Бу воқеа узоқ йиллар аввал, Хитой императорларининг Тан сулоласи замонида, яъни бундан бир минг уч юз йил олдин рўй берган.Бу – ҳаёт шафқатсизлиги ҳамда меҳрибон ота ҳақидаги ҳузунли бир ҳикоядир.
Исажон СУЛТОН
ЁҒОЧ КАВУШ
«Боғи Эрам» китобидан
Бу воқеа узоқ йиллар аввал, Хитой императорларининг Тан сулоласи замонида, яъни бундан бир минг уч юз йил олдин рўй берган.
Бу – ҳаёт шафқатсизлиги ҳамда меҳрибон ота ҳақидаги ҳузунли бир ҳикоядир.
Ронзян деб аталмиш қишлоқда бир одам яшар эди. У қотма, озғин киши бўлиб, жуда қашшоқ ҳаёт кечирарди. Фан-Фёнг деган бойнинг бепоён далаларида сув кечиб шоли етиштирар, кийгани этиги бўлмагани учун доимо оёқяланг юрар, қиш ойларида эса бир бўлак терини оёғига ўраб, устидан арқон бойлаб оларди.
Бу одам ўзига ўхшаган бир чоракорнинг фарзандига уйланган, ҳозир бир қизи бор эди.
Қизалоқ ҳали кичкина, масъум, уйда ҳар доим ҳам егулик топилавермаса-да, турмушнинг заҳматларидан бехабар, отаси келганида қаршисига югуриб чиқиб кутиб олар, кундузги таассуротларидан бижир-бижир сўйлаб ҳам берарди. Хёнг деб аталадиган бутанинг катта япроғига гуруч солиб ер эдилар, чунки уларнинг идиш-товоғи ҳам йўқ эди.
Қизча жуда ширин эди. Қийиқ кўзчаларидан ўт чақнар, қайда бир гул-чечак кўриб қолса, митти бармоқчалари билан узиб келиб, отасига ё онасига тутадиган ажойиб маъсума эди.
Ота ҳам қизини жуда яхши кўрарди. Гоҳо бойнинг бепоён шолипояларида ишлаётганида ёки кечалари уйқуси ўчиб кетганида, кун келиб катта бўлганида қизимни қандай бахтли қилсам экан, деган ўй сира тинчлик бермасди.
Бор-йўғи биттагина қизи бор, ахир. Хуан-Шининг ўзи эсини танибдики, меҳнатдан боши чиқмайди. Бир нима орттириш у ёқда турсин, топгани кун кечиришга етади, холос. Ота, агар иш шундай кетаверса, вақт-соати келиб ўзи каби қашшоқ биронтасининг ўғлига хотин бўлишини ҳамда шу ажойиб қизалоқ ҳам умрининг охиригача шолипояларда меҳнат билан умрини ўтказишини сира истамасди.
Буни ўнглашни биттагина йўли бор, деб ўйларди ота. Уям бўлса шоличи бойга хотинликка бериш. Шоличи бой ниҳоятда бадавлат, хотинлари кўп, аммо пули ундан ҳам кўп. Ўшанга берсам, турмуш заҳматлари чарчатмайди, менга ўхшаб бели букилиб заҳмат чекмайди, қайтанга, ипак кийимларга ўраниб, бола-чақасини катта қилиб ўтиради.
Шоличи бой семиз, кўзларини ёғ босиб кетган киши бўлиб, гавдасини кўтаролмагани учун уни аравага солиб юришар, баъзан тахтиравонга солиб ҳам келишарди.
Хуан-Ши ундан-бундан юқори табақа кишиларига қанақа қизлар ёқишини суриштирди.
Айтишларига қараганда, ингичка гавдали, оёқлари жуда кичкина қизлар маъқул эмиш. Қизи эса онасига тортди, яъни суяги йирик бўлиб ўсмоқда. Хуан-Ши ўйлай-ўйлай, ўша маҳаллар урф бўлган деб эшитганини қилишга аҳд қилди, яъни ёғочдан кичкина кавуш ясади-да, қизчасининг оёғига кийдириб қўйди.
– Отажон, бу нарса оёғимни қисяпти, оғрияпти, – деб зорланди қизча. Сўнг ерга ўтириб, митти бармоқчалари ила кавушни чиқаришга урина бошлади.
– Ҳой қизча, – деди Хуан-ши, болтани кўрсатиб. – Агар ечадиган бўлсанг, оёғингни мана шу болта билан чопиб ташлайман!
Қизчаси қўрқди. Оғриқ сезилиб турган қоп-қора кўзчаларида ҳуркиш ифодаси пайдо бўлди.
– Хўп-хўп, ота, ечмайман, – деди шоша-пиша, итоат билан.
Хуан-Шининг юраги ачишса-да, боламни келажагини ўйлаб шундай қиляпман-ку, деган ўй таскин берар эди. Бугун у жуда чарчади. Оёқларини шолипоя сувчаёнлари, зулуклари чақиб ташлаган, билаклари ачишар, тани ором истар эди. Бола ҳаёт нималигини қайдан билсин? Ҳали вақти келганида, шу қашшоқлик гирдобидан чиқаргани учун отасидан миннатдор бўлади, албатта. Ўзига қўйиб берсанг, ота яшаб ўтган қаттиқ кунлар унинг ҳам бошига келсинми? Боласининг жони ҳозирча оғриса оғрисин, бу уқубат ортида қизчанинг бахтли келажаги турибди, ахир.
Бундай ўйлар кўп эди. Хуан-Ши шуларни ўйлаб ётди. Қишлоқ чанги ҳавода туриб қолган, шабада эсмас, у чанг аста-секин экинлар, дарахтлар узра қўнмоқда эди.
Кунлар ўтар, қизалоқ қўрққанидан ёғоч кавушни кечалари ҳам ечмасди. Гоҳида оёғи жуда оғриганида сувга солиб ўтирадиган одат чиқарибди. Хуан-Ши аввалига уни койимоқчи бўлди, кейин ўйлаб қараса, бу ишнинг фойдали томони ҳам бор экан. Чунки ёғоч сувда юмшаб, оғриқ озайгани, қизалоқнинг жони ором олгани билан, орадан бир оз вақт ўтгач, яна қурийди, қуруқшагани сайин янада қаттиқроқ сиқади.
Хуан-шининг ҳаётида ўзгариш рўй бермас эди. Ҳар кун бир вақтда туриб нонуштасини қилиб, ортганини қопчиғига солиб даласига йўл олади. Иш ниҳоятда заҳматли: сув бостирилган охири кўринмас далаларда ингичка майса бўлиб ўсган шолини қолдириб, бегона ўтларни бирма-бир юлиб чиқиш керак. Куз келганида шоли ўрилади, дасталаб қуритишга қўйилади, шунда қоровуллик ҳам қилиш керак. Бу ишда кучуклар кўмак беришади, қушу ҳайвонларни ҳуркитиб вовиллаб юришади. Кейин оқлаш мавсуми келади, қопларга солинган шолиларни араваларга юклаб, қайгадир олиб кетишади. Шундан кейин дала ҳувиллаб қолади, унга яна сув қўйилади, ағдариб чиқилади, шу билан мавсум ниҳоясига етади. Бир-икки қоп гуруч Хуан-Шига ҳам тегади, шунда емиш мўл бўлиб қолади.
Йиллар ўтди. Қизнинг аввалги болаларча мусаффолиги йўқолди, у отасидан ўзини олиб қочадиган бўлди.
Ниҳоят, қиз ўн учга тўлиб-тўлмас, Хуан-Ши муддаосини Шолибойга билдиришга қарор қилди.
Бой далага келавермас эди. Хуан-Ши анча вақт фурсат пойлаб юрди. Ниҳоят бир куни Шолибой келармиш, деган гап тарқалди. Йўллар, чайлалар супуриб-сидирилди, у муҳтарам зотга атаб бир шийпон қурилди. Ниҳоят, улкан гавдаси тахтиравонда ялпайиб, Шолибой келди.
Сариқ ипак кийимлари ҳилпирар, семиз бармоқларига катта-катта узуклар тақиб олган, оёғидаги йилтироқ шиппагининг ўзи бир қишлоқнинг хирожига тенг экан.
Чоракорларнинг бари энгашиб таъзим қилиб турардилар. Шолибой бир амаллаб тахтидан тушиб, алпанг-талпанг қадам ташлаб улар олдидан ўта бошлади.
Хуан-Ши ҳаяжонда эди.
Мана, фурсат етди. Агар ҳозир журъатсизлик қилса, шунча йилдан бери ўйлаб юрган нияти амалга ошмай қолади. Бойнинг кайфияти ёмон эмас шекилли, балки жаҳли чиқмас, бечорага мурувват кўрсатар?
– Жаноб, – деди Хуан-Ши, томоғи қуруқшаб.
Шолибой тўхтаб, у тарафга ўгирилди. Шунда Хуан-Ши унинг бўйни бурилмаслигини, балки бутун гавдаси билан ўгирилишини пайқади. Бу улкан гавда, йўғон бўйин елкага битиб кетгани учун бурилмайдиган бўлиб қолган экан.
– Ким менга “Жаноб” деди?
– Мен, – деди Хуан-Ши. – Шу… сизга бир совғам борийди.
– Совғами? – деди Шолибой. – Совға бизга ёқади. Қанақа экан?
“Ёлғиз бир қизим бор, атай оёқчаларига кишан кийдириб ўстирганман” демоқчи бўлди Хуан-Ши, аммо гапиролмади, Бойнинг салобати унинг тилини бойлаб қўйган эди.
– Шу… қизим, – дея олди холос.
Аъёнлар Хуан-Шининг ниятини дарҳол илғашди.
– Муни бир қизи бор, – дейишди Шолибойга. – Митти, озғин, жонсизгина қизалоқ. Ўшани сизга ҳадя қилмоқчи.
– Митти, кичкина эканми? – деб сўради Шолибой ва қаттиқ кулиб юборди. Унинг диққатини шу ерда учиб-қўниб юрган сариқ чумчуқ тортган эди. – Ана у чумчуқчалик эканми?
Бу ғалати кулги Хуан-Шини янада эсанкиратиб қўйди.
– Йўқ, жаноб, чумчуқча эмас, – деди оғриниб. – Сизга жуда мос.
– Менга жуда мос эканми? – деди яна бой. – Бу фикр каллангга қайдан кела қолди?
– Сиз кичкина оёқчаларни яхши кўрармишсиз.
– Мен сираям яхши кўрмайман, – деди Бой. – Чунки, кўзим хиралашиб қолган. Мен ёмон кўраман.
Ёнидагилар хохолаб кулишди. Ҳозир бой Тан сулоласида урф бўлган сўз ўйини қилмоқда эди, аммо Хуан-Ши олий табақа саройларига хос санъатни қайдан ҳам тушунсин?
– Син-шу, сенга хотин керакми? – деди Шолибой, ёнидаги қотма, тишлари тўкилиб кетган чолга қараб. – Керак бўлса, ана, олақол. Оёқчалари ҳам митти эмиш.
Аъёнлар яна кулишди.
– Йўқ. Менга хотин керакмас, – деди Син-шу деган чол.
Шундан кейин Шолибой йўлида давом этди, аъёнлар чуғур-чуғур қилишиб ортидан эргашишди.
– Тўхтанг… Ахир… – демоқчи бўлди Хуан-Ши, аммо тили яна айланмади.
Хуан-Шининг руҳи тушиб кетди.
Ҳаётида мазмун қолмагандай туюлди.
Энди нима қилсин?
Ҳозир кулбасига борса, кавушини тақиллатиб қизи чиқиб келади. Бечоранинг шунча чеккан азоб-заҳматлари беҳуда кетди. Энди қизига қайси юз билан “Еч шу ярамас матоҳни” дейди?
Бу ерлардан бошимни олиб кетсаммикин, деб ўйлади у.
Шу фикри ўзига маъқул келди.
Узоқ-узоқларда Тиёншон бошидаги кўк музларию оқ қорлари билан савлат тўкиб ярқираб турарди. Умр бўйи етишиб бўлмас мусаффоликлар ўша ёқлардадай туюларди. Лекин, қалбни оғир юк эзар экан, у мусаффоликлар ором бера олармиди? Кошки бирор кор-ҳол рўй берсаю хотирамдан айрилиб қолсам, дея орзу қилди Хуан-Ши. Ҳа, Тиёншон азим, улуғвор, балки бағрида ваҳший ҳайвонлари ҳам бордир? “Ўша ёққа жўнасаму айиқ ғажиб кетса яхши бўларди” деб ўйлади у.
Айиқ ғажиб кетса… қишлоқдагилар уни сираям маломат қилишмайди. Қизи эса, тақдирига тан беради. Онаси билан биргалашиб, яна Шоличи бой далаларида ишлаб, эл қатори кун кечираверишади, аммо…
Шу қарорга келди Хуан-Ши ва Тиёншон томон кетди.
Шундан сўнг уни биров кўрмади.
* * *
Ота ғойиб бўлганидан сўнг, она-бола шоли далаларида ишлай бошлашди. Вақти келгач, бева хотин қизини ўша атрофдаги бир кишининг боласига узатди.
Йиллар ўтиб, фарзандли бўлди. У тенгиларнинг бари далаларда бирдай меҳнат қилар эдилар. Шолибой ҳам ўлиб кетди, бепоён шолипоялар семиз-семиз болаларига қолди.
Шундан сўнг давр тезлашди, у шитоб аро одамларнинг қиёфалари кўздан ғойиб бўлди. Тан сулоласининг ҳукмронлик даври ҳам тугаб кетди.
Яна йиллар ўтгач, ўша кичкина қизча мункиллаган кампирга айланди.
Энди меҳнатга ярамай қолган, кулбасининг олдида қиём вақтигача, иссиқ қайтганидан кейин эса шомгача ўтирар, атрофини ўраб олган болаларга ҳар турли воқеаларни айтиб берарди.
Айниқса, ёғоч кавуш ҳақидаги хотираларини гапиришини яхши кўрарди.
– Отам бениҳоя раҳм-шафқатли киши эди, сизлар билмайсизлар, – дер эди. – Қизим шу теваракнинг энг гўзали бўлсин дея, ўз қўллари билан ёғочдан кавуш ясаб берган эди.
– Ўша маҳалларда император саройида кичкина оёқчалар урф бўлган экан, – дер эди. – Умри заҳматда ўтган отажоним муҳташам саройлардаги одатларни қайдан билақолибди? Кизгинам олийнасаб даргоҳларга мос бўлиб ўссин, деганини айтмайсизми?
Кейин болаларни етаклаб қириб, кулба тўрига авайлаб қўйилган ўша матоҳни кўрсатарди. Кавуш вақт ўтиши билан қорайган, иссиғу совуқларда чатнаб ёрилган, кўрган киши бу матоҳни одам қандай кийиб юриши мумкин деган хаёлга келарди.
Кампирнинг энг ардоқли нарсаси мана шу кавуш бўлиб қолди, уни еру кўкка ишонмас, ҳатто ўлиб қолсам, қабримга қўйинглар деб васият қиларди.
Бутун умри меҳнат билан ўтгани учун, эслашга арзигулик ҳеч нимаси йўқ эди. Фақат, болалик мусаффоликларида дарак берадиган, еру кўкка ишонмайдиган битта ашёси бор эди, холос. У ҳам бўлса, меҳрибон ота севимли қизалоғига қачонлардир ўз қўллари билан ясаб берган кичкина, жинчироқ монанд кавуш.
Эски, ёғоч кавуш…
2015
Isajon SULTON
YOG’OCH KAVUSH
«Bog’i Eram» kitobidan
Bu voqea uzoq yillar avval, Xitoy imperatorlarining Tan sulolasi zamonida, ya’ni bundan bir ming uch yuz yil oldin ro’y bergan.
Bu – hayot shafqatsizligi hamda mehribon ota haqidagi huzunli bir hikoyadir.
Ronzyan deb atalmish qishloqda bir odam yashar edi. U qotma, ozg’in kishi bo’lib, juda qashshoq hayot kechirardi. Fan-Fyong degan boyning bepoyon dalalarida suv kechib sholi yetishtirar, kiygani etigi bo’lmagani uchun doimo oyoqyalang yurar, qish oylarida esa bir bo’lak terini oyog’iga o’rab, ustidan arqon boylab olardi.
Bu odam o’ziga o’xshagan bir chorakorning farzandiga uylangan, hozir bir qizi bor edi.
Qizaloq hali kichkina, mas’um, uyda har doim ham yegulik topilavermasa-da, turmushning zahmatlaridan bexabar, otasi kelganida qarshisiga yugurib chiqib kutib olar, kunduzgi taassurotlaridan bijir-bijir so’ylab ham berardi. Xyong deb ataladigan butaning katta yaprog’iga guruch solib yer edilar, chunki ularning idish-tovog’i ham yo’q edi.
Qizcha juda shirin edi. Qiyiq ko’zchalaridan o’t chaqnar, qayda bir gul-chechak ko’rib qolsa, mitti barmoqchalari bilan uzib kelib, otasiga yo onasiga tutadigan ajoyib ma’suma edi.
Ota ham qizini juda yaxshi ko’rardi. Goho boyning bepoyon sholipoyalarida ishlayotganida yoki kechalari uyqusi o’chib ketganida, kun kelib katta bo’lganida qizimni qanday baxtli qilsam ekan, degan o’y sira tinchlik bermasdi.
Bor-yo’g’i bittagina qizi bor, axir. Xuan-Shining o’zi esini tanibdiki, mehnatdan boshi chiqmaydi. Bir nima orttirish u yoqda tursin, topgani kun kechirishga yetadi, xolos. Ota, agar ish shunday ketaversa, vaqt-soati kelib o’zi kabi qashshoq birontasining o’g’liga xotin bo’lishini hamda shu ajoyib qizaloq ham umrining oxirigacha sholipoyalarda mehnat bilan umrini o’tkazishini sira istamasdi.
Buni o’nglashni bittagina yo’li bor, deb o’ylardi ota. Uyam bo’lsa sholichi boyga xotinlikka berish. Sholichi boy nihoyatda badavlat, xotinlari ko’p, ammo puli undan ham ko’p. O’shanga bersam, turmush zahmatlari charchatmaydi, menga o’xshab beli bukilib zahmat chekmaydi, qaytanga, ipak kiyimlarga o’ranib, bola-chaqasini katta qilib o’tiradi.
Sholichi boy semiz, ko’zlarini yog’ bosib ketgan kishi bo’lib, gavdasini ko’tarolmagani uchun uni aravaga solib yurishar, ba’zan taxtiravonga solib ham kelishardi.
Xuan-Shi undan-bundan yuqori tabaqa kishilariga qanaqa qizlar yoqishini surishtirdi.
Aytishlariga qaraganda, ingichka gavdali, oyoqlari juda kichkina qizlar ma’qul emish. Qizi esa onasiga tortdi, ya’ni suyagi yirik bo’lib o’smoqda. Xuan-Shi o’ylay-o’ylay, o’sha mahallar urf bo’lgan deb eshitganini qilishga ahd qildi, ya’ni yog’ochdan kichkina kavush yasadi-da, qizchasining oyog’iga kiydirib qo’ydi.
– Otajon, bu narsa oyog’imni qisyapti, og’riyapti, – deb zorlandi qizcha. So’ng yerga o’tirib, mitti barmoqchalari ila kavushni chiqarishga urina boshladi.
– Hoy qizcha, – dedi Xuan-shi, boltani ko’rsatib. – Agar yechadigan bo’lsang, oyog’ingni mana shu bolta bilan chopib tashlayman!
Qizchasi qo’rqdi. Og’riq sezilib turgan qop-qora ko’zchalarida hurkish ifodasi paydo bo’ldi.
– Xo’p-xo’p, ota, yechmayman, – dedi shosha-pisha, itoat bilan.
Xuan-Shining yuragi achishsa-da, bolamni kelajagini o’ylab shunday qilyapman-ku, degan o’y taskin berar edi. Bugun u juda charchadi. Oyoqlarini sholipoya suvchayonlari, zuluklari chaqib tashlagan, bilaklari achishar, tani orom istar edi. Bola hayot nimaligini qaydan bilsin? Hali vaqti kelganida, shu qashshoqlik girdobidan chiqargani uchun otasidan minnatdor bo’ladi, albatta. O’ziga qo’yib bersang, ota yashab o’tgan qattiq kunlar uning ham boshiga kelsinmi? Bolasining joni hozircha og’risa og’risin, bu uqubat ortida qizchaning baxtli kelajagi turibdi, axir.
Bunday o’ylar ko’p edi. Xuan-Shi shularni o’ylab yotdi. Qishloq changi havoda turib qolgan, shabada esmas, u chang asta-sekin ekinlar, daraxtlar uzra qo’nmoqda edi.
Kunlar o’tar, qizaloq qo’rqqanidan yog’och kavushni kechalari ham yechmasdi. Gohida oyog’i juda og’riganida suvga solib o’tiradigan odat chiqaribdi. Xuan-Shi avvaliga uni koyimoqchi bo’ldi, keyin o’ylab qarasa, bu ishning foydali tomoni ham bor ekan. Chunki yog’och suvda yumshab, og’riq ozaygani, qizaloqning joni orom olgani bilan, oradan bir oz vaqt o’tgach, yana quriydi, quruqshagani sayin yanada qattiqroq siqadi.
Xuan-shining hayotida o’zgarish ro’y bermas edi. Har kun bir vaqtda turib nonushtasini qilib, ortganini kopchig’iga solib dalasiga yo’l oladi. Ish nihoyatda zahmatli: suv bostirilgan oxiri ko’rinmas dalalarda ingichka maysa bo’lib o’sgan sholini qoldirib, begona o’tlarni birma-bir yulib chiqish kerak. Kuz kelganida sholi o’riladi, dastalab quritishga qo’yiladi, shunda qorovullik ham qilish kerak. Bu ishda kuchuklar ko’mak berishadi, qushu hayvonlarni hurkitib vovillab yurishadi. Keyin oqlash mavsumi keladi, qoplarga solingan sholilarni aravalarga yuklab, qaygadir olib ketishadi. Shundan keyin dala huvillab qoladi, unga yana suv qo’yiladi, ag’darib chiqiladi, shu bilan mavsum nihoyasiga yetadi. Bir-ikki qop guruch Xuan-Shiga ham tegadi, shunda yemish mo’l bo’lib qoladi.
Yillar o’tdi. Qizning avvalgi bolalarcha musaffoligi yo’qoldi, u otasidan o’zini olib qochadigan bo’ldi.
Nihoyat, qiz o’n uchga to’lib-to’lmas, Xuan-Shi muddaosini Sholiboyga bildirishga qaror qildi.
Boy dalaga kelavermas edi. Xuan-Shi ancha vaqt fursat poylab yurdi. Nihoyat bir kuni Sholiboy kelarmish, degan gap tarqaldi. Yo’llar, chaylalar supurib-sidirildi, u muhtaram zotga atab bir shiypon qurildi. Nihoyat, ulkan gavdasi taxtiravonda yalpayib, Sholiboy keldi. Sariq ipak kiyimlari hilpirar, semiz barmoqlariga katta-katta uzuklar taqib olgan, oyog’idagi yiltiroq shippagining o’zi bir qishloqning xirojiga teng ekan.
Chorakorlarning bari engashib ta’zim qilib turardilar. Sholiboy bir amallab taxtidan tushib, alpang-talpang qadam tashlab ular oldidan o’ta boshladi.
Xuan-Shi hayajonda edi.
Mana, fursat yetdi. Agar hozir jur’atsizlik qilsa, shuncha yildan beri o’ylab yurgan niyati amalga oshmay qoladi. Boyning kayfiyati yomon emas shekilli, balki jahli chiqmas, bechoraga muruvvat ko’rsatar?
– Janob, – dedi Xuan-Shi, tomog’i quruqshab.
Sholiboy to’xtab, u tarafga o’girildi. Shunda Xuan-Shi uning bo’yni burilmasligini, balki butun gavdasi bilan o’girilishini payqadi. Bu ulkan gavda, yo’g’on bo’yin yelkaga bitib ketgani uchun burilmaydigan bo’lib qolgan ekan.
– Kim menga “Janob” dedi?
– Men, – dedi Xuan-Shi. – Shu… sizga bir sovg’am boriydi.
– Sovg’ami? – dedi Sholiboy. – Sovg’a bizga yoqadi. Qanaqa ekan?
“Yolg’iz bir qizim bor, atay oyoqchalariga kishan kiydirib o’stirganman” demoqchi bo’ldi Xuan-Shi, ammo gapirolmadi, Boyning salobati uning tilini boylab qo’ygan edi.
– Shu… qizim, – deya oldi xolos.
A’yonlar Xuan-Shining niyatini darhol ilg’ashdi.
– Muni bir qizi bor, – deyishdi Sholiboyga. – Mitti, ozg’in, jonsizgina qizaloq. O’shani sizga hadya qilmoqchi.
– Mitti, kichkina ekanmi? – deb so’radi Sholiboy va qattiq kulib yubordi. Uning diqqatini shu yerda uchib-qo’nib yurgan sariq chumchuq tortgan edi. – Ana u chumchuqchalik ekanmi?
Bu g’alati kulgi Xuan-Shini yanada esankiratib qo’ydi.
– Yo’q, janob, chumchuqcha emas, – dedi og’rinib. – Sizga juda mos.
– Menga juda mos ekanmi? – dedi yana boy. – Bu fikr kallangga qaydan kela qoldi?
– Siz kichkina oyoqchalarni yaxshi ko’rarmishsiz.
– Men sirayam yaxshi ko’rmayman, – dedi Boy. – Chunki, ko’zim xiralashib qolgan. Men yomon ko’raman.
Yonidagilar xoxolab kulishdi. Hozir boy Tan sulolasida urf bo’lgan so’z o’yini qilmoqda edi, ammo Xuan-Shi oliy tabaqa saroylariga xos san’atni qaydan ham tushunsin?
– Sin-shu, senga xotin kerakmi? – dedi Sholiboy, yonidagi qotma, tishlari to’kilib ketgan cholga qarab. – Kerak bo’lsa, ana, olaqol. Oyoqchalari ham mitti emish.
A’yonlar yana kulishdi.
– Yo’q. Menga xotin kerakmas, – dedi Sin-shu degan chol.
Shundan keyin Sholiboy yo’lida davom etdi, a’yonlar chug’ur-chug’ur qilishib ortidan ergashishdi.
– To’xtang… Axir… – demoqchi bo’ldi Xuan-Shi, ammo tili yana aylanmadi.
Xuan-Shining ruhi tushib ketdi.
Hayotida mazmun qolmaganday tuyuldi.
Endi nima qilsin?
Hozir kulbasiga borsa, kavushini taqillatib qizi chiqib keladi. Bechoraning shuncha chekkan azob-zahmatlari behuda ketdi. Endi qiziga qaysi yuz bilan “Ech shu yaramas matohni” deydi?
Bu yerlardan boshimni olib ketsammikin, deb o’yladi u.
Shu fikri o’ziga ma’qul keldi.
Uzoq-uzoqlarda Tiyonshon boshidagi ko’k muzlariyu oq qorlari bilan savlat to’kib yarqirab turardi. Umr bo’yi yetishib bo’lmas musaffoliklar o’sha yoqlardaday tuyulardi. Lekin, qalbni og’ir yuk ezar ekan, u musaffoliklar orom bera olarmidi? Koshki biror kor-hol ro’y bersayu xotiramdan ayrilib qolsam, deya orzu qildi Xuan-Shi. Ha, Tiyonshon azim, ulug’vor, balki bag’rida vahshiy hayvonlari ham bordir? “O’sha yoqqa jo’nasamu ayiq g’ajib ketsa yaxshi bo’lardi” deb o’yladi u.
Ayiq g’ajib ketsa… qishloqdagilar uni sirayam malomat qilishmaydi. Qizi esa, taqdiriga tan beradi. Onasi bilan birgalashib, yana Sholichi boy dalalarida ishlab, el qatori kun kechiraverishadi, ammo…
Shu qarorga keldi Xuan-Shi va Tiyonshon tomon ketdi.
Shundan so’ng uni birov ko’rmadi.
* * *
Ota g’oyib bo’lganidan so’ng, ona-bola sholi dalalarida ishlay boshlashdi. Vaqti kelgach, beva xotin qizini o’sha atrofdagi bir kishining bolasiga uzatdi.
Yillar o’tib, farzandli bo’ldi. U tengilarning bari dalalarda birday mehnat qilar edilar. Sholiboy ham o’lib ketdi, bepoyon sholipoyalar semiz-semiz bolalariga qoldi.
Shundan so’ng davr tezlashdi, u shitob aro odamlarning qiyofalari ko’zdan g’oyib bo’ldi. Tan sulolasining hukmronlik davri ham tugab ketdi.
Yana yillar o’tgach, o’sha kichkina qizcha munkillagan kampirga aylandi.
Endi mehnatga yaramay qolgan, kulbasining oldida qiyom vaqtigacha, issiq qaytganidan keyin esa shomgacha o’tirar, atrofini o’rab olgan bolalarga har turli voqealarni aytib berardi.
Ayniqsa, yog’och kavush haqidagi xotiralarini gapirishini yaxshi ko’rardi.
– Otam benihoya rahm-shafqatli kishi edi, sizlar bilmaysizlar, – der edi. – Qizim shu tevarakning eng go’zali bo’lsin deya, o’z qo’llari bilan yog’ochdan kavush yasab bergan edi.
– O’sha mahallarda imperator saroyida kichkina oyoqchalar urf bo’lgan ekan, – der edi. – Umri zahmatda o’tgan otajonim muhtasham saroylardagi odatlarni qaydan bilaqolibdi? Kizginam oliynasab dargohlarga mos bo’lib o’ssin, deganini aytmaysizmi?
Keyin bolalarni yetaklab qirib, kulba to’riga avaylab qo’yilgan o’sha matohni ko’rsatardi. Kavush vaqt o’tishi bilan qoraygan, issig’u sovuqlarda chatnab yorilgan, ko’rgan kishi bu matohni odam qanday kiyib yurishi mumkin degan xayolga kelardi.
Kampirning eng ardoqli narsasi mana shu kavush bo’lib qoldi, uni yeru ko’kka ishonmas, hatto o’lib qolsam, qabrimga qo’yinglar deb vasiyat qilardi.
Butun umri mehnat bilan o’tgani uchun, eslashga arzigulik hech nimasi yo’q edi. Faqat, bolalik musaffoliklarida darak beradigan, yeru ko’kka ishonmaydigan bitta ashyosi bor edi, xolos. U ham bo’lsa, mehribon ota sevimli qizalog’iga qachonlardir o’z qo’llari bilan yasab bergan kichkina, jinchiroq monand kavush.
Eski, yog’och kavush…
2015
