Гарчи далв ойининг охирларида кун тўсатдан қиш фаслига хос бўлмаган тарзда исиб жўнаган бўлса-да, унга деярли ҳеч ким эътибор бермасди ёки эътибор беришсалар ҳам ўлгудек ичиб олган бўлса керак, деган хаёлга боришарди: кийими, исқирти чиққан ёмғирпўшини айтмаса, иш излаб, дайдиб юрадиган қора ишчилардан фарқи йўқ эди; у негадир ҳеч кимга юзини кўрсатмасликка ёки биров билан дуч келмасликка ҳаракат қилар, агар қаршисидан йўловчи келаётган бўлса, юзини эълонлар тахтасига буриб ўзини худди ўқиётгандай кўрсатиб турар ва яна йўлга тушар, ўзини кимсасиз кўчаларга яширарди.

НАЗАР ЭШОНҚУЛ
ИСТИЛО

Назар Эшонқул 1962 йил 15 июнда Қашқадарё вилояти Қамаши туманидаги Терсота қишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1986). Дастлабки асари — «Уруш одамлари» 1988 йилида нашр этилган. Шундан сўнг ёзувчининг «Момо кўшиқ», «Маймун етаклаган одам», «Шамолни тутиб бўлмайди», «Момо қўшиқ» ва бошқа асарлари нашр этилган. «Гўрўғли» романининг журнал варианти эълн қилинган. Хуан Карлос. Онеттининг «Ҳикоялар ва қиссалар»ини, Албер Камюнинг «Эсселар»ини, Чеховнинг «Болохонали уй» ҳикоясини ва бошқа кўплаб дунё адабиёти намуналарини ўзбек тилига таржима қилган.

Сен бу дунёга халоскор ўлган
куни келган эдинг..

У уч кундан бери туз тотмаган, тобора ҳолсизланар, кўнгли айнимоқда эди. Сўл хиёбондаги таъқибдан сўнг баттар тинкаси қуриб, юришга ҳам мадори қолмаган, ўпкаси куйиб кетаётгандай ачишар, гарчи таъқиб этувчиларни бир соатча олдин чалғитиб кетган бўлса ҳам ҳамон ўзини босиб ололмас, олазарак бўлиб, атрофига қарар, ҳар бир шарпадан чўчиб тушар, ҳар бир қадамини шубҳа ва ишончсизлик билан ташлар, кўп югурганидан шишиб кетган ўпкаси ҳансирар, тиззалари қалтирар ва билинар-билинмас боши айланарди . Бу очликдан эди; у уч кунча аввал шаҳар чеккасидаги ахлатлар уюми орасидан бир бўлак чайналмаган гўшт парчасини топиб олгандан бери ҳеч вақо татимаган ва ошқозони ўзини унутиб қўйганидан норози бўлаётгандай ҳар дам-ҳар дамда қулдираб қўярди. Тушдан сўнг негадир ичи дамлай бошлади. Энди эса бутун вужуди қалтирарди. У ўзи ҳам билмайдиган қандайдир жинкўчадан ўтар экан, уфунот анқиб турган яшилтоб ифлос ҳовуздан қониб ичиб олганди. Йўқ, ифлос сувдан иргангани учун шундай бўлаётгани йўқ. У ифлос ва бадбўй нарсаларга кўникиб қолганди. Кечалари билан егулик излаб, ахлат ундуқларини титиб юрар, агар сасий бошлаган бўлса ҳам егулик топилса ўйлаб ўтирмай паққос туширар, бундан ҳатто вужудида лаззат ҳам туярди.

Унинг ошқозон-у ичаклари худди айиқнинг ошқозонидай ташландиқ ва ҳидланган хўракларга кўникиб қолган, энди қўланса гўштларни тишлаётганда вужудида бирон марта жирканиш туймасди: аксинча, баъзи кунлари ана шу егуликни топиш ҳам амримаҳол эди. Эрталаб офтоб тушмайдиган қандайдир кўчадан (кўчалар ва хиёбонларнинг ҳеч қандай маъноси қолмаган эди) ўтар экан омборга ўхшаш, темир-терсак қалашиб ётган бинонинг олдида яшилтоб, атрофини қурбақа йўсини босган ҳовуз кўриб қолган ва бу ерларда ўзини ҳеч ким кузатмаётганига амин бўлгач, ҳовуздан тўйиб ичиб олганди. У ичиб бўлгандан сўнг сувдан мағзава ва балчиқ ҳиди келаётганини сезди, нафасидан ҳам мағзава ҳиди анқий бошлади. Зўриқиб қайд қилгиси келар, лекин бунинг сира иложи йўқ эди; Ошқозони бўм-бўш, қанча ўғимасин ичидан кўкариб кетган сувдан бошқа ҳеч нарса тушмасди- у шундагина пешанаси терлаб кетганини англади. Бу нохуш нарсадан дарак берарди: у шамоллаб ёки заҳарланиб қолган бўлиши мумкин эди. Касал эканлигини хаёлига келтирмаслик ва ўзида умидсизлик ҳис этмаслик учун тинмай юрар ва атрофга ҳеч ким таъқиб этмаяптимикин деган шубҳада олазарак бўлиб кўз ташларди. Таъқиблар уни мушукдай сергак ва чаққон қилиб қўйганди. У иложи борича қоронғуроқ ва овлоқроқ кўчалардан юришга ҳаракат қилар, юзини кўрсатмаслик учун қулоқчинини тушириб олган, увадаси чиқиб, кир-чирга беланган ёмғирпўшининг ёқалари кўтариб қўйилганди.

Гарчи далв ойининг охирларида кун тўсатдан қиш фаслига хос бўлмаган тарзда исиб жўнаган бўлса-да, унга деярли ҳеч ким эътибор бермасди ёки эътибор беришсалар ҳам ўлгудек ичиб олган бўлса керак, деган хаёлга боришарди: кийими, исқирти чиққан ёмғирпўшини айтмаса, иш излаб, дайдиб юрадиган қора ишчилардан фарқи йўқ эди; у негадир ҳеч кимга юзини кўрсатмасликка ёки биров билан дуч келмасликка ҳаракат қилар, агар қаршисидан йўловчи келаётган бўлса, юзини эълонлар тахтасига буриб ўзини худди ўқиётгандай кўрсатиб турар ва яна йўлга тушар, ўзини кимсасиз кўчаларга яширарди. Биров билан тасодифан рўбарў келиб қолса, ерга қараганча тез ўтиб кетишга ҳаракат қиларди: кечалари эса шаҳар чеккасидаги ташландиқ саройда ётиб қолар ва туни билан совуқни енгиш учун юриб чиқарди. У жуда ҳам устаси фаранг эди; бир манзилда ҳа деб ўралашмас, ғанимлар диққатини тортишни истамасди. Кўпроқ кимсасиз хиёбонларда изғиб юрар, шаҳарни беш панжасидай биларди; бироқ кейинги ойларда шаҳар тез ўзгараётган, кундан кун бегоналашиб бораётганди. Дарвоқе, ростдан ҳам шаҳар унга ғирт ёт ва чиройли қилиб қурилган қатл майдонига ўхшаб қолганди. Шаҳар марказидаги махлуқ эса ҳар кеча тинмай ўкирар ва у ажал анқиётган товушдан қочиб шаҳардан узоқларга кетиб қолгиси келарди. Шаҳар бегоналашган сари у ҳам ўзига бегоналашиб борарди: кўчаларга сердаъват шиорлар ва рангли лавҳалар илиб ташланганди. Ғанимлар афтидан, бу шаҳарни шиорлар салтанатига айлантирмоқчига ўхшарди – шиорлардаги ҳар бир сўзда нафрат ва ғазаб уфуриб турар, у шиорларни ўқийвериб, боши айланар, ўзини ўта ожиз ва маҳкум ҳис этар, бу сўзлар унинг бағрини пора-пора қилиб ташлар, шиорлардаги ёпишқоқ ва шилқим сўзларга асир тушаётганини англаб қоларди. Шиорларни эса кўп жилдли китобдай ўқиб тугатиб бўлмасди: аслида ҳам шаҳардаги барча шиорларни бир жойга йиғса, мисли кўрилмаган улкан китоб пайдо бўлиши мумкин эди. Ҳаммаси буйруқ, давъат, хитоб оҳангида жаранглар, ҳаммасидан шаҳар ўртасидаги махлуқнинг товуш саси келиб турарди. Булар аслида ҳам махлуқнинг товушсиз ўкириклари эди. Ҳар бир кўчада, ҳар бир уйда махлуқнинг ҳайқириғи мавжуд эди. Бу ҳайқириқ эмас, қилич, махлуқ қўлидаги истило қиличи!

Ғанимлар сўнгги пайтларда ёвуз ниятларини яширмай қўйган, уларнинг асл мақсадлари шаҳарнинг янги қиёфасида кўчаларда бошдан – оёқ қуролланиб, мажора излаб саф тортиб юришларида намоён бўлар, шаҳар ўтмишига неки дахлдор бўлса, ҳаммасини ёқишар, вайрон қилишар, бузишар, ўрнига ўз дидларига ва таъбларига мос қилиб қуришар эди. Шаҳар кейинги икки-уч ойда кучук катагига ўхшаш авахтанусха бинолар билан тўлган кўримсиз манзилга айланганди. У боши оғрийвергач, шиорни ўқимай қўйди — уларни ўқиб тугатишига барибир бутун умри ҳам етмаслигини ниҳоят тушунганди, янги уйларда ҳамон истило ва ғалабалари шарафига тантана давом этарди, баъзан бутун кўча маст –аласт одамларга тўлиб кетарди, шундай пайтларда у кўчага чиқмай қўяр, ғанимлар маст пайтларида, айниқса, кўпроқ ҳушёр бўлишар ҳамда қутуриб кетишарди. Махлуқ эса бутун шаҳарни ўкириги ва ҳар бир уйгача ўрнашиб қолган ўзининг мавжуд ва мангулигини ҳар лаҳза ёдга солиб турадиган бадбўй ҳиди билан бошқарарди – аслида ҳам шаҳарни ундан олдин мана шу мозор ва шилта ҳиди забт этганди. Махлуқ шаҳарга бостириб кирганда кўчаларда ҳид ақлини оздирган бир-бирининг гўштини еяётган қутурган оломонни кўрганди.

У хиёбондаги дарахтлар орасидаги ўтган йилдан қолган чирик хазонлар уюмига кириб ётар ва токи баданига зах ўтиб, қалтироқ бошланмагунча бепоён ва озод осмонни, ҳар хил шаклларда кўк юзида сузиб юрган булутларни, бу боғ, бу йилги қиш, осмон ҳақида шодон чулдираб, эмин-эркин учиб юрган қушларни, ҳозир унинг руҳиятига яна ҳам ёмон таъсир қиладиган ва хунук кўринадиган ҳамда тинмай хавфли нарсалардан дарак берарак йўлакларда нохуш қағиллаб юрадиган қарғаларни томоша қилиб, ўзининг болалиги, бир пайтлардаги осойишта ҳаёти, дўсту ёрлари ҳақида ўйлаб, хаёлга ғарқ бўлиб ётишни хуш кўрар, доимий таъқибдан қочиб, мана шу хазонлар салтанатига яширинар, оёқларига ором берар, бироқ бир неча дақиқалардан сўнг таъқиб туйғуси уни яна ҳам безовта қила бошлар, худди биров уни кузатиб тургандек ётган жойидан сакраб туриб кетар ва тезда хиёбонни тарк этар, боши оғган ҳилват кўчаларда изғиб юрарди.

Сал олдин сўл хиёбонда ана шу дарахтлар остида қўлга туширишларига сал қолганди: кимдир ўзига тикилиб турганини сезиб ўрнидан туриб кетди ва йўлак тарафдан тажовузкорона қараб турган ғаним кўзларини кўриб қолди. Ғаним уни бутун хиёбон бўйлаб таъқиб қилиб юрди; афтидан, у ҳамон ўзининг кўзларига ишонмаётган, иккиланаётгандек эди. У хиёбондан чиқишда бошмоғининг боғичини боғлаётгандек эгилиб, оёқлари орасидан изига қаради ва таъқиб этувчилар энди икки киши бўлганини кўрди. Қуббаси панжара қилиб қурилган эшикдан бурилди-ю, яқиндаги метро бекатига югурди. У бекатда одамлар орасида юзини ёқалари ичига олиб, ён атрофни олазарак бўлиб кузатди – таъқиб этувчилар шундоқ ёнгинасида турарди. У бир пас кутиб туриб, эшиги ёпилаётган вагонга ўзини урди ва таъқиб этувчилар ҳам югурганини, лекин эшик улардан олдинроқ ёпилганини кўрди. Кейинги бекатда у метронинг нарига бошига қараб кетаётган вагонга чиқиб олди ва то охирги бекатгача вагондан тушмади у метродан чиққанда қуёш ботаёзиб қолган, ерда соялар чўзилиб ётарди. У катта, гавжум кўчадан чиқиб қолган, қаршисида ғайритабиий манзара намоён бўлганди: бир тўда ғанимлар кўчани тўлдириб, ҳарбийчасига юриб борардилар: қандайдир тантанали мусиқа янграрди, ғанимлар шодон қийқиришар, ҳар дам ҳар дамда чапак чалиб қўйишарди. “Бунчалик кўп булар”, — деб ўйлади у дафъатан майдонни тўлдирган махлуқбашара оломонни кўздан кечирар экан. Шундай деб ўйлаши билан юраги санчилиб оғриди ва уни ногоҳан даҳшат қамраб олди. У шундагина бутун шаҳар ғанимлар билан тўлиб тошганини ва булар орасида ўзи ёлғиз эканини ҳис этди – ҳам қўрқув, ҳам очлик бирдан миясига тепди. Ва бутун дунёси қоронғулашиб кетди: кўзи тушган биринчи ўтирғичга зўрға етиб олди-ю, бир елкаси билан унга деярли ағанаб тушди. У боши айланиб, ҳушини йўқотаёзган эди. Ҳозир унинг юзига қараган одам қўрқиб кетарди – юзи қизариб, лаблари қалтирай бошлаган эди. Ғанимларни яқиндан кўрганда у ҳамиша ўзини тутолмай, изтиробдан беҳушлик даражасига етарди. У кўзларини юмиб олди. Шу ҳолатда бир неча сония эликиб ётди. Унинг хаёлига қандайдир чоҳ кўриниб кетди – йўқ, бу чоҳ ниманингдир оқибатидан пайдо бўлгани йўқ, шунчаки ўз-ўзидан, ҳозирги кечинмаларига алоқаси бўлмаган ҳолда пайдо бўлди. Бу чоҳ улкан, тикилиб қарасанг туб-тубида чўғ алангаланиб ётганини кўриш мумкин эди. Балким умидсизлик туфайли шундай хаёлга боргандир?! Ҳар қалай, ҳуши жойида эмас, кўзига яна алламбалоларнинг ваҳмли ва улкан шакл-шамойили кўринди; бу гоҳ чўчқа боласидай келадиган чаённинг соясига, гоҳ эгасининг суягини кемириб ётган итнинг оч кўзларига ўхшарди. Иситмаси кўтарилиб, алаҳсираш даражасига келганди.

У кимдир ўзини чақиргач ва елкасига туртгач, кўзини очиб, бир муддат ҳеч нарсага тушунмай бақрайиб қараб турди – худди маймуннинг орқасидай аввал қизғиш башарага кўзи тушди, сўнг башара ёшгина аёлнинг бироз сўлғин чеҳрасига айланди – унинг олдида ёшгина ғаним аёл турарди. Жувон унга нимадир деб гапирарди. У ўзининг кимлигини бирдан эсига тушиб, сакраб туриб қоронғулик чўка бошлаган бинолар томон юриб кетди. Жувон нималардир деб қичқирди, лекин у қандайдир улкан бино олдига келиб чапга бурилди-да, ер ости йўлидан ўтиб, ҳар эҳтимолга қарши атрофга яхшилаб қараб олгач, ўнг томондаги серсоя кўчага бурилди. Хилват унга бироз ором берди: шунда у бояги жувонни ва “Сизга нима бўлди?! Ёрдам керак эмасми?!” деган сўзларини эслади-ю, юраги шув этиб кетди. Яхшиям аёл унинг юзини кўзларини тузукроқ кўришга улгуролмади, йўқса, қандай қиёмат бўлишини ўзича тасаввур қилди. Майдондаги ғанимларнинг ҳаммаси унга ташланишар, балким бурда-бурда қилиб ташлашарди. У ҳамиша ўзини таниб қолса нима бўлишини тасаввур қилар экан, юраги уришдан тўхтагандай қулоқлари битиб қоларди. Даҳшат! Сўраб-суриштириб ўтиришмайди. Шафқат уларнинг хаёлига ҳам келмайди. У ўз ҳаётини, ваҳима васваса билан ўтаётган кунларини ўйлаб хўрлиги келди. “Қандай бахтли эдим, тинчгина яшаб юрувдим, бировларга ёмонлик ҳам қилмаган эдим. Қўлим очиқ эди. Дўстларим кўп эди. Қани улар?!” У бу саволларга анчадан бери жавоб тополмасди. Умуман, бу саволнинг жавоби бормикан?! Унинг шуури, онги таъқибга, қўрқув ва ваҳимага мослашиб борар, ҳатто оёқлари ҳам чаққонроқ бўлиб кўзлари ўткирлашган, қулоқлари ҳар бир шарпани тутиб юрадиган бўлиб қолган эди – у кундан-кун ўзининг ҳаёти доимо хавф остида бўлган қандайдир ожиз махлуққа айланиб бораётганини ҳис этарди. Сўлагида ҳам кейинги пайтларди ачимсиқ ҳид пайдо бўлган, товонлари туёқдай қотиб кетган, тили эса чўзилиб борарди. Таъқиб уни гунг ва ожиз махлуққа айлантириб қўйганди. Фақат кундузи эмас, тунлари ҳам уни ваҳима тарк этмас, назарида ҳозир ушлаб олиб кетишадигандай, сўнг сўраб-суриштириб ўтирмай тилка-пора қилиб ташлашадигандай туюлаверарди. У бутун бошли тарих харобасига ўхшаш шаҳарда дайдиб юрар экан, жуссаси кичрайиб, терисини жун қоплаб борётганини сезарди: жун аввал қўлтиғи тагидан ўсиб чиқди, сўнг кўкрак ва бўйнини гурра қоплаб олди.

Кеч тушиб салқин бўлиб қолди. Осмон аёз, юлдузлар шеър сатрлари каби тизгин ва сўлғин милтиллар, кеча дилбар эди. Ҳаводан тез кунда ҳар бир дарахтга туғ илажак кўклам ҳиди уфурарди. Зулмат уни бироз хотиржам қилган, бирон ерга ўтириб бироз дам олиб, сўнг саройга жўнаса ҳам бўларди. Бироқ бирдан шундоқ яқинда ғўнғиллаётган товуш эшитилди, — бир неча киши бу тарафга келаётган эди, чамаси орқада чироқ бор эди, йўлканинг четига ўтирғич ўрнатилган, бирдан-бир бекинишга қулай жой ўша ер эди. У бирпас тараддудланиб туриб, ўзини ўтирғичнинг тагига олди – унинг бошқа иложи қолмаган, гаплашиб келаётганларнинг қораси кўринган эди. Ўтирғич ости кенг, қулай эди. У чалқанча тушиб ётиб ола қолди. Шундай қилса ҳам ўзи дам олар, ҳам хавфсизлигини таъминлар эди. Аммо гаплашиб келаётганлар ўтирғич тўғрисига келиб, бир зум тўхташди-да, ўтирғични кўриб шу тарафга йўл олишди. Уларнинг суҳбати ўтирғичда ҳам давом этди. У ясси пошналарнигина кўриб турарди – энди жуда ҳам мушкул вазият пайдо бўлганди: суҳбатдошлар кетмай туриб, ўтирғичнинг тагидан чиқиб бўлмасди. У қўлини боши остига қўйиб, қаттиқроқ нафас олишга ҳам қўрқиб, ҳаракатсиз қотиб ётди.
Бу ерда ҳеч қандай куч-қудратнинг ёки ёвуз бўлишнинг ҳам кераги йўқ,- дерди ўтирганлардан биттаси; у ўтирғичнинг сўл томонида ўтирганди. Улар тагларида ким ётганларидан бехабар бемалол суҳбатга берилгандилар. – Мен шахсан қирғинларга қаршиман. Бугунги маданий дунё инсонпарвар тузумни ёқтиради. Инсонпарварлик – барча ғояларнинг шу жумладан бизнинг ҳам таянчимиздир. Бошқаришни такомиллаштириш керак, холос. Назорат қанчалик кучли бўлса ҳокимият шунчалик кучли бўлади. Жамиятнинг ҳар бир аъзосига назорат туйғусини сингдириш керак. Назорат туйғуси фуқаро кўнглидаги ҳокимиятнинг қиёфасидир. Назоратга барча фуқаро жалб этилиши, фуқаронинг ўзи ҳокимиятни бошқариши керак. Мен тавсия қилган лойиҳамда худди мана шу фуқаролар ҳокимияти жорий этиш масласи кўрилган. Хусусан, фуқаро ўзини ҳокимиятнинг одами деб ҳисоблаши ва кимнидир назорат қилиши керак. Бир фуқаро иккинчи фуқарони, иккинси фуқаро учинчини, учинчиси тўртинчини ва сўнгги фуқаро эса биринчи фуқарони назорат қилади. Буни доира шаклидаги идора усули дейиш ҳам мумкин. Бу усулда ҳамма бир-бирига масъул ва бир-бирига назоратчи бўлади. Бошқача айтганда бир фуқарога бошқа бир фуқаро душман, ҳокимият учун хавфлидир, бу туйғу назорат масъулиятини ошириш учун керак. Хуллас, биринчи фуқаро иккинчи фуқарони таъқиб қилади – яъни назорат қилади иккинчиси учинчини таъқиб этиши ҳокимият хавфли бўлган фитна ва қўпорувчиликнинг олдини олиши зарур. Агар ҳокимият барча фуқароларни мана шу бошқариш усулига жалб этолса у жуда кучли ҳокимият бўлади. Чунки ҳокимиятни бир-бирини назорат қилувчи омманинг ўзи бошқаради. Ишончсизлик бор жойда бошқарув кучли бўлади. Бир фуқаро бошқа фуқарога ишонмайди, аксинча, ҳокимият хавфсизлиги учун уни таъқиб қилади. Менинг лойиҳамда ҳатто ота боласини ҳам ёки бола отани таъқиб этиш ҳуқуқи берилади. Таъқиб бор жойда бошқа ҳамма жамиятда учрайдиган фитна, ғалаён қонунбузишлар ва бошқа жиноятлар содир бўлмайди, таъқиб этиш ҳокимият поклиги учун курашдир. Менинг лойиҳамда таъқиб идора усули жуда мукаммал ишлаб чиқилган: ҳокимиятни қайсидир куч эмас, таъқиб бошқаради. Таъқиб улуғ ва ғоят самарадор машинадир. Ана шу машинани ўзига таянч қилиб олган ҳокимият ҳеч қачон таназзулга юз тутмайди. Таъқиб бор жойда олий тартиб-интизом қарор топади. Фақат одамларга таъқиб этиш илмини ўргатиш керак. Тасаввур қилинг: бир ўқувчи бошқа бир ўқувчини, у ўқувчи эса учинчини назорат қила бошлайди; ҳокимиятчиликнинг илк куртаклари шу ерда шаклланади. Биз ўз фуқароларимизни болалигидаёқ ҳокимиятни бошқаришга тортган ва уларнинг миясини ҳар хил бузуқ ғоялардан тозалаган бўлардик. Қайси ҳукумат узоқ яшашни истаса, таъқиб усулини ғоят мукаммаллаштирмоғи зарур.

– Мен ҳам уларга бир неча марта айтдим, — деди ўнг томондагиси хириллоқ овозда – Бизникилар замондан орқада қолишаяпти деб. Менимча, сизнинг лойиҳангиз ҳаётий ва илмий асосга қурилган. Сизга овоз беришларига шубҳа қилмайман.

– Қонун – итнинг думига ўхшаган нарса, — деди биринчиси мақтов ўзига ёққанини яширмай. – Ит думига қараб қанча интилса, дум итдан шунчалик узоқлашади. Замонавий тузумнинг қонунлари ана шундай бўлиши керак. Ҳамма нарсаси ойдин бўлган қонун ҳукуматнинг бошини ейди. Қонун ҳам тушунарли, ҳам тушунарсиз бўлсин. Қонуннинг таъсири унинг тушуниқсизлигидадир. Сизга, жигарим, маслаҳатим шу, қонунни ҳеч қачон тушунарли қилиб ёзманг. Дунё ўзининг сирлилиги билан мароқли; муштингизни кўрсатингу ичида нима борлигини ҳеч қачон билдирманг.

Булар ғанимларнинг қонуншунослари эди, чоғи, тилларида қонун каби салобатли ва мавҳум атамалар кўп эди. Улар турли ислоҳатлар, мафкуравий режалар, лойиҳалар ҳақида узоқ суҳбат қурдилар, бора-бора қонуншуносларнинг баҳси унга мутлақо тушуниқсиз тусга кирди. Кундузги таъқиблар ва очлик унинг силласини қуритган эди, кўзи илиниб беозоргина уйқуга кетди.

О, туш кемаси, сен қайларга сузиб бормайсан, сенинг елканларинг қайси юртларда ҳилпирамайди, лангарингни қайси мамлакатларга ташламайсан?! Сенга ҳамду-сано ўқишнинг ҳожати йўқ. Сен шусиз ҳам қудратли ва улуғсан. Тилсимли кўзгу янглиғ гоҳ-гоҳ умримнинг мен тайғониб кетган қирларини кўз олдимга худди кеча содир бўлгандай бот-бот бошлаб келаверасан, мени болаликнинг булоқларига чўмилтираверасан. Бу дунё шафқат қилмаган бандага нега сен мурувват қилмайсан, эй, улуғ туш! Менга эслатиш ва кўнглимда тўниб қолган бўронларни қўзғатиш сенга шартмиди? Сенга зурурмиди мени ул ваҳм оролларига бошлаб бориш, мени уйқуда ҳам таъқиб этиш эй, улуғ туш!

У совуқ қотиб алаҳсиради. Тушига қатл этилаётган майдон кирганди. Ғанимлар бобоси ва отасини тутиб олган ва энди уларни намойишкорона қатл этиш учун йиғилишганди. Бу ҳали қаллиғини қатл этмасдан кўп йиллар бурун содир бўлган эди. Ғанимлар қатлдан олдин ёш болаларни майдонга йиғишган ва ўзларига ғаним бўлганларни не кунларга сола олиши мумкинлигини болаларга ҳам кўрсатиб қўймоқчи эди. Улар қатл этилаётган одамлардан эмас, майдонда қатор тизилишиб, ҳайрат ва қўрқувда турган болалардан қўрқишар ва бу хил “тарбиявий соатлар”ни тез-тез ўтказиб туришарди. Махсус ёғоч тўшакка ётқизилган бобоси ва отасининг аввал бош чаноғини кесиб олдилар: бобоси ва отаси иродали эди, кесишаётганда бирор марта миқ этишмади. Фақат бобоси ҳар куни эрталаб бозорга кетишдан олдин қиладигандек майдонда юм-юм йиғлаб турган унга қараб кўзини қисиб қўйди. Отаси қайрилиб ҳам қарамади; у афтидан ўғлига қараб, иродасизлик қилиб қўйишдан қўрқарди. Бош чаноқларни олишгач иккаласининг ҳам арча бужурига ўхшаш кулранг-оқиш миялари очилиб қолди. Ғанимлар қайдандир (аввал тайёрлаб қўйишган, чоғи) иккита илон топиб келишди. Илонлар тинмай думини ликиллатар ва тилини чиқариб вишилларди. Жарроҳ ғаним илонларни бош чаноққа солиб, уни қайтадан жойига тикиб қўйди: у ишига жуда уста эди, ҳаммасини кўз очиб юмгунча бажарди. Аввал отаси чинқириб юборди. Унинг қўл-оёғини ечиб қўйишди. У бошини ушлаганча, бақирар, силкир, бошига муштлар ва майдонда уёқдан-бу ёққа думаларди. Салдан сўнг бобоси ҳам қўшилди. Илонлар миянинг титиғини чиқаришаётган ва дуч келган жойга заҳрини сочишаётган эди, чамаси. Ғанимлар уларнинг думалашларини кўриб, ҳиринглаб кулишар ва бу манзара болаларга қандай таъсир кўрсатаётганини билиш учун уларга зимдан кўз ташлаб қўйишарди. Қандайдир бола оғзини катта очиб бақириб юборди – унинг чинқириғида телбавор оҳанг бор эди. Тезда оғзидан кўпик келиб, у йиқилиб қолди ва ерда булкиллай бошлади. Ғанимлар болага парво ҳам қилмади. Фақат қандайдир барваста ғаним унинг елкасидан босиб турар, у шу туришда одамдан ҳам кўра ўлжасини чангаллаб турган ёввойи махлуққа ўхшарди. Бобоси ётган ерида ирғиб турди – унинг юзи кўм-кўк эди. Кўзлари оғриқдан катталашган, ифодасиз тусга кирганди. У бошида миясини кемираётган (бошчаноққа нима солишаётганини ўзларига кўрсатишмаганди) очафотни бир уришда йўқ қилмоқчидек, югуриб бориб, бошини нарироқда турган бош деворга урди – бошининг қатиғи чиқиб кетди – ўзи ҳам бир-икки қимиллади-ю, сўнг жимиб қолди. Жарроҳ ғаним уни ағдариб кўриб ўлганига ишонч ҳосил қилгач сўкинди. У қатлни бошқараётган ғанимга “Илонни ўлдириб қўйибди, аблаҳ” деди. Отаси майдон ўртасида чўзилиб ётар унинг боши дўмбирадай шишиб кетганди. Жарроҳ уни бир-икки тепиб кўргач, икки ғаним ёрдамида яна ёғоч тўшакка олиб келди. Бош чаноқни кесиб илонни чиқариб олди. Илон мия ёғига беланган, қуёшда танаси йилтиллаб тириклигини кўрган ғанимлар гувраб юборди. Жарроҳ илонни ўпиб қўйди ва уни махсус қутичага солиб, қайгадир олиб кетишди. Жасадларни эса аравага ортишди ва аравани шаҳарнинг жануб томонига етаклаб кетишди.

Ўшанда унга юраги кичрайиб қолгандек туюлганди, гўё илон унинг юрагининг ярмини еб қўйгандек эди. У юраги санчилиб оғриганда, улар кўкрагимга илон солиб қўйишганмикин деб чўчиб тушарди. Ўша куни унинг сочи битта қолмай оқариб кетганди…

У тагидан зах ўтиб, совуқ қотгач, уйғонди ва бир сония ўзининг қаерда ётганини англолмай турди; сўнг, алоҳа, атрофга қулоқ тутди – ҳеч ким йўқлигига ишонгач, ўтирғич тагидан чиқди ва кўчанинг хилват томони билан шаҳарнинг шарқий қисмига яёв йўл олди – ташландиқ сарой ўша ёқда эди.

* * *

У шаҳар забт этилгач, қабристонда яширинб юрди. Қабрлар орасида ўзига хийла кенг лаҳм қазиб олган, у ер иссиқ ва бехавотир эди. Тунлари танасини аёз ва изғириндан асраш учун устига тупроқ тортиб ухлар, узун ва тубсиз хаёлларга чўмарди. Бу хаёл суришлар унинг бахтли лаҳзасига айланиб қолганди. Бироқ қайсидир кечаси итларнинг қаттиқ ҳуришидан уйғониб кетди. Назарида бутун дунёни ит босгандай эди; ҳуриш чор тарафдан келар, баъзида тантанавор бақириқ-чақириқлар эшитиларди. У ғанимлар яна ниманидир бошлаганини англади ва лаҳмдан секин бош кўтариб қаради – Ой сутдай ёруғ эди ва қабристон устига тирқираб тўкиларди. Ғанимлар бир тўда ит эргаштириб олишган ва қабрларни очиб, у ердаги суякларни итлар олдига ташлашар, нақ эшакдай келадиган ҳиродай итлар суякларни қасирлатиб чайнашар: атрофга бирров кўз югуртириб, ириллаб қўйишар, тумшуқлари билан очиқ қабрларни титишар ва ҳадеб думини ликиллатишарди. У кўрган манзарадан даҳшатга тушди, назарида суяклар эмас, арвоҳлар фарёд қилаётгандек эди. Ғанимлар қабристонни бошдан-оёқ ағдар-тўнтар қилиб чиқишди – шунда у тинчгина, хотиржам ўлиб ҳам бўлмаслигини тушуниб етди: ўлим ҳам уни хўрлигу ҳақорат, тажовузу таъқибдан халос қилолмасди, унинг суяклари ҳам таъқиб этилишига маҳкум эди. Шундан кейин у бошпана излаб шаҳардан бош олиб кетди ва мана шу ташландиқ саройни макон тутганди – у шаҳарга бирон егулик излаб борар, қолган пайтлари саройда чўзилиб ётарди. Сарой худди бошига шунча балолар солган дунё ёки босиб ўтган умри каби сассиқ, қўланса, зах ва қоронғу эди. Аслида ҳам сарой ва дунё айнан бир нарса бўлса, не тонг!

У саройга туйнук орқали кирди – бу ҳар доимги эҳтиёт чораси эди: гарчи сарой ғанимларнинг эътиборига тушмайдиган жойда бўлса ҳам у ўз одатини канда қилмасди. Саройнинг ичи зах, устига устак халталарда қандайдир куйимтик дорилар сочилиб ётар, ўткир ҳиди димоқни ўтдай кўйдирарди. Агар бошқа бўлганда бу саройда яшагандан кўра ғанимнинг қўлида қийма-қийма бўлишни афзал кўрган бўларди. Лекин унинг табиатидаги ўжар бир феъл-атвор қон-қонига сингиб кетган, очдан ёки мана шу дорининг ҳидидан бўғилиб ўлиш мумкин эди-ю, лекин ҳеч қачон ўз ихтиёри билан ғаним қўлига тушишни истамасди, таъқиблар борган сари кучаяр, унга ажабланиб, шубҳаланиб қарайдиганлар сони кундан-кун ошиб бормоқда эди.

Бу сарой — таъқиблардан ҳоли бўлган жой – унга бироз мизғиб олиш учун қўналға эди. Сарой унинг қанчадан қанча кечинмаларига, сирларига ва тушларига шерик бўлмади?! Агар унинг кўрган тушларини бир бошидан изоҳлаб берилса, дунёнинг яралишидан то унинг йўқ бўлиб кетишигача бўлган ўтмиш, ҳозир ва келажакни акс эттирган бир бутун яхлит бир асарга айланган бўларди. Тушларида у нималарни кўрмасди?! У туши орқали Момоҳаво кулбасигача кезиб борган ва бир неча марта фалак қабулида ҳам бўлганди. Тушнинг кўз илғамас арқонларига осилиб, ул олий даргоҳга бош уриб борар, юрагида пайдо бўлган ваҳима-ю ҳасратларни тўкиб солар, умидсизлик ва тушкунлик нимталаб ташлаган пора-пора танасини силкитиб, қиш оқшоми каби кунма-кун қорайиб, ифодасиз, бўлиб бораётган кўзларидан алам ва қайғу ёшларини оқизиб, у сиймо олдида қон-қон йиғлар, таъқиб қилинавериб, тошдай қотиб қолган юраги негадир бу даргоҳда тўлқин емирган қоя янглиғ ўз-ўзидан уқаланар, ҳаётида юз берган сон-соноқсиз фалокатлар, кулфатлар, йўқотишлар, аламзадаликлар, қасос туйғуси асабий инграшлар, руҳий эзилишлар, ўлим ваҳимаси, ёлғизлигида чеккан азобу уқубатлар туфайли ямалавериб, қуроққа айланган чоклари сўкилар ва у ердан Халоскор оёғи остига чексиз ҳасратлар тўкилиб тушар,” Мени у дунёда ёлғиз қолдирар экансан, нега яратдинг? “деб ёлворар, илтижо қилар, у хилқатдан бирон садо бўлмагач, бўйнига тушган совуқ кўз ёшидан чўчиб уйғониб кетар ва ўзини яна ўша бадбўй ва исқирт саройда кўрардию У ўзини алдаш ва овутиш учун узоқларга йўл олган ва олис-олисларда кўз илғар-илғамас нуқта бўлиб кўринаётган алвон елканли кемадек энди ўзидан аста-секин йўқлик қаъри томон сузиб бораётган саодатли дамлардан қолган элас-элас хотираларни онгининг саҳнасига тортиб чиқар ва бу ташландиқ кемада болалигининг овлоқ ва хушвақт қирғоқларигача сузиб борар, сўнг ўсмирлик, йигитлик ва муҳаббат кўрфазлари бўйлаб, яна ўзи турган ёлғизликнинг хароба бандоргоҳига қайтарди: булар унинг юраги тўрига кўмиб қўйган энг севимли хотиралари эди; қиладиган иши бўлмаганидан аянчли шаҳарда ўзининг куни битиб бораётганини, кўксидаги шам таъқиб, ваҳима, очлик, тушкунлик, байроқлари остида секин-секин сўнаётганини англагани сайин идрокининг қоронғулик қоплаган бурчакларини қаза-қаза бу хотирани топиб олар ва хазина топган деҳқондай бу хуш саодат лаҳзалар олдида бир зум гарангсиб туриб қоларди; гоҳида у бадбўй ҳид анқиган хонада бутунлай ақлдан озар, ҳид уни кун узоғи таъқиб этиб юрар, бошда осилиб турган қилич каби ваҳм ва жазава соларди. У ўзини таъқиб этаётган ҳидми ёки кўзлари чақчайган одамларми, билолмай қоларди. Махлуқ қанчалик қўрқинчли бўлса, ҳид ҳам шунчалик бадбўй эди. Ҳид уни қутуртириб юборар, вужудида ёввойи бир ёввойи ғалаён бош кўтарар ва у минглаб йиллар ўзига қараб увиллаётган аждодларининг чорловини эшитгандай бўлар, ўзи ҳам бор товуши билан хароба саройни қоматга келтириб, бўридай увлай бошлар, бу увлашда ёлғиз ҳаётидан зорланиш ҳам, ғанимларга чексиз нафрат ҳам акс этар, гўё бу садо минг йиллар нарида турган, ҳали кўринишлари ҳайвондан кам фарқ қиладиган, кўзлари очкўзлик ва ғазабдан титраб, тоқатсизлик билан ўлжасини пойлаётган, кўзларида яшаш учун курашнинг энг мудҳиш қонуниятлари акс этган, ҳамда минг йиллардан кейин ўзи тўғрисида уйдирмачи тарихчиларнинг чўпчаклари орқалигина биладиган, осмон ўпар иморат тепасидан қараб тургандек, ўзига асрлар оша лоқайд ва масхаромуз тикилиб турган авлодларигача бориб етгандай, қонида аждодлар руҳи аланга олар ва у тинмай увлай бошлар, гўё ўзи билан бутун аждодлари ҳам қўшилиб нола қилаётгандай бўларди; улар ўз наслининг тугаб адо бўлаётганидан нола ва фарёд қиларди. У эса ожиз ва маҳкуми эканлигидан нола қиларди; бироқ биринчи увлаш билан сўнгги увлаш бир-биридан фарқ қиларди; биринчисида бахтиёрлик ва шаън мужассам эди, иккинчисида ҳасрат ва соғинч ётарди. Бу увлаш унинг кундалик ваҳималардан кичрайиб бораётган танасига ҳузур бағишлар, кўз олдидаги мавҳумлик ва таъқиб пардалари сурила-сурила беҳишт кўлидаги қил кўприкдек уни қайгадир бошлаб борадиган, ғалтакка уқувсизларса ўраб ташланган ипдек, чувалатма, айланма, худди аждодлари увлаётган ўрмондан кейин ота-боболари босиб ўтган йўлдек чигал сўқмоқ пайдо бўлар, бирдан қонига ўрмон ҳавоси тепиб йўлга тушгиси, йиқилиб, судралиб бўлса ҳам кўнглининг бир четида очилган бу йўлдан ўша олис манзиллар томон югуриб кетгиси келар, зеро бу йўл унчалик номаълум йўл ҳам эмас, у увлаган сайин тобора яқинлашиб бораётган, боболари ташлаб чиқиб келган ўша олис ўрмон кетидаги йўл эди. У қанчалик увласа боболари ўрмонни ташлаб чиққандан сўнг босиб ўтган замонлар ва асрлар мобайнида бир улуғ ва емирилмас қўрғон каби тиклаган , сайқал берган ақл ва шуурдан қиёфа ва вужуддан шунчалик узоқлашиб борарди-аслида одам қиёфасини ечиб ташлаётган одамзот яратган ва тартиб солган дунёдан на заковат, на ақл бовар қилмас қайларгадир қочиб бораётган ожиз ва маҳкум жониворга ўхшарди.

Биринчи бўлишдан кўра сўнгги бўлиш нақадар оғир. Сен ота-боболаринг ёзиб келган, замонлар чангалида бешафқат ва қутурган селлар ҳаёт қоясидан улкан-улкан халқаларни ҳам суриб кетган, вақти-вақти билан ёғиб турадиган тарих ёмғирлари ҳам ўчира олмаган, қиссага сўнгги нуқта бўлишингни эслашнинг ўзиёқ даҳшат? Нечоғли аламнок бўлмасин, сен ўз аждодларинг яратган достоннинг сўнгги варақларисан-сендан кейин бу жумла давом этмайди, табиат сенинг аждодларингга берган ҳаёт шаъми мана шу жумла билан бирга мангу ўчади!

Таъқиблар ва увлашлар унинг аъзолприни ҳам аста-секин ўзгартира бошлаган эди- унинг қўли ва оёқларида билинар-билинмас панжасимон туёқлар ўсиб чиқаётган, товуши тилига бўйсунмасди, о дариғ унинг увлашга мойил бўғзидан маърашга ўхшаш товуш отилиб чиқаётганини англаган пайтда нақ телба бўлиб қолаётган эди. У уч кеча ўзининг шубҳасини йўққа чиқариш учун тинмай “увлади“. Шубҳага ҳожат йўқ эди, унинг бўғзидан қудратли ва шижоаткор увлаш эмас, ожиз ва заиф маъраш отилиб чиқаётган эди. Унинг товушида ҳам таъқиб асорати сезилиб турарди. Шундан сўнг у увлашни бас қилди. Энди таъқиблардан эсон-омон қутилиб келган кунлари нуқул хаёл суриб ётар ва тушида ҳам хаёлий манзараларни кўрарди. Унинг хаёллари ҳам аянчли эди; унга гоҳида бирдан ер ёрилиб ўзини қаърига тортиб кетадиган, гоҳида қандайдир одамнусха махлуқ уни бир ямлаб ютиб ёки уни ютиш учун қувлаб келаётгандек бўларди. У мана шу даҳшатлар ичра ёлғиз қолгани, ўлим кўзига кўрингани сайин ҳаёт ва яшашнинг қадрини англагандек бўларди. Илгари ўзига зерикарли, шавқсиз бўлиб туюлган лаҳзалар унга энди лаззат бағишлар ва уни энди ҳеч қурса, бир марта хотиржам ва осойишта ҳаётнинг қўйнида бола онанинг қучоғида ағнагандек ағнаб ётсам, мазмунсиз, сийқа бўлса ҳам энг зерикарли китоблар ўқисам, кўчаларни ҳеч кимнинг таъқибисиз худди ўзимни у ернинг хўжайинидай сезиб оёқларимдан мадор кетгунча кезсам, хунук ва бахтсиз қизларга муҳаббат изҳор қилсам дерди. Бир пайтлари унга бачкана туюлган кечинмалар энди уни ўзига чорларди, у ўз вақтида қадрига етмаган нарсалар энди унга қадрдон ва қалбига алланечук яқин эди.

О, қанчалар гўзал эди ҳаёт!

О, қанчалар шукуҳли эди бу ҳаёт! Уни шаҳар ўртасида сасиб ётган махлуқнинг танаси каби дағаллаштириш ва ваҳималарга буркаш кимга зарур бўлиб қолди?! Наҳот фалак шуни истаса?! О, сен қайдасан? Мени нега ташлаб кетдинг? Ўша дарёда нега чўмила қолдинг? Ундан кўра менинг кўз ёшларимга чўмилсанг бўлмасмиди? Менинг кўзларимга чўмилсанг бўлмасмиди? Майдон узра сазойи қилиб олиб ўтишар экан, мен буталар орасидан сени кузатиб турардим; бутун шаҳар сенинг оловдай баданингдан чақнаган аланга ичида қолган эди — бу аланга ҳаммадан ҳам кўпроқ мени куйдирар эди. Сенинг аланганг бу шаҳарни куйдириб кул қилди, энди хароба бу шаҳар, менинг кўз ёшларимга ғарқ бўлган бу шаҳар.

Ў, киприкларинг менинг юрагим чокини ямасанг бўлмасмиди? Юлдузларни бўйнингга мунчоқ қилиб бермасмидим?! Сенинг икки коклинг менинг икки йўлбарсим эди, йўқ, йўқ, икки шерим эди!
О, бу шерлар менинг қўйнимда наъра тортсалар нетарди?! У дунёнинг турфа гуллари сенинг ёноғингдан гуриллаб очиларди. Ахир сенинг манзилинг менинг қучоғим эди-ку?! Сенинг тахтинг менинг юрагим эди-ку?! Сенсиз қолган тахтга кимлар ўтирмоқчи? Сенсиз қолган бу салтанатни кимлар бошқармоқчи? Қани сенинг киприкларинг- менинг –ханжарларим? Қани сенинг кўкракларинг –менинг қалъаларим? Қани сенинг хаёлларинг-менинг тўшагим! Қани сенинг қобоқларинг — менинг кафаним! Қани сенинг орзуларинг — менинг тулпорим! Қани сенинг ҳайратларинг — менинг бўстоним! Қани сенинг ғазабларинг-менинг камарим! Қани сенинг нигоҳларинг-менинг божхонам! Қани сенинг табассуминг-менинг бошпанам! Кўзларингни мозор этиб, мени кўмсанг нетарди! Бу шаҳар шаҳар эмас, бу дунё дунё эмас, сенинг ковушингнинг излари, изингнинг ғуборлари бу шуъла, бу қуёш қуёш эмас, сенинг қалбингнинг тўзонлари…

…У қалтираётган аъзойи баданини сал иситиш учун сарой ичини чангитиб, тез-тез у ёқдан бу ёққа юриб турар, саройни ғуборлашган дори ҳиди қоплаган эди. Сал исигач, қоғозларни тагига тўшади-да, эртага ҳолдан тойиб қолмаслик учун мизғиб олмоқчи бўлди: боши ҳам тарс ёрилиб кетай деб оғрирди. У кўзларини юмиши билан ухлаб қолди; бироқ ора-чора кўзини очиб, эшик ва туйнук томонга қараб қўяр, ҳеч қандай хавф йўқлигига ишонгачгина яна уйқуга кетарди. У алоғ-чалоғ туш кўрарди; тушида онасининг этагига юзини яшириб нимадандир нохақ хўрлангандек йиғлаб ётган эмиш. Онаси нимадир деб овутармиш, у эса баттар йиғлармиш. Кейин туши мутлақо бошқа манзарага айланиб кетди.

У сесканиб уйғониб кетди, ўзига келолмай, гарангсиб турди

“Қаердаман?” деган савол миясига қалқиб чиқди ва туман тарқагандай онги бироз ёришгач, олти ой олдинги манзара қандай юз берган бўлса шундай тушига кирганини англади-ю, вужуди ларзага келди.
Дўстини ғанимлар чўмилаётган жойида-баданидан таниб қолиб ушлаб олишган экан. Шундан кейин у нуқул ўлим ҳақида ўйлайдиган бўлиб қолди; ҳеч нарсага ишонмай ва умид қилмай қўйганди. Дўсти ўзи билан бу дунёдан унинг бутун оромини ва умидини олиб кетганди. Дўстининг жасади шаҳар ўртасида уч кун осилиб турди- унинг буғдойранг танаси занглаган қиличга ўхшарди, ҳатто жасад ҳам ғанимларнинг кўнглига таҳлика солди шекилли, жасадни тезда шаҳар ташқарисидаги жарга апил-тапил кўмиб келишди-кўмган жойидан дўстиниинг мушти монанд буталар ўсиб чиққач, ғанимлар қабристонни тошқум билан суваб ташлашди- у ёвуз кучлар ва таҳликалар орасида ёлғиз қолди.

Ташқарида ғира-шира тонг ўрмалаб юрарди. У саройдан чиқди ва оёғи тортган томонга қараб жўнади. Шаҳар эндигина уйғона бошлаган эди- трамвайлар тарақлаб ўтиб қолар, автолар йўлни аста-секин ишғол қилишаётган эди. У яна ҳар кунги одати бўйича қандайдир кўчаларни саросар кезиб чиқди-қаерларга боргани ўзининг ҳам эсида йўқ эди. Айланиб-айланиб шаҳарнинг шарқ томонидаги анҳорнинг бўйидан чиқиб қолди-анҳор жуда ҳам саёз, ифлос, ҳар хил чиқиндилар ташланганидан ўзан юзакиланиб балчиқ бўлиб қолган, қопқора сув ўзига зўрға йўл топиб юрар, анҳорда сувдан кўра нефт оқиб ётганга ўхшарди. Анҳордан сакраб ўтилгач аянчли равишда бирдан қуя бошлаган толзор бошланарди. Бу ерда кўкламдан нишона берарак, хазон ва чурук новдаларни ёриб ям-яшил майсалар кўтарилиб, яшнаб жўнаганди. У беихтиёр толзор оралаб юриб кетди. Ҳаво рутубатли, новдалар оёқ остида қирс-қирс синар, осмонда булуқ қуюқлашиб борарди. У толзор ичига кириб бир зум тин олмоқчи бўлди. У кундуздан жуда қўрқар, кундуз таҳлика билан бостириб келаётган шердек унга ҳар дақиқа таъқибни, ўлимни эслатиб турарди – умуман, каламуш тушида фақат ўз уясини кўрганидек, у ҳам ҳаётда таъқибдан ўзга нарсалар борлигини тасаввур қилолмасди – ҳатто тушининг шифтлари-ю, кўприклари ҳам ҳозир ўпирилиб тушадигандек, унга ваҳима бағишлаб турарди. Зеро, у ҳамма нарса омонат, йўқлик, саробдан иборат эканлигини англаб қолганди. Бу дунё- сароб бир дашт. Бу дунё- охири улкан ва бесарҳад йўқлик билан тугайдиган улкан саҳро. У мана шу йўқлик ва саробга қоришиб яшашга маҳкум этилган.

У бирдан хаёлининг ертўласига тушиб олди. О, бу ертўлада кимларни кўрмасди, қандай даҳшатларнинг изи қолмаганди бу ертўлада? О, энди мана шу сокин ва олис ертўлада ҳам унга ором йўқ. Бу ертўла ҳам таъқиб руҳи билан тўлган. Бу ертўла ҳам унга ҳар дақиқа ғанимларни ва махлуқни эслатиб турарди. Бу ертўлага ҳам махлуқнинг нафаси бостириб кирган.

У анҳор бўйлаб кетар экан, нарига бетдаги ям-яшил чимзор эътиборини жалб этди. Майсалар бу ерда яна ҳам сўлимроқ эди. Қадим замонларда улуғ дарё бўлган анҳордан ҳеч қийналмасдан сакраб ўтгани ўзига шавқ қилди; бир пайтлар бу анҳордан энг бақувват отлар ҳам сузиб ўтолмасди. У анҳордан сакраб, майсазорга ўтди-ю, ўзини ерга таппа ташлади; бир қадам нарида учта тол тиғиз қилиб экилган, уларнинг шохлари синиб, ерга осилиб тушганди. У ҳар доимги одатига кўра теваракка бир нигоҳ югуртирди. Олти юз қадамлар наридаги бинонинг тагида ғанимлар йиғила бошлаган, улар икки бармоқ орасидан беўхшов чиқиб турган бош бармоқ шаклидаги байроқни кўтариб олишган, кўринишлари тажовузкор эди. У эътиборни тортмаслик учун ўзини тол панасига олди – шохлар орасига кириши билан қандайдир шарпани сезиб тўхтаб қолди.

— Келдингми! – деди жарангдор ва қувноқ аёл овози ва унга ўгирилиб қараркан, юзи қув ўчди – Вой, кимсиз?

У бир зум эсанкираб турди: қаршисида кўзлари чиройли, ўзи ҳам келишган ёшгина аёл унга чўчиб қараб турарди. Аёлнинг кўзларида ўзга кишига аталган меҳр, интиқлик порларди – у бундай кўзларни кўрмаганига ҳам анча замонлар бўлиб кетганди. Бирдан юрагида нимадир эриб бораётганини сезди.

— Вой, сиз…сиз… кўзларингиз бунчалар…- гапини тугатмай ирғиб турди аёл, — сизга нима керак? Вой, худойим…-аёл чинқириб юбориб ўтириб қолди. Афтидан, аёл уни таниб қолган, бир неча сониядан сўнг ўзини бўғизлаб кетишини тасаввур қилиб, беҳад қўрқиб кетган эди: титроқ кирган овоз билан жаврар ва орқага секин силжирди. – Сизга нима керак? Кетинг, мен сизга ҳеч нарса қилганим йўқ… ҳеч нарса. Ҳатто қарғаганим ҳам йўқ.. Кетинг… Ҳозир бақираман, кетинг…

У аёлнинг кўзларидаги меҳрни кўриш учун унга тобора яқинлаша бошлади. У ҳозир ғайришуурий ҳолатга тушиб қолган, таъқиб, ғанимлар, ўзини пойлаб ётган сон-саноқсиз ваҳималар ҳаммаси эсдан чиққан, аёлни эркалагиси, қучгиси, таъқиб ва таҳлика тўла дунё ҳақида, фақат ваҳима ва таъқибдан иборат уруш ҳақида гапириб бергиси, кўнглидаги йиллар қотириб қўйган тош эригунча йиғлагиси келди. Унинг юрагида бирдан бетизгин туйғулар жўш урганди; чеккан азоб-уқубатлари кўнглидаги барча майлларни йўқ қилиб юборган бўлмасин, табиат қўрқувлар ва ваҳималар уй қуриб олган бесаришта ва тўзғоқ қалбидан бу майлни яна қийналмасдан юзага тортиб чиқара олган ва уни ҳам ҳалокат хавф солиб турган, эрта-индин ўлиши муқаррар бўлган қандайдир махлуққа эмас, табиатнинг азалий қонунларига риоя қилувчи ва унга бўйсунувчи жонзотга айлантирган эди. Аёлнинг кўзларида чорлов, саодат ва бахт қоришиб ётарди; у одам эркак эканлигини тўсатдан эслаб қолган, аёлнинг хаёли, нози, эркалиги яширинган сирли қалъага кириш учун унинг иссиқ, титроқли қўлларини ўзига тортди.

— Сизга нима керак, — аёлнинг кўзларида энди унинг кўзларини бир зум тарк этмаган қўрқув ва ваҳима ёнди – Кетинг, бўлмаса… ҳозир чақираман… Қўйиб юборинг… кетинг…

Аёл унинг қўлидан сирғалиб чиқди-ю, ерда ётган бир қулочча шохни олиб ўзини ҳимоя қила бошлади; ҳувуллиб ўтган хивчиннинг учи қўлига тегиб, шилиб ўтгандай ачиштириб кетди ва бирдан хушёр тортди, қаерда ва қай вазиятда тургани эсига тушди, кўз олдига яна саноқсиз ғанимлар қайтиб келди. Аёлга бир зум қараб турди-да, унинг ўзидан қўрқиб, шафқат сўраб ожиз тикилиб турганини кўриб, қўрқиб кетди ва изига шарт бурилиб, катта –катта қадамлар билан юриб кетди; анҳорнинг нариги бетига сакраб ўтгач, у қирғоққа нима мақсадда ўтганини эслай олмади. Изини чалғитиш учун у учта жин кўчага кириб чиқди ва гавжум кўчани кесиб ўтиб, яна қандайдир файзсиз боғ олдидан чиқиб қолди.

Бу унинг ғанимларига қилган иккинчи муруввати эди. Қаллиғини сазойи қилишгач, у алам ва ғазабдан пайт пойлаб турди; сал пайти келса, юзлаб ғанимни бўғизлаб кетмоқчи, қаллиғининг қасосини қон билан олмоқчи эди; шундай пайт келди – туманли кунларнинг бири хиёбонни кесиб ўтаётган саккиз ёшлардаги болага дуч келди ва уни имлаб дарахтнинг қуюқ жойига эргаштириб борди, уни имо-ишора билан авраб, шартта сочидан ушлади-ю бўйнини изига қайтарди; шунда ўзига тикилиб турган беозор кўзларни кўриб титраб кетди. Хотирасига болалиги ва қайсидир ёз кечаси отасидан ноҳақ шапалоқ егани, эрталабгача онасининг овутишига кўнмай йиғлаб чиққани тушди, билагидан мадор кетди, кўз олди тинди. Ханжар тутган қўли ўзига бўйсунмай қолди – бола қўрқиб йиғлаб юборди. “Нега” деган савол миясидан гулдираб ўтди ва бу саволга ёлғиз ўзи жавоб тополмади. Болалар ғаним бўлолмаслиги ҳақида қандайдир шоирнинг шеърини эслади. Ҳар қалай, бола шу кўзлари билан ўзидан кучли эканлигини ҳис этди. Болани қўйиб юборди-ю унга қарамай тез-тез юриб хиёбондан чиқиб кетди. У узоқ вақтгача боланинг кўзларини унутолмади – бу кўзлар у кейинги пайтларда кўрган сўнгги бегуноҳ кўзлар эди.

У боғда кечгача қолиб кетди – чиқиб кетишнинг ҳеч иложи бўлмади — боғда гуруҳ-гуруҳ бўлиб ғанимлар юрарди: афтидан бугун улар қандайдир санани нишонлаётган эдилар. Боя бино олдидаги каби бу ерда ҳам байроқ кўтариб олишганди. Кўчаларда кажава билан ҳарбийлар ўтиб қоларди, дарвоза олдида ўта синчков кишилар айланиб юришарди: бу одамларнинг кўзлари ўлжасини секин нишонга олаётган милтиқнинг қўшоғзига ўхшарди. У бу синчков кишилардан жуда қўрқар: улар ҳаддан ташқари сершубҳа эдилар. Уларни кўрган дақиқаларда ғанимлар шаҳарни эгаллаган биринчи кун эсига тушарди – улар шаҳарга ўзлари билан бирга қурбақанусха улкан махлуқни ҳам етаклаб келгандилар. Махлуқ шу даражада улкан ва хунук эди-ки, шаҳарга кирганда унга йўл очиш учун кўчалардаги уйларни бузиб ташлашга тўғри келди. Махлуқ харобалик устидан зўрға судралиб ўтди ва шаҳарга кираверишда бирдан кўзларини чирт юмиб ўкириб юборди. Унинг ўкириги кўпгина биноларнинг томларини учириб кетди – у буларнинг ҳаммасини кўприк тагидан кузатиб турарди – ўкирикни эшитиб руҳланган ғанимлар шаҳарга қийқириб бостириб кирдилар. Махлуқ кенг майдонда қон устида ўтирганча кўчаларда кетаётган жангни жимгина кузатиб турарди- унинг бўйи шаҳардаги энг улкан бинодан ҳам баландроқ, унга шаҳар кафтдагидай кўриниб турарди. Махлуқнинг териси зирҳдай қалин, ғадир-будир эди. Қорни кўкузак бўлиб гезариб кетгани учун, қизил ялтироқ мато билан ёпиб қўйилганди. Улкан ва мислсиз оғзини очар экан, тишлар минглаб қилич қинидан бирдан суғурилгандай ялтираб кетганди. Ўсиқ тирноқлари ерни тимдалаб ташлаган, оёқлари остидаги қон халқобларида синиб ётган ярим ой акси кўринади. Думи ўйноқлаб гоҳ у бинони, гоҳ бу бинони харобага айлантирар, бошида кўм-кўк тож ва ҳозиргина ўзи янчиб-босиб ўтган одамларнинг қонига ботириб олингандек туғ ҳилпирарди. Кўзлари эса синчков одамларнинг кўзлари каби чақчайган ва совуқ эди. У бу махлуқ нима деб аталишини, мақсади нима эканлигини билмасди. Ахир фақат бузиш билан кўнгилга ором бериб бўлмайди ёки фақат бузиш учун шаҳарлар забт этилмайди-ку. У кейинчалик ғанимлар орасида пусиб-яшириниб юравериб, махлуқни ғанимлар раҳнамоси эканлигини билиб олди. Махлуқ шаҳар ўртасидаги баҳайбат бошпанасидан чиқмас, гарчи шаҳарни унинг танасидан анқиётган чиркин ҳид тутиб кетган, кўчаларда қон халқобларидан кўтарилган шилта иси кезиб юрган бўлса-да, у ўзининг бадбуриш қиёфасини қайтиб кўрсатмади: баъзи-баъзида махлуқ ўз бошпанасида туриб, мастона ўкириб қўяр, гўё шаҳарнинг барча ноғоралари бирдан урилгандек, кўчалар бир зум ҳаракатдан тўхтар, уни унитиб, ўз ишлари билан машғул бўлаётганларга, ҳеч бир хавф-хатарни сезмай осмонда эмин-эркин учиб юрган қушларга, гўзаллик ва яшнаш ишқида бош кўтара ва ниш ура бошлаган майса-ю навдаларга махлуқ ўзининг мавжудлигини ва абадий мавжуд бўлишини бир кўрсатиб қўймоқчидек бўғиқ ва тажовузкор ўкирарди. Шаҳар ўлаксахўр қузғуннинг уясидек тўзиб, мурда ва таҳликанинг ҳиди билан тўлган, бош суққан ҳар кўчада махлуқнинг оч кўзлари кузатиб тургандай бўларди. Ўлим ва қўрқувни ҳис этиш ва сўнг бир умр шу ҳисга банди бўлиб қолиш учун махлуқнинг сассиқ ва қўланса ўкиригининг ўзинигина эшитиш кифоя эди. Шу ўкирикнинг ўзиёқ ғанимлар нималарга қодир эканини яққол намоён қиларди.

Орадан йиллар ўтиб, кўчаларда махлуқсифат, лекин ҳали таналаридаги ҳид унчалар бадбўйлашмаган, аммо махлуқ каби кўча-куйда увиллаб, мозор иси анқитиб юрадиган тирранчалар пайдо бўлганда у ҳаммаси барбод бўлганини англайди; махлуқ барча аёлларни ҳомиладор қилиб улгурган ва қорни қаппайган, инжиқ, асабий, юзларини доғ босган аёллар шаҳарда кундан-кун кўпайиб борарди – бутун шаҳар махлуқнинг ўзи каби очкўз ва ёвуз ворислари билан тўлиб ташлаётганди. Махлуқбаччалар кўчаларда ўкиришиб, мажоро излаб судралиб юришаркан уларнинг турқларидан ҳозирдан тажовкуз ва таҳлика анқирди – шаҳарнинг келажаги қандай бўлишини у яққол тасаввур қиларди. Унинг кўнгли нафратдан карахт бўлиб қолганди.

У боғ ичида сойлик ва анҳор билан билан туташган ташландиқ дарахтлар орасида кечгача тинмай, бир хил асабий қадамларда кезиб юрди: у юриб-юриб бу сертаҳлика боғдан ғавғоли ва талош дунёдан кўзга кўринмас зиналар орқали осуда ва олис ўзга оламга чиқиб кетгиси келарди. Аммо сершоҳ дарахтлар ҳам чиркин бутоқлар ҳам, хазонрезги боғ ҳам унинг орзуларини тушунгиси келмагандай ҳурпайиб олганди. Қуёш ҳам тафтсиз ва сўлғин эди, анҳорда унинг бурдаланган акси жилваланарди.

У кеч тушгач, боғ этагидаги тош жаридан ошиб ўтди-ю қандайдир автобусга чиқиб олди. Юзини деразага босиб тураркан, шундоқ ёнида гаплашаётган икки кишининг гапи қулоғига чалинди.

— Яна пайдо бўлиб қолишибди… – дерди бирови,- бугун қуйи даҳада анҳор бўйида бир жувонни бўғизлаб кетишига сал қолибди.
— Қаёқдан пайдо бўлишди булар? Газеталаримиз жуда шов-шув қилишди-ку. Биронта ҳам қолмади, катта ютуқларга эришдик, деб, — деди иккинчиси ҳиқичоқ аралаш.

Товушларда ҳам махлуқнинг ўкиришига тақлид борлигини сезиб, унинг юраги орқага тортиб кетди.
— Билмадим, — деди яна биринчиси, — Бугун махсус гуруҳ тузилган. Аёл тасвирлаб берганни ҳар томондан излаб юришибди.

У бирдан ҳушёр тортди. Эшикка қаради – бир неча қадам келар, бироқ эшик оғзида барваста ғаним турарди. Бироз кутишга тўғри келди. Сўнг очилиши билан ўзини эшикка урди: кимгадир, афтидан, барвастага суриниб кетди, кимдир сўкинди; лекин у ҳеч нарсага эътибор бермай, ўзини чироқлар парчалай олмаган бекат орқасидаги тун қўйнига урди.

У шаҳар четидаги очиқ далада узоқ айланиб юрди, секин жимирлаб ёмғир ёғарди; шудгорланган ерда юриш оғир эди; лекин у негадир ўзини қийнаб, нуқул шудгордан юрарди. Шундай қилса, из қолмаслигини у яхши биларди. У саройга алламаҳалда қайтди. Туйнукдан ошиб ўтди-ю бир ички туйғу билан ичкарида кимдир юрганини сезди. Шу пайт “келяпти” деган секин шивирлаш эшитилди: у бир зум тошдай қотиб қолди. Туйнукдан сакраб тушиб, очиқ далага қараб чопди, бироқ тезда бу хавфли эканини билгач, шаҳарга қараб бурилди. Изидагилар аввал шовқин-сурон билан югуришди, бироқ зим-зиё тунда бу қочоққа қўл келишини ўйлашдими, товуш чиқармай қувлашга тушишди; улар оёқ товушларига қараганда, тўрт киши эди. Таъқибчилар тобора яқинлашиб келарди. Улар қанча деса югура оладиган ва югурганлари учун боқиладиган кишилар эди. У тезроқ югуриш учун қанчалик ҳаракат қилмасин, оёқлари чатишиб кетар, йиқилгудай бўлиб суринар, қоронғуда кўлмакларга кириб кетар, ёмғир ивитиб ташлаган йўлда тойғонар, жуда ҳолдан тойганди – икки кун олдинги пешона терлаши ва қалтираган вужуди бугун варажага айланган, агар жони хавф остида қолганини ўйламаса, қулай келган ерга тобора ташлаб уйқуга кетган бўларди, — агар шу маромда кетса тез орада ҳолдан тойиб йиқилиши ва осонгина қўлга тушиши ҳеч гап эмас эди. У изидагиларни чалғитиш учун қандайдир жин кўчани айланиб ўтди, қайсидир кинода тажрибали жосус шундай қилганини кўрган эди. Тор ва деворлари ярим қулаб тушган жин кўча тугаб, қандайдир қутиларсимон бинолар бошланди – бинолар кенг ва кўпқаватли эди, бу ерда айланиб юриш бошини жодига тутиб бериш билан баробар, ҳар қандай эшикдан ғаним чиқиб қолиши мумкин эди. У йўлни чапга олди ва шаҳарнинг эски ва ташландиқ қисмига қараб югурди. Таъқибчилар исковуч итдай чаққон эдилар-изидан қолмай юугуриб келарди. У қандайдир ярим вайрона ҳовли олдида нафас ростлаш учун бир зум тўхтади-ю, кўчанинг икки томонидан ўзига қараб югуриб келаётган кўланкаларни кўрди – яна бир неча сониядан сўнг унинг ҳаёт-мамоти ҳал қилинарди – у сўнгги кучларини тўплаб таваккал қилди: ҳовлига югуриб кирди ва ўйлаб ўтирмай биринчи кўзига тушган тўрдаги кичкина ҳужрага қараб югурди. Ҳужранинг эшиги ичкарига қўпорилиб тушганди, уни кўлмак ва мослиқ ҳиди тутганди. Булутлар остидан секин сирғалиб чиқаётган хира ой нури тушиб турган деразасида каттакон қуш қафаси осиғлиқ турар, болалар ўйнаб солиб кетган бўлса керак, қафасда оёқлари осмондан келиб, қафаснинг панжарасини тишлаганча хийла йирик каламуш ўлиб ётарди – мослиқ ҳиди қафасдан чиқаётганди. Таъқибчилар қулаган қўрғонга ўхшаш ҳовлига югуриб тушишганда у энди тақдирга тан бергандай, ҳужранинг қоронғу қисмига чекинди, чекинаркан, ҳамиша илон солиб қўйишган бўлмасин тағин, деб хавфсирайдиган юраги ураётибдими, йўқми билолмади, балки умуман юракнинг ўзи қолмагандир? У каламушга қараркан, “ҳатто каламуш ҳам менга қараганда мазмунлироқ ўлим топибди”, деб ўйлади ва халқобга чўкка тушаркан, “Ҳаёт қафасдан ҳам торроқ” деган гап хаёлидан лип этиб ўтди.

— Чамамда, шу ҳужрага кирди, — деди ҳужра олдига келган изқувар.
— Менга ҳам шундай туюлди, — деди шериги.

Улар ҳужра эшиги олдида бироз гаплашиб туришди, сўнг барвастаси эшикни гавдаси билан тўсиб ичкарига сал эгилиб кирди. Шериги эшик олдида қолди. Барваста нимагадир қоқилиб, халқобга йиқилиб тушди,у тураркан, жуда ёмон сўкинди, чўнтагидан қўл чироғи олиб, ҳужрани кўздан кечирди.

— Нима гап, — деди шериги эшикдан бош суқиб. Агар унинг шляпаси ва эркакча кийими бўлмаса, овозига қараб хотин киши деб ўйлаш мумкин эди.
— Ҳозир, — деди барваста хириллаб ва ниманидир таппа босди.
— Ёрдамга борайми, — деди шериги олазарак бўлиб, ичкарига яна бўй чўзиб қараркан.

Унга жавобан барваста қўлтиғида ичкаридан нимадир кўтариб чиқди.
— Нима бу, — сўради товуши хотинчалиши.
— Қўзичоқ, -деди барваста, — Биз адашибмиз. Бу ерда ҳеч зоғ йўқ. Афтидан, бу қўзичоқ адашиб кириб қолганга ўхшайди.

У нимжонгина, қўрқувдан дилдираб турган қўзичоқни қўлтиқлаб ташқарига чиқди. Шериги ҳассаси билан қўзичоқнинг кичкина энди кўзга ташланаётган думбасини туртиб қўйди.

Иккаласи қўзичоқни қўлтиқлаганча ҳовлидан чиқдилар. Булут тарқаб, тунни ойнинг ёғдуси ёритиб юборганди; кўчадан ёмғир ва ер ҳиди келар, энди уларга кўниккан қўзичоқ эса барвастанинг бармоғини очиқиб сўрарди.

— Оч қолибди, устига-устак халқобга ётиб, ҳамма ёғини ҳўл қилибди, — деди барваста, аммо ажойиб қўзичоқ экан, бизга дарров элакишиб қолди.
— Ҳа, ювош экан, — шундай деб шериги қўзичоқнинг бошини силаб қўйди. – Териси жуда ноёбидан, шекилли, ялтирашини қара. Уни ўзим парвариш қиламан.

Қўзичоқ ўзаро суҳбатни тушунгандек, кўзларини тантиқлик билан юмиб олди; ҳар-ҳар дамда у кўзларини чўчиб очар, лекин ҳеч қандай хавф йўқлигини сезгач, яна барвастанинг бармоғини очиқиб сўрарди.

Тамом

 

NAZAR ESHONQUL
ISTILO

Nazar Eshonqul 1962 yil 15 iyunda Qashqadaryo viloyati Qamashi tumanidagi Tersota qishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1986). Dastlabki asari — «Urush odamlari» 1988 yilida nashr etilgan. Shundan so’ng yozuvchining «Momo ko’shiq», «Maymun yetaklagan odam», «Shamolni tutib bo’lmaydi», «Momo qo’shiq» va boshqa asarlari nashr etilgan. «Go’ro’g’li» romanining jurnal varianti e’ln qilingan. Xuan Karlos. Onettining «Hikoyalar va qissalar»ini, Alber Kamyuning «Esselar»ini, Chexovning «Boloxonali uy» hikoyasini va boshqa ko’plab dunyo adabiyoti namunalarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.

Sen bu dunyoga xaloskor o‘lgan
kuni kelgan eding….

U uch kundan beri tuz totmagan, tobora holsizlanar, ko‘ngli aynimoqda edi. So‘l xiyobondagi ta’qibdan so‘ng battar tinkasi qurib, yurishga ham madori qolmagan, o‘pkasi kuyib ketayotganday achishar, garchi ta’qib etuvchilarni bir soatcha oldin chalg‘itib ketgan bo‘lsa ham hamon o‘zini bosib ololmas, olazarak bo‘lib, atrofiga qarar, har bir sharpadan cho‘chib tushar, har bir qadamini shubha va ishonchsizlik bilan tashlar, ko‘p yugurganidan shishib ketgan o‘pkasi hansirar, tizzalari qaltirar va bilinar-bilinmas boshi aylanardi . Bu ochlikdan edi; u uch kuncha avval shahar chekkasidagi axlatlar uyumi orasidan bir bo‘lak chaynalmagan go‘sht parchasini topib olgandan beri hech vaqo tatimagan va oshqozoni o‘zini unutib qo‘yganidan norozi bo‘layotganday har dam-har damda quldirab qo‘yardi. Tushdan so‘ng negadir ichi damlay boshladi. Endi esa butun vujudi qaltirardi. U o‘zi ham bilmaydigan qandaydir jinko‘chadan o‘tar ekan, ufunot anqib turgan yashiltob iflos hovuzdan qonib ichib olgandi. Yo‘q, iflos suvdan irgangani uchun shunday bo‘layotgani yo‘q. U iflos va badbo‘y narsalarga ko‘nikib qolgandi. Kechalari bilan yegulik izlab, axlat unduqlarini titib yurar, agar sasiy boshlagan bo‘lsa ham yegulik topilsa o‘ylab o‘tirmay paqqos tushirar, bundan hatto vujudida lazzat ham tuyardi.
Uning oshqozon-u ichaklari xuddi ayiqning oshqozoniday tashlandiq va hidlangan xo‘raklarga ko‘nikib qolgan, endi qo‘lansa go‘shtlarni tishlayotganda vujudida biron marta jirkanish tuymasdi: aksincha, ba’zi kunlari ana shu yegulikni topish ham amrimahol edi. Ertalab oftob tushmaydigan qandaydir ko‘chadan (ko‘chalar va xiyobonlarning hech qanday ma’nosi qolmagan edi) o‘tar ekan omborga o‘xshash, temir-tersak qalashib yotgan binoning oldida yashiltob, atrofini qurbaqa yo‘sini bosgan hovuz ko‘rib qolgan va bu yerlarda o‘zini hech kim kuzatmayotganiga amin bo‘lgach, hovuzdan to‘yib ichib olgandi. U ichib bo‘lgandan so‘ng suvdan mag‘zava va balchiq hidi kelayotganini sezdi, nafasidan ham mag‘zava hidi anqiy boshladi. Zo‘riqib qayd qilgisi kelar, lekin buning sira iloji yo‘q edi; Oshqozoni bo‘m-bo‘sh, qancha o‘g‘imasin ichidan ko‘karib ketgan suvdan boshqa hech narsa tushmasdi- u shundagina peshanasi terlab ketganini angladi. Bu noxush narsadan darak berardi: u shamollab yoki zaharlanib qolgan bo‘lishi mumkin edi. Kasal ekanligini xayoliga keltirmaslik va o‘zida umidsizlik his etmaslik uchun tinmay yurar va atrofga hech kim ta’qib etmayaptimikin degan shubhada olazarak bo‘lib ko‘z tashlardi. Ta’qiblar uni mushukday sergak va chaqqon qilib qo‘ygandi. U iloji boricha qorong‘uroq va ovloqroq ko‘chalardan yurishga harakat qilar, yuzini ko‘rsatmaslik uchun quloqchinini tushirib olgan, uvadasi chiqib, kir-chirga belangan yomg‘irpo‘shining yoqalari ko‘tarib qo‘yilgandi.
Garchi dalv oyining oxirlarida kun to‘satdan qish fasliga xos bo‘lmagan tarzda isib jo‘nagan bo‘lsa-da, unga deyarli hech kim e’tibor bermasdi yoki e’tibor berishsalar ham o‘lgudek ichib olgan bo‘lsa kerak, degan xayolga borishardi: kiyimi, isqirti chiqqan yomg‘irpo‘shini aytmasa, ish izlab, daydib yuradigan qora ishchilardan farqi yo‘q edi; u negadir hech kimga yuzini ko‘rsatmaslikka yoki birov bilan duch kelmaslikka harakat qilar, agar qarshisidan yo‘lovchi kelayotgan bo‘lsa, yuzini e’lonlar taxtasiga burib o‘zini xuddi o‘qiyotganday ko‘rsatib turar va yana yo‘lga tushar, o‘zini kimsasiz ko‘chalarga yashirardi. Birov bilan tasodifan ro‘baro‘ kelib qolsa, yerga qaragancha tez o‘tib ketishga harakat qilardi: kechalari esa shahar chekkasidagi tashlandiq saroyda yotib qolar va tuni bilan sovuqni yengish uchun yurib chiqardi. U juda ham ustasi farang edi; bir manzilda ha deb o‘ralashmas, g‘animlar diqqatini tortishni istamasdi. Ko‘proq kimsasiz xiyobonlarda izg‘ib yurar, shaharni besh panjasiday bilardi; biroq keyingi oylarda shahar tez o‘zgarayotgan, kundan kun begonalashib borayotgandi. Darvoqe, rostdan ham shahar unga g‘irt yot va chiroyli qilib qurilgan qatl maydoniga o‘xshab qolgandi. Shahar markazidagi maxluq esa har kecha tinmay o‘kirar va u ajal anqiyotgan tovushdan qochib shahardan uzoqlarga ketib qolgisi kelardi. Shahar begonalashgan sari u ham o‘ziga begonalashib borardi: ko‘chalarga serda’vat shiorlar va rangli lavhalar ilib tashlangandi. G‘animlar aftidan, bu shaharni shiorlar saltanatiga aylantirmoqchiga o‘xshardi – shiorlardagi har bir so‘zda nafrat va g‘azab ufurib turar, u shiorlarni o‘qiyverib, boshi aylanar, o‘zini o‘ta ojiz va mahkum his etar, bu so‘zlar uning bag‘rini pora-pora qilib tashlar, shiorlardagi yopishqoq va shilqim so‘zlarga asir tushayotganini anglab qolardi. Shiorlarni esa ko‘p jildli kitobday o‘qib tugatib bo‘lmasdi: aslida ham shahardagi barcha shiorlarni bir joyga yig‘sa, misli ko‘rilmagan ulkan kitob paydo bo‘lishi mumkin edi. Hammasi buyruq, dav’at, xitob ohangida jaranglar, hammasidan shahar o‘rtasidagi maxluqning tovush sasi kelib turardi. Bular aslida ham maxluqning tovushsiz o‘kiriklari edi. Har bir ko‘chada, har bir uyda maxluqning hayqirig‘i mavjud edi. Bu hayqiriq emas, qilich, maxluq qo‘lidagi istilo qilichi!
G‘animlar so‘nggi paytlarda yovuz niyatlarini yashirmay qo‘ygan, ularning asl maqsadlari shaharning yangi qiyofasida ko‘chalarda boshdan – oyoq qurollanib, majora izlab saf tortib yurishlarida namoyon bo‘lar, shahar o‘tmishiga neki daxldor bo‘lsa, hammasini yoqishar, vayron qilishar, buzishar, o‘rniga o‘z didlariga va ta’blariga mos qilib qurishar edi. Shahar keyingi ikki-uch oyda kuchuk katagiga o‘xshash avaxtanusxa binolar bilan to‘lgan ko‘rimsiz manzilga aylangandi. U boshi og‘riyvergach, shiorni o‘qimay qo‘ydi — ularni o‘qib tugatishiga baribir butun umri ham yetmasligini nihoyat tushungandi, yangi uylarda hamon istilo va g‘alabalari sharafiga tantana davom etardi, ba’zan butun ko‘cha mast –alast odamlarga to‘lib ketardi, shunday paytlarda u ko‘chaga chiqmay qo‘yar, g‘animlar mast paytlarida, ayniqsa, ko‘proq hushyor bo‘lishar hamda quturib ketishardi. Maxluq esa butun shaharni o‘kirigi va har bir uygacha o‘rnashib qolgan o‘zining mavjud va manguligini har lahza yodga solib turadigan badbo‘y hidi bilan boshqarardi – aslida ham shaharni undan oldin mana shu mozor va shilta hidi zabt etgandi. Maxluq shaharga bostirib kirganda ko‘chalarda hid aqlini ozdirgan bir-birining go‘shtini yeyayotgan quturgan olomonni ko‘rgandi.
U xiyobondagi daraxtlar orasidagi o‘tgan yildan qolgan chirik xazonlar uyumiga kirib yotar va toki badaniga zax o‘tib, qaltiroq boshlanmaguncha bepoyon va ozod osmonni, har xil shakllarda ko‘k yuzida suzib yurgan bulutlarni, bu bog‘, bu yilgi qish, osmon haqida shodon chuldirab, emin-erkin uchib yurgan qushlarni, hozir uning ruhiyatiga yana ham yomon ta’sir qiladigan va xunuk ko‘rinadigan hamda tinmay xavfli narsalardan darak berarak yo‘laklarda noxush qag‘illab yuradigan qarg‘alarni tomosha qilib, o‘zining bolaligi, bir paytlardagi osoyishta hayoti, do‘stu yorlari haqida o‘ylab, xayolga g‘arq bo‘lib yotishni xush ko‘rar, doimiy ta’qibdan qochib, mana shu xazonlar saltanatiga yashirinar, oyoqlariga orom berar, biroq bir necha daqiqalardan so‘ng ta’qib tuyg‘usi uni yana ham bezovta qila boshlar, xuddi birov uni kuzatib turgandek yotgan joyidan sakrab turib ketar va tezda xiyobonni tark etar, boshi og‘gan hilvat ko‘chalarda izg‘ib yurardi.
Sal oldin so‘l xiyobonda ana shu daraxtlar ostida qo‘lga tushirishlariga sal qolgandi: kimdir o‘ziga tikilib turganini sezib o‘rnidan turib ketdi va yo‘lak tarafdan tajovuzkorona qarab turgan g‘anim ko‘zlarini ko‘rib qoldi. G‘anim uni butun xiyobon bo‘ylab ta’qib qilib yurdi; aftidan, u hamon o‘zining ko‘zlariga ishonmayotgan, ikkilanayotgandek edi. U xiyobondan chiqishda boshmog‘ining bog‘ichini bog‘layotgandek egilib, oyoqlari orasidan iziga qaradi va ta’qib etuvchilar endi ikki kishi bo‘lganini ko‘rdi. Qubbasi panjara qilib qurilgan eshikdan burildi-yu, yaqindagi metro bekatiga yugurdi. U bekatda odamlar orasida yuzini yoqalari ichiga olib, yon atrofni olazarak bo‘lib kuzatdi – ta’qib etuvchilar shundoq yonginasida turardi. U bir pas kutib turib, eshigi yopilayotgan vagonga o‘zini urdi va ta’qib etuvchilar ham yugurganini, lekin eshik ulardan oldinroq yopilganini ko‘rdi. Keyingi bekatda u metroning nariga boshiga qarab ketayotgan vagonga chiqib oldi va to oxirgi bekatgacha vagondan tushmadi u metrodan chiqqanda quyosh botayozib qolgan, yerda soyalar cho‘zilib yotardi. U katta, gavjum ko‘chadan chiqib qolgan, qarshisida g‘ayritabiiy manzara namoyon bo‘lgandi: bir to‘da g‘animlar ko‘chani to‘ldirib, harbiychasiga yurib borardilar: qandaydir tantanali musiqa yangrardi, g‘animlar shodon qiyqirishar, har dam har damda chapak chalib qo‘yishardi. “Bunchalik ko‘p bular”, — deb o‘yladi u daf’atan maydonni to‘ldirgan maxluqbashara olomonni ko‘zdan kechirar ekan. Shunday deb o‘ylashi bilan yuragi sanchilib og‘ridi va uni nogohan dahshat qamrab oldi. U shundagina butun shahar g‘animlar bilan to‘lib toshganini va bular orasida o‘zi yolg‘iz ekanini his etdi – ham qo‘rquv, ham ochlik birdan miyasiga tepdi. Va butun dunyosi qorong‘ulashib ketdi: ko‘zi tushgan birinchi o‘tirg‘ichga zo‘rg‘a yetib oldi-yu, bir yelkasi bilan unga deyarli ag‘anab tushdi. U boshi aylanib, hushini yo‘qotayozgan edi. Hozir uning yuziga qaragan odam qo‘rqib ketardi – yuzi qizarib, lablari qaltiray boshlagan edi. G‘animlarni yaqindan ko‘rganda u hamisha o‘zini tutolmay, iztirobdan behushlik darajasiga yetardi. U ko‘zlarini yumib oldi. Shu holatda bir necha soniya elikib yotdi. Uning xayoliga qandaydir choh ko‘rinib ketdi – yo‘q, bu choh nimaningdir oqibatidan paydo bo‘lgani yo‘q, shunchaki o‘z-o‘zidan, hozirgi kechinmalariga aloqasi bo‘lmagan holda paydo bo‘ldi. Bu choh ulkan, tikilib qarasang tub-tubida cho‘g‘ alangalanib yotganini ko‘rish mumkin edi. Balkim umidsizlik tufayli shunday xayolga borgandir?! Har qalay, hushi joyida emas, ko‘ziga yana allambalolarning vahmli va ulkan shakl-shamoyili ko‘rindi; bu goh cho‘chqa bolasiday keladigan chayonning soyasiga, goh egasining suyagini kemirib yotgan itning och ko‘zlariga o‘xshardi. Isitmasi ko‘tarilib, alahsirash darajasiga kelgandi.
U kimdir o‘zini chaqirgach va yelkasiga turtgach, ko‘zini ochib, bir muddat hech narsaga tushunmay baqrayib qarab turdi – xuddi maymunning orqasiday avval qizg‘ish basharaga ko‘zi tushdi, so‘ng bashara yoshgina ayolning biroz so‘lg‘in chehrasiga aylandi – uning oldida yoshgina g‘anim ayol turardi. Juvon unga nimadir deb gapirardi. U o‘zining kimligini birdan esiga tushib, sakrab turib qorong‘ulik cho‘ka boshlagan binolar tomon yurib ketdi. Juvon nimalardir deb qichqirdi, lekin u qandaydir ulkan bino oldiga kelib chapga burildi-da, yer osti yo‘lidan o‘tib, har ehtimolga qarshi atrofga yaxshilab qarab olgach, o‘ng tomondagi sersoya ko‘chaga burildi. Xilvat unga biroz orom berdi: shunda u boyagi juvonni va “Sizga nima bo‘ldi?! Yordam kerak emasmi?!” degan so‘zlarini esladi-yu, yuragi shuv etib ketdi. Yaxshiyam ayol uning yuzini ko‘zlarini tuzukroq ko‘rishga ulgurolmadi, yo‘qsa, qanday qiyomat bo‘lishini o‘zicha tasavvur qildi. Maydondagi g‘animlarning hammasi unga tashlanishar, balkim burda-burda qilib tashlashardi. U hamisha o‘zini tanib qolsa nima bo‘lishini tasavvur qilar ekan, yuragi urishdan to‘xtaganday quloqlari bitib qolardi. Dahshat! So‘rab-surishtirib o‘tirishmaydi. Shafqat ularning xayoliga ham kelmaydi. U o‘z hayotini, vahima vasvasa bilan o‘tayotgan kunlarini o‘ylab xo‘rligi keldi. “Qanday baxtli edim, tinchgina yashab yuruvdim, birovlarga yomonlik ham qilmagan edim. Qo‘lim ochiq edi. Do‘stlarim ko‘p edi. Qani ular?!” U bu savollarga anchadan beri javob topolmasdi. Umuman, bu savolning javobi bormikan?! Uning shuuri, ongi ta’qibga, qo‘rquv va vahimaga moslashib borar, hatto oyoqlari ham chaqqonroq bo‘lib ko‘zlari o‘tkirlashgan, quloqlari har bir sharpani tutib yuradigan bo‘lib qolgan edi – u kundan-kun o‘zining hayoti doimo xavf ostida bo‘lgan qandaydir ojiz maxluqqa aylanib borayotganini his etardi. So‘lagida ham keyingi paytlardi achimsiq hid paydo bo‘lgan, tovonlari tuyoqday qotib ketgan, tili esa cho‘zilib borardi. Ta’qib uni gung va ojiz maxluqqa aylantirib qo‘ygandi. Faqat kunduzi emas, tunlari ham uni vahima tark etmas, nazarida hozir ushlab olib ketishadiganday, so‘ng so‘rab-surishtirib o‘tirmay tilka-pora qilib tashlashadiganday tuyulaverardi. U butun boshli tarix xarobasiga o‘xshash shaharda daydib yurar ekan, jussasi kichrayib, terisini jun qoplab boryotganini sezardi: jun avval qo‘ltig‘i tagidan o‘sib chiqdi, so‘ng ko‘krak va bo‘ynini gurra qoplab oldi.
Kech tushib salqin bo‘lib qoldi. Osmon ayoz, yulduzlar she’r satrlari kabi tizgin va so‘lg‘in miltillar, kecha dilbar edi. Havodan tez kunda har bir daraxtga tug‘ ilajak ko‘klam hidi ufurardi. Zulmat uni biroz xotirjam qilgan, biron yerga o‘tirib biroz dam olib, so‘ng saroyga jo‘nasa ham bo‘lardi. Biroq birdan shundoq yaqinda g‘o‘ng‘illayotgan tovush eshitildi, — bir necha kishi bu tarafga kelayotgan edi, chamasi orqada chiroq bor edi, yo‘lkaning chetiga o‘tirg‘ich o‘rnatilgan, birdan-bir bekinishga qulay joy o‘sha yer edi. U birpas taraddudlanib turib, o‘zini o‘tirg‘ichning tagiga oldi – uning boshqa iloji qolmagan, gaplashib kelayotganlarning qorasi ko‘ringan edi. O‘tirg‘ich osti keng, qulay edi. U chalqancha tushib yotib ola qoldi. Shunday qilsa ham o‘zi dam olar, ham xavfsizligini ta’minlar edi. Ammo gaplashib kelayotganlar o‘tirg‘ich to‘g‘risiga kelib, bir zum to‘xtashdi-da, o‘tirg‘ichni ko‘rib shu tarafga yo‘l olishdi. Ularning suhbati o‘tirg‘ichda ham davom etdi. U yassi poshnalarnigina ko‘rib turardi – endi juda ham mushkul vaziyat paydo bo‘lgandi: suhbatdoshlar ketmay turib, o‘tirg‘ichning tagidan chiqib bo‘lmasdi. U qo‘lini boshi ostiga qo‘yib, qattiqroq nafas olishga ham qo‘rqib, harakatsiz qotib yotdi.
Bu yerda hech qanday kuch-qudratning yoki yovuz bo‘lishning ham keragi yo‘q,- derdi o‘tirganlardan bittasi; u o‘tirg‘ichning so‘l tomonida o‘tirgandi. Ular taglarida kim yotganlaridan bexabar bemalol suhbatga berilgandilar. – Men shaxsan qirg‘inlarga qarshiman. Bugungi madaniy dunyo insonparvar tuzumni yoqtiradi. Insonparvarlik – barcha g‘oyalarning shu jumladan bizning ham tayanchimizdir. Boshqarishni takomillashtirish kerak, xolos. Nazorat qanchalik kuchli bo‘lsa hokimiyat shunchalik kuchli bo‘ladi. Jamiyatning har bir a’zosiga nazorat tuyg‘usini singdirish kerak. Nazorat tuyg‘usi fuqaro ko‘nglidagi hokimiyatning qiyofasidir. Nazoratga barcha fuqaro jalb etilishi, fuqaroning o‘zi hokimiyatni boshqarishi kerak. Men tavsiya qilgan loyihamda xuddi mana shu fuqarolar hokimiyati joriy etish maslasi ko‘rilgan. Xususan, fuqaro o‘zini hokimiyatning odami deb hisoblashi va kimnidir nazorat qilishi kerak. Bir fuqaro ikkinchi fuqaroni, ikkinsi fuqaro uchinchini, uchinchisi to‘rtinchini va so‘nggi fuqaro esa birinchi fuqaroni nazorat qiladi. Buni doira shaklidagi idora usuli deyish ham mumkin. Bu usulda hamma bir-biriga mas’ul va bir-biriga nazoratchi bo‘ladi. Boshqacha aytganda bir fuqaroga boshqa bir fuqaro dushman, hokimiyat uchun xavflidir, bu tuyg‘u nazorat mas’uliyatini oshirish uchun kerak. Xullas, birinchi fuqaro ikkinchi fuqaroni ta’qib qiladi – ya’ni nazorat qiladi ikkinchisi uchinchini ta’qib etishi hokimiyat xavfli bo‘lgan fitna va qo‘poruvchilikning oldini olishi zarur. Agar hokimiyat barcha fuqarolarni mana shu boshqarish usuliga jalb etolsa u juda kuchli hokimiyat bo‘ladi. Chunki hokimiyatni bir-birini nazorat qiluvchi ommaning o‘zi boshqaradi. Ishonchsizlik bor joyda boshqaruv kuchli bo‘ladi. Bir fuqaro boshqa fuqaroga ishonmaydi, aksincha, hokimiyat xavfsizligi uchun uni ta’qib qiladi. Mening loyihamda hatto ota bolasini ham yoki bola otani ta’qib etish huquqi beriladi. Ta’qib bor joyda boshqa hamma jamiyatda uchraydigan fitna, g‘alayon qonunbuzishlar va boshqa jinoyatlar sodir bo‘lmaydi, ta’qib etish hokimiyat pokligi uchun kurashdir. Mening loyihamda ta’qib idora usuli juda mukammal ishlab chiqilgan: hokimiyatni qaysidir kuch emas, ta’qib boshqaradi. Ta’qib ulug‘ va g‘oyat samarador mashinadir. Ana shu mashinani o‘ziga tayanch qilib olgan hokimiyat hech qachon tanazzulga yuz tutmaydi. Ta’qib bor joyda oliy tartib-intizom qaror topadi. Faqat odamlarga ta’qib etish ilmini o‘rgatish kerak. Tasavvur qiling: bir o‘quvchi boshqa bir o‘quvchini, u o‘quvchi esa uchinchini nazorat qila boshlaydi; hokimiyatchilikning ilk kurtaklari shu yerda shakllanadi. Biz o‘z fuqarolarimizni bolaligidayoq hokimiyatni boshqarishga tortgan va ularning miyasini har xil buzuq g‘oyalardan tozalagan bo‘lardik. Qaysi hukumat uzoq yashashni istasa, ta’qib usulini g‘oyat mukammallashtirmog‘i zarur.
– Men ham ularga bir necha marta aytdim, — dedi o‘ng tomondagisi xirilloq ovozda – Biznikilar zamondan orqada qolishayapti deb. Menimcha, sizning loyihangiz hayotiy va ilmiy asosga qurilgan. Sizga ovoz berishlariga shubha qilmayman.
– Qonun – itning dumiga o‘xshagan narsa, — dedi birinchisi maqtov o‘ziga yoqqanini yashirmay. – It dumiga qarab qancha intilsa, dum itdan shunchalik uzoqlashadi. Zamonaviy tuzumning qonunlari ana shunday bo‘lishi kerak. Hamma narsasi oydin bo‘lgan qonun hukumatning boshini yeydi. Qonun ham tushunarli, ham tushunarsiz bo‘lsin. Qonunning ta’siri uning tushuniqsizligidadir. Sizga, jigarim, maslahatim shu, qonunni hech qachon tushunarli qilib yozmang. Dunyo o‘zining sirliligi bilan maroqli; mushtingizni ko‘rsatingu ichida nima borligini hech qachon bildirmang.
Bular g‘animlarning qonunshunoslari edi, chog‘i, tillarida qonun kabi salobatli va mavhum atamalar ko‘p edi. Ular turli islohatlar, mafkuraviy rejalar, loyihalar haqida uzoq suhbat qurdilar, bora-bora qonunshunoslarning bahsi unga mutlaqo tushuniqsiz tusga kirdi. Kunduzgi ta’qiblar va ochlik uning sillasini quritgan edi, ko‘zi ilinib beozorgina uyquga ketdi.
O, tush kemasi, sen qaylarga suzib bormaysan, sening yelkanlaring qaysi yurtlarda hilpiramaydi, langaringni qaysi mamlakatlarga tashlamaysan?! Senga hamdu-sano o‘qishning hojati yo‘q. Sen shusiz ham qudratli va ulug‘san. Tilsimli ko‘zgu yanglig‘ goh-goh umrimning men tayg‘onib ketgan qirlarini ko‘z oldimga xuddi kecha sodir bo‘lganday bot-bot boshlab kelaverasan, meni bolalikning buloqlariga cho‘miltiraverasan. Bu dunyo shafqat qilmagan bandaga nega sen muruvvat qilmaysan, ey, ulug‘ tush! Menga eslatish va ko‘nglimda to‘nib qolgan bo‘ronlarni qo‘zg‘atish senga shartmidi? Senga zururmidi meni ul vahm orollariga boshlab borish, meni uyquda ham ta’qib etish ey, ulug‘ tush!
U sovuq qotib alahsiradi. Tushiga qatl etilayotgan maydon kirgandi. G‘animlar bobosi va otasini tutib olgan va endi ularni namoyishkorona qatl etish uchun yig‘ilishgandi. Bu hali qallig‘ini qatl etmasdan ko‘p yillar burun sodir bo‘lgan edi. G‘animlar qatldan oldin yosh bolalarni maydonga yig‘ishgan va o‘zlariga g‘anim bo‘lganlarni ne kunlarga sola olishi mumkinligini bolalarga ham ko‘rsatib qo‘ymoqchi edi. Ular qatl etilayotgan odamlardan emas, maydonda qator tizilishib, hayrat va qo‘rquvda turgan bolalardan qo‘rqishar va bu xil “tarbiyaviy soatlar”ni tez-tez o‘tkazib turishardi. Maxsus yog‘och to‘shakka yotqizilgan bobosi va otasining avval bosh chanog‘ini kesib oldilar: bobosi va otasi irodali edi, kesishayotganda biror marta miq etishmadi. Faqat bobosi har kuni ertalab bozorga ketishdan oldin qiladigandek maydonda yum-yum yig‘lab turgan unga qarab ko‘zini qisib qo‘ydi. Otasi qayrilib ham qaramadi; u aftidan o‘g‘liga qarab, irodasizlik qilib qo‘yishdan qo‘rqardi. Bosh chanoqlarni olishgach ikkalasining ham archa bujuriga o‘xshash kulrang-oqish miyalari ochilib qoldi. G‘animlar qaydandir (avval tayyorlab qo‘yishgan, chog‘i) ikkita ilon topib kelishdi. Ilonlar tinmay dumini likillatar va tilini chiqarib vishillardi. Jarroh g‘anim ilonlarni bosh chanoqqa solib, uni qaytadan joyiga tikib qo‘ydi: u ishiga juda usta edi, hammasini ko‘z ochib yumguncha bajardi. Avval otasi chinqirib yubordi. Uning qo‘l-oyog‘ini yechib qo‘yishdi. U boshini ushlagancha, baqirar, silkir, boshiga mushtlar va maydonda uyoqdan-bu yoqqa dumalardi. Saldan so‘ng bobosi ham qo‘shildi. Ilonlar miyaning titig‘ini chiqarishayotgan va duch kelgan joyga zahrini sochishayotgan edi, chamasi. G‘animlar ularning dumalashlarini ko‘rib, hiringlab kulishar va bu manzara bolalarga qanday ta’sir ko‘rsatayotganini bilish uchun ularga zimdan ko‘z tashlab qo‘yishardi. Qandaydir bola og‘zini katta ochib baqirib yubordi – uning chinqirig‘ida telbavor ohang bor edi. Tezda og‘zidan ko‘pik kelib, u yiqilib qoldi va yerda bulkillay boshladi. G‘animlar bolaga parvo ham qilmadi. Faqat qandaydir barvasta g‘anim uning yelkasidan bosib turar, u shu turishda odamdan ham ko‘ra o‘ljasini changallab turgan yovvoyi maxluqqa o‘xshardi. Bobosi yotgan yerida irg‘ib turdi – uning yuzi ko‘m-ko‘k edi. Ko‘zlari og‘riqdan kattalashgan, ifodasiz tusga kirgandi. U boshida miyasini kemirayotgan (boshchanoqqa nima solishayotganini o‘zlariga ko‘rsatishmagandi) ochafotni bir urishda yo‘q qilmoqchidek, yugurib borib, boshini nariroqda turgan bosh devorga urdi – boshining qatig‘i chiqib ketdi – o‘zi ham bir-ikki qimilladi-yu, so‘ng jimib qoldi. Jarroh g‘anim uni ag‘darib ko‘rib o‘lganiga ishonch hosil qilgach so‘kindi. U qatlni boshqarayotgan g‘animga “Ilonni o‘ldirib qo‘yibdi, ablah” dedi. Otasi maydon o‘rtasida cho‘zilib yotar uning boshi do‘mbiraday shishib ketgandi. Jarroh uni bir-ikki tepib ko‘rgach, ikki g‘anim yordamida yana yog‘och to‘shakka olib keldi. Bosh chanoqni kesib ilonni chiqarib oldi. Ilon miya yog‘iga belangan, quyoshda tanasi yiltillab tirikligini ko‘rgan g‘animlar guvrab yubordi. Jarroh ilonni o‘pib qo‘ydi va uni maxsus qutichaga solib, qaygadir olib ketishdi. Jasadlarni esa aravaga ortishdi va aravani shaharning janub tomoniga yetaklab ketishdi.
O‘shanda unga yuragi kichrayib qolgandek tuyulgandi, go‘yo ilon uning yuragining yarmini yeb qo‘ygandek edi. U yuragi sanchilib og‘riganda, ular ko‘kragimga ilon solib qo‘yishganmikin deb cho‘chib tushardi. O‘sha kuni uning sochi bitta qolmay oqarib ketgandi…
U tagidan zax o‘tib, sovuq qotgach, uyg‘ondi va bir soniya o‘zining qaerda yotganini anglolmay turdi; so‘ng, aloha, atrofga quloq tutdi – hech kim yo‘qligiga ishongach, o‘tirg‘ich tagidan chiqdi va ko‘chaning xilvat tomoni bilan shaharning sharqiy qismiga yayov yo‘l oldi – tashlandiq saroy o‘sha yoqda edi.

* * *

U shahar zabt etilgach, qabristonda yashirinb yurdi. Qabrlar orasida o‘ziga xiyla keng lahm qazib olgan, u yer issiq va bexavotir edi. Tunlari tanasini ayoz va izg‘irindan asrash uchun ustiga tuproq tortib uxlar, uzun va tubsiz xayollarga cho‘mardi. Bu xayol surishlar uning baxtli lahzasiga aylanib qolgandi. Biroq qaysidir kechasi itlarning qattiq hurishidan uyg‘onib ketdi. Nazarida butun dunyoni it bosganday edi; hurish chor tarafdan kelar, ba’zida tantanavor baqiriq-chaqiriqlar eshitilardi. U g‘animlar yana nimanidir boshlaganini angladi va lahmdan sekin bosh ko‘tarib qaradi – Oy sutday yorug‘ edi va qabriston ustiga tirqirab to‘kilardi. G‘animlar bir to‘da it ergashtirib olishgan va qabrlarni ochib, u yerdagi suyaklarni itlar oldiga tashlashar, naq eshakday keladigan hiroday itlar suyaklarni qasirlatib chaynashar: atrofga birrov ko‘z yugurtirib, irillab qo‘yishar, tumshuqlari bilan ochiq qabrlarni titishar va hadeb dumini likillatishardi. U ko‘rgan manzaradan dahshatga tushdi, nazarida suyaklar emas, arvohlar faryod qilayotgandek edi. G‘animlar qabristonni boshdan-oyoq ag‘dar-to‘ntar qilib chiqishdi – shunda u tinchgina, xotirjam o‘lib ham bo‘lmasligini tushunib yetdi: o‘lim ham uni xo‘rligu haqorat, tajovuzu ta’qibdan xalos qilolmasdi, uning suyaklari ham ta’qib etilishiga mahkum edi. Shundan keyin u boshpana izlab shahardan bosh olib ketdi va mana shu tashlandiq saroyni makon tutgandi – u shaharga biron yegulik izlab borar, qolgan paytlari saroyda cho‘zilib yotardi. Saroy xuddi boshiga shuncha balolar solgan dunyo yoki bosib o‘tgan umri kabi sassiq, qo‘lansa, zax va qorong‘u edi. Aslida ham saroy va dunyo aynan bir narsa bo‘lsa, ne tong!
U saroyga tuynuk orqali kirdi – bu har doimgi ehtiyot chorasi edi: garchi saroy g‘animlarning e’tiboriga tushmaydigan joyda bo‘lsa ham u o‘z odatini kanda qilmasdi. Saroyning ichi zax, ustiga ustak xaltalarda qandaydir kuyimtik dorilar sochilib yotar, o‘tkir hidi dimoqni o‘tday ko‘ydirardi. Agar boshqa bo‘lganda bu saroyda yashagandan ko‘ra g‘animning qo‘lida qiyma-qiyma bo‘lishni afzal ko‘rgan bo‘lardi. Lekin uning tabiatidagi o‘jar bir fe’l-atvor qon-qoniga singib ketgan, ochdan yoki mana shu dorining hididan bo‘g‘ilib o‘lish mumkin edi-yu, lekin hech qachon o‘z ixtiyori bilan g‘anim qo‘liga tushishni istamasdi, ta’qiblar borgan sari kuchayar, unga ajablanib, shubhalanib qaraydiganlar soni kundan-kun oshib bormoqda edi.
Bu saroy — ta’qiblardan holi bo‘lgan joy – unga biroz mizg‘ib olish uchun qo‘nalg‘a edi. Saroy uning qanchadan qancha kechinmalariga, sirlariga va tushlariga sherik bo‘lmadi?! Agar uning ko‘rgan tushlarini bir boshidan izohlab berilsa, dunyoning yaralishidan to uning yo‘q bo‘lib ketishigacha bo‘lgan o‘tmish, hozir va kelajakni aks ettirgan bir butun yaxlit bir asarga aylangan bo‘lardi. Tushlarida u nimalarni ko‘rmasdi?! U tushi orqali Momohavo kulbasigacha kezib borgan va bir necha marta falak qabulida ham bo‘lgandi. Tushning ko‘z ilg‘amas arqonlariga osilib, ul oliy dargohga bosh urib borar, yuragida paydo bo‘lgan vahima-yu hasratlarni to‘kib solar, umidsizlik va tushkunlik nimtalab tashlagan pora-pora tanasini silkitib, qish oqshomi kabi kunma-kun qorayib, ifodasiz, bo‘lib borayotgan ko‘zlaridan alam va qayg‘u yoshlarini oqizib, u siymo oldida qon-qon yig‘lar, ta’qib qilinaverib, toshday qotib qolgan yuragi negadir bu dargohda to‘lqin yemirgan qoya yanglig‘ o‘z-o‘zidan uqalanar, hayotida yuz bergan son-sonoqsiz falokatlar, kulfatlar, yo‘qotishlar, alamzadaliklar, qasos tuyg‘usi asabiy ingrashlar, ruhiy ezilishlar, o‘lim vahimasi, yolg‘izligida chekkan azobu uqubatlar tufayli yamalaverib, quroqqa aylangan choklari so‘kilar va u yerdan Xaloskor oyog‘i ostiga cheksiz hasratlar to‘kilib tushar,” Meni u dunyoda yolg‘iz qoldirar ekansan, nega yaratding? “deb yolvorar, iltijo qilar, u xilqatdan biron sado bo‘lmagach, bo‘yniga tushgan sovuq ko‘z yoshidan cho‘chib uyg‘onib ketar va o‘zini yana o‘sha badbo‘y va isqirt saroyda ko‘rardiyu U o‘zini aldash va ovutish uchun uzoqlarga yo‘l olgan va olis-olislarda ko‘z ilg‘ar-ilg‘amas nuqta bo‘lib ko‘rinayotgan alvon yelkanli kemadek endi o‘zidan asta-sekin yo‘qlik qa’ri tomon suzib borayotgan saodatli damlardan qolgan elas-elas xotiralarni ongining sahnasiga tortib chiqar va bu tashlandiq kemada bolaligining ovloq va xushvaqt qirg‘oqlarigacha suzib borar, so‘ng o‘smirlik, yigitlik va muhabbat ko‘rfazlari bo‘ylab, yana o‘zi turgan yolg‘izlikning xaroba bandorgohiga qaytardi: bular uning yuragi to‘riga ko‘mib qo‘ygan eng sevimli xotiralari edi; qiladigan ishi bo‘lmaganidan ayanchli shaharda o‘zining kuni bitib borayotganini, ko‘ksidagi sham ta’qib, vahima, ochlik, tushkunlik, bayroqlari ostida sekin-sekin so‘nayotganini anglagani sayin idrokining qorong‘ulik qoplagan burchaklarini qaza-qaza bu xotirani topib olar va xazina topgan dehqonday bu xush saodat lahzalar oldida bir zum garangsib turib qolardi; gohida u badbo‘y hid anqigan xonada butunlay aqldan ozar, hid uni kun uzog‘i ta’qib etib yurar, boshda osilib turgan qilich kabi vahm va jazava solardi. U o‘zini ta’qib etayotgan hidmi yoki ko‘zlari chaqchaygan odamlarmi, bilolmay qolardi. Maxluq qanchalik qo‘rqinchli bo‘lsa, hid ham shunchalik badbo‘y edi. Hid uni quturtirib yuborar, vujudida yovvoyi bir yovvoyi g‘alayon bosh ko‘tarar va u minglab yillar o‘ziga qarab uvillayotgan ajdodlarining chorlovini eshitganday bo‘lar, o‘zi ham bor tovushi bilan xaroba saroyni qomatga keltirib, bo‘riday uvlay boshlar, bu uvlashda yolg‘iz hayotidan zorlanish ham, g‘animlarga cheksiz nafrat ham aks etar, go‘yo bu sado ming yillar narida turgan, hali ko‘rinishlari hayvondan kam farq qiladigan, ko‘zlari ochko‘zlik va g‘azabdan titrab, toqatsizlik bilan o‘ljasini poylayotgan, ko‘zlarida yashash uchun kurashning eng mudhish qonuniyatlari aks etgan, hamda ming yillardan keyin o‘zi to‘g‘risida uydirmachi tarixchilarning cho‘pchaklari orqaligina biladigan, osmon o‘par imorat tepasidan qarab turgandek, o‘ziga asrlar osha loqayd va masxaromuz tikilib turgan avlodlarigacha borib yetganday, qonida ajdodlar ruhi alanga olar va u tinmay uvlay boshlar, go‘yo o‘zi bilan butun ajdodlari ham qo‘shilib nola qilayotganday bo‘lardi; ular o‘z naslining tugab ado bo‘layotganidan nola va faryod qilardi. U esa ojiz va mahkumi ekanligidan nola qilardi; biroq birinchi uvlash bilan so‘nggi uvlash bir-biridan farq qilardi; birinchisida baxtiyorlik va sha’n mujassam edi, ikkinchisida hasrat va sog‘inch yotardi. Bu uvlash uning kundalik vahimalardan kichrayib borayotgan tanasiga huzur bag‘ishlar, ko‘z oldidagi mavhumlik va ta’qib pardalari surila-surila behisht ko‘lidagi qil ko‘prikdek uni qaygadir boshlab boradigan, g‘altakka uquvsizlarsa o‘rab tashlangan ipdek, chuvalatma, aylanma, xuddi ajdodlari uvlayotgan o‘rmondan keyin ota-bobolari bosib o‘tgan yo‘ldek chigal so‘qmoq paydo bo‘lar, birdan qoniga o‘rmon havosi tepib yo‘lga tushgisi, yiqilib, sudralib bo‘lsa ham ko‘nglining bir chetida ochilgan bu yo‘ldan o‘sha olis manzillar tomon yugurib ketgisi kelar, zero bu yo‘l unchalik noma’lum yo‘l ham emas, u uvlagan sayin tobora yaqinlashib borayotgan, bobolari tashlab chiqib kelgan o‘sha olis o‘rmon ketidagi yo‘l edi. U qanchalik uvlasa bobolari o‘rmonni tashlab chiqqandan so‘ng bosib o‘tgan zamonlar va asrlar mobaynida bir ulug‘ va yemirilmas qo‘rg‘on kabi tiklagan , sayqal bergan aql va shuurdan qiyofa va vujuddan shunchalik uzoqlashib borardi-aslida odam qiyofasini yechib tashlayotgan odamzot yaratgan va tartib solgan dunyodan na zakovat, na aql bovar qilmas qaylargadir qochib borayotgan ojiz va mahkum jonivorga o‘xshardi.
Birinchi bo‘lishdan ko‘ra so‘nggi bo‘lish naqadar og‘ir. Sen ota-bobolaring yozib kelgan, zamonlar changalida beshafqat va quturgan sellar hayot qoyasidan ulkan-ulkan xalqalarni ham surib ketgan, vaqti-vaqti bilan yog‘ib turadigan tarix yomg‘irlari ham o‘chira olmagan, qissaga so‘nggi nuqta bo‘lishingni eslashning o‘ziyoq dahshat? Nechog‘li alamnok bo‘lmasin, sen o‘z ajdodlaring yaratgan dostonning so‘nggi varaqlarisan-sendan keyin bu jumla davom etmaydi, tabiat sening ajdodlaringga bergan hayot sha’mi mana shu jumla bilan birga mangu o‘chadi!
Ta’qiblar va uvlashlar uning a’zolprini ham asta-sekin o‘zgartira boshlagan edi- uning qo‘li va oyoqlarida bilinar-bilinmas panjasimon tuyoqlar o‘sib chiqayotgan, tovushi tiliga bo‘ysunmasdi, o darig‘ uning uvlashga moyil bo‘g‘zidan ma’rashga o‘xshash tovush otilib chiqayotganini anglagan paytda naq telba bo‘lib qolayotgan edi. U uch kecha o‘zining shubhasini yo‘qqa chiqarish uchun tinmay “uvladi“. Shubhaga hojat yo‘q edi, uning bo‘g‘zidan qudratli va shijoatkor uvlash emas, ojiz va zaif ma’rash otilib chiqayotgan edi. Uning tovushida ham ta’qib asorati sezilib turardi. Shundan so‘ng u uvlashni bas qildi. Endi ta’qiblardan eson-omon qutilib kelgan kunlari nuqul xayol surib yotar va tushida ham xayoliy manzaralarni ko‘rardi. Uning xayollari ham ayanchli edi; unga gohida birdan yer yorilib o‘zini qa’riga tortib ketadigan, gohida qandaydir odamnusxa maxluq uni bir yamlab yutib yoki uni yutish uchun quvlab kelayotgandek bo‘lardi. U mana shu dahshatlar ichra yolg‘iz qolgani, o‘lim ko‘ziga ko‘ringani sayin hayot va yashashning qadrini anglagandek bo‘lardi. Ilgari o‘ziga zerikarli, shavqsiz bo‘lib tuyulgan lahzalar unga endi lazzat bag‘ishlar va uni endi hech qursa, bir marta xotirjam va osoyishta hayotning qo‘ynida bola onaning quchog‘ida ag‘nagandek ag‘nab yotsam, mazmunsiz, siyqa bo‘lsa ham eng zerikarli kitoblar o‘qisam, ko‘chalarni hech kimning ta’qibisiz xuddi o‘zimni u yerning xo‘jayiniday sezib oyoqlarimdan mador ketguncha kezsam, xunuk va baxtsiz qizlarga muhabbat izhor qilsam derdi. Bir paytlari unga bachkana tuyulgan kechinmalar endi uni o‘ziga chorlardi, u o‘z vaqtida qadriga yetmagan narsalar endi unga qadrdon va qalbiga allanechuk yaqin edi.
O, qanchalar go‘zal edi hayot!
O, qanchalar shukuhli edi bu hayot! Uni shahar o‘rtasida sasib yotgan maxluqning tanasi kabi dag‘allashtirish va vahimalarga burkash kimga zarur bo‘lib qoldi?! Nahot falak shuni istasa?! O, sen qaydasan? Meni nega tashlab ketding? O‘sha daryoda nega cho‘mila qolding? Undan ko‘ra mening ko‘z yoshlarimga cho‘milsang bo‘lmasmidi? Mening ko‘zlarimga cho‘milsang bo‘lmasmidi? Maydon uzra sazoyi qilib olib o‘tishar ekan, men butalar orasidan seni kuzatib turardim; butun shahar sening olovday badaningdan chaqnagan alanga ichida qolgan edi — bu alanga hammadan ham ko‘proq meni kuydirar edi. Sening alangang bu shaharni kuydirib kul qildi, endi xaroba bu shahar, mening ko‘z yoshlarimga g‘arq bo‘lgan bu shahar.
O‘, kipriklaring mening yuragim chokini yamasang bo‘lmasmidi? Yulduzlarni bo‘yningga munchoq qilib bermasmidim?! Sening ikki kokling mening ikki yo‘lbarsim edi, yo‘q, yo‘q, ikki sherim edi!
O, bu sherlar mening qo‘ynimda na’ra tortsalar netardi?! U dunyoning turfa gullari sening yonog‘ingdan gurillab ochilardi. Axir sening manziling mening quchog‘im edi-ku?! Sening taxting mening yuragim edi-ku?! Sensiz qolgan taxtga kimlar o‘tirmoqchi? Sensiz qolgan bu saltanatni kimlar boshqarmoqchi? Qani sening kipriklaring- mening –xanjarlarim? Qani sening ko‘kraklaring –mening qal’alarim? Qani sening xayollaring-mening to‘shagim! Qani sening qoboqlaring — mening kafanim! Qani sening orzularing — mening tulporim! Qani sening hayratlaring — mening bo‘stonim! Qani sening g‘azablaring-mening kamarim! Qani sening nigohlaring-mening bojxonam! Qani sening tabassuming-mening boshpanam! Ko‘zlaringni mozor etib, meni ko‘msang netardi! Bu shahar shahar emas, bu dunyo dunyo emas, sening kovushingning izlari, izingning g‘uborlari bu shu’la, bu quyosh quyosh emas, sening qalbingning to‘zonlari…
…U qaltirayotgan a’zoyi badanini sal isitish uchun saroy ichini changitib, tez-tez u yoqdan bu yoqqa yurib turar, saroyni g‘uborlashgan dori hidi qoplagan edi. Sal isigach, qog‘ozlarni tagiga to‘shadi-da, ertaga holdan toyib qolmaslik uchun mizg‘ib olmoqchi bo‘ldi: boshi ham tars yorilib ketay deb og‘rirdi. U ko‘zlarini yumishi bilan uxlab qoldi; biroq ora-chora ko‘zini ochib, eshik va tuynuk tomonga qarab qo‘yar, hech qanday xavf yo‘qligiga ishongachgina yana uyquga ketardi. U alog‘-chalog‘ tush ko‘rardi; tushida onasining etagiga yuzini yashirib nimadandir noxaq xo‘rlangandek yig‘lab yotgan emish. Onasi nimadir deb ovutarmish, u esa battar yig‘larmish. Keyin tushi mutlaqo boshqa manzaraga aylanib ketdi.
U seskanib uyg‘onib ketdi, o‘ziga kelolmay, garangsib turdi
“Qaerdaman?” degan savol miyasiga qalqib chiqdi va tuman tarqaganday ongi biroz yorishgach, olti oy oldingi manzara qanday yuz bergan bo‘lsa shunday tushiga kirganini angladi-yu, vujudi larzaga keldi.
Do‘stini g‘animlar cho‘milayotgan joyida-badanidan tanib qolib ushlab olishgan ekan. Shundan keyin u nuqul o‘lim haqida o‘ylaydigan bo‘lib qoldi; hech narsaga ishonmay va umid qilmay qo‘ygandi. Do‘sti o‘zi bilan bu dunyodan uning butun oromini va umidini olib ketgandi. Do‘stining jasadi shahar o‘rtasida uch kun osilib turdi- uning bug‘doyrang tanasi zanglagan qilichga o‘xshardi, hatto jasad ham g‘animlarning ko‘ngliga tahlika soldi shekilli, jasadni tezda shahar tashqarisidagi jarga apil-tapil ko‘mib kelishdi-ko‘mgan joyidan do‘stiniing mushti monand butalar o‘sib chiqqach, g‘animlar qabristonni toshqum bilan suvab tashlashdi- u yovuz kuchlar va tahlikalar orasida yolg‘iz qoldi.
Tashqarida g‘ira-shira tong o‘rmalab yurardi. U saroydan chiqdi va oyog‘i tortgan tomonga qarab jo‘nadi. Shahar endigina uyg‘ona boshlagan edi- tramvaylar taraqlab o‘tib qolar, avtolar yo‘lni asta-sekin ishg‘ol qilishayotgan edi. U yana har kungi odati bo‘yicha qandaydir ko‘chalarni sarosar kezib chiqdi-qaerlarga borgani o‘zining ham esida yo‘q edi. Aylanib-aylanib shaharning sharq tomonidagi anhorning bo‘yidan chiqib qoldi-anhor juda ham sayoz, iflos, har xil chiqindilar tashlanganidan o‘zan yuzakilanib balchiq bo‘lib qolgan, qopqora suv o‘ziga zo‘rg‘a yo‘l topib yurar, anhorda suvdan ko‘ra neft oqib yotganga o‘xshardi. Anhordan sakrab o‘tilgach ayanchli ravishda birdan quya boshlagan tolzor boshlanardi. Bu yerda ko‘klamdan nishona berarak, xazon va churuk novdalarni yorib yam-yashil maysalar ko‘tarilib, yashnab jo‘nagandi. U beixtiyor tolzor oralab yurib ketdi. Havo rutubatli, novdalar oyoq ostida qirs-qirs sinar, osmonda buluq quyuqlashib borardi. U tolzor ichiga kirib bir zum tin olmoqchi bo‘ldi. U kunduzdan juda qo‘rqar, kunduz tahlika bilan bostirib kelayotgan sherdek unga har daqiqa ta’qibni, o‘limni eslatib turardi – umuman, kalamush tushida faqat o‘z uyasini ko‘rganidek, u ham hayotda ta’qibdan o‘zga narsalar borligini tasavvur qilolmasdi – hatto tushining shiftlari-yu, ko‘priklari ham hozir o‘pirilib tushadigandek, unga vahima bag‘ishlab turardi. Zero, u hamma narsa omonat, yo‘qlik, sarobdan iborat ekanligini anglab qolgandi. Bu dunyo- sarob bir dasht. Bu dunyo- oxiri ulkan va besarhad yo‘qlik bilan tugaydigan ulkan sahro. U mana shu yo‘qlik va sarobga qorishib yashashga mahkum etilgan.
U birdan xayolining yerto‘lasiga tushib oldi. O, bu yerto‘lada kimlarni ko‘rmasdi, qanday dahshatlarning izi qolmagandi bu yerto‘lada? O, endi mana shu sokin va olis yerto‘lada ham unga orom yo‘q. Bu yerto‘la ham ta’qib ruhi bilan to‘lgan. Bu yerto‘la ham unga har daqiqa g‘animlarni va maxluqni eslatib turardi. Bu yerto‘laga ham maxluqning nafasi bostirib kirgan.
U anhor bo‘ylab ketar ekan, nariga betdagi yam-yashil chimzor e’tiborini jalb etdi. Maysalar bu yerda yana ham so‘limroq edi. Qadim zamonlarda ulug‘ daryo bo‘lgan anhordan hech qiynalmasdan sakrab o‘tgani o‘ziga shavq qildi; bir paytlar bu anhordan eng baquvvat otlar ham suzib o‘tolmasdi. U anhordan sakrab, maysazorga o‘tdi-yu, o‘zini yerga tappa tashladi; bir qadam narida uchta tol tig‘iz qilib ekilgan, ularning shoxlari sinib, yerga osilib tushgandi. U har doimgi odatiga ko‘ra tevarakka bir nigoh yugurtirdi. Olti yuz qadamlar naridagi binoning tagida g‘animlar yig‘ila boshlagan, ular ikki barmoq orasidan beo‘xshov chiqib turgan bosh barmoq shaklidagi bayroqni ko‘tarib olishgan, ko‘rinishlari tajovuzkor edi. U e’tiborni tortmaslik uchun o‘zini tol panasiga oldi – shoxlar orasiga kirishi bilan qandaydir sharpani sezib to‘xtab qoldi.
— Keldingmi! – dedi jarangdor va quvnoq ayol ovozi va unga o‘girilib qararkan, yuzi quv o‘chdi – Voy, kimsiz?
U bir zum esankirab turdi: qarshisida ko‘zlari chiroyli, o‘zi ham kelishgan yoshgina ayol unga cho‘chib qarab turardi. Ayolning ko‘zlarida o‘zga kishiga atalgan mehr, intiqlik porlardi – u bunday ko‘zlarni ko‘rmaganiga ham ancha zamonlar bo‘lib ketgandi. Birdan yuragida nimadir erib borayotganini sezdi.
— Voy, siz…siz… ko‘zlaringiz bunchalar…- gapini tugatmay irg‘ib turdi ayol, — sizga nima kerak? Voy, xudoyim…-ayol chinqirib yuborib o‘tirib qoldi. Aftidan, ayol uni tanib qolgan, bir necha soniyadan so‘ng o‘zini bo‘g‘izlab ketishini tasavvur qilib, behad qo‘rqib ketgan edi: titroq kirgan ovoz bilan javrar va orqaga sekin siljirdi. – Sizga nima kerak? Keting, men sizga hech narsa qilganim yo‘q… hech narsa. Hatto qarg‘aganim ham yo‘q.. Keting… Hozir baqiraman, keting…
U ayolning ko‘zlaridagi mehrni ko‘rish uchun unga tobora yaqinlasha boshladi. U hozir g‘ayrishuuriy holatga tushib qolgan, ta’qib, g‘animlar, o‘zini poylab yotgan son-sanoqsiz vahimalar hammasi esdan chiqqan, ayolni erkalagisi, quchgisi, ta’qib va tahlika to‘la dunyo haqida, faqat vahima va ta’qibdan iborat urush haqida gapirib bergisi, ko‘nglidagi yillar qotirib qo‘ygan tosh eriguncha yig‘lagisi keldi. Uning yuragida birdan betizgin tuyg‘ular jo‘sh urgandi; chekkan azob-uqubatlari ko‘nglidagi barcha mayllarni yo‘q qilib yuborgan bo‘lmasin, tabiat qo‘rquvlar va vahimalar uy qurib olgan besarishta va to‘zg‘oq qalbidan bu maylni yana qiynalmasdan yuzaga tortib chiqara olgan va uni ham halokat xavf solib turgan, erta-indin o‘lishi muqarrar bo‘lgan qandaydir maxluqqa emas, tabiatning azaliy qonunlariga rioya qiluvchi va unga bo‘ysunuvchi jonzotga aylantirgan edi. Ayolning ko‘zlarida chorlov, saodat va baxt qorishib yotardi; u odam erkak ekanligini to‘satdan eslab qolgan, ayolning xayoli, nozi, erkaligi yashiringan sirli qal’aga kirish uchun uning issiq, titroqli qo‘llarini o‘ziga tortdi.
— Sizga nima kerak, — ayolning ko‘zlarida endi uning ko‘zlarini bir zum tark etmagan qo‘rquv va vahima yondi – Keting, bo‘lmasa… hozir chaqiraman… Qo‘yib yuboring… keting…
Ayol uning qo‘lidan sirg‘alib chiqdi-yu, yerda yotgan bir qulochcha shoxni olib o‘zini himoya qila boshladi; huvullib o‘tgan xivchinning uchi qo‘liga tegib, shilib o‘tganday achishtirib ketdi va birdan xushyor tortdi, qaerda va qay vaziyatda turgani esiga tushdi, ko‘z oldiga yana sanoqsiz g‘animlar qaytib keldi. Ayolga bir zum qarab turdi-da, uning o‘zidan qo‘rqib, shafqat so‘rab ojiz tikilib turganini ko‘rib, qo‘rqib ketdi va iziga shart burilib, katta –katta qadamlar bilan yurib ketdi; anhorning narigi betiga sakrab o‘tgach, u qirg‘oqqa nima maqsadda o‘tganini eslay olmadi. Izini chalg‘itish uchun u uchta jin ko‘chaga kirib chiqdi va gavjum ko‘chani kesib o‘tib, yana qandaydir fayzsiz bog‘ oldidan chiqib qoldi.
Bu uning g‘animlariga qilgan ikkinchi muruvvati edi. Qallig‘ini sazoyi qilishgach, u alam va g‘azabdan payt poylab turdi; sal payti kelsa, yuzlab g‘animni bo‘g‘izlab ketmoqchi, qallig‘ining qasosini qon bilan olmoqchi edi; shunday payt keldi – tumanli kunlarning biri xiyobonni kesib o‘tayotgan sakkiz yoshlardagi bolaga duch keldi va uni imlab daraxtning quyuq joyiga ergashtirib bordi, uni imo-ishora bilan avrab, shartta sochidan ushladi-yu bo‘ynini iziga qaytardi; shunda o‘ziga tikilib turgan beozor ko‘zlarni ko‘rib titrab ketdi. Xotirasiga bolaligi va qaysidir yoz kechasi otasidan nohaq shapaloq yegani, ertalabgacha onasining ovutishiga ko‘nmay yig‘lab chiqqani tushdi, bilagidan mador ketdi, ko‘z oldi tindi. Xanjar tutgan qo‘li o‘ziga bo‘ysunmay qoldi – bola qo‘rqib yig‘lab yubordi. “Nega” degan savol miyasidan guldirab o‘tdi va bu savolga yolg‘iz o‘zi javob topolmadi. Bolalar g‘anim bo‘lolmasligi haqida qandaydir shoirning she’rini esladi. Har qalay, bola shu ko‘zlari bilan o‘zidan kuchli ekanligini his etdi. Bolani qo‘yib yubordi-yu unga qaramay tez-tez yurib xiyobondan chiqib ketdi. U uzoq vaqtgacha bolaning ko‘zlarini unutolmadi – bu ko‘zlar u keyingi paytlarda ko‘rgan so‘nggi begunoh ko‘zlar edi.
U bog‘da kechgacha qolib ketdi – chiqib ketishning hech iloji bo‘lmadi — bog‘da guruh-guruh bo‘lib g‘animlar yurardi: aftidan bugun ular qandaydir sanani nishonlayotgan edilar. Boya bino oldidagi kabi bu yerda ham bayroq ko‘tarib olishgandi. Ko‘chalarda kajava bilan harbiylar o‘tib qolardi, darvoza oldida o‘ta sinchkov kishilar aylanib yurishardi: bu odamlarning ko‘zlari o‘ljasini sekin nishonga olayotgan miltiqning qo‘shog‘ziga o‘xshardi. U bu sinchkov kishilardan juda qo‘rqar: ular haddan tashqari sershubha edilar. Ularni ko‘rgan daqiqalarda g‘animlar shaharni egallagan birinchi kun esiga tushardi – ular shaharga o‘zlari bilan birga qurbaqanusxa ulkan maxluqni ham yetaklab kelgandilar. Maxluq shu darajada ulkan va xunuk edi-ki, shaharga kirganda unga yo‘l ochish uchun ko‘chalardagi uylarni buzib tashlashga to‘g‘ri keldi. Maxluq xarobalik ustidan zo‘rg‘a sudralib o‘tdi va shaharga kiraverishda birdan ko‘zlarini chirt yumib o‘kirib yubordi. Uning o‘kirigi ko‘pgina binolarning tomlarini uchirib ketdi – u bularning hammasini ko‘prik tagidan kuzatib turardi – o‘kirikni eshitib ruhlangan g‘animlar shaharga qiyqirib bostirib kirdilar. Maxluq keng maydonda qon ustida o‘tirgancha ko‘chalarda ketayotgan jangni jimgina kuzatib turardi- uning bo‘yi shahardagi eng ulkan binodan ham balandroq, unga shahar kaftdagiday ko‘rinib turardi. Maxluqning terisi zirhday qalin, g‘adir-budir edi. Qorni ko‘kuzak bo‘lib gezarib ketgani uchun, qizil yaltiroq mato bilan yopib qo‘yilgandi. Ulkan va mislsiz og‘zini ochar ekan, tishlar minglab qilich qinidan birdan sug‘urilganday yaltirab ketgandi. O‘siq tirnoqlari yerni timdalab tashlagan, oyoqlari ostidagi qon xalqoblarida sinib yotgan yarim oy aksi ko‘rinadi. Dumi o‘ynoqlab goh u binoni, goh bu binoni xarobaga aylantirar, boshida ko‘m-ko‘k toj va hozirgina o‘zi yanchib-bosib o‘tgan odamlarning qoniga botirib olingandek tug‘ hilpirardi. Ko‘zlari esa sinchkov odamlarning ko‘zlari kabi chaqchaygan va sovuq edi. U bu maxluq nima deb atalishini, maqsadi nima ekanligini bilmasdi. Axir faqat buzish bilan ko‘ngilga orom berib bo‘lmaydi yoki faqat buzish uchun shaharlar zabt etilmaydi-ku. U keyinchalik g‘animlar orasida pusib-yashirinib yuraverib, maxluqni g‘animlar rahnamosi ekanligini bilib oldi. Maxluq shahar o‘rtasidagi bahaybat boshpanasidan chiqmas, garchi shaharni uning tanasidan anqiyotgan chirkin hid tutib ketgan, ko‘chalarda qon xalqoblaridan ko‘tarilgan shilta isi kezib yurgan bo‘lsa-da, u o‘zining badburish qiyofasini qaytib ko‘rsatmadi: ba’zi-ba’zida maxluq o‘z boshpanasida turib, mastona o‘kirib qo‘yar, go‘yo shaharning barcha nog‘oralari birdan urilgandek, ko‘chalar bir zum harakatdan to‘xtar, uni unitib, o‘z ishlari bilan mashg‘ul bo‘layotganlarga, hech bir xavf-xatarni sezmay osmonda emin-erkin uchib yurgan qushlarga, go‘zallik va yashnash ishqida bosh ko‘tara va nish ura boshlagan maysa-yu navdalarga maxluq o‘zining mavjudligini va abadiy mavjud bo‘lishini bir ko‘rsatib qo‘ymoqchidek bo‘g‘iq va tajovuzkor o‘kirardi. Shahar o‘laksaxo‘r quzg‘unning uyasidek to‘zib, murda va tahlikaning hidi bilan to‘lgan, bosh suqqan har ko‘chada maxluqning och ko‘zlari kuzatib turganday bo‘lardi. O‘lim va qo‘rquvni his etish va so‘ng bir umr shu hisga bandi bo‘lib qolish uchun maxluqning sassiq va qo‘lansa o‘kirigining o‘zinigina eshitish kifoya edi. Shu o‘kirikning o‘ziyoq g‘animlar nimalarga qodir ekanini yaqqol namoyon qilardi.
Oradan yillar o‘tib, ko‘chalarda maxluqsifat, lekin hali tanalaridagi hid unchalar badbo‘ylashmagan, ammo maxluq kabi ko‘cha-kuyda uvillab, mozor isi anqitib yuradigan tirranchalar paydo bo‘lganda u hammasi barbod bo‘lganini anglaydi; maxluq barcha ayollarni homilador qilib ulgurgan va qorni qappaygan, injiq, asabiy, yuzlarini dog‘ bosgan ayollar shaharda kundan-kun ko‘payib borardi – butun shahar maxluqning o‘zi kabi ochko‘z va yovuz vorislari bilan to‘lib tashlayotgandi. Maxluqbachchalar ko‘chalarda o‘kirishib, majoro izlab sudralib yurisharkan ularning turqlaridan hozirdan tajovkuz va tahlika anqirdi – shaharning kelajagi qanday bo‘lishini u yaqqol tasavvur qilardi. Uning ko‘ngli nafratdan karaxt bo‘lib qolgandi.
U bog‘ ichida soylik va anhor bilan bilan tutashgan tashlandiq daraxtlar orasida kechgacha tinmay, bir xil asabiy qadamlarda kezib yurdi: u yurib-yurib bu sertahlika bog‘dan g‘avg‘oli va talosh dunyodan ko‘zga ko‘rinmas zinalar orqali osuda va olis o‘zga olamga chiqib ketgisi kelardi. Ammo sershoh daraxtlar ham chirkin butoqlar ham, xazonrezgi bog‘ ham uning orzularini tushungisi kelmaganday hurpayib olgandi. Quyosh ham taftsiz va so‘lg‘in edi, anhorda uning burdalangan aksi jilvalanardi.
U kech tushgach, bog‘ etagidagi tosh jaridan oshib o‘tdi-yu qandaydir avtobusga chiqib oldi. Yuzini derazaga bosib turarkan, shundoq yonida gaplashayotgan ikki kishining gapi qulog‘iga chalindi.
— Yana paydo bo‘lib qolishibdi… – derdi birovi,- bugun quyi dahada anhor bo‘yida bir juvonni bo‘g‘izlab ketishiga sal qolibdi.
— Qayoqdan paydo bo‘lishdi bular? Gazetalarimiz juda shov-shuv qilishdi-ku. Bironta ham qolmadi, katta yutuqlarga erishdik, deb, — dedi ikkinchisi hiqichoq aralash.
Tovushlarda ham maxluqning o‘kirishiga taqlid borligini sezib, uning yuragi orqaga tortib ketdi.
— Bilmadim, — dedi yana birinchisi, — Bugun maxsus guruh tuzilgan. Ayol tasvirlab berganni har tomondan izlab yurishibdi.
U birdan hushyor tortdi. Eshikka qaradi – bir necha qadam kelar, biroq eshik og‘zida barvasta g‘anim turardi. Biroz kutishga to‘g‘ri keldi. So‘ng ochilishi bilan o‘zini eshikka urdi: kimgadir, aftidan, barvastaga surinib ketdi, kimdir so‘kindi; lekin u hech narsaga e’tibor bermay, o‘zini chiroqlar parchalay olmagan bekat orqasidagi tun qo‘yniga urdi.
U shahar chetidagi ochiq dalada uzoq aylanib yurdi, sekin jimirlab yomg‘ir yog‘ardi; shudgorlangan yerda yurish og‘ir edi; lekin u negadir o‘zini qiynab, nuqul shudgordan yurardi. Shunday qilsa, iz qolmasligini u yaxshi bilardi. U saroyga allamahalda qaytdi. Tuynukdan oshib o‘tdi-yu bir ichki tuyg‘u bilan ichkarida kimdir yurganini sezdi. Shu payt “kelyapti” degan sekin shivirlash eshitildi: u bir zum toshday qotib qoldi. Tuynukdan sakrab tushib, ochiq dalaga qarab chopdi, biroq tezda bu xavfli ekanini bilgach, shaharga qarab burildi. Izidagilar avval shovqin-suron bilan yugurishdi, biroq zim-ziyo tunda bu qochoqqa qo‘l kelishini o‘ylashdimi, tovush chiqarmay quvlashga tushishdi; ular oyoq tovushlariga qaraganda, to‘rt kishi edi. Ta’qibchilar tobora yaqinlashib kelardi. Ular qancha desa yugura oladigan va yugurganlari uchun boqiladigan kishilar edi. U tezroq yugurish uchun qanchalik harakat qilmasin, oyoqlari chatishib ketar, yiqilguday bo‘lib surinar, qorong‘uda ko‘lmaklarga kirib ketar, yomg‘ir ivitib tashlagan yo‘lda toyg‘onar, juda holdan toygandi – ikki kun oldingi peshona terlashi va qaltiragan vujudi bugun varajaga aylangan, agar joni xavf ostida qolganini o‘ylamasa, qulay kelgan yerga tobora tashlab uyquga ketgan bo‘lardi, — agar shu maromda ketsa tez orada holdan toyib yiqilishi va osongina qo‘lga tushishi hech gap emas edi. U izidagilarni chalg‘itish uchun qandaydir jin ko‘chani aylanib o‘tdi, qaysidir kinoda tajribali josus shunday qilganini ko‘rgan edi. Tor va devorlari yarim qulab tushgan jin ko‘cha tugab, qandaydir qutilarsimon binolar boshlandi – binolar keng va ko‘pqavatli edi, bu yerda aylanib yurish boshini jodiga tutib berish bilan barobar, har qanday eshikdan g‘anim chiqib qolishi mumkin edi. U yo‘lni chapga oldi va shaharning eski va tashlandiq qismiga qarab yugurdi. Ta’qibchilar iskovuch itday chaqqon edilar-izidan qolmay yuugurib kelardi. U qandaydir yarim vayrona hovli oldida nafas rostlash uchun bir zum to‘xtadi-yu, ko‘chaning ikki tomonidan o‘ziga qarab yugurib kelayotgan ko‘lankalarni ko‘rdi – yana bir necha soniyadan so‘ng uning hayot-mamoti hal qilinardi – u so‘nggi kuchlarini to‘plab tavakkal qildi: hovliga yugurib kirdi va o‘ylab o‘tirmay birinchi ko‘ziga tushgan to‘rdagi kichkina hujraga qarab yugurdi. Hujraning eshigi ichkariga qo‘porilib tushgandi, uni ko‘lmak va mosliq hidi tutgandi. Bulutlar ostidan sekin sirg‘alib chiqayotgan xira oy nuri tushib turgan derazasida kattakon qush qafasi osig‘liq turar, bolalar o‘ynab solib ketgan bo‘lsa kerak, qafasda oyoqlari osmondan kelib, qafasning panjarasini tishlagancha xiyla yirik kalamush o‘lib yotardi – mosliq hidi qafasdan chiqayotgandi. Ta’qibchilar qulagan qo‘rg‘onga o‘xshash hovliga yugurib tushishganda u endi taqdirga tan berganday, hujraning qorong‘u qismiga chekindi, chekinarkan, hamisha ilon solib qo‘yishgan bo‘lmasin tag‘in, deb xavfsiraydigan yuragi urayotibdimi, yo‘qmi bilolmadi, balki umuman yurakning o‘zi qolmagandir? U kalamushga qararkan, “hatto kalamush ham menga qaraganda mazmunliroq o‘lim topibdi”, deb o‘yladi va xalqobga cho‘kka tusharkan, “Hayot qafasdan ham torroq” degan gap xayolidan lip etib o‘tdi.
— Chamamda, shu hujraga kirdi, — dedi hujra oldiga kelgan izquvar.
— Menga ham shunday tuyuldi, — dedi sherigi.
Ular hujra eshigi oldida biroz gaplashib turishdi, so‘ng barvastasi eshikni gavdasi bilan to‘sib ichkariga sal egilib kirdi. Sherigi eshik oldida qoldi. Barvasta nimagadir qoqilib, xalqobga yiqilib tushdi,u turarkan, juda yomon so‘kindi, cho‘ntagidan qo‘l chirog‘i olib, hujrani ko‘zdan kechirdi.
— Nima gap, — dedi sherigi eshikdan bosh suqib. Agar uning shlyapasi va erkakcha kiyimi bo‘lmasa, ovoziga qarab xotin kishi deb o‘ylash mumkin edi.
— Hozir, — dedi barvasta xirillab va nimanidir tappa bosdi.
— Yordamga boraymi, — dedi sherigi olazarak bo‘lib, ichkariga yana bo‘y cho‘zib qararkan.
Unga javoban barvasta qo‘ltig‘ida ichkaridan nimadir ko‘tarib chiqdi.
— Nima bu, — so‘radi tovushi xotinchalishi.
— Qo‘zichoq, -dedi barvasta, — Biz adashibmiz. Bu yerda hech zog‘ yo‘q. Aftidan, bu qo‘zichoq adashib kirib qolganga o‘xshaydi.
U nimjongina, qo‘rquvdan dildirab turgan qo‘zichoqni qo‘ltiqlab tashqariga chiqdi. Sherigi hassasi bilan qo‘zichoqning kichkina endi ko‘zga tashlanayotgan dumbasini turtib qo‘ydi.
Ikkalasi qo‘zichoqni qo‘ltiqlagancha hovlidan chiqdilar. Bulut tarqab, tunni oyning yog‘dusi yoritib yuborgandi; ko‘chadan yomg‘ir va yer hidi kelar, endi ularga ko‘nikkan qo‘zichoq esa barvastaning barmog‘ini ochiqib so‘rardi.
-Och qolibdi, ustiga-ustak xalqobga yotib, hamma yog‘ini ho‘l qilibdi, — dedi barvasta, ammo ajoyib qo‘zichoq ekan, bizga darrov elakishib qoldi.
-Ha, yuvosh ekan, — shunday deb sherigi qo‘zichoqning boshini silab qo‘ydi. – Terisi juda noyobidan, shekilli, yaltirashini qara. Uni o‘zim parvarish qilaman.
Qo‘zichoq o‘zaro suhbatni tushungandek, ko‘zlarini tantiqlik bilan yumib oldi; har-har damda u ko‘zlarini cho‘chib ochar, lekin hech qanday xavf yo‘qligini sezgach, yana barvastaning barmog‘ini ochiqib so‘rardi.

Tamom