Ижод илоҳиётга дахлдорликдир; ижод илоҳиёт эшикларини қоқишдир. Шу сабабли инсоният ушбу илоҳиёт бонгларини эшитиш учун санъатга ҳамиша эҳтиёж сезаверади. Ижод буюкликка, қудратга, гўзалликка тақлид қилишдир. Одам ҳатто дўзахий жамиятда ҳам зулмат қоплаган кўнглининг бир четида буюкликка, гўзалликка эҳтиёж сезади: ана шу эҳтиёж уни саньатга бошлаб келаверади. Инсон воқелик олдида ёки воқелик қиёфасидаги кўлам олдида жуда кичкина, ожиз. Воқеликнинг забардастлиги одамни қисматнинг қули қилиб қўяди – ижод эса ана шу қулликка исёндир.

ИЖОД ИЛОҲИЁТГА ДАХЛДОРЛИКДИР
Таниқли ёзувчи Назар Эшонқул билан суҳбат
Суҳбатдош: Холли Норбой

Назар Эшонқул 1962 йил 15 июнда Қашқадарё вилояти Қамаши туманидаги Терсота кишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1986). Дастлабки асари — «Уруш одамлари» 1988 йилида нашр этилган. Шундан сўнг ёзувчининг «Момо кўшиқ», «Маймун етаклаган одам», «Шамолни тутиб бўлмайди», «Момо қўшиқ» ўпламлари, «Гўрўғли» романи ва бошқа асарлари нашр этилган.  Хуан Карлос Онеттининг «Ҳикоялар ва қиссалар»ини,  Антон Чеховнинг «Болохонали уй» ҳикоясини, Албер Камюнинг фалсафий эсселарини ва бошқа кўплаб дунё адабиёти намуналарини ўзбек тилига таржима қилган.

Холли Норбой: Назар ака, руҳият тарихи бўлмиш адабиёт ҳақида сўз очишдан олдин япон адиби Акутагаванинг: «Инсоният ҳаёти Бодлернинг бир сатрига ҳам арзимайди»,– деган сўзларига қандай қарашингизни билмоқчи эдим.

Назар Эшонқул: Акутагаванинг гапи сўз қаршисидаги ҳайратдан туғилган. Бодлер эса сўзнинг қудратини янги поғонага кўтарган шоир эди. Унинг ҳар бир шеърида исён – қалбнинг, руҳнинг, мусибатли юракнинг исёни сезилиб туради. Бодлергача бўлган шеъриятда ижтимоий муносабатларга, тартибларга исён қилинарди. Бодлер инсоннинг моҳиятига, унинг ибтидосига исён қилди. «Исён инсон моҳиятидадир» деган экзистенциялча фалсафа асли Бодлердан бошланган; унинг қарашларига кўра, инсоннинг ўзи ҳар қандай фалсафанинг, диннинг манбаидир. Бодлер шеърларини ўқиган одам инсониятнинг бўйнидаги жуда катта масъулият бўйинтуруғини аниқ ҳис этади, шу лаҳзада ўқувчига ўзи муҳим деб ҳисоблаб келган ташвишу икир-чикирлар арзимас нарсага айланади. Бодлер шеърияти ижод – исённинг ёрқин наьмунасидир. Ижод Бодлер назарида инкордир. У ҳамма нарсани инкор қилди. Бодлер инкордан дунё яратди. Сўз одамни маст этади. Акутагаванинг гапи ана шу «мастоналик» кайфиятидир. Буни Шарқда жунун деб ҳам аташади.

Х.Норбой: Санъат, хусусан, адабиёт ҳозир сиз айтганингиздай жунун дунёси. Айтинг-чи, инсонда ана шу дунёга бўлган соғинч ёки эҳтиёжнинг пайдо бўлишига бош сабаб нима деб ўйлайсиз?

Н. Эшонқул: Ҳали инсон қалбида гўзалликка бўлган интилиш сўнмаган экан, у санъатга ҳамиша эҳтиёж сезаверади. Фақат итлар ёки ҳайвонларгина санъатни тушунмайди, унга эҳтиёж сезмайди. Одам ҳамиша ўзидан мукаммалроқ нарсага интилади. Санъат эса ҳозирча инсонга қараганда мукаммалроқ, унга эҳтиёж сезиш ана шу мукаммалликка интилиш дегани. Агар сиз айтаётган «жунун» хаёл маъносида бўлса, тўғри, адабиёт хаёлот дунёси. Қурувчи ғиштдан уй қуради, ёзувчи хаёлдан дунё яратади. Дард, оғриқ, мусибат, изтироб, билим ана шу хаёлнинг мустаҳкам тиргаклари. Улардан биронтасини суғуриб олсангиз, адабиёт ағдарилиб тушади. Истеьдод ҳам асли хаёл билан ҳаётни омихталаштириш, бир-бирига яқинлаштириш ва бу иккисидан янги дунё ярата олиш маҳоратидир.

«Ҳаётий асар», «ҳаёт каби табиий» деган баҳолар санъатнинг ўрнини, мавқеини пасайтириб қўяди. Санъат асари қуруқ ҳаёт инъикоси эмас. Агар у фақат ҳаёт иньикоси бўлганда бу қадар жозибали бўлмасди. Саньаткор учун ҳаёт ҳайкалторош танлаган тошга ўхшайди. Ҳайкал фақат тошми? Унга қараб туриб ҳатто унинг тошлигини ҳам унутасиз: тошдан эмас, аксинча, ҳайкалтарош тошга ўйган хаёлдан, хаёлий дунёдан ҳайратланасиз. ҳаётий воқелик ҳам адиб учун худди шундай тош вазифасини ўтайди. Тошга ўзининг хаёлий дунёсини – кўз олдимиздаги воқелик тимсолини ўйган ва яратган ҳайкалтарошнинг тошни тарашлаётган пайтдаги «жунуний» кайфияти унинг яратувчи илоҳиётга дахлдор эканини кўрсатади. Ижод илоҳиётга дахлдорликдир; ижод илоҳиёт эшикларини қоқишдир. Шу сабабли инсоният ушбу илоҳиёт бонгларини эшитиш учун санъатга ҳамиша эҳтиёж сезаверади. Ижод буюкликка, қудратга, гўзалликка тақлид қилишдир. Одам ҳатто дўзахий жамиятда ҳам зулмат қоплаган кўнглининг бир четида буюкликка, гўзалликка эҳтиёж сезади: ана шу эҳтиёж уни саньатга бошлаб келаверади.

Инсон воқелик олдида ёки воқелик қиёфасидаги кўлам олдида жуда кичкина, ожиз. Воқеликнинг забардастлиги одамни қисматнинг қули қилиб қўяди – ижод эса ана шу қулликка исёндир.

Х. Норбой: Мифлар инсоният тафаккурининг илк бадиий мевалари деймиз. Мифологик тафаккур оламни идрок қилишда, инсон «мени»ни ҳиссий билишда қандай ўрин тутади?

Н.Эшонқул: Ўша сиз айтаётган мифлар – инсоният тафаккурининг илк бадиий мевалари инсонни ижод қилишга ўргатди: оламни рамзлар, тимсоллар орқали тасаввур қилиш бу ижоднинг бошланиши эди. Инсон табиати ташқи оламни рамзлар орқали қабул қилишга мослашган. Ҳар қандай ходисанинг ўзини эмас, одам ҳиссиёти унинг рамзини қабул қилади. Мифлар яратилган даврда шуурий идрок биринчи ўринда эди ва уларнинг тили ҳам рамзлар тили бўлиб қолди. Бироқ инсоният тараққиёти ақлий идрокни биринчи ўринга олиб чиқди, шуурий, ҳиссий идрок онг ости ҳисларига айланди. Фрейд ижодкорлик – айнан ақлий идрокда эмас, дастлаб ҳиссий, шуурий идрокда пайдо бўлади, шоирлик ҳиссий идрокнинг онг юзига қалқиб чиқишидир деб тушунтиради. Шу маьнода Фрейд ҳам, Юнг, Хайдегер, Фромм ҳам инсон «мен»и мифлар яратилган даврдаги «мен»дан фарқ қилмайди дейишади. Инсоният цивилизацияси ақлий билимлар ҳосиласи, ижодкорлик ҳиссий, шуурий идрок, рамзли идрок ҳосиласидир.

Фрейдга кўра, ижодкорлик инсонинг ўз ички овозини тинглаб олишидир. Биз мисол учун ёмғирга, қорга ёки йўл ёқасидаги гулга эьтибор бермай, ақлий идрокка бўйсуниб, ақлимизга хос ҳаракатлар билан ўтиб кетамиз. Бироқ биздаги ҳиссий идрок ёмғирни ҳам, қорни ҳам, гулни ҳам «сурат»га олиб қолади. Ана шу рамзлар инсондаги руҳий маром бузилган пайтда ёки ақлий идрок тин олганда юзага қалқиб чиқади. Ўша қалқиш, инсон ҳиссий идрок рамзлари оғушида қолиш ижодкорликдир. Буни бизда илҳом дейишади. Илҳом одамнинг ташқарисидамас, ичкарисида. Илҳом ҳиссий кечинмаларнинг жунбушга келиши ва бутун идрокни чулғашидир. Ана шундай пайтда ўлмас рамзларга қурилган ўлмас сатрлар туғилади. Чунки айнан шу ҳолатдагина инсон миф яратган даврдагидек атрофни тимсоллар орқали қабул қилади. Фрейд ва фрейдчилар, умуман, психоаналитик мактаб бизга шундай деб ўргатади.

Мен ҳозир Фрейд ёки фрейдчиларни муҳокама қилмоқчи эмасман. Лекин улар ХХ аср тафаккурида кескин бурилиш ясадилар. Психоаналитик мактаб туфайли мифга, рамзларга янгича қараш бошланди. Кафка, Т.Манн, Жойс ижоди бевосита шу мактаб билан боғлиқ. Мифлар халқ руҳиятининг рамзлари.Агар биз шу рамзларни шарҳлай олсак, халқнинг «мен»и томон улкан сўқмоқ очган бўламиз. Мен фақат битта мисол келтириб ўтмоқчиман: «Алпомиш» достонида ғоз образи бор. Алпомиш зиндонда ётганда ғоз келиб қўнади, уни Алпомиш даволаб тириклик хабарини қўғиротга етказиш учун учириб юборади. Ғоз учиб ўтганда Шакаман овчи отаман деб отолмай, тузалмас касалга йўлиқади. Энди фақат ғозни отсагина тузалиши мумкин. Қўнғиротга учиб бораётган ғозни кўриб, Шакаман овчи яна ёй ўқталади: онаси эса ўғлим ғозни отиб қўймасин деб, уни учириб юборади. Шакаман овчи тузалмас касалга мубтало бўлганча қолаверади. Усмон Азим ўзининг «Ғоз» ҳикоясида шу рамзни ижодий давом эттиради. Ўғлининг касалини тузатиш учун ҳар нарсага тайёр онани тангри ғозга айлантиради ва Шакаман овчи ғозни отиб, касалдан тузалади. Онанинг ғозга айланиш рамзи бу шунчаки чўпчакмас.Туркий халқлар мифологиясида ғоз оналик рамзи. Бир асотирда ер юзи ғознинг тухумидан, бошқасида тумшуғидаги лойдан пайдо бўлган дейилади. Қадимда шомонларнинг ғоз маросими ҳам бўлган. «Авесто»даги муқаддас ваҳийни келтирган Фаришта ҳам ғоз эди. Ғозга боғлиқ қўшиқлар, маросимлар ҳозиргача сақланиб қолган. Демак, Алпомишнинг тириклик хабарини келтираётган ғоз ҳам илоҳий хабарчи – илоҳий ғоздир. Шакаман овчи айнан шу илоҳийликни – онасини отиб касалдан тузалади. Бу манқурт образининг «Алпомиш» достонидаги бир кўриниши. Бундай рамзлар кўп, саноқсиз. Биз мифлардаги рамзларни ижодий шарҳлай олсаккина халқ тафаккурининг қудратли «мен»ига дуч келамиз, қудратли «мен»ни кашф қиламиз. Мифлар – инсонни кашф қилишнинг, инсон руҳига, уммонига киришнинг бир воситаси. ҳар қандай мифда халқ ўтмиши, дунёқараши, шахси «мен»и яширинган. «Мен»и йўқ одам гарчи у улкан ижодкор бўлса ҳам шахс бўлолмайди.

Мен узоқ кузатган нарса шуки, бугунги шоирларнинг шеъри билан унинг шахси бир-бирига мос келмаслиги бизнинг айнан «мен»ни билишга интилишимиз йўқлиги оқибати деб ўйлайман. Шахс ақлий идрок маҳсули, ижод эса онг ости кечинмалари маҳсули. Бизда жаҳон адабиёти даражасидаги шоирлар кўп, бироқ ижоди каби шахси ҳам улкан шахслар йўқ. Бу биз шахс тушунчасини, яъни ички «мен» тушунчасини таҳлил қилмаганимиз оқибати бўлса керак. Шахсни шакллантириш ҳам аслида илм, аслида ижоддир. Ҳар бир адабиётнинг ўз «мен»и бор. «Мен»сиз адабиёт эшкаксиз кемага ўхшайди.

Х.Норбой: Назар ака, ҳозир сизнинг сўзларинингиздан шу нарса англашилаяптики, сўз саньатининг асосий тили рамздир ва рамзлар аслида ҳаёлотнинг шартли ифодаси. Шундай экан, унда адабиётнинг илоҳий кучи нимада?

Н.Эшонқул: Шу вақтгача ўтган жами оқимлар рамзга бўлган муносабатларга қараб фарқланади. Рамз хаёлнинг ва ҳаётнинг шартли -ифодасидир. Адабиётнинг илоҳий кучи, қудрати шу рамзларнинг қай тариқа ифода этилганига боғлиқ. Яьни рамзлар инсоннинг тасаввур ҳудудини, гўзалликка эҳтиёжини қондира оладими, йўқми? Инсоннинг гўзалликка бўлган эҳтиёжини фақат илоҳий нарсалар қондира билади. Рамзларга зуҳр этилган гўзаллик илоҳийдир. Навоийдаги рамзларни, ўхшатишларни ўқисангиз адабиётнинг илоҳий куч эканини ҳис этасиз. Шарқу Ғарбдаги шоиру адиблар рамзлардан қай тариқа фойдалана билишига қараб адабиёт шоҳсупасидан жой олганлар.
Наср ҳам, назм ҳам асли рамз, метафора, воқеликнинг тимсолидир. Воқеликнинг айнан ўзи гўзалмас, унинг тимсоли гўзал. Юқорида айтганимиздек, тошмас, тошга йўнилган хаёл гўзал. Адабиётнинг илоҳий кучи ана шу хаёлни ярата олишда кўринади. Ижод яратишдир. Яратиш эса илоҳиётга дахлдорликдир. Яратиш завқи барча завқдан, яратиш азоби барча азобдан юксакроқ. Гўзаллик яратиш эса илоҳиётни ҳис этиш, илоҳиётни тушуниш, илоҳиётни шарҳлашдир. Адабиётнинг илоҳий қудрати гўзаллик яратаётганда кўринади. Гўзаллик эса мубталолик демак. Сўзга мубталолик барча мубталоликдан юксакроқ ва гўзалроқдир.

Х. Норбой: Мен адабиёт ёлғиз умуминсоний оқимга мансуб деган фикр тарафдориман. Баъзида турли оқимлар ана шу улкан оқимда миллий характерни, яъни умумийликдаги хусусийликни кўрсатиб бериш воситаси эмасми деб ўйлаб қоламан. Адабиётнинг умумий ва хусусий қирраларини ҳикоячилик мисолида муқояса қилиш имкони борми?

Н.Эшонқул: Адабиётда мен учун истеъдодлар ва истеъдодсизлар бор. қолган барча нарса ана шу икки нуқта атрофида айланади. Истеьдодли ёзувчилар ўта миллийликни ҳам умуминсоний даражага олиб чиқа билади. Истеъдод учун миллийлик умуминсонийлик касб этувчи восита. Унинг ута миллий асари ҳам умуминсонийдир. Истеъдодсиз учун эса ё миллийлик ёки умуминсонийлик ўзининг истеъдодсизлигини яширувчи пистирма. Улар ё у, ё бу нуқтада туриб ўзини ҳимоя қилаверади. Шу туфайли, менимча, адабиёт миллий ёки умуминсонийлигига қараб белгиланмайди, уни истеьдодлар белгилайди. Мен учун ўта миллий асар бўлган Мурод Муҳаммад Дўст қаламига мансуб «Дашту далаларда» ҳикояси ҳам, Фолькнернинг «Уош»и ҳам бирдек қадрли. Уларда на хусусийликни, на умумийликни кўраман; бу ҳикоялар истеъдод маҳсули бўлгани учун жозибалидир. Миллийлик чегарамас, аксинча, чегарасизлик, бепаёнлик ва сўзга зуҳр этилган миллатпарварликдир.

Х.Норбой: Жамият ичида туриб уни холис кузатиш имкони йўқ деган фикрга қўшиласизми? Даврнинг, жамиятнинг ғоялари билан озиқланган ижод деклоративликдан қандай халос бўлиши мумкин? Мумкин бўлса, янгиловчи руҳни адабиёт қаердан олади?

Н.Эшонқул: Жамият қай томондан кузатилмасин, агар у ерда истеъдод бўлмас экан, адабиёт бўлмайди. Адабиётни истеъдод белгилайди. Истеъдодга эса ўргатиш керакмас, унинг ўзи деклоративликдан ҳам, миллий биқиқдан ҳам халос бўлиш йўлини ўзи топади. Адабиёт янгиловчи руҳни истеьдоддан олади.

Х.Норбой: Нитше таьбирича, ҳиссиёт ва сезгилари заиф одамни тарих эзиб ташлайди. Шу маънода адабиёт жуда катта қурбонлик талаб қилади. Бу ҳолатни ҳар бир улкан сўз санъаткори қисматида кўзатиш мумкин. Ижоддаги профессионлик ҳақида ҳам бироз тўхталиб ўтсангиз. Адабиётнинг савиясини айнан шу нарса кўпроқ белгиламайдими?

Н.Эшонқул: Нитшенинг бу гапи ҳазрат Алишер Навоийнинг: «Керак шер оллида ҳам шери жанги, агар шер ўлмаса, бори паланги», – деган ўгитини ёдимга солади. Ўз даврида катта шоир бўлмиш ижодкорлар адабиётни янги куч, янги анъана ила бойитиш билан бир қаторда адабиёт учун катта йўқотишлар ҳам қилишади: уларнинг изидан эргашган тузуккина истеъдод эгалари адабиётда бадар кетадилар. Қуёш чиққач юлдузлар сўнгани каби катта истеъдод кичик истеъдод эгаларини «янчиб» ташлайди. Бу табиат қонуни. Бизда истеъдодлар етарли, бироқ, барибир профессионаллар кам. Бизда ёзувчиликни, шоирликни буткул ўзига қисмат қилган ва шусиз яшолмайдиган шоир, ёзувчи йўқ ҳисоби. Биз бўш пайтлари ёзамиз.ўзимиздан ортганда ёзамиз. Хемингуэй эса энди ёзолмайман, энди ҳаёт менга қоронғу деб ўзини ўзи отганди. Мен ҳудкушликни тарғиб қилмоқчи эмасман. Мен сўзга муҳаббат Хемингуэй тақдирида қандай бўлганини айтяпман; бу асли ҳақиқий профессионаллик эди. У сўзга хиёнат қилишни истамади. Зеро, сўз илоҳий. Унга хиёнат ўлмайди. Сўзни қулга айлантириб, уни мардикор қилиб бўлмайди. Сўз ижодкорга мансаб ёки мартаба келтирувчи восита эмас. Сўзни ёлғонга хизмат қилдириб бўлмайди. Мен профессионалликни шундай тушунаман. Сўзни муқаддас деб билиш ва шунга яраша ёзиш профессионалликдир.

Х.Норбой: Жаҳон адабиёти янгиликлари ва миллий анъана ўртасидаги боғланиш нималардан иборат бўлмоғи лозим? Четдан таъсирланиш жараёни ижодингизда қандай кечган? Умуман «бошқача ёзиш» тақлидми ёки юз бериши муқаррар ҳодисами?

Н.Эшонқул: Адабиёт ҳеч қачон якка ҳолда тараққий этган эмас. Жаҳон адабиёти дунёдаги юзлаб халқларнинг адабиёти, шу жумладан, бизнинг ҳам. У бизга бегона адабиёт эмас. Шунинг учун жаҳон адабиёти тушунчасига чўчиб, хавотирланиб қараш ноўрин. Анъаналар адабиётдан адабиётга табиий равишда ўтади. Кимда нимага эҳтиёж бўлса ўшани олади. Мен ҳам ўз эҳтиёжимга яраша олганман. Ҳатто баьзи ҳикояларимда атайлаб билдириб олганман. Кимга керак бўлса, биздан олади. Мен таьсирни жуда оддий тушунаман, шу сабабли чўчимайман. «Бошқача ёзиш» агар ўзига хос ёзиш бўлса, бу муқаррар ҳодиса. Агар у чираниш, олифтагарчилик бўлса, у ҳеч нарса, ҳатто тақлид ҳаммас. Тақлид ҳам тақлид қилинаётган нарсага мос бўлиши керак. Акс ҳолда, у карнай бўламан деб чиранган сурнайнинг ҳолига тушади. Гап тақлид ёки таъсирдамас: гап истеьдодда. Ёзилган асарда истеъдод сезиладими, йўқми? Агар сезилса, хавотир ноўрин. У барибир таъсир даражасини ёриб чиқади.

Х.Норбой: Адабиётшунос олимларимиз сизнинг ижодингиз ҳақида гапирганда Ғарб адабиётининг таъсири ҳақида кўп гапиришади. Менимча эса, сизнинг ижодингизда, энг аввало, Шарқ адабиётининг, жумладан, турк мифологиясининг таьсири яққол сезилиб туради.

Н.Эшонқул: Юқорида айтганимдек, гап қайси адабиётдан таъсирланишдамас, гап қандай асар ярата олишда. Қолаверса, ижодкор учун Шарқ ва Ғарб адабиёти деган тушунчалар ўта нисбий. Унинг ўртасига Хитой девори ўрнатиб бўлмайди. Агар шундай бўлганда эди, у адабиёт бўлмасди. Лекин Ғарб адабиётини яхши ўрганган ижодкор бу адабиётга турк асотирлари нечоғлик кучли таъсир этганини тезда илғаб олади. Туркий халқлар асотир ва эпосининг таъсир кўлами шу даражада кенгки, биз ҳатто буни тасаввур ҳам қилолмаймиз. Агар ана шу меросимизни яхши ўзлаштиролсак, Ғарб адабиёти нимадан «озиқлангани»ни ҳам, чинакам маънодаги адабиёт ўзи нима эканини ҳам тезда тушуниб етамиз.

Х.Норбой: ҳақиқий ижодкорга қисмат ёлғиз ёзиш имконини берган. Демак, ижод – қисмат битиги. Буни бошқаларнинг, аниқроғи, китобхоннинг шарҳлаши санъат ва санъаткор учун қандай аҳамият касб этади? Китобхон олишга маҳкум харидорми ёки ундан олмаслик ҳуқуқи борми? Бор бўлса, унга мазкур ҳуқуқни ким беради? Унинг ўзими, танқидчими, асарми? Ёзувчи, танқидчи ва китобхон муносабатлари ҳақида фикрларингиз билан ўртоқлашсангиз.

Н.Эшонқул: Аввало, қайси китобхонга деган масалани аниқлаштирайлик. Оммагами? Қайси даврда бўлмасин, бадиий воқеа сифатида тан олинган шоҳасарларнинг биронтасини ҳам, омма тушунмаган. Уни адабиётнинг қадрига етадиганлар, оз-моз заковати бор одамлар қадрлайди ва эртанги кун маданиятини ҳам бадиий тафаккурини ҳам ана шу заковат соҳиблари белгилайди. Мисол учун, ХХ аср жаҳон адабиётининг етук асарларини олайлик. Кафка оммавий ёзувчимас, уни ҳатто кўпчилик европаликлар билишмайди ҳам. Бироқ унинг ижоди ХХ аср адабиёти, маданиятининг бир қисми сифатида қадрланади. Ана шу тарзда шундай ёзувчи, танқидчи, китобхон муносабатлари пайдо бўлади. Ҳамма учун тушунарли, ҳамма учун ёқимли қилиб ёзиш осон, бироқ адабиёт учун, тафаккур учун ёзиш қийин.
Х.Норбой: Мен эзгулик ҳамиша ташвиқот қилинишга муҳтож деб ҳисоблайман, негаки ёвузликнинг қўли жуда узун. Лекин адабиёт ташвиқот қуролимас. Сизнингча, адабий ҳақиқат ҳаёт ҳақиқатига тенг бўлиши шартми? Адабиётнинг бузғунчилик ва покловчи кучлари ўртасига чегара қўйиб бўладими?

Н.Эшонқул: Фикримча, эзгулик ташвиқ қилиниши шарт бўлган фазилат. Айниқса, ёвузлик юзига эзгулик ниқобини кийган бизнинг ХХ асрда. Ҳоҳлаган таълимотни олинг; улар инсон номидан, эзгулик номидан иш кўрди. Агар шу таълимотлар ростдан ҳам эзгуликка хизмат қилганда, ҳозир ер юзи жаннатга айланган бўлур эди. Айниқса, инсониятнинг кейинги тарихида эзгуликни ёвузликдан ажратиб олиш қийин бўлди. Чунки ёвузлик ҳам эзгулик фойдаланаётган тилдан, сўздан фойдаланадики, у ҳам эзгулик ҳақида тинмай жавраб турди. Унинг юзига қараб ажратиб олиш қийин. Фарқ моҳиятда. Адабиёт ана шу моҳиятни очади, моҳиятни кўрсатади. Моҳиятни очаётганда адабиёт барибир ташвиқотчига айланади. У инсон руҳининг ташвиқотчиси. Бироқ унга ташвиқот қуроли деб эмас, ташвиқот манбаи деб қараш керак. Истеъдод маҳсули бўлмиш асар ёвузликка хизмат қилолмайди, чунки истеъдод ёвузликдан туғилган изтиробдан ўсиб чиқади. Истеъдод – оғриқ ва мусибатни шаклга туширишдир. У эзгуликка иштиёқдан пайдо бўлади. Ҳар бир истеъдодли асар ёвузликка қарши исёндир. Исён сўнса, истеъдод ҳам сўнади. Бироқ исён қуллар исёни каби тартибларгамас, инсон моҳиятига муносабатдан туғилган исёндир. Исён кўз олдингиздаги дунёга ўчма-ўч янги дунё ижод қилиш. Кафка ўз асарлари билан исён қилди; у моҳиятга қараб гапирди, моҳиятни кўрсатиб гапирди. Шу сабабли Кафка ижоди энг катта исёндир. «Жараён» ҳам «Қўрғон» ҳам исён. Чунки улар истеъдод маҳсули. Ёзувчи замондошларига қарата сўз айтаркан, сўз ёзувчининг исёнидир. Бошқача айтсак, ижод бу исёндир. Чунки исён каби ижод ҳам бир дунёни бошқача дунё билан «алмаштиради». Кичкина бадиий олам яратган истеъдод бани борлиқни яратган парвардигор қудратини яққолроқ ҳис этади. Парвардигор қудратини ҳис этиш эзгулик ташвиқотининг бошланишидир.

Х.Норбой: Бугунги ўзбек насрининг аҳволини бўрон бошланишидан олдин ҳукм сурадиган табиий жим-житлик десак адашмаймизми? Насримиз ҳақидаги фикрларингиз билан ўртоқлашсангиз.

Н.Эшонқул: Йўқ. Мен бўрон кутаётганим йўқ. Мен узоқ давом этадиган жимликни кутяпман. Балким бу жимликни ХХI асрнинг ўн йилликлари бузар? Ҳозир эса Шодиқул Ҳамро, Хайруллонинг насри кўнгилга бироз таскин беради. Бироқ, назаримда, умумий шавқдан, ялпи уйғонишдан, ялпи насрий тўлқиндан дарак берувчи гулдиракни эшитаётганим йўқ. Аксинча, адабиёт майдони бўшаб қолиб, уч-тўртта ўйинчи ўз билганича тўп суриб юргандек таассурот қолдиради.

Х.Норбой: Хулио Кортасар ҳам ўзоқ вақт китоб чиқаришга шошилмаган. Назар Эшонқул бу борада ҳам «тақлид» қиляптими ёки бунинг бошқа сабаблари борми?

Н.Эшонқул: Кортасарга ҳам китобингни чиқаришга ҳомий топиб кел ёки шунча нусха сотилишига кафолат қоғози келтир дейишганда, у умр бўйи, эҳтимол, китоб чиқармаган бўларди. Мен «тақлид» қилаётганим йўқ, бирон олийҳиммат «ҳомий» кутаяпман. Ким билади, балки Кортасар ҳам «ҳомий» тополмагани учун узоқ йиллар китоб чиқаролмагандир? Баъзан хаёлга детектив нарсалар ёки кўп қисмли олди-қочди видеофильм сценарийсини ёзсамми деган ўй ҳам келади. Хар қалай, одамлар ўзининг тириклигини исботлаб беролмаган одам ҳақидаги хаёлий гаплардан кўра ким кимни ўлдиргани-ю, қандай қилиб ўғирлик содир бўлгани ҳақидаги воқеаларга кўпроқ эҳтиёж сезмоқда; бундай асарларнинг бозори ҳам чаққон. Бироқ, ижодкор ҳеч қачон вазиятга қараб иш тутмаслиги керак. Ёзилаётган асар, агар у чинакам асар бўлса, бозор учун ҳам, оломон ва омма учун ҳам ёзилмайди.

Х.Норбой: Ўзбекистонда кечаётган миллий тикланиш жараёнларига фикрингиз қандай? Одамлар бу жараёнларга қандай кириб боряптилар, қандай қараяптилар?
Н.Эшонқул: Бир пайтлар зиёлиларимиздан бири исмини айтмасанг, бу одамлар уйғонмайди деб нолиганди. Бугун, минг қатла шукр, ўтмишдан ҳозирга қадар сочилиб кетган исмларимиз – миллатимизнинг исми ҳарфма-ҳарф тикланяпти. Исм тиклангач халқнинг номини айтиб чақириш ва уни турғизиш, ҳаракатга келтириш осон бўлади. Биз бугун ўз исмларимизни топиш сари боряпмиз; ўз исмимизни дунё харитасига, тарихига, маданиятига, тафаккурига мангуга рақам этиб қўйиш сари бораяпмиз. Менимча, асли миллий тикланиш мана шу.

Х. Норбой: «Миллий тикланиш»га тилакларингиз.

Н.Эшонқул: Миллатнинг исмини топиб беришда ва уни муқаддас туғ каби кўтаришдек шарафли ишда газетангизга мувафаққият тилайман.

Манба: «Миллий тикланиш газетаси

IJOD ILOHIYOTGA DAXLDORLIKDIR
Taniqli yozuvchi Nazar Eshonqul bilan suhbat
Suhbatdosh: Xolli Norboy

Nazar Eshonqul 1962 yil 15 iyunda Qashqadaryo viloyati Qamashi tumanidagi Tersota kishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1986). Dastlabki asari — «Urush odamlari» 1988 yilida nashr etilgan. Shundan so’ng yozuvchining «Momo ko’shiq», «Maymun yetaklagan odam», «Shamolni tutib bo’lmaydi», «Momo qo’shiq» o’plamlari, «Go’ro’g’li» romani va boshqa asarlari nashr etilgan. Xuan Karlos Onettining «Hikoyalar va qissalar»ini,  Anton Chexovning «Boloxonali uy» hikoyasini, Alber Kamyuning falsafiy esselarini va boshqa ko’plab dunyo adabiyoti namunalarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.

Xolli Norboy: Nazar aka, ruhiyat tarixi bo’lmish adabiyot haqida so’z ochishdan oldin yapon adibi Akutagavaning: «Insoniyat hayoti Bodlerning bir satriga ham arzimaydi»,– degan so’zlariga qanday qarashingizni bilmoqchi edim.

Nazar Eshonqul: Akutagavaning gapi so’z qarshisidagi hayratdan tug’ilgan. Bodler esa so’zning qudratini yangi pog’onaga ko’targan shoir edi. Uning har bir she’rida isyon – qalbning, ruhning, musibatli yurakning isyoni sezilib turadi. Bodlergacha bo’lgan she’riyatda ijtimoiy munosabatlarga, tartiblarga isyon qilinardi. Bodler insonning mohiyatiga, uning ibtidosiga isyon qildi. «Isyon inson mohiyatidadir» degan ekzistentsiyalcha falsafa asli Bodlerdan boshlangan; uning qarashlariga ko’ra, insonning o’zi har qanday falsafaning, dinning manbaidir. Bodler she’rlarini o’qigan odam insoniyatning bo’ynidagi juda katta mas’uliyat bo’yinturug’ini aniq his etadi, shu lahzada o’quvchiga o’zi muhim deb hisoblab kelgan tashvishu ikir-chikirlar arzimas narsaga aylanadi. Bodler she’riyati ijod – isyonning yorqin na`munasidir. Ijod Bodler nazarida inkordir. U hamma narsani inkor qildi. Bodler inkordan dunyo yaratdi. So’z odamni mast etadi. Akutagavaning gapi ana shu «mastonalik» kayfiyatidir. Buni Sharqda junun deb ham atashadi.

X.Norboy: San’at, xususan, adabiyot hozir siz aytganingizday junun dunyosi. Ayting-chi, insonda ana shu dunyoga bo’lgan sog’inch yoki ehtiyojning paydo bo’lishiga bosh sabab nima deb o’ylaysiz?

N. Eshonqul: Hali inson qalbida go’zallikka bo’lgan intilish so’nmagan ekan, u san’atga hamisha ehtiyoj sezaveradi. Faqat itlar yoki hayvonlargina san’atni tushunmaydi, unga ehtiyoj sezmaydi. Odam hamisha o’zidan mukammalroq narsaga intiladi. San’at esa hozircha insonga qaraganda mukammalroq, unga ehtiyoj sezish ana shu mukammallikka intilish degani. Agar siz aytayotgan «junun» xayol ma’nosida bo’lsa, to’g’ri, adabiyot xayolot dunyosi. Quruvchi g’ishtdan uy quradi, yozuvchi xayoldan dunyo yaratadi. Dard, og’riq, musibat, iztirob, bilim ana shu xayolning mustahkam tirgaklari. Ulardan birontasini sug’urib olsangiz, adabiyot ag’darilib tushadi. Iste`dod ham asli xayol bilan hayotni omixtalashtirish, bir-biriga yaqinlashtirish va bu ikkisidan yangi dunyo yarata olish mahoratidir.

«Hayotiy asar», «hayot kabi tabiiy» degan baholar san’atning o’rnini, mavqeini pasaytirib qo’yadi. San’at asari quruq hayot in’ikosi emas. Agar u faqat hayot in`ikosi bo’lganda bu qadar jozibali bo’lmasdi. San`atkor uchun hayot haykaltorosh tanlagan toshga o’xshaydi. Haykal faqat toshmi? Unga qarab turib hatto uning toshligini ham unutasiz: toshdan emas, aksincha, haykaltarosh toshga o’ygan xayoldan, xayoliy dunyodan hayratlanasiz. hayotiy voqelik ham adib uchun xuddi shunday tosh vazifasini o’taydi. Toshga o’zining xayoliy dunyosini – ko’z oldimizdagi voqelik timsolini o’ygan va yaratgan haykaltaroshning toshni tarashlayotgan paytdagi «jununiy» kayfiyati uning yaratuvchi ilohiyotga daxldor ekanini ko’rsatadi. Ijod ilohiyotga daxldorlikdir; ijod ilohiyot eshiklarini qoqishdir. Shu sababli insoniyat ushbu ilohiyot bonglarini eshitish uchun san’atga hamisha ehtiyoj sezaveradi. Ijod buyuklikka, qudratga, go’zallikka taqlid qilishdir. Odam hatto do’zaxiy jamiyatda ham zulmat qoplagan ko’nglining bir chetida buyuklikka, go’zallikka ehtiyoj sezadi: ana shu ehtiyoj uni san`atga boshlab kelaveradi.

Inson voqelik oldida yoki voqelik qiyofasidagi ko’lam oldida juda kichkina, ojiz. Voqelikning zabardastligi odamni qismatning quli qilib qo’yadi – ijod esa ana shu qullikka isyondir.

X. Norboy: Miflar insoniyat tafakkurining ilk badiiy mevalari deymiz. Mifologik tafakkur olamni idrok qilishda, inson «meni»ni hissiy bilishda qanday o’rin tutadi?

N.Eshonqul: O’sha siz aytayotgan miflar – insoniyat tafakkurining ilk badiiy mevalari insonni ijod qilishga o’rgatdi: olamni ramzlar, timsollar orqali tasavvur qilish bu ijodning boshlanishi edi. Inson tabiati tashqi olamni ramzlar orqali qabul qilishga moslashgan. Har qanday xodisaning o’zini emas, odam hissiyoti uning ramzini qabul qiladi. Miflar yaratilgan davrda shuuriy idrok birinchi o’rinda edi va ularning tili ham ramzlar tili bo’lib qoldi. Biroq insoniyat taraqqiyoti aqliy idrokni birinchi o’ringa olib chiqdi, shuuriy, hissiy idrok ong osti hislariga aylandi. Freyd ijodkorlik – aynan aqliy idrokda emas, dastlab hissiy, shuuriy idrokda paydo bo’ladi, shoirlik hissiy idrokning ong yuziga qalqib chiqishidir deb tushuntiradi. Shu ma`noda Freyd ham, Yung, Xaydeger, Fromm ham inson «men»i miflar yaratilgan davrdagi «men»dan farq qilmaydi deyishadi. Insoniyat sivilizatsiyasi aqliy bilimlar hosilasi, ijodkorlik hissiy, shuuriy idrok, ramzli idrok hosilasidir.

Freydga ko’ra, ijodkorlik insoning o’z ichki ovozini tinglab olishidir. Biz misol uchun yomg’irga, qorga yoki yo’l yoqasidagi gulga e`tibor bermay, aqliy idrokka bo’ysunib, aqlimizga xos harakatlar bilan o’tib ketamiz. Biroq bizdagi hissiy idrok yomg’irni ham, qorni ham, gulni ham «surat»ga olib qoladi. Ana shu ramzlar insondagi ruhiy marom buzilgan paytda yoki aqliy idrok tin olganda yuzaga qalqib chiqadi. O’sha qalqish, inson hissiy idrok ramzlari og’ushida qolish ijodkorlikdir. Buni bizda ilhom deyishadi. Ilhom odamning tashqarisidamas, ichkarisida. Ilhom hissiy kechinmalarning junbushga kelishi va butun idrokni chulg’ashidir. Ana shunday paytda o’lmas ramzlarga qurilgan o’lmas satrlar tug’iladi. Chunki aynan shu holatdagina inson mif yaratgan davrdagidek atrofni timsollar orqali qabul qiladi. Freyd va freydchilar, umuman, psixoanalitik maktab bizga shunday deb o’rgatadi.

Men hozir Freyd yoki freydchilarni muhokama qilmoqchi emasman. Lekin ular XX asr tafakkurida keskin burilish yasadilar. Psixoanalitik maktab tufayli mifga, ramzlarga yangicha qarash boshlandi. Kafka, T.Mann, Joys ijodi bevosita shu maktab bilan bog’liq. Miflar xalq ruhiyatining ramzlari.Agar biz shu ramzlarni sharhlay olsak, xalqning «men»i tomon ulkan so’qmoq ochgan bo’lamiz. Men faqat bitta misol keltirib o’tmoqchiman: «Alpomish» dostonida g’oz obrazi bor. Alpomish zindonda yotganda g’oz kelib qo’nadi, uni Alpomish davolab tiriklik xabarini qo’g’irotga yetkazish uchun uchirib yuboradi. G’oz uchib o’tganda Shakaman ovchi otaman deb otolmay, tuzalmas kasalga yo’liqadi. Endi faqat g’ozni otsagina tuzalishi mumkin. Qo’ng’irotga uchib borayotgan g’ozni ko’rib, Shakaman ovchi yana yoy o’qtaladi: onasi esa o’g’lim g’ozni otib qo’ymasin deb, uni uchirib yuboradi. Shakaman ovchi tuzalmas kasalga mubtalo bo’lgancha qolaveradi. Usmon Azim o’zining «G’oz» hikoyasida shu ramzni ijodiy davom ettiradi. O’g’lining kasalini tuzatish uchun har narsaga tayyor onani tangri g’ozga aylantiradi va Shakaman ovchi g’ozni otib, kasaldan tuzaladi. Onaning g’ozga aylanish ramzi bu shunchaki cho’pchakmas.Turkiy xalqlar mifologiyasida g’oz onalik ramzi. Bir asotirda yer yuzi g’ozning tuxumidan, boshqasida tumshug’idagi loydan paydo bo’lgan deyiladi. Qadimda shomonlarning g’oz marosimi ham bo’lgan. «Avesto»dagi muqaddas vahiyni keltirgan Farishta ham g’oz edi. G’ozga bog’liq qo’shiqlar, marosimlar hozirgacha saqlanib qolgan. Demak, Alpomishning tiriklik xabarini keltirayotgan g’oz ham ilohiy xabarchi – ilohiy g’ozdir. Shakaman ovchi aynan shu ilohiylikni – onasini otib kasaldan tuzaladi. Bu manqurt obrazining «Alpomish» dostonidagi bir ko’rinishi. Bunday ramzlar ko’p, sanoqsiz. Biz miflardagi ramzlarni ijodiy sharhlay olsakkina xalq tafakkurining qudratli «men»iga duch kelamiz, qudratli «men»ni kashf qilamiz. Miflar – insonni kashf qilishning, inson ruhiga, ummoniga kirishning bir vositasi. har qanday mifda xalq o’tmishi, dunyoqarashi, shaxsi «men»i yashiringan. «Men»i yo’q odam garchi u ulkan ijodkor bo’lsa ham shaxs bo’lolmaydi.

Men uzoq kuzatgan narsa shuki, bugungi shoirlarning she’ri bilan uning shaxsi bir-biriga mos kelmasligi bizning aynan «men»ni bilishga intilishimiz yo’qligi oqibati deb o’ylayman. Shaxs aqliy idrok mahsuli, ijod esa ong osti kechinmalari mahsuli. Bizda jahon adabiyoti darajasidagi shoirlar ko’p, biroq ijodi kabi shaxsi ham ulkan shaxslar yo’q. Bu biz shaxs tushunchasini, ya’ni ichki «men» tushunchasini tahlil qilmaganimiz oqibati bo’lsa kerak. Shaxsni shakllantirish ham aslida ilm, aslida ijoddir. Har bir adabiyotning o’z «men»i bor. «Men»siz adabiyot eshkaksiz kemaga o’xshaydi.

X.Norboy: Nazar aka, hozir sizning so’zlariningizdan shu narsa anglashilayaptiki, so’z san`atining asosiy tili ramzdir va ramzlar aslida hayolotning shartli ifodasi. Shunday ekan, unda adabiyotning ilohiy kuchi nimada?

N.Eshonqul: Shu vaqtgacha o’tgan jami oqimlar ramzga bo’lgan munosabatlarga qarab farqlanadi. Ramz xayolning va hayotning shartli -ifodasidir. Adabiyotning ilohiy kuchi, qudrati shu ramzlarning qay tariqa ifoda etilganiga bog’liq. Ya`ni ramzlar insonning tasavvur hududini, go’zallikka ehtiyojini qondira oladimi, yo’qmi? Insonning go’zallikka bo’lgan ehtiyojini faqat ilohiy narsalar qondira biladi. Ramzlarga zuhr etilgan go’zallik ilohiydir. Navoiydagi ramzlarni, o’xshatishlarni o’qisangiz adabiyotning ilohiy kuch ekanini his etasiz. Sharqu G’arbdagi shoiru adiblar ramzlardan qay tariqa foydalana bilishiga qarab adabiyot shohsupasidan joy olganlar.
Nasr ham, nazm ham asli ramz, metafora, voqelikning timsolidir. Voqelikning aynan o’zi go’zalmas, uning timsoli go’zal. Yuqorida aytganimizdek, toshmas, toshga yo’nilgan xayol go’zal. Adabiyotning ilohiy kuchi ana shu xayolni yarata olishda ko’rinadi. Ijod yaratishdir. Yaratish esa ilohiyotga daxldorlikdir. Yaratish zavqi barcha zavqdan, yaratish azobi barcha azobdan yuksakroq. Go’zallik yaratish esa ilohiyotni his etish, ilohiyotni tushunish, ilohiyotni sharhlashdir. Adabiyotning ilohiy qudrati go’zallik yaratayotganda ko’rinadi. Go’zallik esa mubtalolik demak. So’zga mubtalolik barcha mubtalolikdan yuksakroq va go’zalroqdir.

X. Norboy: Men adabiyot yolg’iz umuminsoniy oqimga mansub degan fikr tarafdoriman. Ba’zida turli oqimlar ana shu ulkan oqimda milliy xarakterni, ya’ni umumiylikdagi xususiylikni ko’rsatib berish vositasi emasmi deb o’ylab qolaman. Adabiyotning umumiy va xususiy qirralarini hikoyachilik misolida muqoyasa qilish imkoni bormi?

N.Eshonqul: Adabiyotda men uchun iste’dodlar va iste’dodsizlar bor. qolgan barcha narsa ana shu ikki nuqta atrofida aylanadi. Iste`dodli yozuvchilar o’ta milliylikni ham umuminsoniy darajaga olib chiqa biladi. Iste’dod uchun milliylik umuminsoniylik kasb etuvchi vosita. Uning uta milliy asari ham umuminsoniydir. Iste’dodsiz uchun esa yo milliylik yoki umuminsoniylik o’zining iste’dodsizligini yashiruvchi pistirma. Ular yo u, yo bu nuqtada turib o’zini himoya qilaveradi. Shu tufayli, menimcha, adabiyot milliy yoki umuminsoniyligiga qarab belgilanmaydi, uni iste`dodlar belgilaydi. Men uchun o’ta milliy asar bo’lgan Murod Muhammad Do’st qalamiga mansub «Dashtu dalalarda» hikoyasi ham, Fol`knerning «Uosh»i ham birdek qadrli. Ularda na xususiylikni, na umumiylikni ko’raman; bu hikoyalar iste’dod mahsuli bo’lgani uchun jozibalidir. Milliylik chegaramas, aksincha, chegarasizlik, bepayonlik va so’zga zuhr etilgan millatparvarlikdir.

X.Norboy: Jamiyat ichida turib uni xolis kuzatish imkoni yo’q degan fikrga qo’shilasizmi? Davrning, jamiyatning g’oyalari bilan oziqlangan ijod deklorativlikdan qanday xalos bo’lishi mumkin? Mumkin bo’lsa, yangilovchi ruhni adabiyot qaerdan oladi?

N.Eshonqul: Jamiyat qay tomondan kuzatilmasin, agar u yerda iste’dod bo’lmas ekan, adabiyot bo’lmaydi. Adabiyotni iste’dod belgilaydi. Iste’dodga esa o’rgatish kerakmas, uning o’zi deklorativlikdan ham, milliy biqiqdan ham xalos bo’lish yo’lini o’zi topadi. Adabiyot yangilovchi ruhni iste`doddan oladi.

X.Norboy: Nitshe ta`biricha, hissiyot va sezgilari zaif odamni tarix ezib tashlaydi. Shu ma’noda adabiyot juda katta qurbonlik talab qiladi. Bu holatni har bir ulkan so’z san’atkori qismatida ko’zatish mumkin. Ijoddagi professionlik haqida ham biroz to’xtalib o’tsangiz. Adabiyotning saviyasini aynan shu narsa ko’proq belgilamaydimi?

N.Eshonqul: Nitshening bu gapi hazrat Alisher Navoiyning: «Kerak sher ollida ham sheri jangi, agar sher o’lmasa, bori palangi», – degan o’gitini yodimga soladi. O’z davrida katta shoir bo’lmish ijodkorlar adabiyotni yangi kuch, yangi an’ana ila boyitish bilan bir qatorda adabiyot uchun katta yo’qotishlar ham qilishadi: ularning izidan ergashgan tuzukkina iste’dod egalari adabiyotda badar ketadilar. Quyosh chiqqach yulduzlar so’ngani kabi katta iste’dod kichik iste’dod egalarini «yanchib» tashlaydi. Bu tabiat qonuni. Bizda iste’dodlar yetarli, biroq, baribir professionallar kam. Bizda yozuvchilikni, shoirlikni butkul o’ziga qismat qilgan va shusiz yasholmaydigan shoir, yozuvchi yo’q hisobi. Biz bo’sh paytlari yozamiz.o’zimizdan ortganda yozamiz. Xeminguey esa endi yozolmayman, endi hayot menga qorong’u deb o’zini o’zi otgandi. Men hudkushlikni targ’ib qilmoqchi emasman. Men so’zga muhabbat Xeminguey taqdirida qanday bo’lganini aytyapman; bu asli haqiqiy professionallik edi. U so’zga xiyonat qilishni istamadi. Zero, so’z ilohiy. Unga xiyonat o’lmaydi. So’zni qulga aylantirib, uni mardikor qilib bo’lmaydi. So’z ijodkorga mansab yoki martaba keltiruvchi vosita emas. So’zni yolg’onga xizmat qildirib bo’lmaydi. Men professionallikni shunday tushunaman. So’zni muqaddas deb bilish va shunga yarasha yozish professionallikdir.

X.Norboy: Jahon adabiyoti yangiliklari va milliy an’ana o’rtasidagi bog’lanish nimalardan iborat bo’lmog’i lozim? Chetdan ta’sirlanish jarayoni ijodingizda qanday kechgan? Umuman «boshqacha yozish» taqlidmi yoki yuz berishi muqarrar hodisami?

N.Eshonqul: Adabiyot hech qachon yakka holda taraqqiy etgan emas. Jahon adabiyoti dunyodagi yuzlab xalqlarning adabiyoti, shu jumladan, bizning ham. U bizga begona adabiyot emas. Shuning uchun jahon adabiyoti tushunchasiga cho’chib, xavotirlanib qarash noo’rin. An’analar adabiyotdan adabiyotga tabiiy ravishda o’tadi. Kimda nimaga ehtiyoj bo’lsa o’shani oladi. Men ham o’z ehtiyojimga yarasha olganman. Hatto ba`zi hikoyalarimda ataylab bildirib olganman. Kimga kerak bo’lsa, bizdan oladi. Men ta`sirni juda oddiy tushunaman, shu sababli cho’chimayman. «Boshqacha yozish» agar o’ziga xos yozish bo’lsa, bu muqarrar hodisa. Agar u chiranish, oliftagarchilik bo’lsa, u hech narsa, hatto taqlid hammas. Taqlid ham taqlid qilinayotgan narsaga mos bo’lishi kerak. Aks holda, u karnay bo’laman deb chirangan surnayning holiga tushadi. Gap taqlid yoki ta’sirdamas: gap iste`dodda. Yozilgan asarda iste’dod seziladimi, yo’qmi? Agar sezilsa, xavotir noo’rin. U baribir ta’sir darajasini yorib chiqadi.

X.Norboy: Adabiyotshunos olimlarimiz sizning ijodingiz haqida gapirganda G’arb adabiyotining ta’siri haqida ko’p gapirishadi. Menimcha esa, sizning ijodingizda, eng avvalo, Sharq adabiyotining, jumladan, turk mifologiyasining ta`siri yaqqol sezilib turadi.

N.Eshonqul: Yuqorida aytganimdek, gap qaysi adabiyotdan ta’sirlanishdamas, gap qanday asar yarata olishda. Qolaversa, ijodkor uchun Sharq va G’arb adabiyoti degan tushunchalar o’ta nisbiy. Uning o’rtasiga Xitoy devori o’rnatib bo’lmaydi. Agar shunday bo’lganda edi, u adabiyot bo’lmasdi. Lekin G’arb adabiyotini yaxshi o’rgangan ijodkor bu adabiyotga turk asotirlari nechog’lik kuchli ta’sir etganini tezda ilg’ab oladi. Turkiy xalqlar asotir va eposining ta’sir ko’lami shu darajada kengki, biz hatto buni tasavvur ham qilolmaymiz. Agar ana shu merosimizni yaxshi o’zlashtirolsak, G’arb adabiyoti nimadan «oziqlangani»ni ham, chinakam ma’nodagi adabiyot o’zi nima ekanini ham tezda tushunib yetamiz.

X.Norboy: haqiqiy ijodkorga qismat yolg’iz yozish imkonini bergan. Demak, ijod – qismat bitigi. Buni boshqalarning, aniqrog’i, kitobxonning sharhlashi san’at va san’atkor uchun qanday ahamiyat kasb etadi? Kitobxon olishga mahkum xaridormi yoki undan olmaslik huquqi bormi? Bor bo’lsa, unga mazkur huquqni kim beradi? Uning o’zimi, tanqidchimi, asarmi? Yozuvchi, tanqidchi va kitobxon munosabatlari haqida fikrlaringiz bilan o’rtoqlashsangiz.

N.Eshonqul: Avvalo, qaysi kitobxonga degan masalani aniqlashtiraylik. Ommagami? Qaysi davrda bo’lmasin, badiiy voqea sifatida tan olingan shohasarlarning birontasini ham, omma tushunmagan. Uni adabiyotning qadriga yetadiganlar, oz-moz zakovati bor odamlar qadrlaydi va ertangi kun madaniyatini ham badiiy tafakkurini ham ana shu zakovat sohiblari belgilaydi. Misol uchun, XX asr jahon adabiyotining yetuk asarlarini olaylik. Kafka ommaviy yozuvchimas, uni hatto ko’pchilik yevropaliklar bilishmaydi ham. Biroq uning ijodi XX asr adabiyoti, madaniyatining bir qismi sifatida qadrlanadi. Ana shu tarzda shunday yozuvchi, tanqidchi, kitobxon munosabatlari paydo bo’ladi. Hamma uchun tushunarli, hamma uchun yoqimli qilib yozish oson, biroq adabiyot uchun, tafakkur uchun yozish qiyin.

X.Norboy: Men ezgulik hamisha tashviqot qilinishga muhtoj deb hisoblayman, negaki yovuzlikning qo’li juda uzun. Lekin adabiyot tashviqot qurolimas. Sizningcha, adabiy haqiqat hayot haqiqatiga teng bo’lishi shartmi? Adabiyotning buzg’unchilik va poklovchi kuchlari o’rtasiga chegara qo’yib bo’ladimi?

N.Eshonqul: Fikrimcha, ezgulik tashviq qilinishi shart bo’lgan fazilat. Ayniqsa, yovuzlik yuziga ezgulik niqobini kiygan bizning XX asrda. Hohlagan ta’limotni oling; ular inson nomidan, ezgulik nomidan ish ko’rdi. Agar shu ta’limotlar rostdan ham ezgulikka xizmat qilganda, hozir yer yuzi jannatga aylangan bo’lur edi. Ayniqsa, insoniyatning keyingi tarixida ezgulikni yovuzlikdan ajratib olish qiyin bo’ldi. Chunki yovuzlik ham ezgulik foydalanayotgan tildan, so’zdan foydalanadiki, u ham ezgulik haqida tinmay javrab turdi. Uning yuziga qarab ajratib olish qiyin. Farq mohiyatda. Adabiyot ana shu mohiyatni ochadi, mohiyatni ko’rsatadi. Mohiyatni ochayotganda adabiyot baribir tashviqotchiga aylanadi. U inson ruhining tashviqotchisi. Biroq unga tashviqot quroli deb emas, tashviqot manbai deb qarash kerak. Iste’dod mahsuli bo’lmish asar yovuzlikka xizmat qilolmaydi, chunki iste’dod yovuzlikdan tug’ilgan iztirobdan o’sib chiqadi. Iste’dod – og’riq va musibatni shaklga tushirishdir. U ezgulikka ishtiyoqdan paydo bo’ladi. Har bir iste’dodli asar yovuzlikka qarshi isyondir. Isyon so’nsa, iste’dod ham so’nadi. Biroq isyon qullar isyoni kabi tartiblargamas, inson mohiyatiga munosabatdan tug’ilgan isyondir. Isyon ko’z oldingizdagi dunyoga o’chma-o’ch yangi dunyo ijod qilish. Kafka o’z asarlari bilan isyon qildi; u mohiyatga qarab gapirdi, mohiyatni ko’rsatib gapirdi. Shu sababli Kafka ijodi eng katta isyondir. «Jarayon» ham «Qo’rg’on» ham isyon. Chunki ular iste’dod mahsuli. Yozuvchi zamondoshlariga qarata so’z aytarkan, so’z yozuvchining isyonidir. Boshqacha aytsak, ijod bu isyondir. Chunki isyon kabi ijod ham bir dunyoni boshqacha dunyo bilan «almashtiradi». Kichkina badiiy olam yaratgan iste’dod bani borliqni yaratgan parvardigor qudratini yaqqolroq his etadi. Parvardigor qudratini his etish ezgulik tashviqotining boshlanishidir.

X.Norboy: Bugungi o’zbek nasrining ahvolini bo’ron boshlanishidan oldin hukm suradigan tabiiy jim-jitlik desak adashmaymizmi? Nasrimiz haqidagi fikrlaringiz bilan o’rtoqlashsangiz.

N.Eshonqul: Yo’q. Men bo’ron kutayotganim yo’q. Men uzoq davom etadigan jimlikni kutyapman. Balkim bu jimlikni XXI asrning o’n yilliklari buzar? Hozir esa Shodiqul Hamro, Xayrulloning nasri ko’ngilga biroz taskin beradi. Biroq, nazarimda, umumiy shavqdan, yalpi uyg’onishdan, yalpi nasriy to’lqindan darak beruvchi guldirakni eshitayotganim yo’q. Aksincha, adabiyot maydoni bo’shab qolib, uch-to’rtta o’yinchi o’z bilganicha to’p surib yurgandek taassurot qoldiradi.

X.Norboy: Xulio Kortasar ham o’zoq vaqt kitob chiqarishga shoshilmagan. Nazar Eshonqul bu borada ham «taqlid» qilyaptimi yoki buning boshqa sabablari bormi?

N.Eshonqul: Kortasarga ham kitobingni chiqarishga homiy topib kel yoki shuncha nusxa sotilishiga kafolat qog’ozi keltir deyishganda, u umr bo’yi, ehtimol, kitob chiqarmagan bo’lardi. Men «taqlid» qilayotganim yo’q, biron oliyhimmat «homiy» kutayapman. Kim biladi, balki Kortasar ham «homiy» topolmagani uchun uzoq yillar kitob chiqarolmagandir? Ba’zan xayolga detektiv narsalar yoki ko’p qismli oldi-qochdi videofil`m stsenariysini yozsammi degan o’y ham keladi. Xar qalay, odamlar o’zining tirikligini isbotlab berolmagan odam haqidagi xayoliy gaplardan ko’ra kim kimni o’ldirgani-yu, qanday qilib o’g’irlik sodir bo’lgani haqidagi voqealarga ko’proq ehtiyoj sezmoqda; bunday asarlarning bozori ham chaqqon. Biroq, ijodkor hech qachon vaziyatga qarab ish tutmasligi kerak. Yozilayotgan asar, agar u chinakam asar bo’lsa, bozor uchun ham, olomon va omma uchun ham yozilmaydi.

X.Norboy: O’zbekistonda kechayotgan milliy tiklanish jarayonlariga fikringiz qanday? Odamlar bu jarayonlarga qanday kirib boryaptilar, qanday qarayaptilar?

N.Eshonqul: Bir paytlar ziyolilarimizdan biri ismini aytmasang, bu odamlar uyg’onmaydi deb noligandi. Bugun, ming qatla shukr, o’tmishdan hozirga qadar sochilib ketgan ismlarimiz – millatimizning ismi harfma-harf tiklanyapti. Ism tiklangach xalqning nomini aytib chaqirish va uni turg’izish, harakatga keltirish oson bo’ladi. Biz bugun o’z ismlarimizni topish sari boryapmiz; o’z ismimizni dunyo xaritasiga, tarixiga, madaniyatiga, tafakkuriga manguga raqam etib qo’yish sari borayapmiz. Menimcha, asli milliy tiklanish mana shu.

X. Norboy: «Milliy tiklanish»ga tilaklaringiz.

N.Eshonqul: Millatning ismini topib berishda va uni muqaddas tug’ kabi ko’tarishdek sharafli ishda gazetangizga muvafaqqiyat tilayman.

Manba: «Milliy tiklanish gazetasi