“Башар фожиасини, миллат фожиасини ўз фожиаси билиб ўртанган шоир ҳақиқий шеър бахтига муяссар бўлади. Шеър ёзиш ўлим билан юзма-юз туриб гаплашган билан баробардир” – ўзи белгилаган ана шундай мезонларда туриб ижод қилди ..

Нурбой Жабборов
ЗУЛФИҚОР РУҲ ОРЗУСИ

Муайян ижодий концепциясига эга бўлган шоир ёки адибгина адабиёт оламида муносиб эътироф қозона олади. Ижодий концепция, ўз навбатида, ижодкорнинг адабий-эстетик идеалида тўлақонли намоён бўлади. Жумладан, чинакам шоир шеъриятга фақат ўзигагина хос талаблар асосида ёндашади; ижодда қатъий мезонларга таянади, ундан заррача ҳам оғишмайди; юксак идеалларни куйлайди; шеърияти ва шахси мутаносиб келади. Шавкат Раҳмон ана шундай шоирлардан.

У шеърият, адабиёт оламига ўтган асрнинг 70-йилларида – мураккаб ва зиддиятли бир даврда кириб келди. Кўнгил кўзи, тафаккури очиқ одамларга, ижодкорларга осон бўлмагани аён ўша кезлари. Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи сингари забардаст шоирлар туфайли миллий шеърият яшасинчилик кайфиятидан халос бўлиб, асл илдизларига – инсон моҳиятини, миллат руҳиятини инкишоф этиш йўлига қайтган эди ўша даврда. Ҳақиқий шеъриятдан баҳрамандлик, фақат бугина эмас, Худо берган туғма истеъдоди боис Шавкат Раҳмон ўзининг шахс ва ижодкор сифатидаги йўлини аниқ белгилаб ола билди. 1975 йили ёзган бир шеъридаги мана бу мисралар ҳам фикримизни тасдиқлайди:

Кўзингизни очинг, қўрқманг,
Зиёдан қамашсин, оғрисин, майли,
Майлига, яшамак бўлсин қийинроқ
Очиқлиги туфайли…

Қийнанг, ўз ҳолига қўйманг юракни
Яшамаслик учун юраксиз…

Муқаддас ҳислар чўкиб бораётган, гўзал туйғулар, орзулар қадрсизланган истибдод замони эди у давр. Шоирнинг тили “кескир сўзлардан”, нозиктаъб дили изтиробдан қонагани сабабини тушуниш мумкин. Қалбларини зулмат босган, бир-бирини алдаб, бир-бирининг мотамидан шод кимсалар ҳоли унга азоб берди. Ўсишдан тўхтаган, дидига оламни мослаган, келажак ташвиши бир ёқда қолиб, ўзининг ташвишин ростлаган кишилар аҳволига ачинди. Унинг фикрича: “Чидамак мумкинмас, мумкинмас сира, Ҳамоқат ҳайқирса, боқилса ўғри. Фаҳш юрса, менман, деб тоза, бокира, Тўғрилиги учун қийналса тўғри”. Кимсалар бўғизларида мумдек қотиб кетган сасларни, улуғвор бошларини минг йиллаб кўтаролмай ётган касларни кўрганда шунинг учун ҳам қалби ҳасратларга тўлди. Жамики тирик зотнинг ўз табиатига хиёнат қилмаслигини хоҳлади. Бунинг учун, биринчи навбатда, ичдаги хоинни – нафсу ҳавони, ҳирсу ҳасадни, буғзу адоватни ўлдирмоқ зарурлигини англади, англатишга уринди. Оламни кўнгил кўзи билан кўришга ундади, одамларни жаҳолат макрига алданиб қолишдан эҳтиёт бўлишга чақирди. Хаёлларни чақмоқ каби ёритгувчи лаҳзаларга интилди.

Содиқ қолдим табиатимга,
яшамадим юз хил турланиб –

деган сўзлари унинг “шахсияти шеърига кўчганидан” (Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон таъбири) далолат беради. Унинг шеъриятга талаби ҳам ана шу шахсиятдан келиб чиққанини кузатиш мумкин:

Шоирнинг йўли бу – дунёнинг йўли,
У башар қалбида ловиллаган оҳ –

деб ёзган эди у бир шеърида. Дарҳақиқат, ижоднинг табиати асли шундай. Фақат ўзини, ўз нафсинигина ўйлаган худбин шунинг учун ҳам ҳақиқий ижодкор даражасига кўтарила олмайди. Ўзгалар дарди бутун кўлами билан ҳис этилган ондан бошланади ҳақиқий ижод. Чин шоир шу боис ҳазрат Алишер Навоий йўлини тутади: “…ҳиммат этагига фоний дунё молига муҳаббат ғуборини, бу жаҳон ашёсига қизиқиш гардини юқтирмайди” (Хондамир таъбири).

Ижодкор ҳамма қатори бўлишга ҳақли эмас. Табиийки, бошқа одамларга хос кўпгина хусусиятлар унга ҳам хос. Фарқи, у ўз манфаатинигина ўйлай олмайди. Ўзгалар дардини ҳам ўзиникидек қабул қилади. Наинки қабул қилади, гўзал бадиий шаклда, таъсирчан сўзлар воситасида назмга солади. “Башар фожиасини, миллат фожиасини ўз фожиаси билиб ўртанган шоир ҳақиқий шеър бахтига муяссар бўлади. Шеър ёзиш ўлим билан юзма-юз туриб гаплашган билан баробардир” – ўзи белгилаган ана шундай мезонларда туриб ижод қилди Шавкат Раҳмон. Қуйидаги мисралар шеъриятнинг ана шу юксак талабидан келиб чиққанлиги билан аҳамиятлидир:

Шеърият,
халажруҳ паризод,
учдингми кичкина дунёга,
кўндингми кундалик ёвғонга…

Энтикиб сўйлайсан шамолга:
орзулар чечаги сўлди, деб,
бурди йўқ кимсалар қўлида
бағри қон,
бағри қон бўлди, деб…

Кичкина дунёга учишга, кундалик ёвғонга кўнишга шеъриятнинг ҳаққи йўқ. У заминнинг дардини осмоний руҳда куйламоғи керак. Муҳиблар қалбида гўзал туйғуларни уйғотмоғи, орзулар чечагини гуллатмоғи зарур. Бу чечак бурди йўқ кимсалар қўлида поймол этилиб сўлса, бағри қонга тўлса, шеъриятнинг ҳам парвози сўнади. Бундай ҳолда (Худо асрасин) ижодкор шеъриятдек пок бир поэтик воқелик олдида мулзам бўлади, табиийки, унинг кўзига қарай олмайди. Мана бу мисраларда ана шу оғир дарднинг, ана шу чўнг изтиробнинг образли тасвири берилган:

Оғирдир кўзингга қарамоқ,
кўзларинг,
ўлдирар кўзларинг…

Сўз – инсонга ато этилган неъматларнинг энг улуғи. Олам яралишининг боиси ҳам, одамзод ҳаётига маъни бағишлаб турган ҳам – сўз. Айрим неъматлардан айрилса, инсон кўп нарса йўқотмаслиги мумкин, мабодо, сўздан жудо бўлса, ҳамма нарсасини бой беради; ҳаётида маъни қолмайди. Шунинг учун ҳам сўзга бўлган эътибор юксак даражада бўлмоғи шарт. Сўз аҳлининг мартабаси шу боисдан ҳам чандон баланд. Модомики шундай экан, ижод аҳли сўзларнинг сараларини сайламоққа масъул. Шавкат Раҳмоннинг:

Ҳаётим маънисин жуда кўп ўйлаб,
сайладим сўзларнинг
сараларини… –

дейиши сабаби ҳам сўз деган неъматнинг нечоғлиқ улуғлигини теран ҳис этганликдан. Унинг “нондай зарур, қиличдай кескир сўзлар” излаши боиси ҳам шунда. Шоирликни у шунинг учун ҳам “жасорат сўзининг таржимаси”, деб билади.

Ижод, ижодкор ва сўз масъулияти ҳақида фикр юритилар экан, муҳим бир жиҳатни таъкидлаш керак: китобхонга чақмоқдек таъсир этиши учун сўз ҳақиқат оловидан тафт олмоғи зарур. Асарларида шоирнинг “ўз қалби, қиёфаси, аъмоли ва ботини акс этмоғи” (Баҳодир Карим таъбири) лозим. Ана шу шарт бажарилмас экан, сўз аталмиш беқиёс неъмат исроф қилинган бўлади; бундай асардан на жамиятга фойда етади, на унинг муаллифига. Чинакам ижодкор буни эътибордан соқит қила олмайди. Шавкат Раҳмон – ҳақиқатпараст шоир. Мана бу мисралар ҳам ушбу фикрни тасдиқлайди:

Энди ишлаш керак бу кенгликларда,
токим сўйламасин ёлғонни ҳеч ким,
токим буюк тоғлар салтанатида
эгилган бошларни қиличлар кессин.

“Қасам” шеъридан олинган бу сатрлар шоирнинг собит эътиқодидан, қатъиятидан дарак беради. Ижодкорнинг ижодкорлиги шундаки, у ҳамма биладиган, ўрганилган ҳақиқатларни такрорлашдан тийилади. Дунёга ўзгача нигоҳ, теран назар билан қарайди. “Эгилган бошни қилич кесмас”, бу – халқимизнинг машҳур мақоли. Мустабид тузумнинг ададсиз жабридан, ўзи мансуб бўлган миллатнинг аянчли қисматидан изтиробда бўлган ижодкор бу нақлни ўзгартирмоқ истайди. Бу буюк тоғлар салтанатида, яъни бир замонлар дунёнинг катта қисмига ўз ҳукмини ўтказган, тараққиётнинг юксак даражасига эришган, муаззам тарихга эга заминда миллатнинг ақлли бошлари ўзига адолатсизликни шиор қилган, ўзгалар юртига эгалик қилиш илинжида бўлган, ҳавойи нафсининг қулига айланган тубанлар олдида эгилмаслигини хоҳлайди. “Эгилган бошларни қиличлар кессин”, деган кескин хулоса замирида ана шу моҳият мужассам.

Истибдод замонида яшар экан, Шавкат Раҳмон озод руҳли барча ижодкорлар сингари она халқининг оғир қисматига ачинди; унинг дардига малҳам излади. Шеърлари азбаройи шоирлигини кўз-кўз қилиш, истеъдодини ўзгаларга намойиш этиш учун ёзилган эмас. Аксинча, у миллатнинг фожиасини юракдан ҳис этди, унинг ёруғ кунларга етишмоғини орзу қилди – туйғулари шеър ўлароқ қуйилиб келди. “Шоирлик касб эмас, – деб ёзган эди у, – шеър ҳам ботмон-ботмон ёзилавермайди, ёзилиш сабаби бор, вақти-соати бор. Шеър буюк севинчдан ёки буюк фожиадан дунёга келади, танҳоликда яралади, танҳоликда ўқилади”.

Сўзларни қайрайлик,
дўстлар, жўралар,
ғафлат тўшагида ётмай, шошайлик:
яшамоқ, курашмоқ, ўлмоқ сирларин
болакайлар учун очайлик….

“Ёш ўзбек шоирларига” шеърида у навқирон истеъдодларга қалб даъватларини ифодалади. Шунчаки рангсиз, таъсир кучидан маҳрум сўзлардан на миллатга, на ижод аҳлига наф етмаслигини уқтирмоқ истади. Сўзларни қайраш – ана шу муддао ифодаси. Ғафлат – инсоннинг ўсишдан, жамиятнинг тараққиётдан маҳрум қолиши белгиси. Шоирнинг: “Ғафлат тўшагида ётмай, шошайлик”, дея хитоб қилиши сабаби шунда. Яшамоқ, курашмоқ, ўлмоқ сирларини очиш – ижоддан кўзланган бош мақсад. Бусиз бадиий асарнинг бирон-бир аҳамияти қолмаган бўлар эди. Зеро, адабиёт одамларнинг ҳиссиётига, руҳиятига, шуурига таъсир этмоғи, жамиятнинг маънавий юксалишига қанот бағишламоғи зарур. Акс ҳолда, у зиммасидаги вазифани бажармаган бўлади. Мана бу поэтик хулосада ана шу теран моҳиятнинг бетакрор талқини кузатилади:

Ўткир сўз қолмаса шоирларидан,
ўткир сўз қолмаса…
ҳеч нарса қолмас.

Шавкат Раҳмон миллат ўзи орзу қилган истиқлолга эришган даврда, таассуфки, оғир хасталикни бошдан кечирди. Вужудидаги беморлик унинг эмин-эркин ижод қилишига имкон бермади. Ҳақсевар бир шоир сифатида замондошларининг диёнатли, орли аждодларга муносиб бўлишини, сохта шуҳрат, таъма ҳақида хаёл сурмаслигини истади. Халқлар ўз ўтмишларидан инжуларни зарралаб-зарралаб терган пайтида биз шамолда ногоҳ очилиб қолган жавоҳирларни ҳам қайта кўмганимиздан, буюк Турон кенгликларида ҳадсиз хазина ер остида ётганидан ачинди. Бу маънавий хазина юксак бир оламга туташ зина эканини эслатиб, буюк тарихимиздан кенгроқ миқёсда фойдаланишимиз зарурлиги ҳақида куйиниб ёзди. Ижодкорнинг ҳар дақиқани ғазаб билан, севги билан тўлдириб, дунёдаги барча қора нарсани ёруғ лаҳзаларда ўлдириб яшамоқ ҳақидаги образли фикрлари замирида бир олам маъно бор. Мана бу бадиий умумлашма эса, ўқувчи қалбига титроқ солади: “Мен ўзи қандай яшаяпман, ҳаёт тарзим виждон ва ҳаққониятга уйғунми?!” сингари саволлар шеърият муҳиби кўнглида беихтиёр ғалаён кўтарилишига сабаб бўлади:

Токим
Бош кўтариб қарай қуёшга,
Токим кўзларимда ёнсин ҳақиқат,
Токим тош мисоли тегмасин бошга
Мен яшай олмаган
Ҳар бир дақиқа…

Шавкат Раҳмон шеъриятида қуёш, нур, тоғ, вақт, дарахт сингари тимсоллар кўп қўлланган. Бу тимсолларнинг ҳар бири замирида теран моҳият мужассам. Жумладан, “куннинг ўткир пичоғи”, “қуёш тиғин ўткир зарби”, “қуёш каби пориллаб турган сўз”, “ўзга сайёралардан ёруғ саломлар айтгани ҳолда бизни зулматга ташлаб кетадиган нур”, “буюк тоғларнинг чўккан боши”, “ердан ўсиб чиққан тирик тоғлар”, “сабру иродадан тўралган тоғлар”, “оппоқ кўйлагини ечиб, яшил гулли кўйлагин кийган вақт”, “бири – бекорчиликдан, бири – жаҳолатдан, бири – тўқликдан вақтни ўлдириб, қора қонига бўяганлар”, “гоҳ кундузни, гоҳ тунни кийиб, тинимсиз айланаётган фурсат”, “шохларида сўзлар пишган дарахт”, “сабр дарахтидай ўсган одамлар” сингари ташбеҳга, метафорага бой, образли тафаккур маҳсули бўлган мисралар бунинг исботидир. Теран моҳият ва бетакрор бадииятнинг ана шундай уйғунлиги шоир назмининг барҳаётлигини таъминлаб келаётир.

Зулфиқор руҳ керак,
керак чин ёғду,
чин ишқ ёлқинлари бағримга тўлсин…

“Зулфиқор” сўзи кескир, ўткир маъноларини ифодалайди. Бу сўз миллат тарихи, аждодлар эътиқоди билан боғлиқ чуқур мазмунни ўзида мужассам этади. Шавкат Раҳмон зулфиқор руҳ, чин ёғду ва чин ишқ ёлқинлари миллатнинг, унга мансуб ҳар бир шахснинг ҳаётий аъмолига айланишини орзу қилди. Моҳиятан, бу орзу ижодкорнинг бадиий-эстетик идеалини, ҳаётий аъмолини белгилайди. Қатъий ижодий концепцияга таяниб ёзилган ана шундай асарлар, шубҳасиз, миллий адабиётни юксалтиради.

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 2015 йил, 1-сон

Мақола муаллифи ҳақида: Нурбой Жабборов 1966 йили туғилган. Тошкент Давлат университети (ҳозирги ЎзМУ) ўзбек филологияси факультетини битирган. Филология фанлари доктори, профессор. Ғаззолий, Огаҳий, Фурқат асарларини тадқиқ қилиб, қўлёзма манбалар асосида илмий изоҳлар билан нашр эттирган. Олий ўқув юртлари учун “Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти” дарслигини ёзишда қатнашган. “Маърифат надир?” рисоласи ҳамда ўзбек мумтоз, миллий уйғониш ва замонавий адабиёт муаммоларига доир 400 дан ортиқ илмий ва илмий-оммабоп мақолалар муаллифи.

“Bashar fojiasini, millat fojiasini o‘z fojiasi bilib o‘rtangan shoir haqiqiy she’r baxtiga muyassar bo‘ladi. She’r yozish o‘lim bilan yuzma-yuz turib gaplashgan bilan barobardir” – o‘zi belgilagan ana shunday mezonlarda turib ijod qildi ..

Nurboy Jabborov
ZULFIQOR RUH ORZUSI

Muayyan ijodiy konsepsiyasiga ega bo‘lgan shoir yoki adibgina adabiyot olamida munosib e’tirof qozona oladi. Ijodiy konsepsiya, o‘z navbatida, ijodkorning adabiy-estetik idealida to‘laqonli namoyon bo‘ladi. Jumladan, chinakam shoir she’riyatga faqat o‘zigagina xos talablar asosida yondashadi; ijodda qat’iy mezonlarga tayanadi, undan zarracha ham og‘ishmaydi; yuksak ideallarni kuylaydi; she’riyati va shaxsi mutanosib keladi. Shavkat Rahmon ana shunday shoirlardan.

U she’riyat, adabiyot olamiga o‘tgan asrning 70-yillarida – murakkab va ziddiyatli bir davrda kirib keldi. Ko‘ngil ko‘zi, tafakkuri ochiq odamlarga, ijodkorlarga oson bo‘lmagani ayon o‘sha kezlari. Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi singari zabardast shoirlar tufayli milliy she’riyat yashasinchilik kayfiyatidan xalos bo‘lib, asl ildizlariga – inson mohiyatini, millat ruhiyatini inkishof etish yo‘liga qaytgan edi o‘sha davrda. Haqiqiy she’riyatdan bahramandlik, faqat bugina emas, Xudo bergan tug‘ma iste’dodi bois Shavkat Rahmon o‘zining shaxs va ijodkor sifatidagi yo‘lini aniq belgilab ola bildi. 1975 yili yozgan bir she’ridagi mana bu misralar ham fikrimizni tasdiqlaydi:

Ko‘zingizni oching, qo‘rqmang,
Ziyodan qamashsin, og‘risin, mayli,
Mayliga, yashamak bo‘lsin qiyinroq
Ochiqligi tufayli…

Qiynang, o‘z holiga qo‘ymang yurakni
Yashamaslik uchun yuraksiz…

Muqaddas hislar cho‘kib borayotgan, go‘zal tuyg‘ular, orzular qadrsizlangan istibdod zamoni edi u davr. Shoirning tili “keskir so‘zlardan”, nozikta’b dili iztirobdan qonagani sababini tushunish mumkin. Qalblarini zulmat bosgan, bir-birini aldab, bir-birining motamidan shod kimsalar holi unga azob berdi. O‘sishdan to‘xtagan, didiga olamni moslagan, kelajak tashvishi bir yoqda qolib, o‘zining tashvishin rostlagan kishilar ahvoliga achindi. Uning fikricha: “Chidamak mumkinmas, mumkinmas sira, Hamoqat hayqirsa, boqilsa o‘g‘ri. Fahsh yursa, menman, deb toza, bokira, To‘g‘riligi uchun qiynalsa to‘g‘ri”. Kimsalar bo‘g‘izlarida mumdek qotib ketgan saslarni, ulug‘vor boshlarini ming yillab ko‘tarolmay yotgan kaslarni ko‘rganda shuning uchun ham qalbi hasratlarga to‘ldi. Jamiki tirik zotning o‘z tabiatiga xiyonat qilmasligini xohladi. Buning uchun, birinchi navbatda, ichdagi xoinni – nafsu havoni, hirsu hasadni, bug‘zu adovatni o‘ldirmoq zarurligini angladi, anglatishga urindi. Olamni ko‘ngil ko‘zi bilan ko‘rishga undadi, odamlarni jaholat makriga aldanib qolishdan ehtiyot bo‘lishga chaqirdi. Xayollarni chaqmoq kabi yoritguvchi lahzalarga intildi.

Sodiq qoldim tabiatimga,
yashamadim yuz xil turlanib –

degan so‘zlari uning “shaxsiyati she’riga ko‘chganidan” (Nurulloh Muhammad Raufxon ta’biri) dalolat beradi. Uning she’riyatga talabi ham ana shu shaxsiyatdan kelib chiqqanini kuzatish mumkin:

Shoirning yo‘li bu – dunyoning yo‘li,
U bashar qalbida lovillagan oh –

deb yozgan edi u bir she’rida. Darhaqiqat, ijodning tabiati asli shunday. Faqat o‘zini, o‘z nafsinigina o‘ylagan xudbin shuning uchun ham haqiqiy ijodkor darajasiga ko‘tarila olmaydi. O‘zgalar dardi butun ko‘lami bilan his etilgan ondan boshlanadi haqiqiy ijod. Chin shoir shu bois hazrat Alisher Navoiy yo‘lini tutadi: “…himmat etagiga foniy dunyo moliga muhabbat g‘uborini, bu jahon ashyosiga qiziqish gardini yuqtirmaydi” (Xondamir ta’biri).

Ijodkor hamma qatori bo‘lishga haqli emas. Tabiiyki, boshqa odamlarga xos ko‘pgina xususiyatlar unga ham xos. Farqi, u o‘z manfaatinigina o‘ylay olmaydi. O‘zgalar dardini ham o‘zinikidek qabul qiladi. Nainki qabul qiladi, go‘zal badiiy shaklda, ta’sirchan so‘zlar vositasida nazmga soladi. “Bashar fojiasini, millat fojiasini o‘z fojiasi bilib o‘rtangan shoir haqiqiy she’r baxtiga muyassar bo‘ladi. She’r yozish o‘lim bilan yuzma-yuz turib gaplashgan bilan barobardir” – o‘zi belgilagan ana shunday mezonlarda turib ijod qildi Shavkat Rahmon. Quyidagi misralar she’riyatning ana shu yuksak talabidan kelib chiqqanligi bilan ahamiyatlidir:

She’riyat,
xalajruh parizod,
uchdingmi kichkina dunyoga,
ko‘ndingmi kundalik yovg‘onga…

Entikib so‘ylaysan shamolga:
orzular chechagi so‘ldi, deb,
burdi yo‘q kimsalar qo‘lida
bag‘ri qon,
bag‘ri qon bo‘ldi, deb…

Kichkina dunyoga uchishga, kundalik yovg‘onga ko‘nishga she’riyatning haqqi yo‘q. U zaminning dardini osmoniy ruhda kuylamog‘i kerak. Muhiblar qalbida go‘zal tuyg‘ularni uyg‘otmog‘i, orzular chechagini gullatmog‘i zarur. Bu chechak burdi yo‘q kimsalar qo‘lida poymol etilib so‘lsa, bag‘ri qonga to‘lsa, she’riyatning ham parvozi so‘nadi. Bunday holda (Xudo asrasin) ijodkor she’riyatdek pok bir poetik voqelik oldida mulzam bo‘ladi, tabiiyki, uning ko‘ziga qaray olmaydi. Mana bu misralarda ana shu og‘ir dardning, ana shu cho‘ng iztirobning obrazli tasviri berilgan:

Og‘irdir ko‘zingga qaramoq,
ko‘zlaring,
o‘ldirar ko‘zlaring…

So‘z – insonga ato etilgan ne’matlarning eng ulug‘i. Olam yaralishining boisi ham, odamzod hayotiga ma’ni bag‘ishlab turgan ham – so‘z. Ayrim ne’matlardan ayrilsa, inson ko‘p narsa yo‘qotmasligi mumkin, mabodo, so‘zdan judo bo‘lsa, hamma narsasini boy beradi; hayotida ma’ni qolmaydi. Shuning uchun ham so‘zga bo‘lgan e’tibor yuksak darajada bo‘lmog‘i shart. So‘z ahlining martabasi shu boisdan ham chandon baland. Modomiki shunday ekan, ijod ahli so‘zlarning saralarini saylamoqqa mas’ul. Shavkat Rahmonning:

Hayotim ma’nisin juda ko‘p o‘ylab,
sayladim so‘zlarning
saralarini… –

deyishi sababi ham so‘z degan ne’matning nechog‘liq ulug‘ligini teran his etganlikdan. Uning “nonday zarur, qilichday keskir so‘zlar” izlashi boisi ham shunda. Shoirlikni u shuning uchun ham “jasorat so‘zining tarjimasi”, deb biladi.

Ijod, ijodkor va so‘z mas’uliyati haqida fikr yuritilar ekan, muhim bir jihatni ta’kidlash kerak: kitobxonga chaqmoqdek ta’sir etishi uchun so‘z haqiqat olovidan taft olmog‘i zarur. Asarlarida shoirning “o‘z qalbi, qiyofasi, a’moli va botini aks etmog‘i” (Bahodir Karim ta’biri) lozim. Ana shu shart bajarilmas ekan, so‘z atalmish beqiyos ne’mat isrof qilingan bo‘ladi; bunday asardan na jamiyatga foyda yetadi, na uning muallifiga. Chinakam ijodkor buni e’tibordan soqit qila olmaydi. Shavkat Rahmon – haqiqatparast shoir. Mana bu misralar ham ushbu fikrni tasdiqlaydi:

Endi ishlash kerak bu kengliklarda,
tokim so‘ylamasin yolg‘onni hech kim,
tokim buyuk tog‘lar saltanatida
egilgan boshlarni qilichlar kessin.

“Qasam” she’ridan olingan bu satrlar shoirning sobit e’tiqodidan, qat’iyatidan darak beradi. Ijodkorning ijodkorligi shundaki, u hamma biladigan, o‘rganilgan haqiqatlarni takrorlashdan tiyiladi. Dunyoga o‘zgacha nigoh, teran nazar bilan qaraydi. “Egilgan boshni qilich kesmas”, bu – xalqimizning mashhur maqoli. Mustabid tuzumning adadsiz jabridan, o‘zi mansub bo‘lgan millatning ayanchli qismatidan iztirobda bo‘lgan ijodkor bu naqlni o‘zgartirmoq istaydi. Bu buyuk tog‘lar saltanatida, ya’ni bir zamonlar dunyoning katta qismiga o‘z hukmini o‘tkazgan, taraqqiyotning yuksak darajasiga erishgan, muazzam tarixga ega zaminda millatning aqlli boshlari o‘ziga adolatsizlikni shior qilgan, o‘zgalar yurtiga egalik qilish ilinjida bo‘lgan, havoyi nafsining quliga aylangan tubanlar oldida egilmasligini xohlaydi. “Egilgan boshlarni qilichlar kessin”, degan keskin xulosa zamirida ana shu mohiyat mujassam.

Istibdod zamonida yashar ekan, Shavkat Rahmon ozod ruhli barcha ijodkorlar singari ona xalqining og‘ir qismatiga achindi; uning dardiga malham izladi. She’rlari azbaroyi shoirligini ko‘z-ko‘z qilish, iste’dodini o‘zgalarga namoyish etish uchun yozilgan emas. Aksincha, u millatning fojiasini yurakdan his etdi, uning yorug‘ kunlarga yetishmog‘ini orzu qildi – tuyg‘ulari she’r o‘laroq quyilib keldi. “Shoirlik kasb emas, – deb yozgan edi u, – she’r ham botmon-botmon yozilavermaydi, yozilish sababi bor, vaqti-soati bor. She’r buyuk sevinchdan yoki buyuk fojiadan dunyoga keladi, tanholikda yaraladi, tanholikda o‘qiladi”.

So‘zlarni qayraylik,
do‘stlar, jo‘ralar,
g‘aflat to‘shagida yotmay, shoshaylik:
yashamoq, kurashmoq, o‘lmoq sirlarin
bolakaylar uchun ochaylik….

“Yosh o‘zbek shoirlariga” she’rida u navqiron iste’dodlarga qalb da’vatlarini ifodaladi. Shunchaki rangsiz, ta’sir kuchidan mahrum so‘zlardan na millatga, na ijod ahliga naf yetmasligini uqtirmoq istadi. So‘zlarni qayrash – ana shu muddao ifodasi. G‘aflat – insonning o‘sishdan, jamiyatning taraqqiyotdan mahrum qolishi belgisi. Shoirning: “G‘aflat to‘shagida yotmay, shoshaylik”, deya xitob qilishi sababi shunda. Yashamoq, kurashmoq, o‘lmoq sirlarini ochish – ijoddan ko‘zlangan bosh maqsad. Busiz badiiy asarning biron-bir ahamiyati qolmagan bo‘lar edi. Zero, adabiyot odamlarning hissiyotiga, ruhiyatiga, shuuriga ta’sir etmog‘i, jamiyatning ma’naviy yuksalishiga qanot bag‘ishlamog‘i zarur. Aks holda, u zimmasidagi vazifani bajarmagan bo‘ladi. Mana bu poetik xulosada ana shu teran mohiyatning betakror talqini kuzatiladi:

O‘tkir so‘z qolmasa shoirlaridan,
o‘tkir so‘z qolmasa…
hech narsa qolmas.

Shavkat Rahmon millat o‘zi orzu qilgan istiqlolga erishgan davrda, taassufki, og‘ir xastalikni boshdan kechirdi. Vujudidagi bemorlik uning emin-erkin ijod qilishiga imkon bermadi. Haqsevar bir shoir sifatida zamondoshlarining diyonatli, orli ajdodlarga munosib bo‘lishini, soxta shuhrat, ta’ma haqida xayol surmasligini istadi. Xalqlar o‘z o‘tmishlaridan injularni zarralab-zarralab tergan paytida biz shamolda nogoh ochilib qolgan javohirlarni ham qayta ko‘mganimizdan, buyuk Turon kengliklarida hadsiz xazina yer ostida yotganidan achindi. Bu ma’naviy xazina yuksak bir olamga tutash zina ekanini eslatib, buyuk tariximizdan kengroq miqyosda foydalanishimiz zarurligi haqida kuyinib yozdi. Ijodkorning har daqiqani g‘azab bilan, sevgi bilan to‘ldirib, dunyodagi barcha qora narsani yorug‘ lahzalarda o‘ldirib yashamoq haqidagi obrazli fikrlari zamirida bir olam ma’no bor. Mana bu badiiy umumlashma esa, o‘quvchi qalbiga titroq soladi: “Men o‘zi qanday yashayapman, hayot tarzim vijdon va haqqoniyatga uyg‘unmi?!” singari savollar she’riyat muhibi ko‘nglida beixtiyor g‘alayon ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi:

Tokim
Bosh ko‘tarib qaray quyoshga,
Tokim ko‘zlarimda yonsin haqiqat,
Tokim tosh misoli tegmasin boshga
Men yashay olmagan
Har bir daqiqa…

Shavkat Rahmon she’riyatida quyosh, nur, tog‘, vaqt, daraxt singari timsollar ko‘p qo‘llangan. Bu timsollarning har biri zamirida teran mohiyat mujassam. Jumladan, “kunning o‘tkir pichog‘i”, “quyosh tig‘in o‘tkir zarbi”, “quyosh kabi porillab turgan so‘z”, “o‘zga sayyoralardan yorug‘ salomlar aytgani holda bizni zulmatga tashlab ketadigan nur”, “buyuk tog‘larning cho‘kkan boshi”, “yerdan o‘sib chiqqan tirik tog‘lar”, “sabru irodadan to‘ralgan tog‘lar”, “oppoq ko‘ylagini yechib, yashil gulli ko‘ylagin kiygan vaqt”, “biri – bekorchilikdan, biri – jaholatdan, biri – to‘qlikdan vaqtni o‘ldirib, qora qoniga bo‘yaganlar”, “goh kunduzni, goh tunni kiyib, tinimsiz aylanayotgan fursat”, “shoxlarida so‘zlar pishgan daraxt”, “sabr daraxtiday o‘sgan odamlar” singari tashbehga, metaforaga boy, obrazli tafakkur mahsuli bo‘lgan misralar buning isbotidir. Teran mohiyat va betakror badiiyatning ana shunday uyg‘unligi shoir nazmining barhayotligini ta’minlab kelayotir.

Zulfiqor ruh kerak,
kerak chin yog‘du,
chin ishq yolqinlari bag‘rimga to‘lsin…

“Zulfiqor” so‘zi keskir, o‘tkir ma’nolarini ifodalaydi. Bu so‘z millat tarixi, ajdodlar e’tiqodi bilan bog‘liq chuqur mazmunni o‘zida mujassam etadi. Shavkat Rahmon zulfiqor ruh, chin yog‘du va chin ishq yolqinlari millatning, unga mansub har bir shaxsning hayotiy a’moliga aylanishini orzu qildi. Mohiyatan, bu orzu ijodkorning badiiy-estetik idealini, hayotiy a’molini belgilaydi. Qat’iy ijodiy konsepsiyaga tayanib yozilgan ana shunday asarlar, shubhasiz, milliy adabiyotni yuksaltiradi.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 2015 yil, 1-son

Maqola muallifi haqida: Nurboy Jabborov 1966 yili tug‘ilgan. Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O‘zMU) o‘zbek filologiyasi fakultetini bitirgan. Filologiya fanlari doktori, professor. G‘azzoliy, Ogahiy, Furqat asarlarini tadqiq qilib, qo‘lyozma manbalar asosida ilmiy izohlar bilan nashr ettirgan. Oliy o‘quv yurtlari uchun “Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti” darsligini yozishda qatnashgan. “Ma’rifat nadir?” risolasi hamda o‘zbek mumtoz, milliy uyg‘onish va zamonaviy adabiyot muammolariga doir 400 dan ortiq ilmiy va ilmiy-ommabop maqolalar muallifi.