Минг йил… Ўйлаб кўрилса, жуда узоқ муддат. Масаланинг бошқа бир жиҳати ҳам бор. Маълумки, бу достон халқ шаъни, ғурур, ор-номус ҳақида. Орадан қарийб минг йил ўтиб, достон ўз эгаларининг қўлига, изму ихтиёрига росмана ўтганида ҳикмат бордек. Ҳикматки, миллатни жипсликка, қудратли бўлишга даъват, чақириқ. Назаримда, алп йигит минг йил наридан туриб бугунги ўзбек бўз болаларини ор-номусли бўлишга чорлаётгандек…

«АЛПОМИШ»ДАН АЙТАЙИНМИ, ЁРОНЛАР?!»
Филология фанлари доктори  Маматқул Жўраев билан
Фозил Фарҳод ўғли суҳбатлашди

     Туркий халқлар достонларининг учдан бирини Ўзбек фолклори намуналари ташкил этади. Энамнинг иниларим, сингилларимга айтган алласи, момом сўйлаган эртаклар ҳамон ёдимда. Бахшиларнинг тўйларда дўмбира чертиб, «Алпомиш»дан куйлаганларини, момом бетоб бўлиб қолганида бобом унга чанқовуз чалиб берганларини унутолмайман. Оҳанг¬лар тўлқинида кўнгилнинг қалқиши бошқача… Болалигимга зеб берган, шууримни, ғуруримни уйғотган бу хилқатнинг фолклор эканини кейинчалик англадим. Энди билсам, у ҳаётимизнинг мазмуни экан.
Сизларга ҳавола этилаётган суҳбатнинг саҳифаларга сиғмаган бўлакларини таҳририят тортмаларига авайлаб солиб қўйдик. Халқ оғзаки ижоди шунақа — саҳифаларга сиғмайдиган даражада мўл.Филология фанлари доктори, профессор Маматқул ЖЎРАЕВ билан кечган мусоҳабамиз ана шу бебаҳо хазина хусусида бўлди.

— Маматқул ака, Ватанимиз озодлигининг қутлуғ йигирма йиллиги тантаналари арафасида турибмиз. Ўтган даврда фолклоршунос олимлар томонидан амалга оширилган ишлар миқёси, албатта, таҳсинга лойиқ. Хусусан, достончилик, уни ўрганиш, тарғиб этиш бобида эришилган ютуқлар миллий ўзликни англаш, тарихимизни чуқур билиш, ёшларни ватанпарварлик руҳида тарбиялаш каби эзгу ишларда қўл келди. Миллат ўз қаҳрамонларини чинакамига таний бошлади…

Ўзбек халқ оғзаки ижодига қайси миқёсдан қарамайлик, муҳташамлиги, савлат-салобати билан ажралиб туради. Табиийки, бу шу халқнинг фарзанди сифатида ҳар биримизда ғурур-ифтихор туйғуларини уйғотади. Аммо ҳар соҳада бўлаётгани каби глобаллашув жараёнининг аччиқ меваси — маданиятлар тўқнашуви фолклоршунослик олдида ҳам кўндаланг турибди. Шундай аҳволда қандай қилиб ана шу миллий маданий меросимизни тўлалигича сақлаб қолиш, энг муҳими, ёш авлод қалбига жо этиш мумкин? Бинобарин, халқ оғзаки ижодининг аҳамияти, муҳимлиги архивларда, фондларда қанча қўлёзмалар, магнит ёзувлар ёки бўлмаса, қанча достонлар, туркумлар, айтимлар ва бош¬қа адабий ёдгорликлар борлиги билан эмас, ана шу маънавий хазинадан қанча ўқувчи, мухлис баҳраманд бўлгани билан белгиланади. Шундай эмасми?

— Асрлар нариким, халқ оғзаки ижоди бахши-шоирлар, эртакчилар, қўшиқчилар, аскиячилар ижросида сайқал топиб, ўз тингловчиларига жуда катта руҳий-маънавий қувват бериб келган. У ниҳоятда кенг қамровли, жанрлар нуқтаи назаридан ранг-баранг ҳамда бахшиларимизнинг ижодий салоҳияти ва бадиий маҳорати нуқтаи назаридан ҳайратланарли даражада гўзал бир бадиий силсила. Бу қадриятларни халқимиз кўз қорачиғидек асраб, ҳар бир авлод ўз бадиий-эстетик қарашлари, истеъдоди доирасида ривожлантириб, бизнинг кунларгача етказиб келган.

Одатда фолклор асарлар икки хил: ижро ва ижодкорлик ҳолатида яшайди. Бугун халқимиз фолклори фақат ижро ҳолатидагина эмас, ижодкорлик ҳолатида ҳам яшамоқда. Масалан, ҳозир эртаклар ижро этилаяпти, холос. Улар яратилмаяпти. Халқ термалари, қўшиқлар, мақоллар, латифалар, достонлар эса ҳам ижро этилаяпти, ҳам яратилаяпти.

Бошқа халқлардан фарқли ўлароқ бизда фолклорнинг жонли ижро ҳолати, хусусан, Шарқ халқлари маънавий-маданий тараққиётига катта таъсир кўрсатган ўзбек достончилиги анъаналари ҳозир ҳам давом этяпти.
Мамлакатимизда қадриятларимизга берилаётган эътибор боис яқин ўтмишда «Алпомиш» достонининг минг йиллигини кенг миқёсда нишонладик. Минг йил… Ўйлаб кўрилса, жуда узоқ муддат. Масаланинг бошқа бир жиҳати ҳам бор. Маълумки, бу достон халқ шаъни, ғурур, ор-номус ҳақида. Орадан қарийб минг йил ўтиб, достон ўз эгаларининг қўлига, изму ихтиёрига росмана ўтганида ҳикмат бордек. Ҳикматки, миллатни жипсликка, қудратли бўлишга даъват, чақириқ. Назаримда, алп йигит минг йил наридан туриб бугунги ўзбек бўз болаларини ор-номусли бўлишга чорлаётгандек…

Албатта, глобаллашув жараёнининг бир қатор ижобий ва салбий хусусиятлари дунёдаги барча халқларнинг, чунончи, ўзбек халқининг турмуш тарзида, маданиятида ҳам намоён бўлмоқда. Аммо бу ҳол авлодлараро давомийликнинг узилишига олиб келади, дея хавотирланиш ўринсиздир.

Энг қизиғи, саволда таъкидланган ўша маданиятлар тўқнашуви палласида бизнинг миллий меросимизга бошқа халқларнинг қизиқиши, эътибори тобора ортиб бормоқда. Ундан қолип, тарбия олишга майл кучли. Буни фолклоримиз дурдоналари — достонларимизни жаҳоннинг турли тилларида қайта-қайта чоп этилаётганида ҳам кўришимиз мумкин. Жумладан, «Алпомиш»нинг булунғурлик атоқли бахши Фозил Йўлдош ўғли куйлаган варианти Л.Пенковский таржимасида такрор-такрор Москвада, Бонн университети профессори Карл Райхел таржимаси билан Германияда нашр этилгани фикримизнинг далилидир. Германиялик олим ўз юртида «Равшан» (Э.Жуманбулбул ўғли куйлаган варианти) достонини ҳам изоҳ ва луғатлар билан нашр қилдирди.

Немис олимлари билан биргаликда амалга оширилган «Ўзбек халқ сеҳр¬ли эртаклари каталоги»нинг яратилиши ҳам қувонарли воқеа бўлди. Германиянинг Фрайбург шаҳридаги Алберт Людвиг университети профессори Габриелла Келлер хоним билан ҳамкорликда бир неча йил давомида ўзбек халқ сеҳрли эртаклари сюжетларини қиёсан ўргандик. Тад¬қиқотимиз давомида ўзбек халқ эртакларининг ниҳоятда ранг-баранг¬лиги, гўзаллиги ва дунё халқларида учрамайдиган кўплаб сюжетлар бизда мавжуд эканлиги маълум бўлди. Масалан, эртакларимизда 1000 дан зиёд сюжетлар ва улардан ҳар бирининг ўнлаб вариантлари борлиги аниқланди. Бу сюжетларни топиш учун 10 минг¬га яқин эртакни кўриб чиқдик. Ҳозир уларни дунёнинг бошқа халқ¬лари эртак сюжетлари билан солиштираяпмиз. Тадқиқот якунлангач, 1000 дан зиёд сюжетлардан айнан қайси қисми жаҳон халқларида борлиги, қайси қисми фақат ўзбекларгагина хос экани маълум бўлади ва хал¬қимизнинг эртак сюжетлари ҳам жаҳон халқлари эртаклари сюжети каталогидан ўзининг муносиб ўрнини эгаллайди.

Бизнинг меросимизга нафақат Ғарб, балки Шарқ халқларининг ҳам қизиқиши катта. Яқинда Жанубий Корея Республикасида «Марказий Осиё мифлари, достонлари ва эртакларини тадқиқ этиш ва уларнинг рақамли архивини яратиш» мавзусидаги катта илмий лойиҳа устида иш бошланди. Унга кўра тадқиқот доирасида «Алпомиш», «Гўрўғли», «Орзугул», «Рустамхон» каби достонлар кореялик олимлар томонидан қиёсий ўрганилади. Бошлаган ишларимизнинг амалий натижаси ўлароқ, «Алпомиш» достони корейс тилига таржима қилинмоқда.

Шунингдек, Жанубий Кореянинг Сеул университети дотсенти Инг Киёнг О хоним буюк қаҳрамонлик эпослари — «Алпомиш» ҳамда «Жумонг»ни қиёсан ўрганишга киришди. Олиманинг таъкидлашича, ўн беш йилча илгари «Алпомиш» дос¬тонининг бир парчасини инглиз тилида ўқигандан буён унга меҳри тушиб қолган. Алпомишга, унинг қаҳрамонлигига, бу достонни яратган халқ¬қа муҳаббати ошган. Ниҳоят, у ўтган йили Алпомиш юртида ўз тадқиқотини бошлади. Ўтган вақт оралиғида она тилимизни пухта ўрганди, мақолалар ёзди. Энг қизиғи, Инг Киёнг О хоним инглиз тилини мукаммал билишига қарамай, диссертация ишини ўзбек тилида ёзаяпти. Буни ҳам олиманинг халқимизга, унинг бадиий меросига бўлган катта муҳаббати, ҳурматининг намунаси, дейиш мумкин.

Тадқиқотда ҳар иккала достоннинг ўхшаш ва фарқли жиҳатлари аниқланиб, мотивлар тизими ва образлар силсиласи ўрганилади. Ишонаманки, ушбу тадқиқот ор¬қали дунё фани «Алпомиш» достонини яна бир бор кашф этади. Икки миллат қадриятларида яқинлик, муштараклик ниҳоятда кўп. Шу боис, достон кореяликларга ҳам манзур бўлишига ишонамиз.

Дарҳақиқат, ўзбек достончилиги дунё халқлари эпик ижодиёти тизимида ғоятда улкан мавқени эгаллайди. Бунинг яна бир исботи тариқасида 2007 йилда Туркияда нашр этила бошланган «Туркий халқлар достонлари» кўп жилдлигини келтириш мумкин. 150 жилд бўлиши режалаштирилган ана шу кўп жилдликнинг даст-лабки 49 жилдини ўзбек халқ достонлари ташкил этади.

Биламизки, дунёда туркий халқлар кўп, уларнинг достонлари ҳам салмоқли. Аммо кўп жилдликнинг учдан бир қисми бизнинг достонлар экани халқимизнинг бадиий, маданий мероси нақадар улканлигидан далолат. Ҳозир унинг илк томлари — «Алпомиш», «Эрали ва Шерали», «Маликаи айёр», «Ойчинор» достонлари икки тилда — ўзбек ва турк тилларида чоп этилди.

— Юз йил аввал достон ижро этган бахши билан ҳозирги бахшилар орасида каттагина тафовут бор. Биргина Фозил Йўлдош ўғли ёд билган қатор достонларни санасак ё унинг бир неча кунлаб тўхтовсиз достон куйлаганидан сўйласак, бугун чўнтагида «сот¬ка»си бор авлод ишонқирамайди. Назаримда, ўтган асрда яратилган техникаларнинг ўзи ҳам қайсидир маънода бу айирма (тафовут)ларга таъсир этгандек.
Айтмоқчи бўлганим, инсон ақлу шуури тараққий этиб, компютерлару интернет оламида «сузиб юрган» ахборотлар орасида фолк¬лор асарлар биқилиб қолмасмикан?

— Ҳозир халқ достончилиги ўзининг жонли ижрочилик анъаналарини сақлаб келаяпти, бахши билан тинг¬ловчилар аудиторияси ўртасидаги бевосита мулоқотга асосланган достон ижрочилиги давом этмоқда. Тўғри, Фозил бахши цингари бахшиларнинг пайдо бўлиши — қийин масала. Уларнинг буюклиги ҳам шунда!
Сиз айтган ўша чўнтагида «сотка»си бор авлод қўл телефони орқали бахшилар тўй-ҳашамларда ижро этган достонларнинг видео, «МП 3» форматдаги шаклларини томоша қиляпти, эшитаяпти. Бу ҳам бир томошабинлик, тингловчилик. ОАВ, компютерлар эса халқ достонларининг энг гўзал намуналарини янада кенгроқ кўламда оммалаштиришнинг катта имкониятларини юзага келтирди. Мен бу ўринда достонларимизнинг алоҳида китоблар ҳолида нашр этилиши, эпик сюжетлар асосида суратга олинган мултфилм ва бадиий филм¬лар, «Алпомиш» достони асосида яратилган саҳна асарлари — спектакл¬лар, бахши-шоирлар ва жировларнинг анъанавий кўрик-танловлари, чечан бахшиларнинг халқ сайиллари, байрам ва оммавий тадбирлардаги иштироки ҳамда бахшиёна усулда ижро этилаётган қўшиқларни назарда тутмоқдаман. Саволингизга жавобан давр¬нинг ниҳоятда ривожланганига қарамай, “Жумонг” телесериалининг ҳамон экранлардан тушмай келаётганини мисол келтириш мумкин. Авлодлар тарбиясига хизмат қиладиган, уларда ватанпарварлик туйғуларини уйғота оладиган асарлар ҳеч қачон эскирмайди.

Хуллас, достонларнинг халқ орасида оммалашиш усуллари кўп. Демак, эндиликда «Алпомиш», «Гўрўғли», «Кунтуғмиш», «Тоҳир ва Зуҳра» цингари бебаҳо достонларни аудио ва видео материаллар ёзилган КД диск илова қилинган ҳолатда нашр этиш, бадиий сериаллар, мулт¬фильмлар кўринишида суратга олишни йўлга қўйиш лозим. Улар асосида дунёнинг шоҳ кино асарлари билан тенглаша оладиган мукаммал бадиий филмлар яратиш мумкин.

Мамлакатимизда фолклор асарларини, айниқса, достонларимизни фақатгина ёзиб олиш ва нашр этиш билан чегараланиб қолмасдан, уларни теран тадқиқ этиш жараёни бир дам бўлсин тўхтамаганини алоҳида таъкидлаш керак. Умуман, фольклоршуносликда ўтган асрнинг бошларидан ҳозиргача амалга оширилган илмий ишларга назар ташлайдиган бўлсак, иккита жиҳат эътибормизни тортади:

— биринчидан, устоз фольклоршунос олимларимиз ҳамда янги авлод олимлари халқ достонларини, фолклор асарларини катта машаққат ва ўз фидойиликлари эвазига тўплаганлар. Бобо бахшилар анъаналарини давом эттиришга майли бор иқтидорлар излаб топилди, йўлга солинди. Натижада йўқолиб кетиши муқаррар бўлган бахшичилик анъаналари сақлаб қолинди.

ЎзРФА Тил ва адабиёт институти Фолклор архивида бугунги кунда 2 минг сақлов бирлигидан ортиқроқ фолклор материаллари, шу жумладан, 1960 йилдан кейинги фолклор экспедицияларида магнит тасмаларига ёзиб олинган асарларнинг нодир фоноёзувлари сақланмоқда.

Шу ўринда бир нарсага эътиборингизни қаратмоқчиман: фолклор меросимизни жамлаш жараёни бошланган пайтда ҳозиргидек техника воситалари бўлмаган. Шу боис, достонлар қўлда ёзиб олинган. Биргина Фозил Йўлдош ўғли ижросидан ёзиб олинган «Алпомиш»нинг назмий қисмининг ўзи 13715 мисрани ташкил этганини инобатга олсак, бу жараён нақадар машаққатли кечганини тасаввур қилиш мумкин;

— иккинчидан, фолклор асарларни нашр этиш, оммалаштириш ишлари кенг йўлга қўйилди ва тадқиқ этилди.
«Алпомиш» достони халқимиз ҳаётига шу қадар чуқур сингиб кетганки, кейинги йилларда бир неча марта нашр этилиб, анчагина нусхада чиқарилганига қарамасдан қайта нашрга эҳтиёж сезилмоқда. Бу дегани достон ўқилаяпти, ўрганилаяпти, идрок этиляпти, халқимизнинг кўнгил мулкига айланмоқда. Яқиндагина унинг лотин ёзувидаги нусхаси ҳам чоп этилди. Китобда Ўзбекистон халқ рассоми, мусаввир В.Кайдалов суратларидан фойдаланилди. Бунинг натижасида достон нашри янада мукаммаллашди.

Раҳматулла Юсуф ўғли репертуаридаги «Гўрўғли» туркумига кирувчи дос¬тонлар тўла нашрга тайёрланиб, асосий қисми «Гўрўғлининг туғилиши», «Авазхон», «Гўрўғли достонлари» номи билан нашр этилди. 2006 йилда эса «Гўрўғли» достонлари тўла ҳолда нашр¬дан чиқди. Ўзбек эпосининг қадимий намуналаридан бири — «Эдиге» («Тулумхўжа») достони, Хоразм «Гўрўғли» достонларининг яхлит нашри, ишқий-романтик достонлардан ташкил топган тўрт жилдлик «Ошиқнома» туркуми, афсона ва ривоятлардан тузилган «Эл деса Навоийни», «Ҳазрат Мир Алишер Навоий ҳақидаги ривоятлар», «Ипак йўли афсоналари», «Бухоро афсоналари» тўпламлари чоп қилинди.

Аммо халқимиз бадиий даҳосининг улкан ёдгорликлари сирасига кирувчи «Қиронхон», «Эрназархон», «Темурхон подшо», «Раъно ва Сухангул», «Олтин қобоқ», «Оллоназар-Олчинбек», «Жаҳонгир», «Зарнигор», «Дилором», «Назар ва Оқбўтабек», «Шохдорхон», «Сумбулсоч бека», «Келиной», «Маҳлуқо» каби ўнлаб халқ дос¬тонлари, ўзбек маросим фолклорининг кўплаб жанрларига оид бадиий матнлар, мифлар, афсоналар, ривоятлар, ирим-сиримлар, халқ таъбирлари, болалар ўйин фолклори, шомон маросимлари фолклори, сўз магияси билан алоқадор фолклор асарлар, термалар, халқ қиссалари эса ҳалигача чоп эттирилгани йўқ.

Фолклорни текстологик ўрганиш ва нашр этишда Ўзбекистонда тўпланган тажриба ва амалий ишлар янада йирик нашрларни амалга оширишга имкон беради. Эндиликда мамлакатимизда фолклор асарларини тўплаш, нашр этиш ва илмий ўрганиш борасида ҳозирга қадар бажарилган илмий-ижодий тажрибаларни умумлаштирган ҳолда ўзбек фолклори дурдоналарининг яхлит бадиий тизим сифатидаги мукаммал нашрини амалга ошириш фурсати етди.
Республика Вазирлар Маҳкамасининг 2010 йил 7 октябрдаги «2010-2020 йилларга мўлжалланган номоддий маданий мерос обЪектларини муҳофаза қилиш, асраш, тарғиб қилиш ва улардан фойдаланиш Давлат дастурини тасдиқлаш тўғрисида»ги қарори халқ оғзаки бадиий ижоди асарларининг юз жилдлик мукаммал наш-рини тайёрлаш ва чоп этишдек эзгу орзуга қанот бахш этди. Шу кунларда Тил ва адабиёт институтида «Ўзбек фолклори ёдгорликлари» 100 жилд¬лигини нашрга тайёрлаш ва уни текс¬тологик ўрганиш масалалари» мавзусидаги фундаментал илмий тадқиқот лойиҳасини тайёрлаш устида иш олиб борилмоқда. Халқимиз бадиий тафаккурининг тарихий-тадрижий ривожи ва тараққиёт қонуниятларини ўзида акс эттирадиган мукаммал кўпжилдликни яратишга қаратилган бу илмий лойиҳани амалга оширишдан кўзлаган асосий мақсад асарлар матни, нотаси ва изоҳлари билан нашрга тайёрлаш натижасида халқ ижодиётининг энг сара намуналари жамланмасини яратишдир.

Фолклоршунослик тарихида илк бор яратилиши мўлжалланаётган мазкур юз жилдлик ўзбек халқ оғзаки поетик ижоди асарларининг ҳозирга қадар ёзиб олинган энг мукаммал намуналарини ўз ичига қамраб олади. Юз жилдликнинг дастлабки беш жилдини «Алпомиш» достони ташкил этади. Маълумки, достоннинг 20 дан ортиқ варианти архивимизда сақланмоқда. Уларнинг ҳар биттасини алоҳида-алоҳида асар сифатида нашр қилиш мумкин. Бироқ биз имкониятдан келиб чиққан ҳолда 5 та вариант¬ни бериш мўлжалимиз бор.

«Ўзбек фолклори ёдгорликлари»нинг 54 жилди халқ достонлари, китобий достонлар, тарихий достонлар, 6 жилди халқ қиссалари, 12 жилди халқ қўшиқлари ва маросим фолклори, 4 жилди миф, афсона ва ривоятлар, 12 жилди эртаклар, 5 жилди нақл, латифа, лоф ва оғзаки ҳикоялар, 5 жилди олқиш, қарғиш, афсун-авраш, топишмоқ ва мақоллар, 5 жилди аския, оғзаки драма, қўғирчоқ ўйин, болалар фолклори ва ўйин фолклори, 2 жилди дўмбира куйлари ва кўрсаткичлардан иборат бўлиши кўзда тутилган. Ҳар бир жилд асар матни, сўзбоши-тадқиқот, изоҳлар, луғатлар, библиографик кўрсаткич ҳамда зарур ҳолатларда нота ёзувлари, фото, аудио ва видео материаллар ёзилган компакт-диск, рус ва инг¬лиз тилларидаги аннотация билан таъминланади.
Давлат дастури доирасига кирган яна бир ижро фольклор экспедицияларини ўтказиш. Шу кунларда жорий йилнинг центябр ойида Фарғона водийсида ўтказиладиган фолклор экс¬педицияга тайёргарлик жараёни кетаяпти. Кейинчалик режа асосида мамлакатимизнинг бошқа жойларида ҳамда ўзбеклар яшайдиган қўшни давлатлар ҳудудларида ҳам фолклор экс¬педициясида бўлиб, ҳозиргача ёзиб олинмаган қўшиқ, эртак ва достонларни тўплаш режалаштирилган.

— Бахшиларимиз томонидан яратилган кўпгина достонларнинг сюжетлари бошқа туркий халқларда ҳам мавжудлигини яхши биламиз. Айтинг-чи, фолклорда халқлар орасида кўчиб юрувчи — сайёр сюжетларни ўрганиш қай даражада?

— Гапингизда жон бор. Бироқ, масалан, «Гўрўғли» достонлари бошқа кўплаб туркий халқларда мавжуд бўлса-да, ўзбек бахшиларичалик кенг кўламда, ранг-баранг қилиб айта олган бирорта ижрочи бошқа жойда учрамайди. Чунки бу достон бизда — шу ўлкада куртак очиб, қанот ёзган.

Ўзбек халқи эпик тафаккурининг ноёб дурдонаси бўлган «Гўрўғли» дос¬тонлари халқимиз орасида икки тал¬қинда учрайди. Биринчиси Булун¬ғур, Нарпай, Қўрғон, Нурота, Шаҳрисабз, Шеробод, Пискент достончилик мактаблари, шунингдек, Жанубий Тожикистонда яшовчи ўзбек-лақайлар ва Фарғона водийси бахшилари репертуарида тарқалган дос¬тонлар «Шар¬қий талқин» деб ном олган. Иккинчиси эса «Гўрўғли» достонларининг Хоразм версияси» тарзида оммалашган. Ҳатто Гўрўғли шажараси билан боғлиқ «Авазхон», «Ҳасанхон», «Равшан», «Нурали» цингари туркумлар яратилган. Фолклор архивимизда «Гўрўғли» достонларининг ўзбек бахшиларидан ёзиб олинган 100 дан ортиқ намунаси сақланади. Ҳозирги кунда ана шу достонларнинг тарихий асослари, қадимий мифологик илдизлари, эпик матн бадиати, сюжет ва мотивлар таркиби, образлар силсиласи юзасидан илмий тадқиқотлар олиб борилаяпти.

Эндиликда достон, эртак, афсона ва ривоятларимиз туркий халқларнинг фолклор мероси билан қиёсий жиҳатдан ўрганилаяпти. Ана шу қиёсий-типологик тадқиқотлар асносида кўплаб қадимий эпик сюжетларнинг келиб чиқиш тарихи, архаик қатламига мансуб мифологик илдизлари аён бўлди.

Кейинги йилларда ёш фолклоршунос олимлар «Гўрўғлининг туғилиши», «Ҳурлиқо ва Ҳамро», «Ёзи билан Зебо», «Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам», «Ширин билан Шакар», «Юсуф ва Аҳмад», «Оллоназар-Олчинбек» достонларини шу йўналишда тадқиқ этишди. Шу кунларда «Орзигул», «Вомиқ ва Узро», «Лайли ва Мажнун», «Мисқол пари», «Эдиге» («Тулумхўжа»), «Тоҳир ва Зуҳра» достонларининг ўзбек ва бошқа туркий халқ¬лар версияларини қиёсий-типологик жиҳатдан тадқиқ этиш ишлари амалга оширилмоқда.

— Дарвоқе, «Тоҳир ва Зуҳра»! Биз уни кўпроқ ўша машҳур филм орқали таниймиз. Билишимизча, достоннинг ўлкамизда ва бошқа халқларда бир-биридан гўзал вариант ва версиялари мавжуд…

— Рост гап. Айни пайтда чинакам муҳаббатнома тимсоли — «Тоҳир ва Зуҳра» достонининг ўзбек бахшиларидан ёзиб олинган вариантлари, қўлёзма ва тошбосмалар кўринишида оммалашган қисса (халқ китоби) тарзидаги намуналари ҳамда унинг бош¬қа туркий халқлардаги версиялари ҳам ўрганиляпти. Илмий тадқиқотлар шуни кўрсатмоқдаки, «Тоҳир ва Зуҳра» сюжети ХИВ-ХВ асрларда Ўзбекистон ҳудудида яратилган. Машҳур шоир Сайёдий томонидан яратилган «Тоҳир ва Зуҳра» достони таъсирида кейинчалик бу асар сюжети бошқа туркий халқлар орасида тарқалиб кетган. Бош¬қа талқинлар ўрганилганда шу нарса аниқ бўлдики, достонни ҳар бир халқ ўзича кашф этганлиги сабабли асар сюжетининг бир-биридан гўзал намуналари юзага келган.

Маълумки, достоннинг ўзбек фолк¬лоридаги вариантларида қаҳрамонлар тақдири турлича талқин қилинган: Раҳматулла Юсуф ўғли куйлаган «Тоҳир ва Зуҳра» достонида тасвирланишича, Зуҳра якка ўзи севгилисининг қабрига боради-да, «Ором олай, менга тезроқ қўйнинг оч!» деб ерга мурожаат қилади. Шунда Тоҳир қабрининг ёнбошидан эшик очилиб, Зуҳра ичкарига кириб абадий уйқуга кетади ва эшик ёпилади. Бахши талқинича, «Қоработир қаттиқ рашк қилиб, жоҳил, ахмоқ, баччағар, ор-номусга чидай олмай, Зуҳранинг қабри қошига бориб, ўз кўксига ўзи ханжар билан бир уриб, ҳалок бўлди. Қоработирнинг ўзидан ҳам уч ҳисса ахмоқ синглиси бор эди. У «Менинг акам қандай одам, жондай одам. Зуҳра бўлса қиёматда менинг акамнинг ёри бўлиши керак», деб Қоработирни Тоҳир билан Зуҳранинг ўртасига кўмдирди… Қоработирнинг қабридан оқбош кўкариб чиқиб, чақир тикан бўлиб кетди. Тоҳирнинг қабридан нопармон, Зуҳранинг қабридан қизил печак гул кўкариб, нопармон печак гул билан қизил печак гул бир-бирига чирмашиб кетди. Оқбош бўлса ўртада қисилиб, қувраб қолди». Достоннинг бу вариантида Зуҳранинг ўз ёри мозорига кириб кетиши қаҳрамоннинг ер остида деб тасаввур қилинган «ўзга олам»га сафар қилиши мотивининг ўзига хос эпик талқинидир.

Достоннинг Зоҳир шоир Қўчқор ўғли ижро этган вариантининг ўзбек фолклоридаги бошқа вариантлари ва туркий халқлар версияларидан фарқ¬ланиб турадиган ўзига хос жиҳатларидан энг асосийси, достон охирида ошиқ-маъшуқларнинг мурод-мақсадига етишидир.

Бу вариантда анъанавий эпик сюжет ечими кучли ўзгаришга учраган бўлиб, қаҳрамонларнинг ўлиши ва қабрларидан гул (дарахт, бута) ўсиб чиқиши мотиви учрамайди. Бундай эпик талқин достоннинг уйғур версия¬сига ҳам хос хусусият. Унда тасвирланишича, Зуҳра ўзи билан бирга келган қизлар инжу маржонларни териш билан андармон бўлиб қолганида Тайи (яъни Тоҳир)нинг мозори устига қурилган гумбазга киради ва қабр очилиб, қиз тириклайин гўр ичига кириб ғойиб бўлади.

Туркман шоири Мулланафас тал¬қинича, Исо алайҳиссалом билан ҳазрати Хизр Зуҳра ва Тоҳирнинг қабри ёнига келиб, «Эй болаларим, бугун сизларнинг тўйингиз, туринглар!» деб кўздан ғойиб бўлишгач, улар тириладилар. Асар сўнггида эпик қаҳрамонларнинг тирилиши туркий халқлар дос¬тонларининг анъанавий мотивлардан бири ҳисобланади. «Қўзи Кўрпеч ва Баян сулув» достонининг бошқирд версиясида Баян (Маянҳилиу) йиғлаб ўтирганида «яшил ҳасса ушлаган, оқ кийимлик, оппоқ соқолли бир чол пайдо бўлиб, йигитни уч кунга тирилтиради. Қаҳрамоннинг ўлиб-тирилиши мотиви мазкур эпоснинг қозоқ ва олтой версияларида ҳам мавжуд.

Қайд қилиш жоизки, вафот этган қаҳрамонларнинг ғайриоддий мифологик ҳомийлар кўмагида қайта тирилиши мотиви ўзбек фолклоридаги «ошиқ» туркумига мансуб достонлардан бири — «Гулшоҳ ва Варқа»да ҳам учрайди. Нуротанинг Қоракиса қишлоғида яшаган Раҳматулла Юсуф ўғли «Хизр мисол чол» ўзининг ҳассаси билан туртганида қаҳрамонларнинг тирилиши лавҳасини шундай тасвирлаган:

«Шайдулло», деб етди биров мастона,
Қўлида ҳассаси, бошида кулоҳ,
Уйга кирди Хизр мисол девона,
Ҳассасиман ўликларни бир урди,
Гулшоҳ билан Варқа чучкириб турди.

«Тоҳир ва Зуҳра» достонининг Шарқ¬шунослик институти фондида сақланаётган 4997-рақамли қўлёзма нусхасида воқеалар ривожи қаҳрамонларнинг тирилиши ва мурод-мақсадига етишиши билан якунланади. Муаллифи номаълум бўлган бу қўлёзмада тасвирланишича, Одилшоҳнинг қизи Моҳим Тоҳир ва Зуҳранинг ўлганини эшитиб, лашкар билан Бобохондан ўч олиш учун келади. Моҳим уларнинг мозори олдига бориб: «Сизларни тирик ҳолда кўрмадим», деб нола қилиб, Тоҳир билан Зуҳранинг тирилишини худодан сўрайди. Моҳимнинг илтижоси ижобат бўлиб, улар тирилади ва мурод-мақсадига етишади.

Сюжетнинг бундай тугалланма билан якунланиши халқнинг идеалига мос келиши билан характерланади. Чунки халқ адолатсизлик қурбони бўлган эпик қаҳрамонларнинг бахтли бўлишини орзу қилгани учун ҳам Зуҳра билан Тоҳирнинг севгиси тўғрисидаги эртак ва афсоналар ана шундай саодатли лавҳа билан якун топишини истаган.
Айни кунларда достоннинг Зоҳир Қўчқор ўғлидан ёзиб олинган вариантини нашрга тайёрламоқдамиз. Келгусида «Тоҳир ва Зуҳра» достонининг туркий халқлар фольклорида қайд этилган энг яхши намуналарини ҳам ўзбек тилига таржима қилиб, «халқ муҳаббатномаси»ни яхлит бир куллиёт қилиш ниятидамиз. Достоннинг туркий халқлар орасидаги версияларини қиёсий нашр этиш фолклор текс¬тологиясидаги жиддий янгиликлардан бири бўлади.

— Янги аср соҳа ходимлари елкасига янги-янги талабларни юкламоқда. ХХИ аср фолклоршунослари нималарга кўпроқ эътибор бермоқдалар?

— Бугун ўзбек фолклоршунослигининг янги авлоди шаклланди. Бу авлод ўзининг салафларидан назарий жиҳатдан қамрови анчагина кенг¬лиги ва илмий тадқиқотлар методологиясининг чуқурлиги билан фарқ қилади.
Эндиликда халқимиз яратган улкан бадиий мероснинг моҳиятини дунё миқёсида кўрсатиб бериш, фолклор ёдгорликларимизни жаҳон маданий қадриятлари контекстида тадқиқ этиш даври келди. Чунки бугун дунё фолк¬лоршунослигининг қамрови кенгайиб кетди. Бинобарин, тадқиқотчининг қўл остида материал қанчалик кўп бўлса, иш шунчалик мукаммал, илмий жиҳатдан кўпроқ далилланган бўлади. Ёш олимларимиз хорижий тилларни яхши билгани туфайли халқаро илмий анжуманларда қатнашиш, хорижий мамлакатларнинг нуфузли илмий журналларида мақолалар чиқариш ва интернет тармоғи орқали жаҳоннинг бош¬қа мамлакатларида олиб борилаётган фолклорчилик изланишларни ўқиб-ўрганиб, фолклоршунос олимлар ҳамда илмий марказлар билан мулоқот ўрнатиб келишмоқда. Шу туфайли улар ўз тадқиқотларига дунё халқлари фолклори материалларини ҳам жалб қилишаяпти ва бу тажриба ўзбек фолк¬лор¬шунос¬лигининг энг янги ютуқларини жаҳон миқёсида кенг кўламда оммалаштириш имконини ҳам бераяпти. Ҳозир фанга кириб келаётган янги авлод вакилларининг кўпчилигида ана шу жиҳатлар мавжудлиги менда ўзбек фолклоршунослиги истиқболи ойдин бўлишига катта умид уйғотади.

— Мазмунли суҳбатингиз учун раҳмат.

ALPOMISH»DAN AYTAYINMI, YORONLAR?!
Filologiya fanlari doktori  Mamatqul Jo’raev bilan
Fozil Farhod o’g’li suhbatlashdi

Turkiy xalqlar dostonlarining uchdan birini O’zbek folklori namunalari tashkil etadi.  Enamning inilarim, singillarimga aytgan allasi, momom so’ylagan ertaklar hamon yodimda. Baxshilarning to’ylarda do’mbira chertib, «Alpomish»dan kuylaganlarini, momom betob bo’lib qolganida bobom unga chanqovuz chalib berganlarini unutolmayman. Ohang¬lar to’lqinida ko’ngilning qalqishi boshqacha…Bolaligimga zeb bergan, shuurimni, g’ururimni uyg’otgan bu xilqatning folklor ekanini keyinchalik angladim. Endi bilsam, u hayotimizning mazmuni ekan.Sizlarga havola etilayotgan suhbatning sahifalarga sig’magan bo’laklarini tahririyat tortmalariga avaylab solib qo’ydik. Xalq og’zaki ijodi shunaqa — sahifalarga sig’maydigan darajada mo’l.Filologiya fanlari doktori, professor Mamatqul JO’RAEV bilan kechgan musohabamiz ana shu bebaho xazina xususida bo’ldi.

— Mamatqul aka, Vatanimiz ozodligining qutlug‘ yigirma yilligi tantanalari arafasida turibmiz. O‘tgan davrda folklorshunos olimlar tomonidan amalga oshirilgan ishlar miqyosi, albatta, tahsinga loyiq. Xususan, dostonchilik, uni o‘rganish, targ‘ib etish bobida erishilgan yutuqlar milliy o‘zlikni anglash, tariximizni chuqur bilish, yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash kabi ezgu ishlarda qo‘l keldi. Millat o‘z qahramonlarini chinakamiga taniy boshladi…
O‘zbek xalq og‘zaki ijodiga qaysi miqyosdan qaramaylik, muhtashamligi, savlat-salobati bilan ajralib turadi. Tabiiyki, bu shu xalqning farzandi sifatida har birimizda g‘urur-iftixor tuyg‘ularini uyg‘otadi. Ammo har sohada bo‘layotgani kabi globallashuv jarayonining achchiq mevasi — madaniyatlar to‘qnashuvi folklorshunoslik oldida ham ko‘ndalang turibdi. Shunday ahvolda qanday qilib ana shu milliy madaniy merosimizni to‘laligicha saqlab qolish, eng muhimi, yosh avlod qalbiga jo etish mumkin? Binobarin, xalq og‘zaki ijodining ahamiyati, muhimligi arxivlarda, fondlarda qancha qo‘lyozmalar, magnit yozuvlar yoki bo‘lmasa, qancha dostonlar, turkumlar, aytimlar va bosh¬qa adabiy yodgorliklar borligi bilan emas, ana shu ma’naviy xazinadan qancha o‘quvchi, muxlis bahramand bo‘lgani bilan belgilanadi. Shunday emasmi?

— Asrlar narikim, xalq og‘zaki ijodi baxshi-shoirlar, ertakchilar, qo‘shiqchilar, askiyachilar ijrosida sayqal topib, o‘z tinglovchilariga juda katta ruhiy-ma’naviy quvvat berib kelgan. U nihoyatda keng qamrovli, janrlar nuqtai nazaridan rang-barang hamda baxshilarimizning ijodiy salohiyati va badiiy mahorati nuqtai nazaridan hayratlanarli darajada go‘zal bir badiiy silsila. Bu qadriyatlarni xalqimiz ko‘z qorachig‘idek asrab, har bir avlod o‘z badiiy-estetik qarashlari, iste’dodi doirasida rivojlantirib, bizning kunlargacha yetkazib kelgan.
Odatda folklor asarlar ikki xil: ijro va ijodkorlik holatida yashaydi. Bugun xalqimiz folklori faqat ijro holatidagina emas, ijodkorlik holatida ham yashamoqda. Masalan, hozir ertaklar ijro etilayapti, xolos. Ular yaratilmayapti. Xalq termalari, qo‘shiqlar, maqollar, latifalar, dostonlar esa ham ijro etilayapti, ham yaratilayapti.
Boshqa xalqlardan farqli o‘laroq bizda folklorning jonli ijro holati, xususan, Sharq xalqlari ma’naviy-madaniy taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatgan o‘zbek dostonchiligi an’analari hozir ham davom etyapti.
Mamlakatimizda qadriyatlarimizga berilayotgan e’tibor bois yaqin o‘tmishda «Alpomish» dostonining ming yilligini keng miqyosda nishonladik. Ming yil… O‘ylab ko‘rilsa, juda uzoq muddat. Masalaning boshqa bir jihati ham bor. Ma’lumki, bu doston xalq sha’ni, g‘urur, or-nomus haqida. Oradan qariyb ming yil o‘tib, doston o‘z egalarining qo‘liga, izmu ixtiyoriga rosmana o‘tganida hikmat bordek. Hikmatki, millatni jipslikka, qudratli bo‘lishga da’vat, chaqiriq. Nazarimda, alp yigit ming yil naridan turib bugungi o‘zbek bo‘z bolalarini or-nomusli bo‘lishga chorlayotgandek…
Albatta, globallashuv jarayonining bir qator ijobiy va salbiy xususiyatlari dunyodagi barcha xalqlarning, chunonchi, o‘zbek xalqining turmush tarzida, madaniyatida ham namoyon bo‘lmoqda. Ammo bu hol avlodlararo davomiylikning uzilishiga olib keladi, deya xavotirlanish o‘rinsizdir.
Eng qizig‘i, savolda ta’kidlangan o‘sha madaniyatlar to‘qnashuvi pallasida bizning milliy merosimizga boshqa xalqlarning qiziqishi, e’tibori tobora ortib bormoqda. Undan qolip, tarbiya olishga mayl kuchli. Buni folklorimiz durdonalari — dostonlarimizni jahonning turli tillarida qayta-qayta chop etilayotganida ham ko‘rishimiz mumkin. Jumladan, «Alpomish»ning bulung‘urlik atoqli baxshi Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li kuylagan varianti L.Penkovskiy tarjimasida takror-takror Moskvada, Bonn universiteti professori Karl Rayxel tarjimasi bilan Germaniyada nashr etilgani fikrimizning dalilidir. Germaniyalik olim o‘z yurtida «Ravshan» (E.Jumanbulbul o‘g‘li kuylagan varianti) dostonini ham izoh va lug‘atlar bilan nashr qildirdi.
Nemis olimlari bilan birgalikda amalga oshirilgan «O‘zbek xalq sehr¬li ertaklari katalogi»ning yaratilishi ham quvonarli voqea bo‘ldi. Germaniyaning Frayburg shahridagi Albert Lyudvig universiteti professori Gabriella Keller xonim bilan hamkorlikda bir necha yil davomida o‘zbek xalq sehrli ertaklari syujetlarini qiyosan o‘rgandik. Tad¬qiqotimiz davomida o‘zbek xalq ertaklarining nihoyatda rang-barang¬ligi, go‘zalligi va dunyo xalqlarida uchramaydigan ko‘plab syujetlar bizda mavjud ekanligi ma’lum bo‘ldi. Masalan, ertaklarimizda 1000 dan ziyod syujetlar va ulardan har birining o‘nlab variantlari borligi aniqlandi. Bu syujetlarni topish uchun 10 ming¬ga yaqin ertakni ko‘rib chiqdik. Hozir ularni dunyoning boshqa xalq¬lari ertak syujetlari bilan solishtirayapmiz. Tadqiqot yakunlangach, 1000 dan ziyod syujetlardan aynan qaysi qismi jahon xalqlarida borligi, qaysi qismi faqat o‘zbeklargagina xos ekani ma’lum bo‘ladi va xal¬qimizning ertak syujetlari ham jahon xalqlari ertaklari syujeti katalogidan o‘zining munosib o‘rnini egallaydi.
Bizning merosimizga nafaqat G‘arb, balki Sharq xalqlarining ham qiziqishi katta. Yaqinda Janubiy Koreya Respublikasida «Markaziy Osiyo miflari, dostonlari va ertaklarini tadqiq etish va ularning raqamli arxivini yaratish» mavzusidagi katta ilmiy loyiha ustida ish boshlandi. Unga ko‘ra tadqiqot doirasida «Alpomish», «Go‘ro‘g‘li», «Orzugul», «Rustamxon» kabi dostonlar koreyalik olimlar tomonidan qiyosiy o‘rganiladi. Boshlagan ishlarimizning amaliy natijasi o‘laroq, «Alpomish» dostoni koreys tiliga tarjima qilinmoqda.
Shuningdek, Janubiy Koreyaning Seul universiteti dotsenti Ing Kiyong¬ O xonim buyuk qahramonlik eposlari — «Alpomish» hamda «Jumong»ni qiyosan o‘rganishga kirishdi. Olimaning ta’kidlashicha, o‘n besh yilcha ilgari «Alpomish» dos¬tonining bir parchasini ingliz tilida o‘qigandan buyon unga mehri tushib qolgan. Alpomishga, uning qahramonligiga, bu dostonni yaratgan xalq¬qa muhabbati oshgan. Nihoyat, u o‘tgan yili Alpomish yurtida o‘z tadqiqotini boshladi. O‘tgan vaqt oralig‘ida ona tilimizni puxta o‘rgandi, maqolalar yozdi. Eng qizig‘i, Ing Kiyong O xonim ingliz tilini mukammal bilishiga qaramay, dissertatsiya ishini o‘zbek tilida yozayapti. Buni ham olimaning xalqimizga, uning badiiy merosiga bo‘lgan katta muhabbati, hurmatining namunasi, deyish mumkin.
Tadqiqotda har ikkala dostonning o‘xshash va farqli jihatlari aniqlanib, motivlar tizimi va obrazlar silsilasi o‘rganiladi. Ishonamanki, ushbu tadqiqot or¬qali dunyo fani «Alpomish» dostonini yana bir bor kashf etadi. Ikki millat qadriyatlarida yaqinlik, mushtaraklik nihoyatda ko‘p. Shu bois, doston koreyaliklarga ham manzur bo‘lishiga ishonamiz.
Darhaqiqat, o‘zbek dostonchiligi dunyo xalqlari epik ijodiyoti tizimida g‘oyatda ulkan mavqeni egallaydi. Buning yana bir isboti tariqasida 2007 yilda Turkiyada nashr etila boshlangan «Turkiy xalqlar dostonlari» ko‘p jildligini keltirish mumkin. 150 jild bo‘lishi rejalashtirilgan ana shu ko‘p jildlikning dast-labki 49 jildini o‘zbek xalq dostonlari tashkil etadi.
Bilamizki, dunyoda turkiy xalqlar ko‘p, ularning dostonlari ham salmoqli. Ammo ko‘p jildlikning uchdan bir qismi bizning dostonlar ekani xalqimizning badiiy, madaniy merosi naqadar ulkanligidan dalolat. Hozir uning ilk tomlari — «Alpomish», «Erali va Sherali», «Malikai ayyor», «Oychinor» dostonlari ikki tilda — o‘zbek va turk tillarida chop etildi.

— Yuz yil avval doston ijro etgan baxshi bilan hozirgi baxshilar orasida kattagina tafovut bor. Birgina Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li yod bilgan qator dostonlarni sanasak yo uning bir necha kunlab to‘xtovsiz doston kuylaganidan so‘ylasak, bugun cho‘ntagida «sot¬ka»si bor avlod ishonqiramaydi. Nazarimda, o‘tgan asrda yaratilgan texnikalarning o‘zi ham qaysidir ma’noda bu ayirma (tafovut)larga ta’sir etgandek.
Aytmoqchi bo‘lganim, inson aqlu shuuri taraqqiy etib, kompyuterlaru internet olamida «suzib yurgan» axborotlar orasida folk¬lor asarlar biqilib qolmasmikan?

— Hozir xalq dostonchiligi o‘zining jonli ijrochilik an’analarini saqlab kelayapti, baxshi bilan ting¬lovchilar auditoriyasi o‘rtasidagi bevosita muloqotga asoslangan doston ijrochiligi davom etmoqda. To‘g‘ri, Fozil baxshi singari baxshilarning paydo bo‘lishi — qiyin masala. Ularning buyukligi ham shunda!
Siz aytgan o‘sha cho‘ntagida «sotka»si bor avlod qo‘l telefoni orqali baxshilar to‘y-hashamlarda ijro etgan dostonlarning video, «MP 3» formatdagi shakllarini tomosha qilyapti, eshitayapti. Bu ham bir tomoshabinlik, tinglovchilik. OAV, kompyuterlar esa xalq dostonlarining eng go‘zal namunalarini yanada kengroq ko‘lamda ommalashtirishning katta imkoniyatlarini yuzaga keltirdi. Men bu o‘rinda dostonlarimizning alohida kitoblar holida nashr etilishi, epik syujetlar asosida suratga olingan multfilm va badiiy film¬lar, «Alpomish» dostoni asosida yaratilgan sahna asarlari — spektakl¬lar, baxshi-shoirlar va jirovlarning an’anaviy ko‘rik-tanlovlari, chechan baxshilarning xalq sayillari, bayram va ommaviy tadbirlardagi ishtiroki hamda baxshiyona usulda ijro etilayotgan qo‘shiqlarni nazarda tutmoqdaman. Savolingizga javoban davr¬ning nihoyatda rivojlanganiga qaramay, “Jumong” teleserialining hamon ekranlardan tushmay kelayotganini misol keltirish mumkin. Avlodlar tarbiyasiga xizmat qiladigan, ularda vatanparvarlik tuyg‘ularini uyg‘ota oladigan asarlar hech qachon eskirmaydi.
Xullas, dostonlarning xalq orasida ommalashish usullari ko‘p. Demak, endilikda «Alpomish», «Go‘ro‘g‘li», «Kuntug‘mish», «Tohir va Zuhra» singari bebaho dostonlarni audio va video materiallar yozilgan CD disk ilova qilingan holatda nashr etish, badiiy seriallar, mult¬filьmlar ko‘rinishida suratga olishni yo‘lga qo‘yish lozim. Ular asosida dunyoning shoh kino asarlari bilan tenglasha oladigan mukammal badiiy filmlar yaratish mumkin.

Mamlakatimizda folklor asarlarini, ayniqsa, dostonlarimizni faqatgina yozib olish va nashr etish bilan chegaralanib qolmasdan, ularni teran tadqiq etish jarayoni bir dam bo‘lsin to‘xtamaganini alohida ta’kidlash kerak. Umuman, folьklorshunoslikda o‘tgan asrning boshlaridan hozirgacha amalga oshirilgan ilmiy ishlarga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ikkita jihat e’tibormizni tortadi:

— birinchidan, ustoz folьklorshunos olimlarimiz hamda yangi avlod olimlari xalq dostonlarini, folklor asarlarini katta mashaqqat va o‘z fidoyiliklari evaziga to‘plaganlar. Bobo baxshilar an’analarini davom ettirishga mayli bor iqtidorlar izlab topildi, yo‘lga solindi. Natijada yo‘qolib ketishi muqarrar bo‘lgan baxshichilik an’analari saqlab qolindi.
O‘zRFA Til va adabiyot instituti Folklor arxivida bugungi kunda 2 ming saqlov birligidan ortiqroq folklor materiallari, shu jumladan, 1960 yildan keyingi folklor ekspeditsiyalarida magnit tasmalariga yozib olingan asarlarning nodir fonoyozuvlari saqlanmoqda.
Shu o‘rinda bir narsaga e’tiboringizni qaratmoqchiman: folklor merosimizni jamlash jarayoni boshlangan paytda hozirgidek texnika vositalari bo‘lmagan. Shu bois, dostonlar qo‘lda yozib olingan. Birgina Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li ijrosidan yozib olingan «Alpomish»ning nazmiy qismining o‘zi 13715 misrani tashkil etganini inobatga olsak, bu jarayon naqadar mashaqqatli kechganini tasavvur qilish mumkin;

— ikkinchidan, folklor asarlarni nashr etish, ommalashtirish ishlari keng yo‘lga qo‘yildi va tadqiq etildi.
«Alpomish» dostoni xalqimiz hayotiga shu qadar chuqur singib ketganki, keyingi yillarda bir necha marta nashr etilib, anchagina nusxada chiqarilganiga qaramasdan qayta nashrga ehtiyoj sezilmoqda. Bu degani doston o‘qilayapti, o‘rganilayapti, idrok etilyapti, xalqimizning ko‘ngil mulkiga aylanmoqda. Yaqindagina uning lotin yozuvidagi nusxasi ham chop etildi. Kitobda O‘zbekiston xalq rassomi, musavvir V.Kaydalov suratlaridan foydalanildi. Buning natijasida doston nashri yanada mukammallashdi.

Rahmatulla Yusuf o‘g‘li repertuaridagi «Go‘ro‘g‘li» turkumiga kiruvchi dos¬tonlar to‘la nashrga tayyorlanib, asosiy qismi «Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi», «Avazxon», «Go‘ro‘g‘li dostonlari» nomi bilan nashr etildi. 2006 yilda esa «Go‘ro‘g‘li» dostonlari to‘la holda nashr¬dan chiqdi. O‘zbek eposining qadimiy namunalaridan biri — «Edige» («Tulumxo‘ja») dostoni, Xorazm «Go‘ro‘g‘li» dostonlarining yaxlit nashri, ishqiy-romantik dostonlardan tashkil topgan to‘rt jildlik «Oshiqnoma» turkumi, afsona va rivoyatlardan tuzilgan «El desa Navoiyni», «Hazrat Mir Alisher Navoiy haqidagi rivoyatlar», «Ipak yo‘li afsonalari», «Buxoro afsonalari» to‘plamlari chop qilindi.
Ammo xalqimiz badiiy dahosining ulkan yodgorliklari sirasiga kiruvchi «Qironxon», «Ernazarxon», «Temurxon podsho», «Ra’no va Suxangul», «Oltin qoboq», «Ollonazar-Olchinbek», «Jahongir», «Zarnigor», «Dilorom», «Nazar va Oqbo‘tabek», «Shoxdorxon», «Sumbulsoch beka», «Kelinoy», «Mahluqo» kabi o‘nlab xalq dos¬tonlari, o‘zbek marosim folklorining ko‘plab janrlariga oid badiiy matnlar, miflar, afsonalar, rivoyatlar, irim-sirimlar, xalq ta’birlari, bolalar o‘yin folklori, shomon marosimlari folklori, so‘z magiyasi bilan aloqador folklor asarlar, termalar, xalq qissalari esa haligacha chop ettirilgani yo‘q.
Folklorni tekstologik o‘rganish va nashr etishda O‘zbekistonda to‘plangan tajriba va amaliy ishlar yanada yirik nashrlarni amalga oshirishga imkon beradi. Endilikda mamlakatimizda folklor asarlarini to‘plash, nashr etish va ilmiy o‘rganish borasida hozirga qadar bajarilgan ilmiy-ijodiy tajribalarni umumlashtirgan holda o‘zbek folklori durdonalarining yaxlit badiiy tizim sifatidagi mukammal nashrini amalga oshirish fursati yetdi.
Respublika Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 7 oktyabrdagi «2010-2020 yillarga mo‘ljallangan nomoddiy madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish, asrash, targ‘ib qilish va ulardan foydalanish Davlat dasturini tasdiqlash to‘g‘risida»gi qarori xalq og‘zaki badiiy ijodi asarlarining yuz jildlik mukammal nash-rini tayyorlash va chop etishdek ezgu orzuga qanot baxsh etdi. Shu kunlarda Til va adabiyot institutida «O‘zbek folklori yodgorliklari» 100 jild¬ligini nashrga tayyorlash va uni teks¬tologik o‘rganish masalalari» mavzusidagi fundamental ilmiy tadqiqot loyihasini tayyorlash ustida ish olib borilmoqda. Xalqimiz badiiy tafakkurining tarixiy-tadrijiy rivoji va taraqqiyot qonuniyatlarini o‘zida aks ettiradigan mukammal ko‘pjildlikni yaratishga qaratilgan bu ilmiy loyihani amalga oshirishdan ko‘zlagan asosiy maqsad asarlar matni, notasi va izohlari bilan nashr¬ga tayyorlash natijasida xalq ijodiyotining eng sara namunalari jamlanmasini yaratishdir.
Folklorshunoslik tarixida ilk bor yaratilishi mo‘ljallanayotgan mazkur yuz jildlik o‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi asarlarining hozirga qadar yozib olingan eng mukammal namunalarini o‘z ichiga qamrab oladi. Yuz jildlikning dastlabki besh jildini «Alpomish» dostoni tashkil etadi. Ma’lumki, dostonning 20 dan ortiq varianti arxivimizda saqlanmoqda. Ularning har bittasini alohida-alohida asar sifatida nashr qilish mumkin. Biroq biz imkoniyatdan kelib chiqqan holda 5 ta variant¬ni berish mo‘ljalimiz bor.
«O‘zbek folklori yodgorliklari»ning 54 jildi xalq dostonlari, kitobiy dostonlar, tarixiy dostonlar, 6 jildi xalq qissalari, 12 jildi xalq qo‘shiqlari va marosim folklori, 4 jildi mif, afsona va rivoyatlar, 12 jildi ertaklar, 5 jildi naql, latifa, lof va og‘zaki hikoyalar, 5 jildi olqish, qarg‘ish, afsun-avrash, topishmoq va maqollar, 5 jildi askiya, og‘zaki drama, qo‘g‘irchoq o‘yin, bolalar folklori va o‘yin folklori, 2 jildi do‘mbira kuylari va ko‘rsatkichlardan iborat bo‘lishi ko‘zda tutilgan. Har bir jild asar matni, so‘zboshi-tadqiqot, izohlar, lug‘atlar, bibliografik ko‘rsatkich hamda zarur holatlarda nota yozuvlari, foto, audio va video materiallar yozilgan kompakt-disk, rus va ing¬liz tillaridagi annotatsiya bilan ta’minlanadi.
Davlat dasturi doirasiga kirgan yana bir ijro folьklor ekspeditsiyalarini o‘tkazish. Shu kunlarda joriy yilning sentyabr oyida Farg‘ona vodiysida o‘tkaziladigan folklor eks¬peditsiyaga tayyorgarlik jarayoni ketayapti. Keyinchalik reja asosida mamlakatimizning boshqa joylarida hamda o‘zbeklar yashaydigan qo‘shni davlatlar hududlarida ham folklor eks¬peditsiyasida bo‘lib, hozirgacha yozib olinmagan qo‘shiq, ertak va dostonlarni to‘plash rejalashtirilgan.

— Baxshilarimiz tomonidan yaratilgan ko‘pgina dostonlarning syujetlari boshqa turkiy xalqlarda ham mavjudligini yaxshi bilamiz. Ayting-chi, folklorda xalqlar orasida ko‘chib yuruvchi — sayyor syujetlarni o‘rganish qay darajada?

— Gapingizda jon bor. Biroq, masalan, «Go‘ro‘g‘li» dostonlari boshqa ko‘plab turkiy xalqlarda mavjud bo‘lsa-da, o‘zbek baxshilarichalik keng ko‘lamda, rang-barang qilib ayta olgan birorta ijrochi boshqa joyda uchramaydi. Chunki bu doston bizda — shu o‘lkada kurtak ochib, qanot yozgan.
O‘zbek xalqi epik tafakkurining noyob durdonasi bo‘lgan «Go‘ro‘g‘li» dos¬tonlari xalqimiz orasida ikki tal¬qinda uchraydi. Birinchisi Bulun¬g‘ur, Narpay, Qo‘rg‘on, Nurota, Shahrisabz, Sherobod, Piskent dostonchilik maktablari, shuningdek, Janubiy Tojikistonda yashovchi o‘zbek-laqaylar va Farg‘ona vodiysi baxshilari repertuarida tarqalgan dos¬tonlar «Shar¬qiy talqin» deb nom olgan. Ikkinchisi esa «Go‘ro‘g‘li» dostonlarining Xorazm versiyasi» tarzida ommalashgan. Hatto Go‘ro‘g‘li shajarasi bilan bog‘liq «Avazxon», «Hasanxon», «Ravshan», «Nurali» singari turkumlar yaratilgan. Folklor arxivimizda «Go‘ro‘g‘li» dostonlarining o‘zbek baxshilaridan yozib olingan 100 dan ortiq namunasi saqlanadi. Hozirgi kunda ana shu dostonlarning tarixiy asoslari, qadimiy mifologik ildizlari, epik matn badiati, syujet va motivlar tarkibi, obrazlar silsilasi yuzasidan ilmiy tadqiqotlar olib borilayapti.
Endilikda doston, ertak, afsona va rivoyatlarimiz turkiy xalqlarning folklor merosi bilan qiyosiy jihatdan o‘rganilayapti. Ana shu qiyosiy-tipologik tadqiqotlar asnosida ko‘plab qadimiy epik syujetlarning kelib chiqish tarixi, arxaik qatlamiga mansub mifologik ildizlari ayon bo‘ldi.
Keyingi yillarda yosh folklorshunos olimlar «Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi», «Hurliqo va Hamro», «Yozi bilan Zebo», «Oshiq G‘arib va Shohsanam», «Shirin bilan Shakar», «Yusuf va Ahmad», «Ollonazar-Olchinbek» dostonlarini shu yo‘nalishda tadqiq etishdi. Shu kunlarda «Orzigul», «Vomiq va Uzro», «Layli va Majnun», «Misqol pari», «Edige» («Tulumxo‘ja»), «Tohir va Zuhra» dostonlarining o‘zbek va boshqa turkiy xalq¬lar versiyalarini qiyosiy-tipologik jihatdan tadqiq etish ishlari amalga oshirilmoqda.

— Darvoqe, «Tohir va Zuhra»! Biz uni ko‘proq o‘sha mashhur film orqali taniymiz. Bilishimizcha, dostonning o‘lkamizda va boshqa xalqlarda bir-biridan go‘zal variant va versiyalari mavjud…

— Rost gap. Ayni paytda chinakam muhabbatnoma timsoli — «Tohir va Zuhra» dostonining o‘zbek baxshilaridan yozib olingan variantlari, qo‘lyozma va toshbosmalar ko‘rinishida ommalashgan qissa (xalq kitobi) tarzidagi namunalari hamda uning bosh¬qa turkiy xalqlardagi versiyalari ham o‘rganilyapti. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, «Tohir va Zuhra» syujeti XIV-XV asrlarda O‘zbekiston hududida yaratilgan. Mashhur shoir Sayyodiy tomonidan yaratilgan «Tohir va Zuhra» dostoni ta’sirida keyinchalik bu asar syujeti boshqa turkiy xalqlar orasida tarqalib ketgan. Bosh¬qa talqinlar o‘rganilganda shu narsa aniq bo‘ldiki, dostonni har bir xalq o‘zicha kashf etganligi sababli asar syujetining bir-biridan go‘zal namunalari yuzaga kelgan.
Ma’lumki, dostonning o‘zbek folk¬loridagi variantlarida qahramonlar taqdiri turlicha talqin qilingan: Rahmatulla Yusuf o‘g‘li kuylagan «Tohir va Zuhra» dostonida tasvirlanishicha, Zuhra yakka o‘zi sevgilisining qabriga boradi-da, «Orom olay, menga tezroq qo‘yning och!» deb yerga murojaat qiladi. Shunda Tohir qabrining yonboshidan eshik ochilib, Zuhra ichkariga kirib abadiy uyquga ketadi va eshik yopiladi. Baxshi talqinicha, «Qorabotir qattiq rashk qilib, johil, axmoq, bachchag‘ar, or-nomusga chiday olmay, Zuhraning qabri qoshiga borib, o‘z ko‘ksiga o‘zi xanjar bilan bir urib, halok bo‘ldi. Qorabotirning o‘zidan ham uch hissa axmoq singlisi bor edi. U «Mening akam qanday odam, jonday odam. Zuhra bo‘lsa qiyomatda mening akamning yori bo‘lishi kerak», deb Qorabotirni Tohir bilan Zuhraning o‘rtasiga ko‘mdirdi… Qorabotirning qabridan oqbosh ko‘karib chiqib, chaqir tikan bo‘lib ketdi. Tohirning qabridan noparmon, Zuhraning qabridan qizil pechak gul ko‘karib, noparmon pechak gul bilan qizil pechak gul bir-biriga chirmashib ketdi. Oqbosh bo‘lsa o‘rtada qisilib, quvrab qoldi». Dostonning bu variantida Zuhraning o‘z yori mozoriga kirib ketishi qahramonning yer ostida deb tasavvur qilingan «o‘zga olam»ga safar qilishi motivining o‘ziga xos epik talqinidir.
Dostonning Zohir shoir Qo‘chqor o‘g‘li ijro etgan variantining o‘zbek folkloridagi boshqa variantlari va turkiy xalqlar versiyalaridan farq¬lanib turadigan o‘ziga xos jihatlaridan eng asosiysi, doston oxirida oshiq-ma’shuqlarning murod-maqsadiga yetishidir.
Bu variantda an’anaviy epik syujet yechimi kuchli o‘zgarishga uchragan bo‘lib, qahramonlarning o‘lishi va qabrlaridan gul (daraxt, buta) o‘sib chiqishi motivi uchramaydi. Bunday epik talqin dostonning uyg‘ur versiya¬siga ham xos xususiyat. Unda tasvirlanishicha, Zuhra o‘zi bilan birga kelgan qizlar inju marjonlarni terish bilan andarmon bo‘lib qolganida Tayi (ya’ni Tohir)ning mozori ustiga qurilgan gumbazga kiradi va qabr ochilib, qiz tiriklayin go‘r ichiga kirib g‘oyib bo‘ladi.
Turkman shoiri Mullanafas tal¬qinicha, Iso alayhissalom bilan hazrati Xizr Zuhra va Tohirning qabri yoniga kelib, «Ey bolalarim, bugun sizlarning to‘yingiz, turinglar!» deb ko‘zdan g‘oyib bo‘lishgach, ular tiriladilar. Asar so‘nggida epik qahramonlarning tirilishi turkiy xalqlar dos¬tonlarining an’anaviy motivlardan biri hisoblanadi. «Qo‘zi Ko‘rpech va Bayan suluv» dostonining boshqird versiyasida Bayan (Mayanhiliu) yig‘lab o‘tirganida «yashil hassa ushlagan, oq kiyimlik, oppoq soqolli bir chol paydo bo‘lib, yigitni uch kunga tiriltiradi. Qahramonning o‘lib-tirilishi motivi mazkur eposning qozoq va oltoy versiyalarida ham mavjud.
Qayd qilish joizki, vafot etgan qahramonlarning g‘ayrioddiy mifologik homiylar ko‘magida qayta tirilishi motivi o‘zbek folkloridagi «oshiq» turkumiga mansub dostonlardan biri — «Gulshoh va Varqa»da ham uchraydi. Nurotaning Qorakisa qishlog‘ida yashagan Rahmatulla Yusuf o‘g‘li «Xizr misol chol» o‘zining hassasi bilan turtganida qahramonlarning tirilishi lavhasini shunday tasvirlagan:

«Shaydullo», deb yetdi birov mastona,
Qo‘lida hassasi, boshida kuloh,
Uyga kirdi Xizr misol devona,
Hassasiman o‘liklarni bir urdi,
Gulshoh bilan Varqa chuchkirib turdi.

«Tohir va Zuhra» dostonining Sharq¬shunoslik instituti fondida saqlanayotgan 4997-raqamli qo‘lyozma nusxasida voqealar rivoji qahramonlarning tirilishi va murod-maqsadiga yetishishi bilan yakunlanadi. Muallifi noma’lum bo‘lgan bu qo‘lyozmada tasvirlanishicha, Odilshohning qizi Mohim Tohir va Zuhraning o‘lganini eshitib, lashkar bilan Boboxondan o‘ch olish uchun keladi. Mohim ularning mozori oldiga borib: «Sizlarni tirik holda ko‘rmadim», deb nola qilib, Tohir bilan Zuhraning tirilishini xudodan so‘raydi. Mohimning iltijosi ijobat bo‘lib, ular tiriladi va murod-maqsadiga yetishadi.
Syujetning bunday tugallanma bilan yakunlanishi xalqning idealiga mos kelishi bilan xarakterlanadi. Chunki xalq adolatsizlik qurboni bo‘lgan epik qahramonlarning baxtli bo‘lishini orzu qilgani uchun ham Zuhra bilan Tohirning sevgisi to‘g‘risidagi ertak va afsonalar ana shunday saodatli lavha bilan yakun topishini istagan.

Ayni kunlarda dostonning Zohir Qo‘chqor o‘g‘lidan yozib olingan variantini nashrga tayyorlamoqdamiz. Kelgusida «Tohir va Zuhra» dostonining turkiy xalqlar folьklorida qayd etilgan eng yaxshi namunalarini ham o‘zbek tiliga tarjima qilib, «xalq muhabbatnomasi»ni yaxlit bir kulliyot qilish niyatidamiz. Dostonning turkiy xalqlar orasidagi versiyalarini qiyosiy nashr etish folklor teks¬tologiyasidagi jiddiy yangiliklardan biri bo‘ladi.

— Yangi asr soha xodimlari yelkasiga yangi-yangi talablarni yuklamoqda. XXI asr folklorshunoslari nimalarga ko‘proq e’tibor bermoqdalar?

— Bugun o‘zbek folklorshunosligining yangi avlodi shakllandi. Bu avlod o‘zining salaflaridan nazariy jihatdan qamrovi anchagina keng¬ligi va ilmiy tadqiqotlar metodologiyasining chuqurligi bilan farq qiladi.
Endilikda xalqimiz yaratgan ulkan badiiy merosning mohiyatini dunyo miqyosida ko‘rsatib berish, folklor yodgorliklarimizni jahon madaniy qadriyatlari kontekstida tadqiq etish davri keldi. Chunki bugun dunyo folk¬lorshunosligining qamrovi kengayib ketdi. Binobarin, tadqiqotchining qo‘l ostida material qanchalik ko‘p bo‘lsa, ish shunchalik mukammal, ilmiy jihatdan ko‘proq dalillangan bo‘ladi. Yosh olimlarimiz xorijiy tillarni yaxshi bilgani tufayli xalqaro ilmiy anjumanlarda qatnashish, xorijiy mamlakatlarning nufuzli ilmiy jurnallarida maqolalar chiqarish va internet tarmog‘i orqali jahonning bosh¬qa mamlakatlarida olib borilayotgan folklorchilik izlanishlarni o‘qib-o‘rganib, folklorshunos olimlar hamda ilmiy markazlar bilan muloqot o‘rnatib kelishmoqda. Shu tufayli ular o‘z tadqiqotlariga dunyo xalqlari folklori materiallarini ham jalb qilishayapti va bu tajriba o‘zbek folk¬lor¬shunos¬ligining eng yangi yutuqlarini jahon miqyosida keng ko‘lamda ommalashtirish imkonini ham berayapti. Hozir fanga kirib kelayotgan yangi avlod vakillarining ko‘pchiligida ana shu jihatlar mavjudligi menda o‘zbek folklorshunosligi istiqboli oydin bo‘lishiga katta umid uyg‘otadi.

— Mazmunli suhbatingiz uchun rahmat.

Alpomish. O’zbek xalq dostoni. 1-Qism. Aytuvchi: Fozil Yo’ldosh o’g’li by Khurshid Davron on Scribd

Alpomish. O’zbek xalq dostoni. 2-Qism. Aytuvchi: Fozil Yo’ldosh o’g’li by Khurshid Davron on Scribd