28 декабр — Устоз Эркин Воҳидов таваллуд топган куннинг 81 йиллиги

    Эркин Воҳидовнинг адабий нуқтаи назари,фикрлари «Шоиру шеъру шуур» номли китобда намоён бўлади. Бу китобнинг пайдо бўлишида ҳиссам борлигини, яъни «Ёш гвардия» нашриётида ишлаб юрганимда айни менинг ташаббусим билан адибларнинг адабий ўйларини акс эттиражак рукн ташкил этилган эди. Бу рукн остида илк нашр этилган китоблар «Шоиру шеъру шуур» билан Абдулла Ориповнинг «Эҳтиёж фарзанди» тўплами бўлган эди.

Эркин ВОҲИДОВ
ҲАЁТ, АДАБИЁТ ВА ТИЛ  ҲАҚИДА
Хуршид Даврон саралаган

    Илҳомсиз ҳам асар ёзиш мумкинми? Мумкин. Лекин бу жуда оғир меҳнат — ёзиш ҳам,ўқиш ҳам. Илҳомсиз ёзилган асар севгисиз олинган бўсадай совуқ бўлади.

  Қарилик сочга биринчи оқ тушган куни ёки ёшинг элликка тўлган куни ёки набира кўрган кунинг бошланмайди. Қарилик, назаримда, ёшларнинг хатти-ҳаракатига ғашинг кела бошлаган вақтдан бошланади.

    Шеърият – шоир ва ўқувчи ўртасида дил суҳбати демакдир. Шоир учун бу суҳбат – юракнинг борлиғи билан очмак, ўқувчи учун бу юрак зарбларини англамакдир. Шеърни англамакнинг ўзи ҳам истеъдод. Биз бу истеъдоднинг отини назокат деймиз, нозикфаҳмлик деймиз. Бу фазилатга янгиликни англаш ва баҳо бера олиш сифати қўшилганда, у дидга айланади. Дидни эса ёшликдан тарбияламоқ, билим ва туйғулар бойлиги билан камолотга етказмоқ керак.

   Халқ доно, шу билан бирга одил. Биз бир-биримизни ҳар қанча мақтамайлик,бир-биримизга унвону нишонлар тақмайлик, халқ суймаса – қабул қилмайди. Тўрт сатр шеъри билан эл қалбига киролмаган “шоир”нинг ёши бир жойга борганда ўкинчи аламга, алами ҳасадга, ҳасади ғаразгўйликка айланади.

   Таржима меҳрталаб меҳнат. «Муҳаббатсиз иморат вайрон бўлади» деган гап бор. Меҳрсиз,ёлғиз қалам ҳақи умидида қилинган таржима муҳаббатсиз никоҳдан туғилган етим боладай мунғайиб туради.

     Ашулачининг ҳам,шоирнинг ҳам, умуман санъаткорнинг катта-кичиги, ёшу қариси бўлмайди. Ёш истеъдод улғайиб катта истеъдод бўлади, ёш қофиябоз улғайиб катта қофиябоз бўлади.

    Ғазал – мураккаб ва анча қийин жанр. Ғазалнависдан оз сўзда кўп маъно бериш, фикр дурдоналарини бадиий ташбеҳ садафлари ичида тақдим этишни талаб этувчи жанр… Аруз адабиётнинг, умуман, санъатнинг ҳамма турлари каби талант ва маҳорат, теран хаёл ва эҳтирос талаб қилади.

     Мен арузга мурожаат қилганда бир неча мақсадни кўзда тутган эдим:
Биринчидан,ўзимни янгилаш,одатий фикрлаш услубидан,одатий вазн ва қофиялардан узоқлашиш.

Иккинчидан, мумтоз шеърият мактабини ўрганиш,шеърга қуюқ ранглар бериш, образли фикрлаш, санжоб мисралар тузиш санъатига яқинлашиш.

Учинчидан, шеъриятдаги буюк соддалик йўлида шоир дастлаб оддийликдан мураккабликка қараб юради. Мақсадим – бу босқичга қадам қўйиш ҳам эди.

Тўртинчидан, ҳозирги ёшлар классик шеъриятимиздан бир оз узоқлашиб қолдилар.Навоий, Бобур,Огаҳийларнинг фақат номини биладиган ёшлар кам эмас. Маданий мерос эса катта бойлигимиз. Бу бойликни ташлаб юборишга ҳаққимиз йўқ. Фақат мерос бўлгани, асрлар давомида яратилгани учун эмас — бугунги фозил инсонга хизмат қилиши мумкин бўлгани учун. Арава юз йиллар хизмат қилган…лекин аруз арава эмас.

    Сарбаст – ўлчов қирғоғига сиғмаган тошқин туйғуларнинг вазнидир», «Мақоллар – ҳеч бир подшо эълон қилмаган фармон, ҳеч бир давлат томонидан битилмаган конституциядир

     Санъатнинг, адабиётнинг шарти – баркамоллик ва мукаммалликдир.

   Истеъдод шундай бир гавҳарки, у денгиз тубида, садаф ичида ҳам гавҳар, истеъдод шундай бир зилол ирмоқки, унинг ҳар қатрасида дарёларнинг қудрати, уммонларнинг теранлиги бор, истеъдод шундай бир гулки, унинг ҳар бир очилмаган ғунчасида чаманларнинг бўйи ва таровати бор.

     Барча истеъдодлар каби шоирлик истеъдоди ҳам туғма бўлади ва болаликдан ўзини намоён этади. Бу кундуздек равшан, ҳақиқатнинг ўзидек аён. Туғма истеъдод эгаси бўлмаган, шеъриятга ҳавас туфайли адабиётга кириб қолганлар умр бўйи ҳаваскор бўлиб қоладилар.

    Ижодкор нафас оладиган ҳаво – адабий муҳитдир. Бу ҳаво тоза, мусаффо бўлмоғи керак.

Шеъриятнинг буюк қудрати унинг ишонтириш кучидадир. Биз ҳар бир шеър ортида унинг эгасини кўрамиз, унинг маънавий оламини тасаввур этамиз, ўша шеър ортида турган одам ўзининг самимияти билан, ҳалоллиги билан бизни ўз туйғуларининг чинлигига ишонтирмоғи керак. Шеър ҳамиша шоирнинг қисматидир. Агар шоир ўзига, ўзининг қисматига ярашадиган гапни айтмаса, одамлар унга ишонмайдилар.

Ривоят қиладиларки, Нуширвони одил шоирларни ҳузурига чақириб айтибди: «Бу не бетавфиқликки, сиз шоирлар мендек одил шоҳ даврида ёлғон шеърлар ёзасизлар? Ҳеч замонда ошиқнинг оҳу фиғони саҳрога ўт қўядими? Қиз боланинг киприги ўқ бўлиб ошиқ йигитнинг кўкрагига санчилармиш. Бу гапга ким ишонади? Хуллас, шу бугундан бошлаб ким ёлғон шеър ёзса боши дорда, мулки талонда».

Шу фармондан кейин узоқ вақт ҳеч ким шеър ёзмай қўйди. Ниҳоят бир шоир шундай шеър ёзди:

Тонг отса юлдузлар сўнар осмонда,
Хўрозлар қичқирар Мозандоронда.
Халафда кечқурун қуёш ботади,
Кечаси одамлар ухлаб ётади.

Нуширвони одил ҳеч бир ёлғони йўқ, бошдан-охиригача ҳақиқат бўлган ушбу шеърни ўқиб елкасини қисди, бошини қашлади ва яна фармон берди: «Шоирлар ўша ўзининг ёлғонини ёзаверсин». Шундан: «Шоир сўзи ёлғондур», деган гап қолган, шундан Фузулий: «Алданмаки, шоир сўзи албатта ёлғондур», дея лутф қилган.

Шеъриятнинг ана шу «ёлғонида» жуда чуқур ҳақиқат, сеҳрли ҳақиқат бор, буюк ишонтириш кучи бор. Ақл бовар қилмас бир қонуниятга кўра кишилар жўн айтилган рост сўзга эмас, ўша «ёлғон»га ишонади.

Нега энди мен шеъриятнинг зукко билгичлари ўлтирган бу йиғинда адабиётниг ибтидоий қонуни, алифбоси бўлган бу гапни, ҳаётий ҳақиқат билан бадиий ҳақиқат муносабатини айтиб турибман? Негаки, минг афсус, биз кўп ҳолларда, ҳатто тўқсон фойиз шеърларимизда шу қонунга амал қилмаймиз, «Халафда кечқурун қуёш ботади» деб ёзамиз.

     Бир томчи шабнамдек мўъжаз ва тиниқ элчи деган соф ўзбекча туркий сўзда қанча хикмат бор!

    “Ёғилур ҳар дам фалакдан бошингга гарди фироқ,
Ўт равонроқким, омонатдир басе бу эски тоқ.”

Инсон бошига осмондан гард ёғилиб туради. Биз бугун бу гардни космик чанг, деймиз. Фазовий жисмларнинг Ер атмосферасида ёниб кетишидан ҳосил бўлган кул, деймиз. Бундай гардни Ҳазрат Навоий беш аср муқаддам қаёқдан билган, дея ҳайрон бўлманг. Берунийлар, Улуғбеклар яшаган юртда фазо сирлари аён эди. Ҳайратга сабаб бошқа, яъни бу илмий ҳақиқатнинг фалсафий хулосаси, бадиий тимсолидир. Эй одамзод, дейдилар ҳазрат, бошингга ёққан само чанглари айрилиқ гардларидир. Томидан тупроқ ёғилган уйда узоқ туриб бўлмайди. Бундай уй омонат. Чириган том остида яшаш хатарли. Осмонидан гард ёғилган дунёни, бу эски тоқни ҳам равонроқ, тезроқ тарк этган яхшидир. Омонат сўзининг маъно товланишига қаранг. Уй омонат, олам омонат.

   Маънодош сўзларимизнинг кўплигига сабаб бор. Ўзбек тили уч дарёдан сув ичган. Диний, илмий, ижтимоий атамаларимиз асосан араб тилидан, кўпгина иш қуролларимиз, жомадон, ҳокандоз, дастшу, жомашу, дазмол, қоғоз каби ҳунармандликка оид сўзларимиз, шунингдек юксак шеърий услубга хос суханлар форс тилидан келган. Лекин бу қатъий қоида эмас. Аксар ҳолат десак тўғрироқ бўлади. Араб тилидан ўтган нарса ва буюм номлари ҳам тилимизда кўп: Ароба, мусаллас, истеҳком, қалам сингари. Шунингдек, форс тилидан кирган фалсафий атамалар ҳам талайгина. Жавонмард, сарбадор, чархи кажрафтор, Ойинаи Искандар ва ҳоказо. Ҳаракат номлари асосан туркийча. Алишер Навоий туркий тилдаги юзта ҳаракат номи, яъни феълларни санаб, форс тилида уларнинг муқобили йўқ эканини айтганлар ва туркий тилимизнинг бойлиги, қудратини намойиш этганлар.

     Бизнинг шундай улуғ шеъриятимиз бор, бойликда беқиёс она тилимиз бор. Тил миллатнинг бош белгиси ҳисобланади. Тил бор — миллат бор. Тил йўқ — миллат йўқ.

   Ёзувчига унинг истеъдод даражасига, асарига қараб эмас, балки эгаллаб турган мансабига қараб баҳо берилиши, ҳамма билиб, кўриб турган барча жиҳатлардан ожиз асарларнинг мақталиб, кўкларга кўтарилиши адабий танқид деб аталган муқаддас соҳанинг обрўйини туширади.

    Танқидчи душман орттираман, деб қўрқса ёки ундаги адолат туйғусидан шафқат туйғуси устун келса, адабий муҳитда ҳеч қачон адолат бўлмайди.

     Шоир қаер тўғрисида, нима тўғрисида ёзмасин, у аввало ўзи тўғрисида, ўз халқи ва юрти тўғрисида ёзади.

   Ўйласам, изланишларимиз каби ғофиллигимиз-да поёнсиз экан. Сўзни эшитамиз, сўзлашни қотирамиз, лекин Сўз мағзини чақиш аксар хаёлимизга келмайди. Нега шундай деймиз, дея ўзимизга савол бермаймиз. Бу синоат тўла олам бамисоли олисдаги юлдузлардек ноаён қолаверади. Узум едим, “узум” дедим, билсам, токдан узиб едим, дегандек, ўз қўлим билан ишкомдан узум узатуриб, бу сўзнинг узмоқдан олингани хаёлимга келган эди. Ахир унган нарсани унум, ғуж ўсган мевани ғужум, жамият тузилишини тузум, чўғнинг қўридан қолган кулни қурум, деймиз. Оғизга солиб ютганимиз ютум, томоқдан қулт этиб ўтган сув қултум бўлганидек ишкомдан узиб еганимиз узум бўлади-да, дея ўз содда кашфиётимдан суюнган эдим.

    Она тили умуммиллат мулкидир, демак, тил олдидаги масъулият ҳам умуммиллий. Мен ўзбекман, деган ҳар бир инсон ўзбек тили учун қайғурмоғи керак. Унутилган сўзларни тиклаш, борини бойитиб бориш, хорижий атамаларга муносиб истилоҳлар топиш ёлғиз тилшуносларнинг эмас, миллатнинг ишидир.

   Халқда Меҳмон отангдан азиз, Устоз отангдан улуғ деган ҳикмат бор. Бирор ақлли зот, отадан улуғ, отадан азиз инсон бўлмайди, деб айтган чоғи, кейинги вақтда Меҳмон отангдек азиз, Устоз отангдек улуғ дейиш урф бўлди.

Отадан улуғ ва азиз кишининг йўқлиги ҳақиқат. Айнан шунинг учун ҳам бу ташбеҳ ишлатилади. Мақол халқ ижоди. Ижод бадииятсиз, бадиият муболағасиз бўлмайди. Инсон боши тошдан қаттиқ, деймиз. Тошдан қаттиқ нарса йўқлиги учун шундай деймиз. Тоғни урса талқон қиладиган йигит, деган гап бор. Тоғни майдалаб бўлмаслиги учун бу мақол қудратли ва боқий. Дунёни сув босса тўпиғига чиқмайдиган одам дейиш, ёр юрган кўчаларни супурай сочим билан, чанги чиқса сув сепай кўзлардаги ёшим билан, дея куйлаш завқи йўқ одамнинг ақлига сиғмайди. Бир дўстимиз бўларди. Латифа айтсалар кулмас, “йўғ-ей” деб турарди. Шу дўстимиз адабий танқидчи бўлди, лекин адабиёт нима эканини, гўзаллик нима эканини англамай хўмрайганча дунёдан ўтиб кетди.

Меҳмон отангдан улуғ, деганда биз аввало отани улуғлаймиз. Отадан азиз, отадан улуғ зотнинг йўқлигини муболаға воситаси билан тасдиқлаймиз.

  Агар тилни муайян халқнинг жамоавий интеллектуал мулки десак, сўзларни бузиш, қисқартириш, ҳар қандай ўзгартириш қатъий тақиқланиши керак эди. Лекин тил тўғрисида халқаро битим йўқ. Халқлар бир-биридан сўз ва атамаларни ҳеч бир ижозатсиз оладилар, ўзларига мослаб истаган шаклга соладилар, хоҳлаган маънони юклайдилар, таниб бўлмас ҳолга келтирадилар.

Ривоят қиладиларки, Мирзо Бедил кўчада кетатуриб ўз байтларини бузиб хиргойи қилаётган деворзан ёнида тўхтабди ва индамай унинг терган ғиштларини йиқитаверибди. Ҳай-ҳайлаб дод солган деворзанга қараб шоир шундай дебди: Мен фақат деворингни буздим, сен шеъримни бузиб, менинг хонумонимни вайрон қилдинг. Ким кўпроқ фарёд кўтариши керак, сенми ё менми?
Деворзан тавба қилиб, узр сўраган экан.

     Ажабо, шеърнинг эгаси бор, лекин сўзнинг эгаси йўқ. У бамисоли чарақлаган юлдуз, оқиб ётган дарё, эсиб турган шамол каби хамманики.

Ҳеч ким ҳеч кимга, ҳеч бир халқ бошқа ҳеч бир халққа, менинг сўзимни олдинг, ўзгартирдинг, буздинг, дея даъво қилмайди.

Руслар фиръавнни фараон, Бобилни Вавилон, Сурияни Сирия деб айтсалар, бизнинг исмларимизни Кадыр, Таджи, Гулям деб талаффуз қилсалар биров, ҳай, нима қиляпсан, демайди. Чунки бу ҳол кўпга келган тўй. Ўзимиз ҳам талай хорижий сўзларнинг додини берганмиз.

    Мени ажаблантирган яна бир нарса шу бўлдики, араб адиблари грамматика, яъни сарфу наҳв устида тортишиб қолсалар Замахшарийни “қози” қилар эканлар. Замахшарий бундоқ ёзган, дейилса, тамом, баҳс тугар, эътирозга ўрин қолмас экан.Менинг бу икки ҳайратимдан Дамашқда бир тўртлик қоғозга тушган эди. Ён дафтарда қолган ўша машқ будир:

Замахшарий бобом сарфу наҳв битиб,
Араб ўз тилини ўрганиб олмиш.
Дунёнинг ярмини мусулмон этиб,
Бу эл ўзи ярми насроний қолмиш.

     Унутмаслигимиз керакки, бизга таниш ҳамма сўзлар ҳам биз тушунган маънони англатмайди.

Агар Ҳиндистонга журналист сифатида борган бўлсангиз зинҳор ба зинҳор камина мухбирман, дея кўрманг. Мен ярамас жосусман, деган бўласиз.Чунки камина тубан, пасткаш маъносини англатади. Мухбир эса айғоқчи демакдир.

     Исломнинг бағри кенг дин экани оламга аён. Қуръони Каримнинг “Оманту” ояти билан ҳар бир мусулмон учун Оллоҳга, унинг фаришталари, расуллари, муқаддас китобларига имон келтирмоқ фарз этилган. Ёлғиз Муҳаммад алайҳиссалом эмас, балки насаро, яҳудий динларининг-да барча пайғамбарларини азиз тутмоқ, танҳо Қуръони Карим эмас, Таврот, Забур, Инжилни ҳам табаррук билмоқ буюрилган. Буни англаб етган Европа, Россиянинг буюк шоир ва ёзувчилари, олимлари Ислом динига юксак эҳтиром кўрсатганлар, чуқур ўрганиш, тарғиб қилишга жазм этганлар. Иоганн Ҳёте ва Лев Толстой бундай улуғларнинг энг улуғларидир.

Диний мутаассиблик хатарли тус олган бизнинг кунларда Ислом маърифатини англаш ва англатиш, қонимизга сингиб кетган бағрикенгликни оламга тушунтириш бениҳоя олижаноб ишдир. Токи Қуръони Каримни ўтга ёқиб савоб топмоқчи бўлган ғарблик жаҳолат бандалари билсинлар: Улар Қуръонга қўшиб ўз худолари ва пайғамбарларини ёқаётирлар.

  Одамларда тафаккур кучи ортгани сари тасаввур кучи камайиб бормоқда. Завқ-шавқ ўрнини совуқ ҳисоб-китоб эгалламоқда. Ақл ва юрак баҳсида ҳиссиёт енгилиб, қуруқ мантиқ ғалаба қилмоқда. Бу жамият учун хатарли хол. Ўзбек аскияни унутса, дўстона ҳазилларни эсдан чиқарса, сўзнинг латофатини англамай қолса бу фалокатдир.

   Илм ҳам, ижод ҳам баҳс билан тирик. Маърифат излаган инсон хато қилишдан чўчимайди. Маърифатли инсон бировнинг хатосидан кулмайди. Билмасанг гапирма, жим ўтир, демайди. Хатони тузатади, ўз фикрини айтади. Хато айтган ҳам қизариб-бўзармайди. Баҳс қилади, ё “фикрингиз маъқул,” дейди.

  Оғзингни юм, овозингни ўчир, деган сўзни туғилгандан ўлгунча эшитамиз. Жим бўлиш бизга асрлар давомида сингдирилган. Ҳужайраларимизга жо бўлган. Яшаган юртимиз ўчган овозлар мамлакати бўлди. ўунча то оғзини очди, бўлди вайрон оқибат деган шеърлар бизни тарбиялади. Озод ва мустақил бўлиб ҳам ички ҳадикдан тўла фориғ бўлмадик. Дарҳақиқат, шаҳар қуриш осону онгни ўзгартиш қийин экан.

   28 dekabr — Ustoz Erkin Vohidov tavallud topgan kunning 81 yilligi

  Iste’dod shunday bir gavharki, u dengiz tubida, sadaf ichida ham gavhar, iste’dod shunday bir zilol irmoqki, uning har qatrasida daryolarning qudrati, ummonlarning teranligi bor, iste’dod shunday bir gulki, uning har bir ochilmagan g‘unchasida chamanlarning bo‘yi va tarovati bor.

Erkin VOHIDOV
HAYOT, ADABIYOT VA TIL HAQIDA
Xurshid Davron saralagan

  Ilhomsiz ham asar yozish mumkinmi? Mumkin. Lekin bu juda og‘ir mehnat — yozish ham,o‘qish ham. Ilhomsiz yozilgan asar sevgisiz olingan bo‘saday sovuq bo‘ladi.

  Qarilik sochga birinchi oq tushgan kuni yoki yoshing ellikka to‘lgan kuni yoki nabira ko‘rgan kuning boshlanmaydi. Qarilik, nazarimda, yoshlarning xatti-harakatiga g‘ashing kela boshlagan vaqtdan boshlanadi.

  She’riyat – shoir va o‘quvchi o‘rtasida dil suhbati demakdir. Shoir uchun bu suhbat – yurakning borlig‘i bilan ochmak, o‘quvchi uchun bu yurak zarblarini anglamakdir. She’rni anglamakning o‘zi ham iste’dod. Biz bu iste’dodning otini nazokat deymiz, nozikfahmlik deymiz. Bu fazilatga yangilikni anglash va baho bera olish sifati qo‘shilganda, u didga aylanadi. Didni esa yoshlikdan tarbiyalamoq, bilim va tuyg‘ular boyligi bilan kamolotga yetkazmoq kerak.

  Xalq dono, shu bilan birga odil. Biz bir-birimizni har qancha maqtamaylik,bir-birimizga unvonu nishonlar taqmaylik, xalq suymasa – qabul qilmaydi. To‘rt satr she’ri bilan el qalbiga kirolmagan “shoir”ning yoshi bir joyga borganda o‘kinchi alamga, alami hasadga, hasadi g‘arazgo‘ylikka aylanadi.

  Tarjima mehrtalab mehnat. “Muhabbatsiz imorat vayron bo‘ladi” degan gap bor. Mehrsiz,yolg‘iz qalam haqi umidida qilingan tarjima muhabbatsiz nikohdan tug‘ilgan yetim boladay mung‘ayib turadi.

  Ashulachining ham,shoirning ham, umuman san’atkorning katta-kichigi, yoshu qarisi bo‘lmaydi. Yosh iste’dod ulg‘ayib katta iste’dod bo‘ladi, yosh qofiyaboz ulg‘ayib katta qofiyaboz bo‘ladi.

  G‘azal – murakkab va ancha qiyin janr. G‘azalnavisdan oz so‘zda ko‘p ma’no berish, fikr durdonalarini badiiy tashbeh sadaflari ichida taqdim etishni talab etuvchi janr… Aruz adabiyotning, umuman, san’atning hamma turlari kabi talant va mahorat, teran xayol va ehtiros talab qiladi.

  Men aruzga murojaat qilganda bir necha maqsadni ko‘zda tutgan edim:

Birinchidan,o‘zimni yangilash,odatiy fikrlash uslubidan,odatiy vazn va qofiyalardan uzoqlashish.

Ikkinchidan, mumtoz she’riyat maktabini o‘rganish,she’rga quyuq ranglar berish, obrazli fikrlash, sanjob misralar tuzish san’atiga yaqinlashish.

Uchinchidan, she’riyatdagi buyuk soddalik yo‘lida shoir dastlab oddiylikdan murakkablikka qarab yuradi. Maqsadim – bu bosqichga qadam qo‘yish ham edi.

To‘rtinchidan, hozirgi yoshlar klassik she’riyatimizdan bir oz uzoqlashib qoldilar.Navoiy, Bobur,Ogahiylarning faqat nomini biladigan yoshlar kam emas. Madaniy meros esa katta boyligimiz. Bu boylikni tashlab yuborishga haqqimiz yo‘q. Faqat meros bo‘lgani, asrlar davomida yaratilgani uchun emas — bugungi fozil insonga xizmat qilishi mumkin bo‘lgani uchun. Arava yuz yillar xizmat qilgan…lekin aruz arava emas.

  Sarbast – o‘lchov qirg‘og‘iga sig‘magan toshqin tuyg‘ularning vaznidir», «Maqollar – hech bir podsho e’lon qilmagan farmon, hech bir davlat tomonidan bitilmagan konstitutsiyadir

  San’atning, adabiyotning sharti – barkamollik va mukammallikdir.

  Iste’dod shunday bir gavharki, u dengiz tubida, sadaf ichida ham gavhar, iste’dod shunday bir zilol irmoqki, uning har qatrasida daryolarning qudrati, ummonlarning teranligi bor, iste’dod shunday bir gulki, uning har bir ochilmagan g‘unchasida chamanlarning bo‘yi va tarovati bor.

  Barcha iste’dodlar kabi shoirlik iste’dodi ham tug‘ma bo‘ladi va bolalikdan o‘zini namoyon etadi. Bu kunduzdek ravshan, haqiqatning o‘zidek ayon. Tug‘ma iste’dod egasi bo‘lmagan, she’riyatga havas tufayli adabiyotga kirib qolganlar umr bo‘yi havaskor bo‘lib qoladilar.

  Ijodkor nafas oladigan havo – adabiy muhitdir. Bu havo toza, musaffo bo‘lmog‘i kerak.

  She’riyatning buyuk qudrati uning ishontirish kuchidadir. Biz har bir she’r ortida uning egasini ko‘ramiz, uning ma’naviy olamini tasavvur etamiz, o‘sha she’r ortida turgan odam o‘zining samimiyati bilan, halolligi bilan bizni o‘z tuyg‘ularining chinligiga ishontirmog‘i kerak. She’r hamisha shoirning qismatidir. Agar shoir o‘ziga, o‘zining qismatiga yarashadigan gapni aytmasa, odamlar unga ishonmaydilar.

  Rivoyat qiladilarki, Nushirvoni odil shoirlarni huzuriga chaqirib aytibdi: «Bu ne betavfiqlikki, siz shoirlar mendek odil shoh davrida yolg‘on she’rlar yozasizlar? Hech zamonda oshiqning ohu fig‘oni sahroga o‘t qo‘yadimi? Qiz bolaning kiprigi o‘q bo‘lib oshiq yigitning ko‘kragiga sanchilarmish. Bu gapga kim ishonadi? Xullas, shu bugundan boshlab kim yolg‘on she’r yozsa boshi dorda, mulki talonda».

Shu farmondan keyin uzoq vaqt hech kim she’r yozmay qo‘ydi. Nihoyat bir shoir shunday she’r yozdi:

Tong otsa yulduzlar so‘nar osmonda,
Xo‘rozlar qichqirar Mozandoronda.
Xalafda kechqurun quyosh botadi,
Kechasi odamlar uxlab yotadi.

Nushirvoni odil hech bir yolg‘oni yo‘q, boshdan-oxirigacha haqiqat bo‘lgan ushbu she’rni o‘qib yelkasini qisdi, boshini qashladi va yana farmon berdi: «Shoirlar o‘sha o‘zining yolg‘onini yozaversin». Shundan: «Shoir so‘zi yolg‘ondur», degan gap qolgan, shundan Fuzuliy: «Aldanmaki, shoir so‘zi albatta yolg‘ondur», deya lutf qilgan.

She’riyatning ana shu «yolg‘onida» juda chuqur haqiqat, sehrli haqiqat bor, buyuk ishontirish kuchi bor. Aql bovar qilmas bir qonuniyatga ko‘ra kishilar jo‘n aytilgan rost so‘zga emas, o‘sha «yolg‘on»ga ishonadi.

Nega endi men she’riyatning zukko bilgichlari o‘ltirgan bu yig‘inda adabiyotnig ibtidoiy qonuni, alifbosi bo‘lgan bu gapni, hayotiy haqiqat bilan badiiy haqiqat munosabatini aytib turibman? Negaki, ming afsus, biz ko‘p hollarda, hatto to‘qson foyiz she’rlarimizda shu qonunga amal qilmaymiz, «Xalafda kechqurun quyosh botadi» deb yozamiz.

  Bir tomchi shabnamdek mo‘’jaz va tiniq elchi degan sof o‘zbekcha turkiy so‘zda qancha xikmat bor!

  “Yog‘ilur har dam falakdan boshingga gardi firoq,
O‘t ravonroqkim, omonatdir base bu eski toq.”

Inson boshiga osmondan gard yog‘ilib turadi. Biz bugun bu gardni kosmik chang, deymiz. Fazoviy jismlarning Yer atmosferasida yonib ketishidan hosil bo‘lgan kul, deymiz. Bunday gardni Hazrat Navoiy besh asr muqaddam qayoqdan bilgan, deya hayron bo‘lmang. Beruniylar, Ulug‘beklar yashagan yurtda fazo sirlari ayon edi. Hayratga sabab boshqa, ya’ni bu ilmiy haqiqatning falsafiy xulosasi, badiiy timsolidir. Ey odamzod, deydilar hazrat, boshingga yoqqan samo changlari ayriliq gardlaridir. Tomidan tuproq yog‘ilgan uyda uzoq turib bo‘lmaydi. Bunday uy omonat. Chirigan tom ostida yashash xatarli. Osmonidan gard yog‘ilgan dunyoni, bu eski toqni ham ravonroq, tezroq tark etgan yaxshidir. Omonat so‘zining ma’no tovlanishiga qarang. Uy omonat, olam omonat.

  Ma’nodosh so‘zlarimizning ko‘pligiga sabab bor. O‘zbek tili uch daryodan suv ichgan. Diniy, ilmiy, ijtimoiy atamalarimiz asosan arab tilidan, ko‘pgina ish qurollarimiz, jomadon, hokandoz, dastshu, jomashu, dazmol, qog‘oz kabi hunarmandlikka oid so‘zlarimiz, shuningdek yuksak she’riy uslubga xos suxanlar fors tilidan kelgan. Lekin bu qat’iy qoida emas. Aksar holat desak to‘g‘riroq bo‘ladi. Arab tilidan o‘tgan narsa va buyum nomlari ham tilimizda ko‘p: Aroba, musallas, istehkom, qalam singari. Shuningdek, fors tilidan kirgan falsafiy atamalar ham talaygina. Javonmard, sarbador, charxi kajraftor, Oyinai Iskandar va hokazo. Harakat nomlari asosan turkiycha. Alisher Navoiy turkiy tildagi yuzta harakat nomi, ya’ni fe’llarni sanab, fors tilida ularning muqobili yo‘q ekanini aytganlar va turkiy tilimizning boyligi, qudratini namoyish etganlar.

  Bizning shunday ulug‘ she’riyatimiz bor, boylikda beqiyos ona tilimiz bor. Til millatning bosh belgisi hisoblanadi. Til bor — millat bor. Til yo‘q — millat yo‘q.

  Yozuvchiga uning iste’dod darajasiga, asariga qarab emas, balki egallab turgan mansabiga qarab baho berilishi, hamma bilib, ko‘rib turgan barcha jihatlardan ojiz asarlarning maqtalib, ko‘klarga ko‘tarilishi adabiy tanqid deb atalgan muqaddas sohaning obro‘yini tushiradi.

  Tanqidchi dushman orttiraman, deb qo‘rqsa yoki undagi adolat tuyg‘usidan shafqat tuyg‘usi ustun kelsa, adabiy muhitda hech qachon adolat bo‘lmaydi.

  Shoir qayer to‘g‘risida, nima to‘g‘risida yozmasin, u avvalo o‘zi to‘g‘risida, o‘z xalqi va yurti to‘g‘risida yozadi.

  O‘ylasam, izlanishlarimiz kabi g‘ofilligimiz-da poyonsiz ekan. So‘zni eshitamiz, so‘zlashni qotiramiz, lekin So‘z mag‘zini chaqish aksar xayolimizga kelmaydi. Nega shunday deymiz, deya o‘zimizga savol bermaymiz. Bu sinoat to‘la olam bamisoli olisdagi yulduzlardek noayon qolaveradi. Uzum yedim, “uzum” dedim, bilsam, tokdan uzib yedim, degandek, o‘z qo‘lim bilan ishkomdan uzum uzaturib, bu so‘zning uzmoqdan olingani xayolimga kelgan edi. Axir ungan narsani unum, g‘uj o‘sgan mevani g‘ujum, jamiyat tuzilishini tuzum, cho‘g‘ning qo‘ridan qolgan kulni qurum, deymiz. Og‘izga solib yutganimiz yutum, tomoqdan qult etib o‘tgan suv qultum bo‘lganidek ishkomdan uzib yeganimiz uzum bo‘ladi-da, deya o‘z sodda kashfiyotimdan suyungan edim.

  Ona tili umummillat mulkidir, demak, til oldidagi mas’uliyat ham umummilliy. Men o‘zbekman, degan har bir inson o‘zbek tili uchun qayg‘urmog‘i kerak. Unutilgan so‘zlarni tiklash, borini boyitib borish, xorijiy atamalarga munosib istilohlar topish yolg‘iz tilshunoslarning emas, millatning ishidir.

  Xalqda Mehmon otangdan aziz, Ustoz otangdan ulug‘ degan hikmat bor. Biror aqlli zot, otadan ulug‘, otadan aziz inson bo‘lmaydi, deb aytgan chog‘i, keyingi vaqtda Mehmon otangdek aziz, Ustoz otangdek ulug‘ deyish urf bo‘ldi.

Otadan ulug‘ va aziz kishining yo‘qligi haqiqat. Aynan shuning uchun ham bu tashbeh ishlatiladi. Maqol xalq ijodi. Ijod badiiyatsiz, badiiyat mubolag‘asiz bo‘lmaydi. Inson boshi toshdan qattiq, deymiz. Toshdan qattiq narsa yo‘qligi uchun shunday deymiz. Tog‘ni ursa talqon qiladigan yigit, degan gap bor. Tog‘ni maydalab bo‘lmasligi uchun bu maqol qudratli va boqiy. Dunyoni suv bossa to‘pig‘iga chiqmaydigan odam deyish, yor yurgan ko‘chalarni supuray sochim bilan, changi chiqsa suv sepay ko‘zlardagi yoshim bilan, deya kuylash zavqi yo‘q odamning aqliga sig‘maydi. Bir do‘stimiz bo‘lardi. Latifa aytsalar kulmas, “yo‘g‘-yey” deb turardi. Shu do‘stimiz adabiy tanqidchi bo‘ldi, lekin adabiyot nima ekanini, go‘zallik nima ekanini anglamay xo‘mraygancha dunyodan o‘tib ketdi.

Mehmon otangdan ulug‘, deganda biz avvalo otani ulug‘laymiz. Otadan aziz, otadan ulug‘ zotning yo‘qligini mubolag‘a vositasi bilan tasdiqlaymiz.

  Agar tilni muayyan xalqning jamoaviy intellektual mulki desak, so‘zlarni buzish, qisqartirish, har qanday o‘zgartirish qat’iy taqiqlanishi kerak edi. Lekin til to‘g‘risida xalqaro bitim yo‘q. Xalqlar bir-biridan so‘z va atamalarni hech bir ijozatsiz oladilar, o‘zlariga moslab istagan shaklga soladilar, xohlagan ma’noni yuklaydilar, tanib bo‘lmas holga keltiradilar.

Rivoyat qiladilarki, Mirzo Bedil ko‘chada ketaturib o‘z baytlarini buzib xirgoyi qilayotgan devorzan yonida to‘xtabdi va indamay uning tergan g‘ishtlarini yiqitaveribdi. Hay-haylab dod solgan devorzanga qarab shoir shunday debdi: Men faqat devoringni buzdim, sen she’rimni buzib, mening xonumonimni vayron qilding. Kim ko‘proq faryod ko‘tarishi kerak, senmi yo menmi?
Devorzan tavba qilib, uzr so‘ragan ekan.

  Ajabo, she’rning egasi bor, lekin so‘zning egasi yo‘q. U bamisoli charaqlagan yulduz, oqib yotgan daryo, esib turgan shamol kabi xammaniki.

Hech kim hech kimga, hech bir xalq boshqa hech bir xalqqa, mening so‘zimni olding, o‘zgartirding, buzding, deya da’vo qilmaydi.

Ruslar fir’avnni faraon, Bobilni Vavilon, Suriyani Siriya deb aytsalar, bizning ismlarimizni Kadыr, Tadji, Gulyam deb talaffuz qilsalar birov, hay, nima qilyapsan, demaydi. Chunki bu hol ko‘pga kelgan to‘y. O‘zimiz ham talay xorijiy so‘zlarning dodini berganmiz.

  Meni ajablantirgan yana bir narsa shu bo‘ldiki, arab adiblari grammatika, ya’ni sarfu nahv ustida tortishib qolsalar Zamaxshariyni “qozi” qilar ekanlar. Zamaxshariy bundoq yozgan, deyilsa, tamom, bahs tugar, e’tirozga o‘rin qolmas ekan.Mening bu ikki hayratimdan Damashqda bir to‘rtlik qog‘ozga tushgan edi. Yon daftarda qolgan o‘sha mashq budir:

Zamaxshariy bobom sarfu nahv bitib,
Arab o‘z tilini o‘rganib olmish.
Dunyoning yarmini musulmon etib,
Bu el o‘zi yarmi nasroniy qolmish.

  Unutmasligimiz kerakki, bizga tanish hamma so‘zlar ham biz tushungan ma’noni anglatmaydi.

Agar Hindistonga jurnalist sifatida borgan bo‘lsangiz zinhor ba zinhor kamina muxbirman, deya ko‘rmang. Men yaramas josusman, degan bo‘lasiz.Chunki kamina tuban, pastkash ma’nosini anglatadi. Muxbir esa ayg‘oqchi demakdir.

  Islomning bag‘ri keng din ekani olamga ayon. Qur’oni Karimning “Omantu” oyati bilan har bir musulmon uchun Ollohga, uning farishtalari, rasullari, muqaddas kitoblariga imon keltirmoq farz etilgan. Yolg‘iz Muhammad alayhissalom emas, balki nasaro, yahudiy dinlarining-da barcha payg‘ambarlarini aziz tutmoq, tanho Qur’oni Karim emas, Tavrot, Zabur, Injilni ham tabarruk bilmoq buyurilgan. Buni anglab yetgan Yevropa, Rossiyaning buyuk shoir va yozuvchilari, olimlari Islom diniga yuksak ehtirom ko‘rsatganlar, chuqur o‘rganish, targ‘ib qilishga jazm etganlar. Iogann Hyote va Lev Tolstoy bunday ulug‘larning eng ulug‘laridir.

Diniy mutaassiblik xatarli tus olgan bizning kunlarda Islom ma’rifatini anglash va anglatish, qonimizga singib ketgan bag‘rikenglikni olamga tushuntirish benihoya olijanob ishdir. Toki Qur’oni Karimni o‘tga yoqib savob topmoqchi bo‘lgan g‘arblik jaholat bandalari bilsinlar: Ular Qur’onga qo‘shib o‘z xudolari va payg‘ambarlarini yoqayotirlar.

  Odamlarda tafakkur kuchi ortgani sari tasavvur kuchi kamayib bormoqda. Zavq-shavq o‘rnini sovuq hisob-kitob egallamoqda. Aql va yurak bahsida hissiyot yengilib, quruq mantiq g‘alaba qilmoqda. Bu jamiyat uchun xatarli xol. O‘zbek askiyani unutsa, do‘stona hazillarni esdan chiqarsa, so‘zning latofatini anglamay qolsa bu falokatdir.

  Ilm ham, ijod ham bahs bilan tirik. Ma’rifat izlagan inson xato qilishdan cho‘chimaydi. Ma’rifatli inson birovning xatosidan kulmaydi. Bilmasang gapirma, jim o‘tir, demaydi. Xatoni tuzatadi, o‘z fikrini aytadi. Xato aytgan ham qizarib-bo‘zarmaydi. Bahs qiladi, yo “fikringiz ma’qul,” deydi.

  Og‘zingni yum, ovozingni o‘chir, degan so‘zni tug‘ilgandan o‘lguncha eshitamiz. Jim bo‘lish bizga asrlar davomida singdirilgan. Hujayralarimizga jo bo‘lgan. Yashagan yurtimiz o‘chgan ovozlar mamlakati bo‘ldi. o‘uncha to og‘zini ochdi, bo‘ldi vayron oqibat degan she’rlar bizni tarbiyaladi. Ozod va mustaqil bo‘lib ham ichki hadikdan to‘la forig‘ bo‘lmadik. Darhaqiqat, shahar qurish osonu ongni o‘zgartish qiyin ekan.

Erkin Vohidov. Shoiru She’ru Shuur. Adabiy maqolalar by Khurshid Davron on Scribd