Мен уруш ва айниқса, урушдан кейинги эллигинчи йилларда нонни аввал кўзига суриб, қанча оч бўлмасин, уни ниҳоятда авайлаб, бир ушоғини ҳам ерга туширмай еган, ейдиган одамларни кўрганман. Бу ҳолларни гарчи тушунмасам ҳам, лекин бу нарсада тушуниб бўлмайдиган муқаддаслик яшириниб ётганлигини юракдан туйганман. Бир куни девор кавагига нон парчаси қистириб қўйилганлигини кўриб ўзимдан ўзим йиғлаганман. Бу ниманинг нишонаси бўлиб кўринган, ёмонликка бўлса керак деб ўйлаганман. Китоблар ҳам одам учун шундай: нондай, сувдай, ҳаводай, ўтдай зарурат. Одам шу тўрт унсур бўлмаса яшолмайди. Ҳаёт йўқолади. Китоб эса бешинчи унсур…

КИТОБСИЗ ЯШАБ БЎЛАДИ,АММО БУ ЯШАШ ЁВВОЙИ ЯШАШ БЎЛАДИ
Таниқли адабиётшунос олим ва ёзувчи Иброҳим Ғафуров билан суҳбат
Суҳбатдош: Алишер Назар

   Ҳар қандай ғоя ўз фидоийлари билан тирикдир. Ана шу фидоийликнинг нечоғлиги ғоя  умрини белгилайди. Бу ақида бевосита адабиётга ҳам тегишлидир. Шу маънода ҳеч бир муболағасиз айтиш мумкинки, адабиётшунос, мунаққид ва таржимон Иброҳим Ғафуров адабиётнинг том маънодаги фидоийларидан биридир. У туфайли ўзбек китобхони дунё адабиётининг энг сара намуналаридан баҳраманд бўлди. Адабиётшуносликка оид юзлаб мақо­лалари орқали Навоийни англади, Ойбекни ўрганди, Достоевскийни таниди.Ўзбек адабиёти “Мансура” деб аталмиш янги бир жанр билан бойиди.
Сўнгги йилларда Иброҳим Ғафуровнинг бир қа­тор диний-маърифий мазмундаги мақолаларини ҳам ўқишга муваффақ бўлдик. Буюк Қуръони карим оят­лари қатидаги моҳиятлар, сўз жилвалари, маъно товланишлари за­кийлик билан тадқиқ этилди. Демак, ўқиш, ўрганиш, ўргатиш – сабоқ ҳамон давом этмоқда.

– Буюк мутасаввуф олим, “Шайхи Валитарош” бўлган зот Нажмиддин Кубро ҳазратлари “Фақирлик ҳақида” рисоласида ёзибдилар: “Умр ва дунёдан кўра тез ўтиб кетадиган, ўлим ва охиратдан кўра яқинроқ, орзудан кўра узунроқ, хотиржамликдан кўра гўзалроқ нарса йўқ экан”.

Ҳазрат англамиш ана шу ҳақиқатлар уни руҳан мислсиз юксалтирди. У ўзи айтмоқчи моҳиятни илмдан, тафаккурдан топди ва бу фано даштидан соҳиби ҳикмат бўлиб чиқиб кетдилар.

Минг ваҳки, бу саодат ҳаммага ҳам насиб этавермайди. Бироқ бу саодатга интилиш, талпиниш ҳар кимнинг ўзига тан. Мен бир кишини сал кам йигирма йилдан бери кузатаман. У пойтахтимиздаги гавжум бекатлардан бирида яшайди десак ҳам бўлаверади. Унинг иши оддий: эрталабдан кечгача бекатда “Ипподиром… ипподиром… ипподиром” деб туради.

Мен бу кишини илк кўрган пайтларимда 25 ёшларда, бўй-басти келишган, тоғни урса талқон қиладиган йигит эди. Ҳозир ёши элликни қоралаб қолди. Елкалари чўкиб, юзларига ажин оралабди. Ажаб, шу одам бутун умрини “Ипподиром”га одам йўллаш билан ўтказиб юборди. Ўйлаб қоласан киши, агар бу киши эрталабдан кечгача “Ипподиром”нинг ўрнига “Илоҳий сўз”ни зикр қилганида 20 йиллик бу риёзатдан сўнг қип-қизил авлиё бўларди. Агар шу ўтган йилларини китоб титкилаш билан ўтказганида шу кунларда беназир олим бўларди. Ёки…

Хуллас, нима бўлганда ҳам бир умр ўтди. Инсонлар бир-бирига ўхшамагани каби умрлар ҳам турфа кечар экан-да.

Иброҳим ака, сиз ёзибсизки, “Ёшлигимдан ўзбек халқ достонлари, эртаклари, қўшиқларини қўлдан қўймайман”. Демак, бутун умрингиз китоб­лар ичида кечди. Сиз учун адабиёт тирик­ликнинг мазмунига айланди. Сиз бу кечмишдан бугун қанчалик розисиз?

– Ўттизинчи йилларнинг иккинчи ярмида ҳаёт бироз Ўзбекистонда ўнгланган бўлса-да, лекин турмуш қашшоқликдан унча ҳам юқори кўтарилмаганди. Шуни яшириш учун Марказ репрессияларга зўр берган, халқнинг онгини уйғотиши мумкин бўлган фикр­ловчи кишиларни турли баҳоналар билан зулм ва зўравонлик исканжасига олганди. Қашшоқлик деганим биз ўша зўравонлик йиллари бўйра ва намат устида дунёга келганмиз. У пайтлар қиш, баҳор, куз ойлари ёғингарчилик кўп бўлар, сурункали давом этар, сомон сувоқли уйларнинг баридан уч ой чакка ўтиб ётар, шипга эски-тускидан чодир ясаб беш-олти жондан иборат бутун оила кафтдек қуруқ жой – у ҳам танчанинг устида жон сақлардик. То олтмишинчи йилларнинг бошигача уйларимизда гилам зотини учратмаганман. Кигиз ва намат бизни зах-намликлардан сақларди. Аммо атрофимиз бари бир-бирига туташ боғлар, кўкаламзорлар. Қичқириқ, Янгиариқ, Калковуз сувлари, маҳаллаларнинг ҳовузлари – кўзларимизни яшнатар, боғлар, кўкликлар йилнинг тўрт фаслида ҳам чиройли ва сербарака бўлар ва қашшоқлик боғлар туфайли бизга билинмас, қашшоқлик бўлиб кўринмасди. Ҳаётда ибтидоий замонлар, ўрта асрлар ва атом бомбасини ясашга уринилаётган замон бари туташиб, бир-бирининг ичига кириб кетганди. Ҳозир ҳам инсоният яшаб ўтган ва яшаётган барча асрлар бир-бирига чамбарчас туташиб ётади, бир-биридан ажратиб бўлмайди. Энг замонавий одамларда, компьютер ва интернетдан баҳраманд кишиларда ҳам энг ибтидоий ҳиссиётлар, қарашлар жамулжамлигини ҳар қадамда кузатиш мумкин. Мен ҳозир ҳам ўша намат, ўша бўйра, ўша чаккаларни ҳеч унутолмайман. Улар гўдакликдан ҳиссиётларим, кўзларим, шууримга ўтириб, қаттиқ ўрнашиб қолган – эсламай деганда ҳам, доим ўзини эслатиб туради. Уруш пайтлари ва ундан кейинги йиллар маҳалламиз марказига – гузар демоқчиман, гузарларимиз, ҳовлиларимизга қора силлиқ картондан ясалган радиолар ўрнатишди. У тинмай гапирар, музика чалар, пьесалар ўйнар, эски ҳофизларнинг қўшиқларини қўярди. Шунинг учун китобдан бурун ҳам радио қулоғимизга кирган. Ўн ёшимда китоб ўқий бошладим. “Ўқиш китоби”, Миркарим Осим, Ойбекнинг “Қутлуғ қон”, Ғафур Ғуломнинг беназир шеърлари…

Китобга биров эрмак, биров овунчоқ, биров билим ва биров ҳаётнинг ҳикояси деб қарайди. Китобларда ёлғон гаплар ёзилади деб ўйлашади. Ёлғонликка ёлғон, лекин бир фарқи китобларнинг ёлғони ростдан яхши. Мен китоб ўқиш мақтанарли бир нарса деб билмайман. Одам нон ейиши, сув ичиши, ҳаво олиши билан ҳеч қачон мақтанмайди-ку, тўғрими? Аммо мен уруш ва айниқса, урушдан кейинги эллигинчи йилларда нонни аввал кўзига суриб, қанча оч бўлмасин, уни ниҳоятда авайлаб, бир ушоғини ҳам ерга туширмай еган, ейдиган одамларни кўрганман. Бу ҳолларни гарчи тушунмасам ҳам, лекин бу нарсада тушуниб бўлмайдиган муқаддаслик яшириниб ётганлигини юракдан туйганман. Бир куни девор кавагига нон парчаси қистириб қўйилганлигини кўриб ўзимдан ўзим йиғлаганман. Бу ниманинг нишонаси бўлиб кўринган, ёмонликка бўлса керак деб ўйлаганман. Китоблар ҳам одам учун шундай: нондай, сувдай, ҳаводай, ўтдай зарурат. Одам шу тўрт унсур бўлмаса яшолмайди. Ҳаёт йўқолади. Китоб эса бешинчи унсур. Китобсиз яшаб бўлади, аммо бу яшаш ёввойи яшаш бўлади. Китобга мен тарбия деб қараганман. Ҳозир ҳам тарбия деб қарайман. Ота-онам, ўқитувчиларим, мураббийлар, донишманд кишилардан, меҳрибон одамлардан беҳад миннатдорман. Аммо мени китоб тарбиялаган, менинг биринчи устозим ҳали-ҳанузгача китоб. “Тирикликнинг мазмуни” деяпсиз. Қандай яхши сўз. Ҳаёт мазмуни бошқа, турмуш мазмуни бошқа, тириклик мазмуни бошқа. Кечмишимда китоб ҳамроҳ бўлмаган он йўқ. Шунинг учун ҳам кечмиш кўнглимдан узилмай уни тўлдириб туради. Китобларимга қараб ўтириб булар мендан қолади дейман. Уларни мендан кейин ким ўқийди? Ҳоли нима кечади? Шунинг учун чарчаган пайтлар: “Ўлим, нари тур. Ҳали ишим кўп. Ҳали уларнинг жамолига тўймадим. Мендан кейин уларни ким ўқийди? Ким ардоқлайди? Ким уларнинг ёнига яна бошқа чиройли китобларни қўшади?” – дейман. Шу менга тирикликнинг мазмуни бўлиб кўринади.

– Сўнгги пайтларда асардан-да ёзувчи, шеър­дан-да шоир кўпайиб кетгандек. Китоб расталарига назар ташласангиз, умрингизда бирор марта эшитмаган исм-шарифларнинг “Танланган асарлар”ини кўришингиз мумкин. Бу ҳолга сўзамол адабиётчиларимиз “Бозор адабиёти” деб ном қўйиб олибдилар. Ажойиб, лекин мантиқсиз атама. Назаримда, Сўз, Туйғу – адабиёт моддий қиймат билан ўлчанмайди.

Нима деб ўйлайсиз, эҳтимол бу “ижодий жараён” ҳам давр талабидир. Агар шундай бўлса, бу ҳол ўқувчи дидини, савиясини саёзлаштириб қўймайдими? Бадиий адабиёт мезонлари бузилишига олиб келмайдими? Ҳар қалай, ҳазрат Алишер Навоий дарж этибдилар:

Қилса менга минг жафо – бир қатла фарёд айламон,
Элга қилса бир жафо – минг қатла фарёд айларам.

– “Бозор адабиёти” бозор иқтисоди билан бирга кириб келган тушунча. Тушунчанинг тагидаги фалсафа шуки, у китобга товар деб қарайди. Китоб доим бозор билан боғлиқ бўлган. Китоб бозордан ўтиб тар­қалади, ўз эгасини топади. Одам қадр-қиммат топгиси келади. Қадр-қиммат топгиси келган одамлар ки­тоб ёзишади, ўз ёнларидан пул сарфлаб китоб­лар чиқаришади, қаламкашларга айтиб ўз таржимаи ҳол­ларини китоб қилиб ёздиришади. Ёки шоирларга ҳавас қилиб эргашиб, шаклан шеърга ўхшаган нарсаларни жилд-жилд қилиб ёзишади. Шу билан ўзларини мангуликка муҳр­лаб қўйгандай, сира тинчлик бермаган шуҳ­ратпарастлик, орзу-ҳавасларини қондиргандай бў­лишади. Кўнгил-да. Лекин шоир, адиб, олим – қисмат – қочиб қутулиб бўл­­майдиган толе. Одамлар ҳақиқий ада­биёт билан сохта “бир кунлик” адабиётни яхши танийдилар. Сохта йилтироқ китоблар ичида кўмилиб ётган олтинни топиб оладилар. Бунда дид, фаросат, қизиқишлар қан­дай ва қайси йўналишда шаклланганлигига боғлиқ. Ўқитувчилар, ота-оналарга канда қилмай мурожаат қилишимиз керак: сиз болаларга китоб ўқишни ўрга­тяпсизми? Уларни керакли китобларни ўқиш ва ўр­ганишга қизиқтиряпсизми? Китоб ўқиш интенсивлиги доим шуларга боғлиқ. Китоб ўқишни шулар тарбиялайдилар ва йўлга қўядилар. Шулар китоб ўқиш муҳитини яратадилар.

– Агар инсон вақтида озиқланмаса унинг ҳаётидаги мувозанат бузилади. Бош оғрийди, мадор кетади, пировардида ҳолдан тойган жисм унга бўйсунмай қолади. Шундай экан, инсон жисми мутассил озиқланиб туришга, парваришга муҳтождир.

Худди шу янглиғ, инсон руҳи ҳам мутассил парваришни талаб қилади. Руҳнинг озиғи илм, ибодат ва тафаккурдир. Бу борада инсон руҳини юксалтирадиган бебаҳо манба бадиий адабиёт бўлса керак. Ҳар қандай бадиий асар замирида инсон маънавиятига ижобий таъсир этадиган, руҳий озуқа вазифасини бажарадиган ғоялар бўлади. Ғарб адабиётшунослари бу ғояларни “нажоткор ғоялар” деб аташган. Сизнингча, замонавий ўзбек адибларининг асарларида бундай ғоялар мавжудми?

– Оламлар бари, кавну маконлар бари илм билан қамраб олинган ва илм билан яратилган. Жумладан, одамзот, ҳайвонот ва наботот бари илм билан қамралган. Илмдан холи ҳеч нарса йўқ. Одамзот неча минг йиллардан бери бор ва неча минг йиллардан бери илм излайди. Илмга интилади. Илмни ер юзидан, коинотдан ва ўз-ўзининг ичидан қидиради. Илм излаш – XXI асрнинг шу кунларида ҳам нажоткор ғоя. Бундан кейин ҳам шундай бўлиб қолади. Чунки илм ҳақиқатга етиш йўли. Инсон эса ҳақиқатсиз яшолмайди.

Шу кунгача файласуфлар ҳамма нарсани ажратиб келдилар. Ҳамма нарсадан ажралиш қидирдилар. Ягона Худо ўнлаб динларга ажралди. Булар инсоният тарихида ҳеч тўхтамаган қон тўкишлар билан борди. Одамзот синфлар, тоифалар, чегараларга ажралди ва булар ҳам тинимсиз қон тўкишларда давомат этди. Табиат ранг-баранг сараланган. Ирқлар сараланган. Маҳлуқлар сараланган. Ранглар сараланган. Шакллар сараланган. Аммо бу сараланишлар тамомила табиий. Олам ранг-барангликдан иборат бўлмаса, унда туриб бўлмасди. Ер курраси. У бошдан оёқ чексиз мўъжиза. Ер курраси. Муз ичида оловини сақлайди. Ер олов. Лекин уни икки қутб музлари сақлаб туради. Олов эса ўз навбатида музни сақлайди. Олов ва муздан ҳаво ва сув бино бўлади. Тазод. Оламнинг бари тазод асосига қурилган. Ҳаммаси ҳаммаси билан ажралмас алоқада. Лекин тинмай ажратишга уринадилар. Ажратиш асосида урушларни келтириб чиқарадилар. Ажратиш учун қирғинлар қиладилар. Ажратиш учун кучлилар кучсизлар ўртасида ҳукмронликлар ўрнатадилар.

Ажратиш ғояси инсоният бошига чексиз фалокатлар келтиради. Ажратишнинг марказида мен афзалман! – деган ўта кетган ваҳший нидо-ҳайқириқ, ваҳшат васвасаси турди.

Ажратиш боис ҳар бир дин ўзини энг афзал деб чиқди. Ҳар ирқ ўзининг бошқалардан афзаллигини исботлашга уринди. Исботлаш эса фақат ўзи каби иссиқ жонларни қириш, қонини оқизиш билан бўлди. XXI асрга келиб ажралиш ва ажратилиш ғояси эскирдимикин? Қонли тарих саҳифасидан анахронизм сифатида тушиб қолдимикин? Инсоният ажралиш ва ажратилиш ғоясидан халос бўлса, келажакда олтин асрларда истиқомат қилади. Ажратиш, ажралиш ғояси кучлими ё бирлашиш, бирлик ғояси кучлироқми? Инсоният шу икки саволга аниқ жавоб беролса ва оғишмай борсагина келажак асрларда бехавотир умргузарлик қилади.

Ўзим шахсан кўплар қатори бирлашиб аҳл яшашга ўзга алтернатива йўқ деб ҳисоблайман. Чунончи Марказий Осиё халқлари учун ҳам иттифоқ бўлиб бирлашиб ўз ҳаётларини ихтилофсиз қуриш уларнинг дунёда қадр-қиммат топиши, куч-қудрат касб этишига олиб боради. Уларнинг ҳеч қандай талашадиган нарсалари йўқ. Ажратадиган нарсалари йўқ. Ўзбек адабиётида бирлашиш, аҳллик, халқларнинг иноқлиги юксак даражада бадиий фалсафий ифодасини топган асар бу – Эркин Воҳидовнинг “Руҳлар исёни” достонидир. Абдулла Ориповнинг “Ҳаким ва Ажал”, “Жаннатга йўл” асарларида ҳам шундай концептуал ғоя яратишга уриниш кўзга ташланади. Ҳалимахон Худойбердиева ва Усмон Азимнинг туркум шеърларида умумбашарий аҳамиятга эга универсал ғоялар эҳтиросини кузатиш мумкин.

Тонгларнинг бирлашиши, озодларнинг бирлашиши ва фарқларни рўкач қилавермаслик ўз навбатида тенглик ва озодлик иқлимларини яратади.

– Буюк олмон адиби Томас Манн дунё классик­ларини икки гуруҳга ажратди. Биринчи гуруҳни “руҳияти соғлом адиблар”, иккинчисини эса “беморлар” деб атаган. Томас Манн наздида буюк драматург Шиллер ва сиз ижоди билан узоқ вақт ҳамнафас бўлганингиз – Фёдор Достоевский “беморлар” гуруҳига мансуб. Стефан Цвейг эса Достоевскийни “буюк ҳақиқатгўй” дея таърифлаган. Унинг эсдаликларида “Достоевскийнинг коиноти – фазо эмас, инсондир” деган қайдлар бор. Сиз Достоевский асарларининг таржимони сифатида бу икки даҳо адибдан қай бирининг фик­рини қувватлаган бўлардингиз?

– Ф.М.Достоевский яқинлари ва замондошларининг хотирлашларича, эпилепсия (тутқаноқ) билан оғриган. Ўзининг айтишича, илҳом гувиллаб келиб мияси чақмоқдек ёришганда тутқаноқ бошланаркан. Соғлик ҳолати билан тутқаноқ тутиши орасидаги уч сонияда у ўзини дунёдаги энг бахтиёр одам деб сезар, ўзини ҳамма нарсага қодир деб ҳис қилар, хаёли кўкларга парвоз қиларкан. Лекин Ф.М.Достоевскийнинг “беморлиги” унинг ақл бовар қилмас даражада ишчанлигида. У жуда қаттиқ ишлар ва икки кеча-кундузда уч-уч ярим босма табоқ ҳажмида асар ёзарди. Биринчидан, у муҳтожликлардан қутулиш учун шундай меҳнат қилса, иккинчидан, энг юксак маънода ижодга, ёзувчиликка мубтало бўлган фавқулодда инсон эди. Умр бўйи муттасил шундай мук тушиб ишлаган, сонсиз-саноқсиз китоблар ўқиган, сон-саноқсиз мулоқотларда бўлган, фарзандлар ўстирган ва катта оиласининг, Достоевскийлар хонадонининг катта-кичик ташвишлари билан яшаган одамнинг соғлиги қандай бўлган эканки, буларнинг барини ўз елкасида кўтарган. Ф.М.Достоевский биринчи йирик асари “Камбағал одамлар”дан то умрининг охирида ёзган “Оғайни Карамазовлар”гача муттасил, ҳа, муттасил бир зум ҳам танаффус қилмай ўз ўқувчиларини ларзага солиб турган. Гегел: “Дунёда ҳеч бир нарса эҳтироссиз содир бўлмайди” дейди. Ф.М.Достоевский асарларида эҳтирослар мисоли қуюндай айланади. Ўзининг эътирофича, “одамда одамийликни изларди”. Ёзувчининг ўзи ҳам, унинг барча асарларининг қаҳрамонлари ҳам идеал қидирган ва бу йўлда мислсиз фожиаларни бошларидан кечирган эдилар. Достоевский инсон қалбининг ҳеч ким тушолмаган қаърларига тушди. Ҳеч кимга муяссар бўлмаган руҳий ҳодисаларни кашф этди. У чинакам ҳақиқатгўй адиб эди. “Ҳақиқат Некрасовдан юксакроқ, Пушкиндан юксакроқ, халқдан юксакроқ, Россиядан юксакроқ, ҳамма нарсадан юксакроқ ва шунинг учун фақат ҳақиқатни демоқ ва уни изламоқ керак…”, деб ён дафтарчасига ёзиб қўйган ва ўзи бунга ҳаётида ҳам, асарларида ҳам қатъий амал қилганди.

– Буюк ижод замирида буюк фожеа ётади. Бунга мисол қилиб ҳозиргина айтиб ўтганингиз Достоевскийни, Цвейгни, Нитшени келтириш мумкин. Хусусан, Нитше ҳаёти ва ижоди ҳақида жуда кўп баҳслар, тортишувлар мавжудки, улар китобхон ақлини шошириб қўяди. Сиз эса ўзбек китобхонига Нитше ижоди, умуман буюк файласуфнинг мавҳумотга йўғрилган ҳақиқатлари ҳақида янгича тасаввур бера олдингиз.

– Нитше Ф.М.Достоевскийнинг кичик замондоши. Уларнинг даҳоси бир хил табиатга эга. Нитше азбаройи кўп ўқигани, азбаройи кўп ёзгани боис оғир бош оғриғи ва шу билан бирга эпилепсия касалига гирифтор бўлган эди. У ўз дўсти Г.Брандесга ёзган мактубларидан бирида: “Касаллик менга жуда улуғ фойда келтирди, у мени бошқалардан ажралиб туришим ва матонат, мардоналик касб этишимга ёрдам берди”, деб ёзганди. У худди Достоевский каби ижод дунёсида ва ижод бобида том маънода телба эди. Унинг барча асарлари ва айниқса, “Зардушт таваллоси” насрий-фалсафий достони инсон, ҳаёт, фалсафа кашфиётлари билан лиммо-лимдир. Нитше: “Биз қандайдир фикрловчи қурбақалар эмасмиз, биз тинимсиз ўз фикрларимизни ўз дардларимиздан туғиб борамиз ва уларга худди оналардек нимамиз бўлса барини – ўз қонимиз, юрагимиз, ўтимиз, шўхлигимиз, эҳтиросимиз, азобимиз, виждонимиз, қисматимиз, толеймизни бағишлаймиз”, деб айтади.

– Италиян адабиётшунослигида “Таржимон хоиндир” деган атама бор экан. Буни қандай тушуниш керак?

– Бу гап тўғри маънода эмас, мажозийроқ қилиб айтилган ва у қадар жиддий эътиборга ҳам лойиқ эмас. Урғу бериб ўтиришга арзимайди. Таржимон бир манбанинг маълумотларини иккинчи манбага етказади. Матнларни бир тилдан иккинчи, учинчи тилларга ўгиради. Етказиш вазифасини ўз устига олади. Бир чеккаси шуни назарда тутиб ва иккинчи томондан, таржимон матн устида бир қатор трансформацияларни амалга оширади. Профессионал таржимонлар таржима асарни қандай ўқувчига етказаётганлари, бу ўқувчининг дунёқараши, савияси, маълумот даражаси, ақидалари, урф-одатлари устида ҳам қайғурадилар. Ўқувчининг бошқа маданий муҳитда яратилган асарни қандай қабул қилиши устида бош қотирадилар. Таржимага ўзларидан қўшмаганларида ҳам, айрим қисқартишлар, таҳрирлар киритадилар, баъзан кес­кинликлар, яланғочликлар, бадахлоқликларни юмшатадилар. Профессионал таржимонларнинг бу ишлари юзаки қаралганда муаллиф ҳақига тажовуз бўлиб кўриниши мумкин. Лекин таржима ўқувчиси менталитетини ўйлаб бундай нарсаларга берилгани боис таржима назарияси уларни ўз қоидалари доирасига киритади ва қонуний зарурат деб қарайди. Айтайлик, “Слово о полку Игорева” асарининг номи ўзбек тилига “Игор жангномаси” деб ўгирилган ва бу жуда чиройли. Лекин аслиятда “жангнома” дейилмаган-ку? Аммо ўйлаб қараганда, “Слово”дан кўра “жангнома” тўғрироқ, маъқулроқ ва шарқона анъаналарга мувофиқдир. Худди шунингдек, Юхан Смуулнинг “Ледовая книга” романи “Музнома” деб ўзбек тилига ағдарилди. Таржимон Усмон Шамсимуҳамедов бу номни “Музлик китоби” деб ўгирганди. У ҳайрон бўла-бўла ишониб-ишонмай “Музнома”га рози бўлганди. Қаранг, “Музнома” қандай яхши ва қандай топилдиқ. Хўш, бундай сўз санъатига хос ҳодисаларни “хиёнат” деб бўладими? Йўқ, таржимон сўз санъаткори.

– Маълумки, XIX асрнинг охири, XX асрнинг бошларида Ўзбекистондаги ижтимоий-сиёсий ва маънавий-маданий жараёнлар қадим ва бой ўзбек адабиёти тарихида ҳам ғоят муҳим давр­лар бўлди. Хусусан, адабиётдаги зуллисонайнлик анъанаси ёнида аста-секин таржима мактаблари пайдо бўлди. Айниқса, ноширлик ва газетачиликнинг пайдо бўлиши таржима санъатининг пайдо бўлишига олиб келди. Дастлабки таржима ишлари рус тилидан бошланди. 1880-90 йилларда ўзбек ўқувчилари Л. Н. Толстой, А. С. Пушкин, А. А. Крилов сингари буюк адабиёт намоёндаларининг ижод намуналаридан баҳраманд бўлдилар.

Тўғри, бу давргача ҳам адабиётимизда бир қатор етук таржима ишлари амалга оширилган эди. Бу борада Хоразмда ўзига хос таржима мактаби шаклланган бўлиб, бу мактаб асосчиси ва ташаббускори шоҳ ва шоир Феруз эди. Маълумотларга кўра, XIX асрнинг ўрталарида Хивада саксондан кўпроқ ижодкор таржимонлик билан мунтазам шуғулланган. Бу таржимонлар орасида Огаҳий, Комил Хоразмий, Баёний, Табибий каби маълум ва машҳур шоирлар ҳам бўлишган. Албатта, бу маълумотлар журналхонлар учун эди.

Сиздан сўрамоқчи бўлганим: таржима жараёнида асар муаллифининг руҳияти таржимон руҳиятига таъсир ўтказади, деган фикр бор. Буни қандай тушуниш керак? Ва яна айтинг-чи, бугунги ўзбек адабиётида таржимачилик жараёни қай даражада?

– Миркарим Осим, Мирзиёд Мирзоидов, Ҳасан Тўрабеков сингари таржимонлар фақат ўзлари севган, руҳларига яқин асарларнигина ўгирардилар. Асар танлашга ўта синчковлик билан ёндошар, асарлардан ўзларига яқинлик қидирардилар. Камина кўпроқ экспериментал қийин асарларни ўзбек тилига ўгириш йўлидан бордим. Ўзбек тили шундай фавқулодда асарлар услубини қайта яратиб бойиши, тобланиши зарур деб ўйладим. Прозамиз балоғатга етиб фольклор тилидан юқорироққа, янги бадиий услублар тилига, бадиий услубларига кириб бориши, жаҳон адабиёти услубий изланишлари билан ҳамоҳанг бўлиши кун тартибида турарди. Экспериментал прозада инсонга, унинг руҳий дунёсига, дунёдаги ўрнига тамомила янгича қарашлар ва янгича шаклларда ёритишлар, тасвир усуллари мавжуд. Буларни ўрганмай замонавий асар яратиш, ҳозирги ўқувчининг диққат-эътиборини тортиш, замон даражасида туриши мушкул. Ҳозир бадиий таржиманинг сифатига, бевосита аслиятнинг ўзидан амалга оширилишига эътибор кучайиб боряпти. Таржимонни бир неча тилларнинг чуқур билимдони, маданияти ва эрудицияси юксак тарбияланган одам деб билиш ва шундай талаб қилиш XXI аср таржимони деган мезон ва ўлчовни шакллантиришга хизмат қилади.

– Гёте “Сал кам ярим аср китоб ўқидим. Бироқ умр поёнида ҳеч нарсани билмаслигимни билдим” деган экан. Китобларга ошнолик бобида сиз Гёте билан бемалол беллаша оласиз. Китоблардан адабиёт, санъат учун нималарни кашф этганингизни асарларингиз воситасида англагандекмиз. Суҳбатимиз сўнгида ўзингиз учун кашф этган ҳақиқатларингиз ҳақида сўрасам майлими?

– Китоблар менга аввалимиз ва охиримиз, ботинимиз ва зоҳиримизни тушунишга ёрдам берди. Вақт бизга берилган олтиндан ҳам қиммат нарса. Уни исроф қилмасликка ўргатди, ҳазрати Сулаймоннинг: “Беҳуда, беҳуда, ҳаммаси беҳуда”, деган ҳикматининг тагига етиш ва вақтдан максимал даражада тасарруф этишликка чорлади. Аллоҳ нурни яратган экан, ва Ўзи ҳам шу нур ичида экан, китоб ҳам илмлар, ҳиссиётлар, ақлларнинг нурномасидир. Менинг ҳақиқатим шуки, одам китоблар оламига шўнғимагунича ҳеч қачон сайқал топмас. Китоблар инсон ҳаётининг хайрли поғоналаридир.

“Ёшлик” журнали. 2011 йил, 2 (243)-сон