирга таклиф қилишарди. Орада нимадир бўлиб иккаласининг гапи қочиб қолди. Тарафгузарлик бошланди, кимдир унисини, бошқаси бунисини:
-Сен фалончидан камми,-деб тезлади.

Орага “хўкиз ўлсин, гўшт кўпайсин” қабилида иш тутувчи аризабозлар қўшилиши масалани чигаллаштирди. Оҳир-оқибат ҳар икала томон турли юқори ташкилотларга юмолоқ-ёстиқ аризалар оқимини жунатиб бошлади. Бўлмаса ўртада бўлишиб бўлмайдиган нарсанинг ўзи йўқ. Текширувчилар ҳуноб, на униси, на буниси ён беришни истамайди. Қайсидир томонни жазога тортишга асос бўладиган нарсани топиш амримаҳол. Гап талашаётган икки собиқ дўстни яраштириш учун бир гуруҳ сўзўтар киши ҳар икки хонадонга ташриф буюрдик.

Қизиғи униси ҳам, буниси ҳам:
-Менинг фалончида ҳеч қандай ҳусуматим йўқ,-деб жавоб қайтарди.

Икаласининг бир-бирига ҳусумати йўқ бўлса, бунча аризабозлик қаердан пайдо бўлаётгани ҳаммамизни ҳайрон қолдирди.Аникласак, пировард натижа шу бўлди-ки, ҳар икаласи атиги бир маротабадан бир-бирининг устидан арз қилишган, қолган мурожаатлар эса ўртага тушиб, илк аризани ёзиб берган “хожатбарор ёзувчилар” томонидан йўлланаверган экан. Негаки, икки томон қанча кўп тортишса “ёзғувчи”нинг чўмичи шунча мой устида ўйнар, улар гоҳ бир томоннинг, гоҳ иккинчи томоннинг пинжига қириб, ҳам томоқни, ҳам чўнтакни тўйдиришар экан…

4

Юқорида эътиборингизга ҳавола этилган икки воқеада ҳам тиниқ сувни лойқалатаётган киши шоир илтижо қилиб инсофга чақирган “учинчи одам” бўлиб чикаяпти. Йўқ, ҳомтама бўлиб ўтирманг, қанча илтижо қилиб ўтирмайлик унга инсоф эниши амримаҳол. Чунки у орага нифоқ солғувчи, кишиларни бир-бирига қайраб лаззат олувчи “учинчи одам”. Энг ачинарлиси шундаки бугун улар ўз “иқтисодияти” асосини ташкил этувчи “ёзғувчилик” фаолияти ҳақида ҳуч иккиланмасдан фаҳр билан сўз юритишга одатланиб боришаяпти. Бундайлардан фақат эхтиёт бўлган ютади. Мамлакатимизда “Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили” давом этаяпти. Юртбошимизнинг ўзи президент портали орқали ёшу-қари билан юзма-юз мулоқотга қиришаяпти. Ўнлаб вазирликлар ва идоралар қошида “ишонч телефонлари” кечаю-кундуз ишлаб турибди.Ҳар бир фуқаро ўзини ташвишга солган муаммо ва камчиликларга улар орқали ечим топиши мумкин. Шундай экан Сизу бизга “учинчи одам”нинг хизмати на дарқор?

Тўғри, юқори ташкилотларга ёзма ёки оғзаки мурожаат этиш ҳар кимнинг констутициявий ҳуқуқи. Аммо мурожаатлардан халқ фойда қўрсин, Ватан юқсалсин. Шахсий ғаразгўйлик ёхуд “ёзғувчилик” фаолияти (агар бу жамият қонунларига зид бўлмаса) умумхалқ манфаатларига раҳна солмасин. Мен иш фаолиятида жиддий ҳато ва камчиликларга йўл қўйган раҳбар ёки фуқаронинг тарафини олмоқчи эмасман. Ҳар қандай киши жамият қонунларига риоя қилиши шарт. Аммо унутмаслик керакки ишлаётган кишида билиб, билмасдан ҳатога йўл қўйиш эҳтимоли қўпроқ. Шуни ўша кишининг ўзига дўстона танбеҳ бериш, ёки жамоатчилик ўртасида муҳокама қилиш йўли билан ҳам бартараф этса бўлади. Лекин бугун жойида ҳал қилиш имқонияти бўлган арзимаган камчиликларни ҳам кўпиртириб, устига ўнлаб асоссиз даъволарни қўшиб юқори ташкилотларга йўллашни касб қилиб олган кишилар сон нечта?

Ачинарлиси аксариат ҳолларда назорат ташкилотлари турли аризаларни текшириш жараёнида унинг муаллифи шаҳсиятига деярли эътибор қаратишмайди. Оқибатда бечора танқидга нишон бўлган киши ҳам маънан, ҳам моддий зарар қўриб қолаверади. Нега етарли даражада асосга эга бўлмаган ариза муаллифига «Тўхта оғайни, сенинг ўзинг жамиятга неча пуллик фойда келтираяпсан» деган савол кундаланг қўйилмайди? Ҳеч бўлмаса бундайларга ёзган мурожаатида келтирилган факт ва рақамларнинг неча фоизи тасдиғини топганига қараб баҳо бериш мумкин-ку! Энг муҳими ўзини Сизга ачингандай қўрсатиб, илондек аврашга уринган кимсалардан эхтиёт бўлиш. Шунда сафимизни нафасидан дуд ўрлаб, атроф-жавонибга «қора кўзойнак» остидан қараб, «қора қалам»ларини ишга солгувчи «учинчи одам»лардан тезроқ софлашга эришамиз.

Эҳтимол ёзганларим азиз газетхонни анча жиддий торттиргандир, шу боис мақолага сўнгги нуқта қўйиш олдидан лабингизда озгина бўлсада ҳанда ўйғотиб, дилингизни оғриқлардан фориғлаш ниятида халқимизнинг севимли адиби Саид Аҳмад ҳаётида содир бўлган латифамонанд воқеа баёнини келтирмоқчиман:

“Қизил империя” йилларида бир колхозда “ёзғувчилар” кўпайиб кетган экан. Тақдир такозаси билан машҳур адиб ушбу хўжаликка ижодий учрашув ўтказиш учун келибди. “Маданият саройи” муҳлислар билан тирбанд эмиш. Учрашувни бошлаш чоғида колхоз раиси:

-Оғайнилар, бугун қишлоғимизга шайир Саид Аҳмад ташриф буюрди,-деб улуғ ёзувчини саройга тўпланганларга таништирибди.

Залнинг у ер, бу ерида висир-висир кўпайгач Саид Аҳмад:

-Раис бобо, мен шайир эмасман, ёзувчиман, — деса, колхоз раиси:

-Жим ўтиринг, Сиз мен айтгандек халқ дилидан жой олган шайирсиз, ҳақиқий «ёзувчилар» эса мана бу томонда,-дермиш жаҳл билан зал томонга қўлини сермаб»…

Sarlavhaga ko‘zi tushgan gazetxon o‘zi hayotda eng ko‘p ishlatiladigan yozuv quroli – qora qalam haqida so‘z yuritilsa, nega undan extiyot bo‘lish kerak ekan deb hayron qolishi shubxasiz. Negaki aksarimiz kundalik hayotda qora rangli yozuv qurolini ishlatsak, musavvirlar o‘z ijod namunalarining ilk nusxasini shu rangda yaratishadi, hatto tabiatan rangtasvir ishqibozi bo‘lgan bolajonlar ham oy va quyosh gardishini ajratib ko‘rsatish uchun qora rang bilan chizishadi…

Abdunabi ABDIYEV
IKKI MAQOLA

Abdunabi Abdiyev 1957 yilda Mirishkor tumanidagi Pomuq qishlog‘ida tug‘ilgan. Qarshi davlat pedagogika institutining tarix-jamiyatshunoslik fakultetini tugatgan «Tilsim», «Yozg‘ib bitigi», «Muallaq odam» qissalari «Sharq yulduzi» jurnalida, «O‘tov gurunglari», «Ko‘pkari gurunglari» esse-qissalari matbuotda e’lon qilingan. «Hayrat jamlangan oqshomlar» esse-qissasi uchun Respublika Kasaba uyushmaslari federatsiyasi kengashi laureati bo‘lgan. «Ijodkor o‘qituvchi» tanlovi g‘olibi, «Oltin qalam» Xalqaro Milliy mukofoti sohibi. Hozirda Mirishkor tumanidagi 22 maktab direktori. O‘zbekiston Jurnalistlar ijodiy uyushmasi a’zosi.

“KICHIK JANR”NING KATTA YUKI

1

Aslida ko‘pchilik o‘quvchida (ehtimol yozuvchida ham) hikoyaga nisbatan past nazar bilan qarash sho‘ro mafqurasining mahsuli desak hato bo‘lmaydi. Jahon adabiyoti noyob durdona asarlariga e’lon qilingan “tabu” bizni faqatgina hikoya janri imqoniyatlari haqida o‘ziga hos qarashga ega bo‘lishdan asrab qolmay, kichik janr “hos asarlari”dan ham bexabar qoldirgandi. Aksariatimiz yirik epopeya asarlarga muhlislik qilib, nishonni to‘g‘ri olgan ijodkor kichik bir hikoya yaratish bilan adabiyot olamida o‘ziga, ijodiga haykal o‘rnatishi mumkinligini hazm etolmas, “kichik janr”ni havasqorlarga hos ijod mahsuli deb qarashga odatlangandik. O‘zbek kitobxoni faqatgina istiqlol tongi otgandan so‘ng jaxon adabiyoti Jeyms Joys, Ryunesko Akutagava, Borxes, Xulio Kortasar, Gabriel Garsia Markes, Karen Bliksen, Dino Bussati, Xerman Xesse, Frans Kafka, Yasunari Kavabata, Karlos Fuentos, Uilyam Folkner singari o‘nlab zabardast ustunlari ijodi timsolida kichik janr go‘zal va jozibador qirralari bilan tanishish imkoniyatiga ega bo‘ldi.

Gapning ochig‘i aksarimiz hikoyani shunchaki vaqt o‘tkazish uchun o‘qishga va zalvorli yakun kutmaslikka odatlanganmiz. Aslida esa bunday qarash noo‘rin, “kichik janr” o‘z yelkasida shunchalik og‘ir yukni ortmoqlab yuradiki, ayrim qisqa hikoyalarga jo etilgan voqea zalvorini yiriq romanlardan ham topmasligingiz mumkin. Hikoya badiiy adabiyotning boshqa janrlaridan nafaqat siqiqligi, balki shu siqiqliqqa qaramasdan olingan voqea yahlit bayon etilishi bilan farqlanadi. Bir so‘z bilan aytganda hikoya inson ongiga bir zarb bilan joylanadigan go‘zal shaklga ega adabiy hodisadir. Shu bois hikoyaga yengil mutolaa janri deb qaragan kishi hato qiladi.

Ulug‘ adabiyotshunoslardan biri “agar Jeyms Joys “Ulliss” romanini yozmaganida ham “Dublinliklar” kichik hikoyalar to‘plami bilan adabiyot olamida yashab qolishi shubxasiz” ekanligi haqida bashorat qilganida naqadar haq ekanligi kitobga qirgan “kichik mo‘’jiza”larda irland hayoti haqiqatlari teran ifoda etilgani bilan isbot talab etmaydigan aksioma bo‘lib qolaveradi.

2

“Jahon adabiyoti” jurnali sahifalarida quyunchak adib Olim Otaxon mutasaddiligida “Hikoya haqida hikoya” rukni ostida jahon adabiyotining sara durdonalari e’lon qilinayotganiga to‘rtinchi yil to‘layapti. Ochig‘i jurnalning yangi soni qo‘limga tegishi bilan mundarijaga ko‘z tashlab, mazkur rukn bor-yo‘qligi bilan qiziqaman. Tegishli sarlavhaga ko‘zim tushgach, mutolaani shu sahifalardan boshlayman. 2014 yil sentyabr oyida tashkil topgan sahifadan ilk marotaba urugvaylik adib Mario Benedettining jurnal atigi ikki sahifasini egallagan “Yashil piyola” hikoyasi o‘rin olgan edi. Lotin Amerikasi hikoyasi jozibadorligidan bahramand bo‘lish niyatida hikoyani shosha-pisha mutolaa qildim. Hikoyada boshqa qator personajlar nomi xotiralar timsolida tilga olinib o‘tgan bo‘lsada, voqea ishtirokchisi uch kishi. Xonada qo‘r er hotini va ukasi o‘tirishibdi. Hotin qahva qaynatgan. Qahva piyolalari olti dona, uni Marianaga dugonasi sovg‘a qilgan, ikkitasi qizil, ikkitasi qora, ikkitasi yashil. Taksimchalar ham ayni shu tartibdagi rangda. Mariana o‘zidek uncha istarasi issiq bo‘lmagan qizga o‘ylangani uchun navqiron Xose Klaudiodan minnatdor edi, taqdir zarbasi tufayli Xose Klaudio qo‘rish baxtidan mosuvo bo‘lganidan keyin Mariana ham turgan-bitgani tashvishga aylanib qolgan eridan shunday minnatdorlik alomatlarini kutgan edi. Ammo Xose Klaudio xotin kishidan madad kutishni o‘ziga or deb bildimi, Marianaga befarqligicha qolaverdi. Mariana eridan topmagan g‘amxo‘rlikni kaynisidan topdi. Va ular o‘rtasida o‘zaro hurmatdan o‘zgacha munosabat shakllandi. Hatto ikkisi qo‘r aka xuzurida ham bir-birini ochiqcha erkalaydigan darajaga yetishdi. Axir ularning bu hatti-harakatini baribir qo‘r er sezmasligi tayin. Hikoya nihoyasidagi voqea har qanday kishini hayratdan lol qolishga majbur etishi aniq. Mariana hech kimga ikki kun ketma-ket bir xil rangdagi piyolada qahva bermasdi. Bugun Xose Klaudio yashil, Alberto qora, o‘zi esa qizg‘ish piyolada qahva ichishi kerak. U turli rangdagi piyolalarga qahva quyayapti, Alberto keyingi paytlardagi odatlariga ko‘ra Mariananing yelkasini, yuz va ko‘zlarini siypalayapti.

“U yashil piyolani olib, eriga uzatish uchun taraddudlandi. Ammo uzatolmadi. Endi yashil piyolani qo‘liga olgan ham ediki, erining beo‘xshov iljayganiga ko‘zi tushdi. So‘ngra eri boshini ohista chayqab:

-Yo‘q, azizim, — dedi.– Bugun qahvani qizil piyolada ichsam deyman”…

Qiziq, nahot er xotinini sinovdan o‘tkazish uchun shuncha yillar o‘zini qo‘r kishi rolini o‘ynashga majbur qilgan bo‘lsa? Yo‘q. Bunisi mumkin emas, negaki mutolaa davomida Xose Klaudio qo‘r ekanligi atroflicha isbotlab berilgani shohidi bo‘lasiz. Aksincha, agar u qo‘r bo‘lsa xotini uzatmoqchi bo‘lgan piyola rangini qanday ajrim etaoldi? O‘quvchi hikoya yaqunida qanday fikrga kelishini o‘zi belgilab olaversin.

3

Argentinalik nasr ustasi Xulio Kortasar qalamiga mansub “Bemorlarning salomatligi” deb nomlangan hikoya syujet tuzilishi jihatidan yuqorida so‘z yuritilgan hikoyaga qaraganda ham murakkabroq. Kortasar ijodi bilan tanishar ekansan, qutilmagan taassurotlar, syujet tovlanishlaridan aqling shoshadi, odamlar o‘rtasidagi munosabatlar, umuman inson atalmish buyuk hilqat botiniy turlanishlaridan lol qolasan. Ko‘pincha hikoya sen kutmagan tomonga shunday burilib ketadi-ki, asar muqaddimasidagi fikrlaring qanchalik yuzaki ekanini anglab, hayot tilsimlari, odamiyat atalmish mavjudot sirli olamiga chuqur qirib borayotganingni anglamay qolasan. Shu o‘rinda ispan adibi Migel Erraesning Xulio Kortasar ijodiga bag‘ishlangan “Hodisalarning boshqa xususiyati” kitobidagi: “Kortasar ijodi mening olam haqidagi tasavvurlarimni o‘zgartirib yubordi. Uning kitoblarini o‘qib, saviyam oshdi, bilim doiram kengaydi, ehtimoldan yiroq bo‘lmagan o‘zga voqelikni inkishof etdi”,degan e’tirofi teran mazmundorligi bilan bu “kichik janr” yiriq namoyondasi yaratiqlari oldida hayratdan dong qotishdan o‘zga chora topolmaysan. Endi bevosita biz yuqorida tilga olgan hikoya hayratlariga qaytsak. Hikoya aytish mumkinki juda oddiy voqea asosida qurilgan. Alexandro degan yigit ishlash uchun chet elga ketgan, u onasining erka o‘g‘li. Katta xonadon sohibasi og‘ir bemor. O‘g‘il onaning holati haqida xabar topganidan so‘ng uyga qaytishga qaror qiladi. Ammo ming taassufki uyga qaytib kelayotgan o‘g‘il yo‘lda avtomobil halokatiga uchrab, vafot etadi. Tabiiyki og‘ir hastalik tushagida yotgan onaga bu haloqat haqida na oila a’zolari na tanish-bilishlar biron og‘imz so‘z aytisholmaydi. Kasalmand ona ham o‘ziga yetarli darajada kuyinchak, u o‘z sog‘ligidan ko‘ra oila a’zolari haqida ko‘proq qayg‘uradi. Alexandroning fojiali o‘limi to‘g‘risida xabar kelgan kundan boshlab xonadonda yolg‘on-yashriqlardan iborat tizim ishga tushadi. Tabiatan diyonatli odamlar shu kundan boshlab faloqatdan xabar topmasligi uchun bir-biriga yolg‘on bahonalar to‘kish ilinji bilan yashaydi. Bu bir-birini aldash o‘yinida keksa Kleliya xola ham, Alexandroning unashib qo‘yilgan qizi Mariya Laura ham, jiyanlar va ukasi ham jonbozlik ko‘rsataveradi. Hattoki Kleliya hola insult olib, tildan qolib yotib qolganida ham tomoshada ishtirok etaveradi. Oila davrasida “Alexandro”dan har oyda ikki marotaba kelib turgan maktublarni ovoz chiqarib o‘qish marosimlari, unga onasi yozgan javob maktubini jo‘natish tashvishlari rostakamiga ro‘y beradiki, kitobxon kimga achinishi kerak ekanligini bilmay talmovsirab qoladi. Voqealar rivoji shu darajaga yetadiki, bemor ona o‘g‘lining “hech bo‘lmasa uch kunga kelib ketishini” iltijo etadi, shunda o‘ta vazmin Roke tog‘a “Argentina bilan Braziliya hukumati teskari bo‘lib, chegaralar yopilganligi” to‘g‘risidagi vaj-korsonni ixtiro qiladi. Intihoda shu narsa ayon bo‘ladiki, bemor ona hammasini sezib turadi, hatto o‘g‘lining vafot etganini ham, ammo u bu ma’shum xabar bolalari, ukasi, singlisiga ayon bo‘lmasin uchun ularning yolg‘on-yashriqlarini rost o‘rnida ko‘rib, o‘zicha ayanchli voqeani sir tutishga intiladi. Yaqinlarning bir-birini ayashi, o‘zaro mehr-oqibati, og‘ir sinovlardan mardona turib o‘tishi asarni mutolaa qilgan o‘qirmanda inson zoti va uning botiniy dunyosi emrinishlari haqida talaygina yangi taassurotlar o‘yg‘otadi.

Umuman hikoya janri, uning imqoniyatlari yuqorida misol keltirilgan asarlar timsolida shu darajada yuksaladiki, beixtiyor Robert Arltning jurnal rukniga epigraf qilib olingan “Roman ochkolar bilan yutsa, hikoya nokautlar bilan g‘olib keladi”, degan iborasi mag‘ziga yetgandek bo‘lasiz.

EHTIYOT BO‘LING, “QORA QALAM!”

Senga insof bersin, uchinchi odam.
Abdulla ORIPOV

1

Sarlavhaga ko‘zi tushgan gazetxon o‘zi hayotda eng ko‘p ishlatiladigan yozuv quroli – qora qalam haqida so‘z yuritilsa, nega undan extiyot bo‘lish kerak ekan deb hayron qolishi shubxasiz. Negaki aksarimiz kundalik hayotda qora rangli yozuv qurolini ishlatsak, musavvirlar o‘z ijod namunalarining ilk nusxasini shu rangda yaratishadi, hatto tabiatan rangtasvir ishqibozi bo‘lgan bolajonlar ham oy va quyosh gardishini ajratib ko‘rsatish uchun qora rang bilan chizishadi. Ikkilanib o‘tirmang, biz ushbu iboradan qalamga nisbat berish uchun emas, uni ishlatuvchi ayrim kimsalarning yuragi rangiga ishora sifatida foydalandik. Uning to‘g‘ilishiga “yozg‘uvchi”ligi bilan dong taratgan bir tanishimning menga qilgan iddaasi sabab bo‘ldi:

— Og‘ayni, sen “Oltin qalam” sohibi (jurnalistika sohasida sazavor bo‘lgan mukofotimga ishora) bo‘lsang, men “Qora qalam” sohibiman…

Hayotiy tajribalar shuni ko‘rsatadiki “yozg‘uvchilik” ham o‘ziga hos kasallik, achinarlisi tez tarqalish hususiyatiga ega yukumli kasallik bo‘lib, bir bor uning tasir doirasiga tushgan kishi umr bo‘yi hamma narsani “qora ko‘zoynak” orqali qo‘rib, “qora qalam” yurgazishga odatlanar ekan. Bu kasallikning boshlanishi, kuchayish jarayoni va qoldiradigan asorati bo‘larkan. Ilk bosqichda bemor g‘ayur kimsalar qutqusi ostida o‘z muvaffaqiyatsizligi uchun atrofidagilar aybdor deb hulosa chiqarar, diliga “falonchi seni qo‘rolmaydi”, “falonchi nima hisobiga yaxshi yashayapti” degan shubhalar soya solar, zimdan o‘ch olishga chog‘lanar, ohir-oqibat yaxshi va yomon kim ekanligini ajrim etish o‘rniga, o‘zi yoktirmagan har bir kishi ustidan yumalok-yostik ariza yozishni tarki odat amrimaholga aylantirarkan. Ilk bosqichdan “muvaffaqiyatli” o‘tganlarda “o‘zini hamma narsaga qodir” degan tushuncha paydo bo‘lar va boshqalarga ham “qalam haqi” (boshda tomoqni, keyinchalik cho‘ntakni moylash) evaziga o‘z xizmatini taklif etishga qirisharkan. Kasallikdan esa bemorda nomini fosh etishni istamagan har qanday kimsaning asossiz arizalariga ham arzir-arzimas choy-chaqa evaziga o‘z imzosini zarb etish asorati qolarkan.

Bir zamonlar “yumoloq xat” yozishga ustasi farang “qora qalam”larni hech kim yoktirmas, bundaylarni bir-biriga qo‘llarini big‘iz qilib ko‘rsatishar, extiyot bo‘lishga chorlashardi. Shu bois “Mushtum” jurnalining deyarli har bir sonida ig‘vo topsa non yemaydiganlarning bir hil – ko‘zlari qiyshiq, burunlari egri portreti e’lon qilinardi. Odamlar bo‘lar-bo‘lmas gaplar bilan birovlarning yuziga loy chaplovchilarga yaqin bo‘lishdan or qilishardi. Bugun esa…

2

Mahalla faollaridan biri bilan gurunglashib o‘tirgandik.

Ko‘kkisdan hamrohimning qo‘l telefoni jiringlab qoldi. U ekranga chiqqan nomerga qarab, miyig‘ida jilmaydi-da:
-Domla, eshitib turing g‘alati gurung bo‘ladi,-deb telefoni dinamigini (ovoz kuchaytirgich) qo‘shib qo‘ydi.

Telefondan biroz qiriqroq ovoz eshitildi:
-Allo, tanimadingmi, yozuvchilar uyushmasi raisiman.

Hayratdan dong qotdim, nahotki tanishimga boshqa birov emas, shaxsan yozuvchilar uyushmasi raisi qo‘ng‘iroq qilayotgan bo‘lsa? Mamlakatimiz ijod ahlining rahbarimikin yoki viloyatniki?

Ko‘p o‘tmay meni hayratga solgan savol yechimini topdi. O‘zini kimsan «yozuvchilar uyushmasi raisi» deb tanishtirgan kimsa men o‘ylagan kishilar emas, mahalliy «yozg‘uvchi»lardan biri bo‘lib chiqdi. Tag‘in uning iddasini qarang:

-Sizlar bechoraning tarafini olmagandan so‘ng, o‘zim qalamimni ishga soldim…

«Yozuvchilar uyushmasi raisi» yana anchagacha so‘xbatdoshimning qulog‘ini qoqib qo‘liga berdi.

-Hayriyat, bir amallab qutildim,-dedi u telefondagi so‘xbat yakuniga yetgach,-Bundaylar bilan ish solishish nak g‘urbatxonaning o‘zginasi…

Qiziq, haq, nohaq shaxsiy manfaati (bugun yozg‘uvchilikni qasb qilib, nimadandir norozi bo‘lgan g‘ov-garang kishilarni chuv tushirib, cho‘ntagini «qalam haqi» bilan to‘ldirayotgan tovlamachilar safi kun sayin ortib borayotgani sir emas) yo‘lida o‘zgalarga to‘xmat toshini otayotgan kimsa hech ikkilanmasdan o‘zini «yozuvchilar uyushmasi raisi» deb atasa, inson qalbining me’mori bo‘lgan yozuvchilarga rahming kelar ekan. Bechora yozuvchi, butun umri mobaynida ezgulik yo‘lida qalam tebratib, kitobxon mehrini qozonishga intilsa-yu allaqanday tirnoq ostidan qir qidiruvchi qimsa bilan bir hil nisbatga ega bo‘lib o‘tirsa? Eng alam qiladigan tomoni, bunday yo‘qqa berolmaydigan, borni qo‘rolmaydigan g‘ilof bandalari o‘zlarini chinakam yozuvchidan baland tutsa tutishadi, sira past tutishmaydi. O‘zbekiston xalq yozuvchisi Tog‘ay Murodning el orasida mashhur «Ot kishnagan oqshom» qissasida bosh qahramon Ziyodullo chavandoz tilidan hikoya qilingan shunday lavha bor: «Arizabozlar sultoni bo‘lmish Botir mirob sirli ovozda tayinladi:

-Darvoza ichkaridan tambalansin. Hovli chirog‘i o‘chirilsin. Bola-chaqa bu uyga yaqin yo‘latilmasin. Ichkari eshik zichlab yopilsin. Deraza pardalari tushirilsin. So‘ng qarshimizga kelib o‘tirilsin!

Botir mirob aytganlarini bajarib keldim. Davraga qo‘shilib o‘tirdim.

Arizabozlar boshimdan kechgan savdoni gapirib berishimni so‘radi.

Men sir bermadim, talmovsiradim. Boisi, o‘shanda o‘n besh kun yotganim elga doston bo‘ldi. El orasida yuruvsiz bo‘ldim. Mana, dostonim unut bo‘ldi. Ko‘ngilsiz dostonimni yana qo‘zg‘agim kelmadi.

-Botir aka, bo‘lgan ish bo‘ldi, bo‘yog‘i sindi. Qo‘ying shu arizabozlikni,-dedim.

-Iya-iya! Hey, og‘izga qarab gapirilsin! Kim arizaboz? Bizmi? Biz – yozuvchimiz,bilib qo‘y,yozuvchi!Xalq yo‘lidagi, haqiqat yo‘lidagi yozuvchilarmiz! Anavi g‘azal, roman…yozuvchilar yana nima yozadi, o‘rtoq Hamidov?

Qabatidagi adabiyot muallimi o‘z ulushini qo‘shdi:
-Poema, ballada…
-Ha-ha! Poema, ballada yozuvchilaring yozuvchi emas, biz yozuvchi! Mana biz! Yozuvchilaringning asarlarida fakt yo‘q, adres yo‘q…»

3

Bir qishloq qayvonisi hunobi chiqib gapirib berdi:

-Aslida bu odamlarning har ikalasi aholi o‘rtasida ancha-muncha obro‘-e’tiborga sazavor kishilar edi. Qishloqda biron honadon to‘y-to‘mmik qilmoqchi bo‘lsa maslahat oshiga har ikkalasini birga taklif qilishardi. Orada nimadir bo‘lib ikkalasining gapi qochib qoldi. Tarafguzarlik boshlandi, kimdir unisini, boshqasi bunisini:
-Sen falonchidan kammi,-deb tezladi.

Oraga “xo‘kiz o‘lsin, go‘sht ko‘paysin” qabilida ish tutuvchi arizabozlar qo‘shilishi masalani chigallashtirdi. Ohir-oqibat har ikala tomon turli yuqori tashkilotlarga yumoloq-yostiq arizalar oqimini junatib boshladi. Bo‘lmasa o‘rtada bo‘lishib bo‘lmaydigan narsaning o‘zi yo‘q. Tekshiruvchilar hunob, na unisi, na bunisi yon berishni istamaydi. Qaysidir tomonni jazoga tortishga asos bo‘ladigan narsani topish amrimahol. Gap talashayotgan ikki sobiq do‘stni yarashtirish uchun bir guruh so‘zo‘tar kishi har ikki xonadonga tashrif buyurdik.

Qizig‘i unisi ham, bunisi ham:
-Mening falonchida hech qanday husumatim yo‘q,-deb javob qaytardi.

Ikalasining bir-biriga husumati yo‘q bo‘lsa, buncha arizabozlik qayerdan paydo bo‘layotgani hammamizni hayron qoldirdi.Aniklasak, pirovard natija shu bo‘ldi-ki, har ikalasi atigi bir marotabadan bir-birining ustidan arz qilishgan, qolgan murojaatlar esa o‘rtaga tushib, ilk arizani yozib bergan “xojatbaror yozuvchilar” tomonidan yo‘llanavergan ekan. Negaki, ikki tomon qancha ko‘p tortishsa “yozg‘uvchi”ning cho‘michi shuncha moy ustida o‘ynar, ular goh bir tomonning, goh ikkinchi tomonning pinjiga qirib, ham tomoqni, ham cho‘ntakni to‘ydirishar ekan…

4

Yuqorida e’tiboringizga havola etilgan ikki voqeada ham tiniq suvni loyqalatayotgan kishi shoir iltijo qilib insofga chaqirgan “uchinchi odam” bo‘lib chikayapti. Yo‘q, homtama bo‘lib o‘tirmang, qancha iltijo qilib o‘tirmaylik unga insof enishi amrimahol. Chunki u oraga nifoq solg‘uvchi, kishilarni bir-biriga qayrab lazzat oluvchi “uchinchi odam”. Eng achinarlisi shundaki bugun ular o‘z “iqtisodiyati” asosini tashkil etuvchi “yozg‘uvchilik” faoliyati haqida huch ikkilanmasdan fahr bilan so‘z yuritishga odatlanib borishayapti. Bundaylardan faqat extiyot bo‘lgan yutadi. Mamlakatimizda “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” davom etayapti. Yurtboshimizning o‘zi prezident portali orqali yoshu-qari bilan yuzma-yuz muloqotga qirishayapti. O‘nlab vazirliklar va idoralar qoshida “ishonch telefonlari” kechayu-kunduz ishlab turibdi.Har bir fuqaro o‘zini tashvishga solgan muammo va kamchiliklarga ular orqali yechim topishi mumkin. Shunday ekan Sizu bizga “uchinchi odam”ning xizmati na darqor?

To‘g‘ri, yuqori tashkilotlarga yozma yoki og‘zaki murojaat etish har kimning konstutitsiyaviy huquqi. Ammo murojaatlardan xalq foyda qo‘rsin, Vatan yuqsalsin. Shaxsiy g‘arazgo‘ylik yoxud “yozg‘uvchilik” faoliyati (agar bu jamiyat qonunlariga zid bo‘lmasa) umumxalq manfaatlariga rahna solmasin. Men ish faoliyatida jiddiy hato va kamchiliklarga yo‘l qo‘ygan rahbar yoki fuqaroning tarafini olmoqchi emasman. Har qanday kishi jamiyat qonunlariga rioya qilishi shart. Ammo unutmaslik kerakki ishlayotgan kishida bilib, bilmasdan hatoga yo‘l qo‘yish ehtimoli qo‘proq. Shuni o‘sha kishining o‘ziga do‘stona tanbeh berish, yoki jamoatchilik o‘rtasida muhokama qilish yo‘li bilan ham bartaraf etsa bo‘ladi. Lekin bugun joyida hal qilish imqoniyati bo‘lgan arzimagan kamchiliklarni ham ko‘pirtirib, ustiga o‘nlab asossiz da’volarni qo‘shib yuqori tashkilotlarga yo‘llashni kasb qilib olgan kishilar son nechta?

Achinarlisi aksariat hollarda nazorat tashkilotlari turli arizalarni tekshirish jarayonida uning muallifi shahsiyatiga deyarli e’tibor qaratishmaydi. Oqibatda bechora tanqidga nishon bo‘lgan kishi ham ma’nan, ham moddiy zarar qo‘rib qolaveradi. Nega yetarli darajada asosga ega bo‘lmagan ariza muallifiga «To‘xta og‘ayni, sening o‘zing jamiyatga necha pullik foyda keltirayapsan» degan savol kundalang qo‘yilmaydi? Hech bo‘lmasa bundaylarga yozgan murojaatida keltirilgan fakt va raqamlarning necha foizi tasdig‘ini topganiga qarab baho berish mumkin-ku! Eng muhimi o‘zini Sizga achinganday qo‘rsatib, ilondek avrashga uringan kimsalardan extiyot bo‘lish. Shunda safimizni nafasidan dud o‘rlab, atrof-javonibga «qora ko‘zoynak» ostidan qarab, «qora qalam»larini ishga solguvchi «uchinchi odam»lardan tezroq soflashga erishamiz.

Ehtimol yozganlarim aziz gazetxonni ancha jiddiy torttirgandir, shu bois maqolaga so‘nggi nuqta qo‘yish oldidan labingizda ozgina bo‘lsada handa o‘yg‘otib, dilingizni og‘riqlardan forig‘lash niyatida xalqimizning sevimli adibi Said Ahmad hayotida sodir bo‘lgan latifamonand voqea bayonini keltirmoqchiman:

“Qizil imperiya” yillarida bir kolxozda “yozg‘uvchilar” ko‘payib ketgan ekan. Taqdir takozasi bilan mashhur adib ushbu xo‘jalikka ijodiy uchrashuv o‘tkazish uchun kelibdi. “Madaniyat saroyi” muhlislar bilan tirband emish. Uchrashuvni boshlash chog‘ida kolxoz raisi:

-Og‘aynilar, bugun qishlog‘imizga shayir Said Ahmad tashrif buyurdi,-deb ulug‘ yozuvchini saroyga to‘planganlarga tanishtiribdi.

Zalning u yer, bu yerida visir-visir ko‘paygach Said Ahmad:

-Rais bobo, men shayir emasman, yozuvchiman,-desa, kolxoz raisi:

-Jim o‘tiring, Siz men aytgandek xalq dilidan joy olgan shayirsiz, haqiqiy «yozuvchilar» esa mana bu tomonda,-dermish jahl bilan zal tomonga qo‘lini sermab»…