29 сентябр — Ўзбекистон халқ ёзувчиси Шукур Холмирзаев хотираси куни
…Шофёр одам машинанинг машинадан фарқини, чавандоз йигит отнинг отдан фарқини билганидек, адиб дегани ҳам адабиёт илмидан баҳоли қудрат хабардор бўлиши керак. Бу – аксиома. Энди менинг «эссе»га, унинг «табиати»га доир мулоҳазаларимга келсак, маълумингиз, асосан ҳикоянавис сифатида гапни ҳикоядан бошласам…
ЭССЕ – ЭРКИН ИЖОД
Таниқли адиб Шукур Холмирзаев билан суҳбат
Суҳбатдош: Марҳабо Қўчқорова
Шукур Холмирзаев 1940 йил Сурхондарё вилояти Бойсун туманида туғилган. Ўзбекистон халқ ёзувчиси. ТошДУнинг журналистика факултетини тугатган (1963). «Олис юлдузлар остида» (1971), «Ҳаёт абадий» (1974), «Оғир тош кўчса…» (1980), «Йўллар, йўлдошлар» (1984), «Бодом қишда гуллади» (1986), «Тоғларга қор тушди» (1987) сингари ҳикоя ва қиссалар тўпламлари, «Сўнгги бекат» (1976), «Қил кўприк» (1984), «Йўловчи» (1987), «Олабўжи» (1992), «Динозавр» (1-китоб, 1996) каби романлар муаллифи. «Қора камар» (1987), «Зиёфат» (1990 йили саҳналаштирилган) драмалари ҳам бор. Ҳамза номидаги Республика Давлат мукофоти (1989) ҳамда «Меҳнат шуҳрати» (1999) ордени билан тақдирланган.
Ёзувчи 2005 йил 29 сентябрда Тошкент шаҳрида вафот этган.
Таниқли адиб Шукур Холмирзаев ўзбек адабиётида насрнинг турфа хил жанрларида сермаҳсул ижод этмоқда. Унинг ижодий йўлида янгича изланишларни кузатамиз. Хусусан, бу унинг эссе ва бадиаларида кўринади. Шунинг учун биз ижодкор билан эссе жанри табиати ва бевосита Шукур Холмирзаев ижодидаги эссенинг ўрни ва яратилиши ҳақида суҳбатлашдик.
– Шукур ака, маълумки, эссе қадимий жанр сифатида нафақат адабиёт оламини, бошқа фанлар ва жамият ҳодисаларини қамраб олади. Сизнинг ижодингизда эссенинг турли хил йўналишларини кўрамиз. Чунончи, бадиий, адабий-танқидий, тарихий, публицистик, хотиравий йўсиндаги эсселарингиз мавжуд. Эссе жанри табиати, генезиси ҳақида ўзингизнинг мулоҳазаларингизни билдирсангиз. Сизнингча, бу жанрнинг очерк, ҳикоя, сингари насрий жанрлардан, шунингдек, хотиралардан тафовутли жиҳатлари нималарда кўринади?
– Бизда бир кекса ёзувчи бор. Жанрларнинг бир-биридан фарқини билмагани билан фахрланиб юради. «Ман билмайман қанақа жанрда ёзиб қўйдим. Китобхонга ёқса, бас», дейди. Ва жанрдан жанрнинг фарқини Садриддин Айний ҳам билмаганини рўкач қилади. Ҳа, энди бундай «билмаслик»нинг сабаблари бўлса, албатта…
Аммо шофёр одам машинанинг машинадан фарқини, чавандоз йигит отнинг отдан фарқини билганидек, адиб дегани ҳам адабиёт илмидан баҳоли қудрат хабардор бўлиши керак. Бу – аксиома, синглим. Энди менинг «эссе»га, ўзингиз айтмиш, унинг «табиати»га доир мулоҳазаларимга келсак, маълумингиз, асосан ҳикоянавис сифатида гапни ҳикоядан бошласам.
Русларда «рассказ» – «рассказат»дан олинган дейдилар. Яъни, бир воқеани «айтиб бериш, ҳикоя қилиш» демакдир. Бошда аксар рус адиблари ҳақиқатан ҳам «ҳикоя қилиш, баён этиш» йўлидан борганлар. Ҳатто француз, ҳатто ҳинди адиблари ҳам аввалда шу йўсинда ижод қилганлар. Кейинчалик ижоднинг тадрижий такомили тақозосида Чехов каби новатор ёзувчилар чиқиб: «Йўқ, воқеани баён қилмаслик керак, балки кўрсатиш лозим», деб, шу йўриғда асарлар битганлар. Илло, «кўрсатиш, холис тасвирлаш йўли» – асл адабиётнинг йўли эди.
Демак, ҳикояда маълум бир воқеа (инсон ҳаётининг маълум бир бўлаги) тасвирланади. Демак, холис тасвирланади ва аксар ҳолларда ҳикоядан чиқариладиган хулоса ўқувчига ҳавола этилади… Энг яхши ҳикоялар шу тариқа ёзилади. Шу ўринда айтиб кетишни истар эдимки, бугунги кунда – кейинги ўн йилликларда ёзилаётган ҳикояларнинг кўпчилигида орқага қайтишни, яъни, оддий баён қилиш, шунчаки айтиб беришни кўраман. Бу ҳол – ўша муаллифларнинг қандайдир онгли равишда «ортга», аниқроғи, ҳикоя жанрининг ибтидоий ҳолатларига қайтишидан далолат бермайди – аксинча: ўша муаллифларнинг ҳикоя жанри хусусиятларидан, ҳикоянинг жанр сифатидаги такомилидан бехабар эканлигидан далолат беради.
Мен бундай ҳаваскор адибларни юқоридаги айтганим – «жанрнинг жанрдан фарқини билмайдиган» адибларга ўхшатаман.
Энди «очерк» жанрининг ўзига хос жиҳатларига келсак, бунда ҳам маълум бир воқеа – инсон қисматининг бир бўлаги қаламга олинади-ю, аммо ҳикоядан фарқи ўлароқ Очеркда мавжуд – бор-ҳаётий одам қаламга олинади. Шу боис муаллифнинг ўша одамга – қаҳрамонга муносабати очиқ-ойдин бўртиб туради. Шунинг учун ҳамдир мен ўқиган аксар очеркларда ижобий хислатли кишилар тасвирланади…
Энди «Эссе»га келсак, бу жанр ҳикоя, очерк жанридан жуда ёш бўлишига қарамай, ёзувчига беҳад кенг эркинликлар беради: яъни эссе ёзувчи адиб тасвирлаётган ёхуд баён этаётган воқеа-ҳодисага – яна ўша гап: инсон қисматининг маълум даври-бўлагига нисбатан ўз муносабатини (очеркдаги каби) очиқ-ошкор билдириб туриши баробарида (бу йўруғда) ўз кўнглида туғилган қандайдир ҳис-ҳаяжондан ҳам, ҳатто шахсий мулоҳазаларини ҳам бемалол ёзиш имконига эгадир. Демак, айтиш мумкинки, эссе жанри очерк билан ҳикоя ўртасидан ўсиб чиққан жанр-тасвир усулидирки, у мақола-мақола илмий бўладими, бадиийроқ бўладими, барибир, – мақолага хос унсурлардан ҳам фойдаланади, тўғрироғи, уларни-да ўзиники қилиб олади.
Марҳабо синглим, эсда тутингки, адабиётдаги ҳар битта жанр ҳам ўз даврига хос, унинг эҳтиёжларини тўлароқ ифодалаш замирида пайдо бўлар экан.
Эссе ҳам шу тариқа пайдо бўлган экан. Дарвоқе, унинг пайдо бўлган макони – Франция ҳисобланади. Умуман, француз адабий тафаккури ҳамиша бошқалардан олдинроқда юрган ва замоннинг талабу эҳтиёжларини бошқа дунё адибларидан илгарироқ ҳис этган. Қарангки, «роман» жанри ҳам дастлаб французларда пайдо бўлди ва энг дунёвий-миллий романлар ўшаларда яратилди. Бу ёғи ҳам қизиқ: таажжуб қиласанки, «Антироман» (Сартр асарлари) ҳам ўшаларда пайдо бўлди.
Эсимдан чиқибди: Сиз «Хотира жанри» ҳақида сўровдингиз. Сингилой, Хотира – хотира-да: уни ҳар ким ёзиши мумкин ва унга қўйиладиган талаб ҳам ўзига яраша бўлади. Тўғри, Тагорнинг хотиралари («Россиядан хатлар»и ёки Эренбургнинг хотиралари ёхуд Уэлснинг «Россия зулмат қўйнида»си) ёхуд… – кўп-да, – борки, уларни – эссе дейиш ҳам мумкин, очерк дейиш ҳам.
Улар шунчаки «хотиралар» деб жанрини қўйиб юборганлар. Қолаверса, уларни қизиқтирган долзарб масалалар олдида «жанр» ҳақида ўйлаш хаёлларига ҳам келмаган-ов…
– Эссе, менинг назаримда, ёзувчининг ҳаёт, инсон ва жамиятни тушуниш ва тушунтириш шаклларидан биридир. Айтинг-чи, сизнинг айнан шу жанрга мурожаатингизнинг боиси нимада?
– Эссега мурожаат қилишимнинг боиси – феълимда бўлса керак: болаликдан эркинликни севардим. Эссе – эркин жанр, бундан ташқари, у агар таъбир жоиз бўлса, – «размерсиз жанр»ки, кийим танлаганда бўйинггаю энингга ўлчаб ўтиргандай сиқилмай…
– 70-йилларда Европа адабиётида эссе-роман, эссе-қисса, эссе-ҳикоя, ҳатто фантастик эсселар ҳам яратиш авж олиб кетди. Шунинг учун бўлса керак, Ғарб адабиётшунослигида романтика ва фантазияга қурилган адабиёт ўрнини бир кун келиб эссе эгаллайди, деган шов-шувли мунозаралар пайдо бўлди. Аммо 30-йил вақт ўтди ҳамки, прозанинг барча жанрлари баравар ижод шакли сифатида ривожланмоқда. Сизнинг шу баҳсларга муносабатингиз қандай?
– Рост айтасиз, ўша йилларда эссе-роман, эссе-қисса…лар кўп яратилди ва адабиётшуносликда бошқа жанрларнинг «шўри қуриди», деган гаплар ҳам пайдо бўлган эди.
Бунинг сабабини мен ўша Ғарбдаги маънавий-адабий ва бошқа-бошқа эҳтиёжлардан, деб биламан. Қолаверса, ўша тур асарларнинг муаллифлари жуда унақа – “адабиёт – менинг қисматим” деган ижодкорлар бўлишмаган.
Адабиётшуносларнинг каромату башоратларида эса адабиётга нисбатан енгилтакликни кўраман. Сизга бир мисол айтайин: ўтган асрда рангли фотография санъати яратилди. Ва… каромату башоратчилар нималар дейишди: «Тасвирий санъатнинг куни битди!» деб айюҳаннос солишди… Йўқ, сал вақт ўтмасидан Тасвирий санъат инсоният яратган энг улуғ санъатлардан бири эканига яна иймон келтирдилар. Бундай гаплар бўлаверар экан. Ахир, ҳар битта жанр каби Санъатнинг ҳар бир тури ҳам – минг-минг йиллик ақлий ва ҳиссий, маънавий ва маданий изланишлар ҳосиласидир. Биз уларни фақат бойитишимиз, янада камол топтиришимиз лозим, холос…
Шу ўринда битта чекиниш қилсам: яқинда Комил Аваз деган қаламкашнинг «Қўналға» номли эссе-роман деб жанрини белгилаган асари қўлимга тушди. Бу ҳақда хоразмлик оғам – гўзал шоир Эркин Мадраҳимов (Ошиқ Эркин) айтган эдилар: «Шукуржон, шуни бир ўқинг». Хуллас, ўқиб чиқсам, жуда ғаройиб эсселар мажмуаси экан. Бекорга «мажмуа» демаяпман. Илло, биронта эссенинг бошқа биронтаси билан деярли алоқаси йўқ. Тағин «биринчи роман» деган илова ҳам бор.
Тавба, бунинг нимаси роман? Ўйлаб-ўйлаб шу фикрга келдим: романли бўлишни истабдилар-да Комил оға. Ҳа, орзуга айб йўқ. Қолаверса, «роман» номи билан қанақанги хом-хатала, алжирашга ўхшаб кетадиган асарлар чиқиб кетмаётир.
Мана шунақа гаплар. Сиз Ғарб адабиётида пайдо бўлган эссе-романларни гапириб юрибсиз. Ўтаверади… Шошманг, агар «Қўналға» – эсселар тўплами деб эълон қилинганида, камина Комил Авазни табриклаган бўлардим.
– Шукур ака. Сизга яна бир савол бермоқчи эдим, жаҳон эссенависларидан қайси ёзувчи кўпроқ ёқади?
– Жаҳон эссенависларидан… Эсимга келмаяпти. Ҳа, ўтган йили Скандинавия ёзувчиларидан Фарли Моуэтнинг шимол музликларида яшаётган элатлар ҳаётидан ёзилган эсселар тўпламини топиб ўқидим. Кейин руслардан Юрий Нагибиннинг «Дунё бўйлаб» деган каттагина эсселар тўпламини ўқиб чиқдим. Фарли Моуэтнинг айрим эсселари Жек Лондоннинг шимол ҳикоялари билан бўйлашар экан. Юрий Нагибин эса – аслида эссенавис экан. Мен у адибни «ёзувчи, сценарист» деб юрардим.
– Бугунги кунда ўзбек адабиётида кимларни эссечиликда фаол қалам тебратаяпти деб ўйлайсиз?
– Бугунги ўзбек адабиётида Дадахон Нурийни энг фаол эссечи, деб биламан. Унинг бир неча эссе тўпламлари чиқди. Уларга ман-ман деган адабиётшунослар сўзбоши ёзишган. Чунончи, Матёқуб Қўшжонов, Озод Шарафиддинов… ва бошқалар. Аммо матбуотда шу публицист адибнинг дурустроқ мақталганини билмайман. Ҳолбуки, бунақангги жонкуяр, юртпарвар адибни топиш қийин.
Бошқа эссенавислардан домламиз Озод Шарафиддиновни айтгим келади. Аммо-лекин, шу пайтгача Одил Ёқубовнинг «Фарзандлар бурчи» номли эсселаричалик гўзал эсселарни ўқимаганман. Бугунги кундаги эссенавислардан тағин Собиржон Қодировни, Карим Баҳриев, Қулман Очил, Фотима Шариповаларни мамнуният билан тилга оламан.
– Мана сиз 68-йилдан бери шу жанрда ижод қилмоқдасиз. Айниқса, кейинги пайтларда жуда кўплаб ёзувчи, шоирлар, умуман санъат аҳли ҳақида, жамоат арбобларига бағишлаб ёзилган эссе ва бадиаларингиз бор. Айтинг-чи, эсселарингиз орасида сизга энг маъқули қайси бири?
– Деярли, барча эсселарим ўзимга ёқади. Чунки… улардан биронтасини қайта ёзгим келмайди.
Манба: “ЎзАС”, 2003 йил, 18 апрель, №16
29 sentyabr — O‘zbekiston xalq yozuvchisi Shukur Xolmirzayev xotirasi kuni
…Shofyor odam mashinaning mashinadan farqini, chavandoz yigit otning otdan farqini bilganidek, adib degani ham adabiyot ilmidan baholi qudrat xabardor bo‘lishi kerak. Bu – aksioma. Endi mening “esse”ga, uning “tabiati”ga doir mulohazalarimga kelsak, ma’lumingiz, asosan hikoyanavis sifatida gapni hikoyadan boshlasam…
ESSE – ERKIN IJOD
Taniqli adib Shukur Xolmirzaev bilan suhbat
Suhbatdosh: Marhabo Qo’chqorova
Shukur Xolmirzaev 1940 yil Surxondaryo viloyati Boysun tumanida tug’ilgan. O’zbekiston xalq yozuvchisi. ToshDUning jurnalistika fakultetini tugatgan (1963). «Olis yulduzlar ostida» (1971), «Hayot abadiy» (1974), «Og’ir tosh ko’chsa…» (1980), «Yo’llar, yo’ldoshlar» (1984), «Bodom qishda gulladi» (1986), «Tog’larga qor tushdi» (1987) singari hikoya va qissalar to’plamlari, «So’nggi bekat» (1976), «Qil ko’prik» (1984), «Yo’lovchi» (1987), «Olabo’ji» (1992), «Dinozavr» (1-kitob, 1996) kabi romanlar muallifi. «Qora kamar» (1987), «Ziyofat» (1990 yili sahnalashtirilgan) dramalari ham bor. Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofoti (1989) hamda «Mehnat shuhrati» (1999) ordeni bilan taqdirlangan.
Yozuvchi 2005 yil 29 sentyabrda Toshkent shahrida vafot etgan.
Taniqli adib Shukur Xolmirzaev o’zbek adabiyotida nasrning turfa xil janrlarida sermahsul ijod etmoqda. Uning ijodiy yo’lida yangicha izlanishlarni kuzatamiz. Xususan, bu uning esse va badialarida ko’rinadi. Shuning uchun biz ijodkor bilan esse janri tabiati va bevosita Shukur Xolmirzaev ijodidagi essening o’rni va yaratilishi haqida suhbatlashdik.
– Shukur aka, ma’lumki, esse qadimiy janr sifatida nafaqat adabiyot olamini, boshqa fanlar va jamiyat hodisalarini qamrab oladi. Sizning ijodingizda essening turli xil yo’nalishlarini ko’ramiz. Chunonchi, badiiy, adabiy-tanqidiy, tarixiy, publitsistik, xotiraviy yo’sindagi esselaringiz mavjud. Esse janri tabiati, genezisi haqida o’zingizning mulohazalaringizni bildirsangiz. Sizningcha, bu janrning ocherk, hikoya, singari nasriy janrlardan, shuningdek, xotiralardan tafovutli jihatlari nimalarda ko’rinadi?
– Bizda bir keksa yozuvchi bor. Janrlarning bir-biridan farqini bilmagani bilan faxrlanib yuradi. «Man bilmayman qanaqa janrda yozib qo’ydim. Kitobxonga yoqsa, bas», deydi. Va janrdan janrning farqini Sadriddin Ayniy ham bilmaganini ro’kach qiladi. Ha, endi bunday «bilmaslik»ning sabablari bo’lsa, albatta…
Ammo shofyor odam mashinaning mashinadan farqini, chavandoz yigit otning otdan farqini bilganidek, adib degani ham adabiyot ilmidan baholi qudrat xabardor bo’lishi kerak. Bu – aksioma, singlim. Endi mening «esse»ga, o’zingiz aytmish, uning «tabiati»ga doir mulohazalarimga kelsak, ma’lumingiz, asosan hikoyanavis sifatida gapni hikoyadan boshlasam.
Ruslarda «rasskaz» – «rasskazat»dan olingan deydilar. Ya’ni, bir voqeani «aytib berish, hikoya qilish» demakdir. Boshda aksar rus adiblari haqiqatan ham «hikoya qilish, bayon etish» yo’lidan borganlar. Hatto frantsuz, hatto hindi adiblari ham avvalda shu yo’sinda ijod qilganlar. Keyinchalik ijodning tadrijiy takomili taqozosida Chexov kabi novator yozuvchilar chiqib: «Yo’q, voqeani bayon qilmaslik kerak, balki ko’rsatish lozim», deb, shu yo’rig’da asarlar bitganlar. Illo, «ko’rsatish, xolis tasvirlash yo’li» – asl adabiyotning yo’li edi.
Demak, hikoyada ma’lum bir voqea (inson hayotining ma’lum bir bo’lagi) tasvirlanadi. Demak, xolis tasvirlanadi va aksar hollarda hikoyadan chiqariladigan xulosa o’quvchiga havola etiladi… Eng yaxshi hikoyalar shu tariqa yoziladi. Shu o’rinda aytib ketishni istar edimki, bugungi kunda – keyingi o’n yilliklarda yozilayotgan hikoyalarning ko’pchiligida orqaga qaytishni, ya’ni, oddiy bayon qilish, shunchaki aytib berishni ko’raman. Bu hol – o’sha mualliflarning qandaydir ongli ravishda «ortga», aniqrog’i, hikoya janrining ibtidoiy holatlariga qaytishidan dalolat bermaydi – aksincha: o’sha mualliflarning hikoya janri xususiyatlaridan, hikoyaning janr sifatidagi takomilidan bexabar ekanligidan dalolat beradi.
Men bunday havaskor adiblarni yuqoridagi aytganim – «janrning janrdan farqini bilmaydigan» adiblarga o’xshataman.
Endi «ocherk» janrining o’ziga xos jihatlariga kelsak, bunda ham ma’lum bir voqea – inson qismatining bir bo’lagi qalamga olinadi-yu, ammo hikoyadan farqi o’laroq Ocherkda mavjud – bor-hayotiy odam qalamga olinadi. Shu bois muallifning o’sha odamga – qahramonga munosabati ochiq-oydin bo’rtib turadi. Shuning uchun hamdir men o’qigan aksar ocherklarda ijobiy xislatli kishilar tasvirlanadi…
Endi «Esse»ga kelsak, bu janr hikoya, ocherk janridan juda yosh bo’lishiga qaramay, yozuvchiga behad keng erkinliklar beradi: ya’ni esse yozuvchi adib tasvirlayotgan yoxud bayon etayotgan voqea-
hodisaga – yana o’sha gap: inson qismatining ma’lum davri-bo’lagiga nisbatan o’z munosabatini (ocherkdagi kabi) ochiq-oshkor bildirib turishi barobarida (bu yo’rug’da) o’z ko’nglida tug’ilgan qandaydir his-hayajondan ham, hatto shaxsiy mulohazalarini ham bemalol yozish imkoniga egadir. Demak, aytish mumkinki, esse janri ocherk bilan hikoya o’rtasidan o’sib chiqqan janr-tasvir usulidirki, u maqola-maqola ilmiy bo’ladimi, badiiyroq bo’ladimi, baribir, – maqolaga xos unsurlardan ham foydalanadi, to’g’rirog’i, ularni-da o’ziniki qilib oladi.
Marhabo singlim, esda tutingki, adabiyotdagi har bitta janr ham o’z davriga xos, uning ehtiyojlarini to’laroq ifodalash zamirida paydo bo’lar ekan.
Esse ham shu tariqa paydo bo’lgan ekan. Darvoqe, uning paydo bo’lgan makoni – Frantsiya hisoblanadi. Umuman, frantsuz adabiy tafakkuri hamisha boshqalardan oldinroqda yurgan va zamonning talabu ehtiyojlarini boshqa dunyo adiblaridan ilgariroq his etgan. Qarangki, «roman» janri ham dastlab frantsuzlarda paydo bo’ldi va eng dunyoviy-milliy romanlar o’shalarda yaratildi. Bu yog’i ham qiziq: taajjub qilasanki, «Antiroman» (Sartr asarlari) ham o’shalarda paydo bo’ldi.
Esimdan chiqibdi: Siz «Xotira janri» haqida so’rovdingiz. Singiloy, Xotira – xotira-da: uni har kim yozishi mumkin va unga qo’yiladigan talab ham o’ziga yarasha bo’ladi. To’g’ri, Tagorning xotiralari («Rossiyadan xatlar»i yoki Erenburgning xotiralari yoxud Uelsning «Rossiya zulmat qo’ynida»si) yoxud… – ko’p-da, – borki, ularni – esse deyish ham mumkin, ocherk deyish ham.
Ular shunchaki «xotiralar» deb janrini qo’yib yuborganlar. Qolaversa, ularni qiziqtirgan dolzarb masalalar oldida «janr» haqida o’ylash xayollariga ham kelmagan-ov…
– Esse, mening nazarimda, yozuvchining hayot, inson va jamiyatni tushunish va tushuntirish shakllaridan biridir. Ayting-chi, sizning aynan shu janrga murojaatingizning boisi nimada?
– Essega murojaat qilishimning boisi – fe’limda bo’lsa kerak: bolalikdan erkinlikni sevardim. Esse – erkin janr, bundan tashqari, u agar ta’bir joiz bo’lsa, – «razmersiz janr»ki, kiyim tanlaganda bo’yinggayu eningga o’lchab o’tirganday siqilmay…
– 70-yillarda Yevropa adabiyotida esse-roman, esse-qissa, esse-hikoya, hatto fantastik esselar ham yaratish avj olib ketdi. Shuning uchun bo’lsa kerak, G’arb adabiyotshunosligida romantika va fantaziyaga qurilgan adabiyot o’rnini bir kun kelib esse egallaydi, degan shov-shuvli munozaralar paydo bo’ldi. Ammo 30-yil vaqt o’tdi hamki, prozaning barcha janrlari baravar ijod shakli sifatida rivojlanmoqda. Sizning shu bahslarga munosabatingiz qanday?
– Rost aytasiz, o’sha yillarda esse-roman, esse-qissa…lar ko’p yaratildi va adabiyotshunoslikda boshqa janrlarning «sho’ri quridi», degan gaplar ham paydo bo’lgan edi.
Buning sababini men o’sha G’arbdagi ma’naviy-adabiy va boshqa-boshqa ehtiyojlardan, deb bilaman. Qolaversa, o’sha tur asarlarning mualliflari juda unaqa – “adabiyot – mening qismatim” degan ijodkorlar bo’lishmagan.
Adabiyotshunoslarning karomatu bashoratlarida esa adabiyotga nisbatan yengiltaklikni ko’raman. Sizga bir misol aytayin: o’tgan asrda rangli fotografiya san’ati yaratildi. Va… karomatu bashoratchilar nimalar deyishdi: «Tasviriy san’atning kuni bitdi!» deb ayyuhannos solishdi… Yo’q, sal vaqt o’tmasidan Tasviriy san’at insoniyat yaratgan eng ulug’ san’atlardan biri ekaniga yana iymon keltirdilar. Bunday gaplar bo’laverar ekan. Axir, har bitta janr kabi San’atning har bir turi ham – ming-ming yillik aqliy va hissiy, ma’naviy va madaniy izlanishlar hosilasidir. Biz ularni faqat boyitishimiz, yanada kamol toptirishimiz lozim, xolos…
Shu o’rinda bitta chekinish qilsam: yaqinda Komil Avaz degan qalamkashning «Qo’nalg’a» nomli esse-roman deb janrini belgilagan asari qo’limga tushdi. Bu haqda xorazmlik og’am – go’zal shoir Erkin Madrahimov (Oshiq Erkin) aytgan edilar: «Shukurjon, shuni bir o’qing». Xullas, o’qib chiqsam, juda g’aroyib esselar majmuasi ekan. Bekorga «majmua» demayapman. Illo, bironta essening boshqa birontasi bilan deyarli aloqasi yo’q. Tag’in «birinchi roman» degan ilova ham bor.
Tavba, buning nimasi roman? O’ylab-o’ylab shu fikrga keldim: romanli bo’lishni istabdilar-da Komil og’a. Ha, orzuga ayb yo’q. Qolaversa, «roman» nomi bilan qanaqangi xom-xatala, aljirashga o’xshab ketadigan asarlar chiqib ketmayotir.
Mana shunaqa gaplar. Siz G’arb adabiyotida paydo bo’lgan esse-romanlarni gapirib yuribsiz. O’taveradi… Shoshmang, agar «Qo’nalg’a» – esselar to’plami deb e’lon qilinganida, kamina Komil Avazni tabriklagan bo’lardim.
– Shukur aka. Sizga yana bir savol bermoqchi edim, jahon essenavislaridan qaysi yozuvchi ko’proq yoqadi?
– Jahon essenavislaridan… Esimga kelmayapti. Ha, o’tgan yili Skandinaviya yozuvchilaridan Farli Mouetning shimol muzliklarida yashayotgan elatlar hayotidan yozilgan esselar to’plamini topib o’qidim. Keyin ruslardan Yuriy Nagibinning «Dunyo bo’ylab» degan kattagina esselar to’plamini o’qib chiqdim. Farli Mouetning ayrim esselari Jek Londonning shimol hikoyalari bilan bo’ylashar ekan. Yuriy Nagibin esa – aslida essenavis ekan. Men u adibni «yozuvchi, stsenarist» deb yurardim.
– Bugungi kunda o’zbek adabiyotida kimlarni essechilikda faol qalam tebratayapti deb o’ylaysiz?
– Bugungi o’zbek adabiyotida Dadaxon Nuriyni eng faol essechi, deb bilaman. Uning bir necha esse to’plamlari chiqdi. Ularga man-man degan adabiyotshunoslar so’zboshi yozishgan. Chunonchi, Matyoqub Qo’shjonov, Ozod Sharafiddinov… va boshqalar. Ammo matbuotda shu publitsist adibning durustroq maqtalganini bilmayman. Holbuki, bunaqanggi jonkuyar, yurtparvar adibni topish qiyin.
Boshqa essenavislardan domlamiz Ozod Sharafiddinovni aytgim keladi. Ammo-lekin, shu paytgacha Odil Yoqubovning «Farzandlar burchi» nomli esselarichalik go’zal esselarni o’qimaganman. Bugungi kundagi essenavislardan tag’in Sobirjon Qodirovni, Karim Bahriev, Qulman Ochil, Fotima Sharipovalarni mamnuniyat bilan tilga olaman.
– Mana siz 68-yildan beri shu janrda ijod qilmoqdasiz. Ayniqsa, keyingi paytlarda juda ko’plab yozuvchi, shoirlar, umuman san’at ahli haqida, jamoat arboblariga bag’ishlab yozilgan esse va badialaringiz bor. Ayting-chi, esselaringiz orasida sizga eng ma’quli qaysi biri?
– Deyarli, barcha esselarim o’zimga yoqadi. Chunki… ulardan birontasini qayta yozgim kelmaydi.
Manba: “O’zAS”, 2003 yil, 18 aprel, №16
Shukur Xolmirzayev. Saylanma. 4-Jild. Esselar by Khurshid Davron on Scribd
