26 январ — шоир ва таржимон Одил Икром таваллуд топган кун
«Маснавий» таржимаси жараёнининг ҳар лаҳзасидан таъсирланганимни айтиб адо қилолмасам керак. Муҳаммад Иқбол айтганидай: «Биргина «Аллоҳу акбар» каломининг азоби, завқи, таъсирию тафсири беш маҳал адо этилажак намозга сиғмайди». «Маснавий» таржимаси жараёнида шу лаҳзани яшаб, шу ҳақиқатга иқрор бўлдим десам, хато бўлмайди.
РУМИЙ ШАРҚДАН ЧИҚИБ,
ШАРҚНИНГ ЎЗИГА БОТАДИГАН ҚУЁШ ЭМАС
Суҳбат қисқартирилиб берилмоқда
Одил Икром 1960 йил, 26 январда туғилган. Ўрта мактабдан кейин 1977-81 йилларда ҳозирги Хўжанд Давлат Университетининг тарих-филология факултетида таҳсил олган. 1990-йилда СССР Ёзувчилар Иттифоқига аъзо қилинади. Илк китоби «Уфқ дарахти» 1991 йилда чоп этилган. Шунингдек, «Таҳажжуд»(2007), «Таҳаммул», «Узлат»(2012) ва бошқа китоблари адабиёт ихлосмандларига яхши маълум.
У Муҳаммад Иқбол, Нақибхон Тўғрал, Фурўғ Фаррухзод, Нодир Нодирпур, Фарзона, Сайидали Маъмур, Аҳмаджон Раҳматзод, Озарахш каби форс ва тожик шеърияти вакилларининг шеърларидан намуналар, хусусан, Лойиқнинг «Онажоним» номли туркум шеърларини, Заҳирий Самарқандийнинг «Хотинлар макри» (Исмоил Бекжон билан биргаликда), Муҳаммад Субҳоннинг «Қора чироқ» насрий асарларини ўзбек тилига маҳорат билан таржима қилган.
Таржимачилик соҳасида анча тажриба тўплаган ижодкор сўнгги йилларда мураккаб ишга қўл уриб, Мавлоно Жалолиддин Румийнинг «Маънавий маснавий» асари ҳамда Мирзо Абдулқодир Бедил маснавийларини ўзбек тилига ўгиришни бошлади. Жалолиддин Румийнинг «Маънавий маснавий» асари икки китоби таржимасини якунлаб, учинчи китоби устида ишламоқда.
Би-би-си: Бугунги «Би-би-си меҳмони» тожикистонлик таниқли ўзбек шоири ва таржимон Одил Икром бўладилар. Одил ака, дастуримизга хуш келибсиз!
Одил Икром: Раҳмат, хушвақт бўлинг!
– Одил ака, ота-онангиз, болалигингиз ҳақида хотирлаб ўтсангиз. Адабиётга меҳр қўйишингизда уларнинг кўрсатган таъсири қанчалик?
Одил Икром: Мен Тожикистондаги Исфара деб аталган шаҳарнинг Кўлкент қишлоғида туғилганман. Асли фарғоналикмиз. Ўтган асрнинг йигирманчи йилларида бобом Сайид Икромхон Бешариқ туманидан Исфара уездига келиб қолишган ва Кўлкент қишлоғидан қўним топганлар. Тақводор, маърифатли, адолатпарвар ва ҳаrпарастликлари боис қатағон йилларида отувга ҳукм қилинганлар.
Отам Қорихон (асли исмлари Сайид Иброҳимхон) Сайид Икромхон ўғли 2004 йилда, онам Истадхон Уста Валлами қизи 1984 йилда, акам Қодирхон 2008 йилда вафот этганлар.
Акам Сайфуллохон – асли, ўқитувчи, бир неча шеърий ва таржима китоблари муаллифи. Опам Шарофатхон – колхозчи. Синглим Муҳайёхон – уй бекаси, айни пайтда Бешариқнинг Ропқон қишлоғида яшайди.
Шеъриятга ҳавас пайдо қилишимга акам Сайфуллохон сабаб бўлган.
– Адабиёт ва санъат инсоннинг маънавий юксалишида хизмат қилади ёки қилиши керак деймиз, лекин бугунги шунча баъдиий, шеърий асарлар, кино ва театр (қўшиқчиликни ҳам қўшмоқчи эдим, лекин ҳозирги ҳолатни эслаб тилга олмадим)ларнинг турли образ орқали яъни билвосита беришга ҳаракат қилгандан, бугунги кунда тўғридан тўғри панд-насиҳат бериш йўли қулай эмасми.? Бадиий асардаги муаммони ҳамма ҳам ажрата олавермайдику?
Одил Икром: Бу фикрингизга қўшилолмайман. Тўғри, донолар айтгандай, талантсиз ижодкор ёзган роман қисқартирилиб, кераксиз жойлари олиб ташланса, оқибатда битта ҳикматли сўз қолади… Ёмон асар учун бадиий адабиётни жавобгар билиб, унинг вазифасини менсимаслик – инсофдан эмас. Қолаверса, панд-насиҳатлар ҳам – адабиётдан ташқаридаги ҳодиса эмас. Уларнинг ўз ўрни бор. То ер юзида одам бор экан, адабиётга, санъатга эҳтиёж пайдо бўлаверади.
– Таржимонликка кириб келишингиз ҳаrида гапириб берсангиз, ким сабабчи бўлган, кимларга ҳавас қилгансиз?
Одил Икром: Таржима соҳасига махсус кириб келмаганман ва ўзимни таржимон деб билмайман. Тил ўрганиш мақсадида талабалигимда курсдошим Абдулло Зуҳурнинг таклифи билан тожик шоирларидан ўзимча таржималар қилиб юрардим. Кейинроқ Эрон шоираси Фурўғ Фаррухзоднинг бир туркум шеърларини ўзбек тилига ўгирдим. Фурўғни таржима қилиш жараёнида форс тили мутахассиси Исмоил Бекжон ҳамда раҳматлик дўстимиз Асқар Маҳкамнинг фойдали маслаҳатларидан баҳраманд бўлганман. Кейинчалик Фарзона, Озарахш, Лойиқ, Муҳаммад Иқбол, Нодир Нодирпур, Нақибхон Тўғралнинг китобларини ва деярли барча замонавий тожик шоирларининг шеърларини ўзбек тилига ўгирдим. «Маснавий» таржимасига уч-тўрт йил бурун киришдим. Ҳозир учинчи китоби таржимаси билан бандман. «Маснавий»нинг икки китобидан айрим ҳикоятларни саҳифамда эълон қилдим. Ўрни келганда, таржималаримга ижобий муносабат билдирган дўстларга, хусусан, диққат билан ўқиб, айрим танқидий фикрларини ҳам дариғ тутмаган Матлуба Меҳр, Жўрабек Рамазонов, Саиджаҳон Зайнобитдинов, Шариф Холовларга миннатдорчилик билдираман.
Ўзбек тилига маҳорат билан ўгирилган таржималар ва ҳавас қилса арзийдиган таржимонлар кўп.
– Таржимаси энг қийин кечган китобингиз қайси?
Одил Икром: Ҳар қандай асар таржимаси, дастлаб, қийин кечади. Мен учун Фурўғ Фаррухзодни ўзбекчалаштириш қийинроқ кечган. «Маснавий»да ҳам аруз талаби билан айрим мураккаб жумлаларни соф ўзбек тилига ўгириш қийинчилик туғдириши табиий.
– Таржима нархига тўхталсангиз, яқинда бир таржимондан эшитдим. 1360 бетли китобни ўзбек тилига таржима қилди. 2 йил умри кетибди. Ҳар бетига ўн доллардан беришларини сўрайман деяпти. Бунга нима дейсиз?
Одил Икром: Таржима нархи ҳақида тасаввурим йўқ. Чунки, бу «савдо»ни бошдан кечирмаганман… Нима ҳам дердим, савол берган дўстимизнинг танишларига омад тилайман.
– Сиз таржима қилган Лойиқнинг она ҳақидаги шеърларини ўқиб, ҳеч бир шоир у каби она ҳақида кўп ва таъсирли сатрлар битмаган бўлса керак, деб ўйлагандим.
Одил Икром: Дунёдаги барча зийнатларнинг йиғиндиси ўша оналарнинг юрагидан ўтади, деган ҳикматли гаплар кўп.Мен Лойиқнинг «Модарнома» яъни «Онагинам» туркумини таржима қилиш жараёнида худди ўз онам кўз ўнгимдан ўтгандек бўлдилар.ўз онам хаёлимдан ўтганлар.Лойиқнинг ҳар қандай дарди, изтироби, унинг онани қадрига етиш ҳақидаги ҳикматлари, туйғулар ҳар биримизнинг юрагимиздан кечади. Шу сабабли бўлса керак, Лойиқнинг шеърларини таржима қилишда қийинчилик сезмаганман.
– Ислом оламида шоирлар пайғамбари, пайғамбарлар шоири деб тарифланадиган Жалолиддин Румийни бугунги китобхон ва дин намоёндалари қай даражада ўрганишлари керак?
Одил Икром: Савол учун раҳмат! Мен румийшунослик иддаосидан йироғман. Бор-йўғи, «Маснавий»нинг икки китобини ўзбек тилига ўгирдим, холос, яъни Румийни англаш ибтидосидаман. Шундай бўлса-да, ушбу саволга имконим даражасида жавоб беришга уриниб кўраман.
Дарҳақиқат, Абдураҳмон Жомий «Гарчанд, пайғамбар бўлмаса-да, пайғамбарона китоби бор» дея таъриф берган Мавлоно Жалолиддин Румийдан бугунги китобхон ва дин намояндалари Ислом ва иймон моҳиятини ўрганиши керак деб ўйлайман. Мавлоно «Маънавий маснавий» асаридаги ҳикоятларининг бирида
Мо забонро нангарему ҳолро,
Мо равонро бингарему ҳолро,
Яъни, биз тил ва сўзга қарамаймиз, биз руҳнинг ҳолига назар соламиз, дея шаклга эмас, кўпроқ мазмунга боқиш кераклигини, зоҳирий кўринишларнинг ўзигагина назар солиш — тақлид нодонлик, жахолатпарастлик эканлигини таъкидлайди. «Маснавий»нинг Мусо (а.с) ва чўпон хусусидаги ўша ҳикоятида ҳаққа фақат тили, вужуди билан интилувчиларнинг сохта муҳаббатидан кўра, оддий чўпоннинг чин кўнгилдан Худога қилган мурожаатидаги қусур ва камчиликларнинг «юз минг савобдан яхшироқ» дейилиши ҳамда «қалб ҳурлиги»нинг улуғланиши айрим дин намояндаларига эриш туюлади. Чунки, улар ҳикоятдаги бу фикрни исломнинг моҳияти ва қадр-қийматини пастга уриш, деб тушунадилар. Ҳолбуки, ҳикоятдаги асосий мазмун, менимча, Худога чўпон янглиғ мурожаат қилишга даъват эмас, балки, ҳар кимнинг Аллоҳга ўз мақомида муҳаббатини изҳор қилишига имкон ва енгиллик яратиш, «хароба қишлоқдан хирож талаб қилмаслик», сохта сўз, ваъзлардан кўнгил поклигини афзал билиш, деб ўйлайман…
Бугунги китобхон Румийнинг асарларини ўқиб, жон осойишталиги – нафс, кибрга қарши жангда қўлга киритилишини, кўнгилни покламай шариат йўлини тутиш, занг устига сурилган бўёғдай, барибир юзага қалқиб чиқишини ва нафсимиз, кибримиз зангини ҳеч қандай салла, чопон, соқол яшира олмаслигини англашига шубҳам йўқ.
– Жалолиддин Румийнинг диндаги фирқаларга бўлинишларга муносабати қандай бўлган?
Одил Икром: Жалолиддин Румий диндаги мазҳабларга бўлинишларни, фақат, зоҳирий, шаклий келишмовчилик деб англаган. «Мен етмиш икки мазҳаб билан бирдирман» дейишининг ўзи, барча мазҳаблардаги хилма-хил қарашларнинг бир маслакка йўналганини англаганига далилдир. Нажмиддин Комиловнинг Асқар Маҳкам таржима-шарҳидаги биринчи китобига ёзган «Румийни англаш иштиёқи» номли сўзбошисида бу ҳақда батафсил маълумот берилган. Бир сўз билан айтганда, «Маснавий»да таъкидланганидек: «Ишққа ёрлар мазҳаби – ёлғиз Худо…»
– Жалолиддин Румий ижоди Европа адабиётига қандай ўз таъсирини ўтказган?
Одил Икром: Мен бу саволга аниқ жавоб беролмайман. Шуни яхши биламанки, Румий асарлари, хусусан, «Маснавий» дунёнинг тўрт томонида энг севиб ўқиладиган асарлар жумласига киради. Румий асарларининг Ғарб адабиётига таъсири мавзуси катта тадқиқотни талаб қилади. Ниманидир ахтариб сафарга чиққан одам излаган матоҳини ўз уйидан топгани каби, биз маҳлиё бeлган ғарб адабиётининг аксарият ёзувчилари Румийдан таъсирлангани яқин келажакда ошкор бўлса, ажабмас. Зеро, Румий, таъбир жоиз бўлса, Шарқдан чиқиб, Шарқнинг ўзига ботадиган қуёш эмас. Қолаверса, шоир ва таржимон Жаъфар Муҳаммаднинг «Пауло Коэлонинг «Алкимёгар» асари шарқ адибларининг асарлари, хусусан, Жалолиддин Румийнинг «Маснавий»сидаги бир ҳикоят таъсирида ёзилган бўлиши керак», деган тахминида жон бор деб ўйлайман.
– Жалолиддин Румий асарини таржима қилишга нима ундади? Таржима жараёнида сизга таъсир қилган жиҳатлар билан озроқ ўртоқлашсангиз.
Одил Икром: Жалолиддин Румийнинг «Маънавий маснавий» асарига қизиқишим, анча олдин, Тошкентда ишлаб юрган пайтларимда, яъни, ўтган асрнинг 80-йилларида пайдо бўлган. Ўшанда Душанбеда чиққан «Ҳикоятҳо аз «Маснавии маънавии» номли китоб қўлимга тушиб қолди ва бир-икки ҳикоятларни ўзимча таржима қилишга уриниб кўрганман. Ўша йилларда Жамол Камол томонидан ҳассослик билан ўгирилган Радий Фишнинг «Жалолиддин Румий» романини ўқиганимдан сўнг, Мавлавий дунёсига қизиқишим яна кучайди. Аммо, тажрибасизлигим, тирикчилик ташвишлари сабаб бўлиб, бу жараёнда, Мавлоно тили билан айтганда, маълум муддат сукут юз берди… Бундан етти ё саккиз йил аввал аллома Муҳаммад Иқболнинг рубоий ва тўртликлари таржимасига киришганимда, Иқболнинг бутун бошли ижоди Румий асарлари, хусусан, «Маснавий» завқи ва шарҳидан иборат эканлигининг гувоҳи бўлдим. Иқболни ўзбек тилига ўгиришим мени Румийга янада яқинлаштирди, десам муболаға бўлмас. Бутунлай инкор – зиммасида масъулияти бўлмаган одамларнинг ягона овунчоғи. Шу боис, ўзимдан олдинги таржимонларнинг салмоқли меҳнатини қадрлаган ҳолда «Маснавий» таржимасига киришдим ва, иложи борича, уни ўзбекчалаштиришга ҳаракат қилдим. Менинг бу ҳолатим ва мақсадим «Маснавий»нинг мендан кейинги таржимонларида ҳам юз бериши табиий ҳол деб ўйлайман.
«Маснавий» таржимаси жараёнининг ҳар лаҳзасидан таъсирланганимни айтиб адо қилолмасам керак. Муҳаммад Иқбол айтганидай: «Биргина «Аллоҳу акбар» каломининг азоби, завқи, таъсирию тафсири беш маҳал адо этилажак намозга сиғмайди». «Маснавий» таржимаси жараёнида шу лаҳзани яшаб, шу ҳақикатга иқрор бўлдим десам, хато бўлмайди.
– Самарқандийнинг сиз таржима қилган «Хотинлар макри»ни интернетдан ўқигандим. Унда ажойиб ибратли ҳикоятлар бор. Ўзингиз ҳам аёллар макрига дуч келганмисиз ҳаётда?
Одил Икром: Ажойиб савол. Кимки, ўзини аёллар, аниқроғи, хотинлар макрига дуч келмаганман деса, у зот ё ҳали туғилган эмас, ёки ўлик. Худога минг қатлаъ шукурким, мени ҳам кўп қатори бу неъматдан бебаҳра қолдирмаган. Аммо, нолимайман. Чунки, мен бошимни ўша деворларга уриб олганимда, бошимга эмас, кўпроқ деворлар дарзига ачинганман.
Би-би-си: Одил ака, мазмунли суҳбатингиз учун катта раҳмат! Би-би-си тингловчилари ва мухлисларингиз учун тилакларингиз бўлса марҳамат!
Одил Икром: Аввало, лозим топиб, суҳбатга таклиф қилганларинг учун раҳмат! Тилакларим кўп. Шулардан бири – осмон ҳеч қачон қулаб тушмасин ва ер чаппа айланмасин! Бундай тилак билдиришимга сабаб, ўқувчилигимда география дарслигида кўрганим бир суврат ҳануз кўз ўнгимдан кетмайди. Унда сув, улкан балиқ ва балиқ устида бир баҳайбат ҳўкиз шохи ва гавдаси билан ерни кўтариб турибди… Агар еримиз, ҳам ўз маъносида, ҳам кўчма маънода чаппа айланса, яъни, тўнтарилса, ўша манзаранинг тескари кўриниши юз беради, яъни, ҳўкиз ерни эмас, ер ҳўкизни, ҳўкизларни кўтариб юради. Бу кўргуликдан Худонинг ўзи асрасин, дейман ва «Би-Би-Си»нинг барча тингловчиларига, меҳнаткаш ходимларига, эрку иймон йўлида давомийлик, собитлик ва омад тилайман! Саломат бўлинг!.
Manba: BBC O’zbek xizmati
RUMIY SHARQDAN CHIQIB,
SHARQNING O’ZIGA BOTADIGAN QUYOSH EMAS
Suhbat qisqartirilib berilmoqda
Odil Ikrom 1960 yil, 26 yanvarda tug’ilgan. O’rta maktabdan keyin 1977-81 yillarda hozirgi Xo’jand Davlat Universitetining tarix-filologiya fakultetida tahsil olgan. 1990-yilda SSSR Yozuvchilar Ittifoqiga a’zo qilinadi. Ilk kitobi «Ufq daraxti» 1991 yilda chop etilgan. Shuningdek, «Tahajjud»(2007), «Tahammul», «Uzlat»(2012) va boshqa kitoblari adabiyot ixlosmandlariga yaxshi ma’lum.
U Muhammad Iqbol, Naqibxon To’g’ral, Furo’g’ Farruxzod, Nodir Nodirpur, Farzona, Sayidali Ma’mur, Ahmadjon Rahmatzod, Ozaraxsh kabi fors va tojik she’riyati vakillarining she’rlaridan namunalar, xususan, Loyiqning «Onajonim» nomli turkum she’rlarini, Zahiriy Samarqandiyning «Xotinlar makri» (Ismoil Bekjon bilan birgalikda), Muhammad Subhonning «Qora chiroq» nasriy asarlarini o’zbek tiliga mahorat bilan tarjima qilgan.Tarjimachilik sohasida ancha tajriba to’plagan ijodkor so’nggi yillarda murakkab ishga qo’l urib, Mavlono Jaloliddin Rumiyning «Ma’naviy masnaviy» asari hamda Mirzo Abdulqodir Bedil masnaviylarini o’zbek tiliga o’girishni boshladi. Jaloliddin Rumiyning «Ma’naviy masnaviy» asari ikki kitobi tarjimasini yakunlab, uchinchi kitobi ustida ishlamoqda.
Bi-bi-si: Bugungi «Bi-bi-si mehmoni» tojikistonlik taniqli o’zbek shoiri va tarjimon Odil Ikrom bo’ladilar. Odil aka, dasturimizga xush kelibsiz!
Odil Ikrom: Rahmat, xushvaqt bo’ling!
– Odil aka, ota-onangiz, bolaligingiz haqida xotirlab o’tsangiz. Adabiyotga mehr qo’yishingizda ularning ko’rsatgan ta’siri qanchalik?
Odil Ikrom: Men Tojikistondagi Isfara deb atalgan shaharning Ko’lkent qishlog’ida tug’ilganman. Asli farg’onalikmiz. O’tgan asrning yigirmanchi yillarida bobom Sayid Ikromxon Beshariq tumanidan Isfara uezdiga kelib qolishgan va Ko’lkent qishlog’idan qo’nim topganlar. Taqvodor, ma’rifatli, adolatparvar va harparastliklari bois qatag’on yillarida otuvga hukm qilinganlar.
Otam Qorixon (asli ismlari Sayid Ibrohimxon) Sayid Ikromxon o’g’li 2004 yilda, onam Istadxon Usta Vallami qizi 1984 yilda, akam Qodirxon 2008 yilda vafot etganlar.
Akam Sayfulloxon – asli, o’qituvchi, bir necha she’riy va tarjima kitoblari muallifi. Opam Sharofatxon – kolxozchi. Singlim Muhayyoxon – uy bekasi, ayni paytda Beshariqning Ropqon qishlog’ida yashaydi.
She’riyatga havas paydo qilishimga akam Sayfulloxon sabab bo’lgan.
– Adabiyot va san’at insonning ma’naviy yuksalishida xizmat qiladi yoki qilishi kerak deymiz, lekin bugungi shuncha ba’diiy, she’riy asarlar, kino va teatr (qo’shiqchilikni ham qo’shmoqchi edim, lekin hozirgi holatni eslab tilga olmadim)larning turli obraz orqali ya’ni bilvosita berishga harakat qilgandan, bugungi kunda to’g’ridan to’g’ri pand-nasihat berish yo’li qulay emasmi.? Badiiy asardagi muammoni hamma ham ajrata olavermaydiku?
Odil Ikrom: Bu fikringizga qo’shilolmayman. To’g’ri, donolar aytganday, talantsiz ijodkor yozgan roman qisqartirilib, keraksiz joylari olib tashlansa, oqibatda bitta hikmatli so’z qoladi… Yomon asar uchun badiiy adabiyotni javobgar bilib, uning vazifasini mensimaslik – insofdan emas. Qolaversa, pand-nasihatlar ham – adabiyotdan tashqaridagi hodisa emas. Ularning o’z o’rni bor. To yer yuzida odam bor ekan, adabiyotga, san’atga ehtiyoj paydo bo’laveradi.
– Tarjimonlikka kirib kelishingiz harida gapirib bersangiz, kim sababchi bo’lgan, kimlarga havas qilgansiz?
Odil Ikrom: Tarjima sohasiga maxsus kirib kelmaganman va o’zimni tarjimon deb bilmayman. Til o’rganish maqsadida talabaligimda kursdoshim Abdullo Zuhurning taklifi bilan tojik shoirlaridan o’zimcha tarjimalar qilib yurardim. Keyinroq Eron shoirasi Furo’g’ Farruxzodning bir turkum she’rlarini o’zbek tiliga o’girdim. Furug’ni tarjima qilish jarayonida fors tili mutaxassisi Ismoil Bekjon hamda rahmatlik do’stimiz Asqar Mahkamning foydali maslahatlaridan bahramand bo’lganman. Keyinchalik Farzona, Ozaraxsh, Loyiq, Muhammad Iqbol, Nodir Nodirpur, Naqibxon To’g’ralning kitoblarini va deyarli barcha zamonaviy tojik shoirlarining she’rlarini o’zbek tiliga o’girdim. «Masnaviy» tarjimasiga uch-to’rt yil burun kirishdim. Hozir uchinchi kitobi tarjimasi bilan bandman. «Masnaviy»ning ikki kitobidan ayrim hikoyatlarni sahifamda e’lon qildim. O’rni kelganda, tarjimalarimga ijobiy munosabat bildirgan do’stlarga, xususan, diqqat bilan o’qib, ayrim tanqidiy fikrlarini ham darig’ tutmagan Matluba Mehr, Jo’rabek Ramazonov, Saidjahon Zaynobitdinov, Sharif Xolovlarga minnatdorchilik bildiraman.
O’zbek tiliga mahorat bilan o’girilgan tarjimalar va havas qilsa arziydigan tarjimonlar ko’p.
– Tarjimasi eng qiyin kechgan kitobingiz qaysi?
Odil Ikrom: Har qanday asar tarjimasi, dastlab, qiyin kechadi. Men uchun Furo’g’ Farruxzodni o’zbekchalashtirish qiyinroq kechgan. «Masnaviy»da ham aruz talabi bilan ayrim murakkab jumlalarni sof o’zbek tiliga o’girish qiyinchilik tug’dirishi tabiiy.
– Tarjima narxiga to’xtalsangiz, yaqinda bir tarjimondan eshitdim. 1360 betli kitobni o’zbek tiliga tarjima qildi. 2 yil umri ketibdi. Har betiga o’n dollardan berishlarini so’rayman deyapti. Bunga nima deysiz?
Odil Ikrom: Tarjima narxi haqida tasavvurim yo’q. Chunki, bu «savdo»ni boshdan kechirmaganman… Nima ham derdim, savol bergan do’stimizning tanishlariga omad tilayman.
– Siz tarjima qilgan Loyiqning ona haqidagi she’rlarini o’qib, hech bir shoir u kabi ona haqida ko’p va ta’sirli satrlar bitmagan bo’lsa kerak, deb o’ylagandim.
Odil Ikrom: Dunyodagi barcha ziynatlarning yig’indisi o’sha onalarning yuragidan o’tadi, degan hikmatli gaplar ko’p.Men Loyiqning «Modarnoma» ya’ni «Onaginam» turkumini tarjima qilish jarayonida xuddi o’z onam ko’z o’ngimdan o’tgandek bo’ldilar.o’z onam xayolimdan o’tganlar.Loyiqning har qanday dardi, iztirobi, uning onani qadriga yetish haqidagi hikmatlari, tuyg’ular har birimizning yuragimizdan kechadi. Shu sababli bo’lsa kerak, Loyiqning she’rlarini tarjima qilishda qiyinchilik sezmaganman.
– Islom olamida shoirlar payg’ambari, payg’ambarlar shoiri deb tariflanadigan Jaloliddin Rumiyni bugungi kitobxon va din namoyondalari qay darajada o’rganishlari kerak?
Odil Ikrom: Savol uchun rahmat! Men rumiyshunoslik iddaosidan yirog’man. Bor-yo’g’i, «Masnaviy»ning ikki kitobini o’zbek tiliga o’girdim, xolos, ya’ni Rumiyni anglash ibtidosidaman. Shunday bo’lsa-da, ushbu savolga imkonim darajasida javob berishga urinib ko’raman.
Darhaqiqat, Abdurahmon Jomiy «Garchand, payg’ambar bo’lmasa-da, payg’ambarona kitobi bor» deya ta’rif bergan Mavlono Jaloliddin Rumiydan bugungi kitobxon va din namoyandalari Islom va iymon mohiyatini o’rganishi kerak deb o’ylayman. Mavlono «Ma’naviy masnaviy» asaridagi hikoyatlarining birida
Mo zabonro nangaremu holro,
Mo ravonro bingaremu holro,
Ya’ni, biz til va so’zga qaramaymiz, biz ruhning holiga nazar solamiz, deya shaklga emas, ko’proq mazmunga boqish kerakligini, zohiriy ko’rinishlarning o’zigagina nazar solish — taqlid nodonlik, jaxolatparastlik ekanligini ta’kidlaydi. «Masnaviy»ning Muso (a.s) va cho’pon xususidagi o’sha hikoyatida haqqa faqat tili, vujudi bilan intiluvchilarning soxta muhabbatidan ko’ra, oddiy cho’ponning chin ko’ngildan Xudoga qilgan murojaatidagi qusur va kamchiliklarning «yuz ming savobdan yaxshiroq» deyilishi hamda «qalb hurligi»ning ulug’lanishi ayrim din namoyandalariga erish tuyuladi. Chunki, ular hikoyatdagi bu fikrni islomning mohiyati va qadr-qiymatini pastga urish, deb tushunadilar. Holbuki, hikoyatdagi asosiy mazmun, menimcha, Xudoga cho’pon yanglig’ murojaat qilishga da’vat emas, balki, har kimning Allohga o’z maqomida muhabbatini izhor qilishiga imkon va yengillik yaratish, «xaroba qishloqdan xiroj talab qilmaslik», soxta so’z, va’zlardan ko’ngil pokligini afzal bilish, deb o’ylayman…
Bugungi kitobxon Rumiyning asarlarini o’qib, jon osoyishtaligi – nafs, kibrga qarshi jangda qo’lga kiritilishini, ko’ngilni poklamay shariat yo’lini tutish, zang ustiga surilgan bo’yog’day, baribir yuzaga qalqib chiqishini va nafsimiz, kibrimiz zangini hech qanday salla, chopon, soqol yashira olmasligini anglashiga shubham yo’q.
– Jaloliddin Rumiyning dindagi firqalarga bo’linishlarga munosabati qanday bo’lgan?
Odil Ikrom: Jaloliddin Rumiy dindagi mazhablarga bo’linishlarni, faqat, zohiriy, shakliy kelishmovchilik deb anglagan. «Men yetmish ikki mazhab bilan birdirman» deyishining o’zi, barcha mazhablardagi xilma-xil qarashlarning bir maslakka yo’nalganini anglaganiga dalildir. Najmiddin Komilovning Asqar Mahkam tarjima-sharhidagi birinchi kitobiga yozgan «Rumiyni anglash ishtiyoqi» nomli so’zboshisida bu haqda batafsil ma’lumot berilgan. Bir so’z bilan aytganda, «Masnaviy»da ta’kidlanganidek: «Ishqqa yorlar mazhabi – yolg’iz Xudo…»
– Jaloliddin Rumiy ijodi Yevropa adabiyotiga qanday o’z ta’sirini o’tkazgan?
Odil Ikrom: Men bu savolga aniq javob berolmayman. Ayrim ishonchli ma’lumotlarga qaraganda, Rumiy asarlari, xususan, «Masnaviy» dunyoning to’rt tomonida eng sevib o’qiladigan asarlar jumlasiga kiradi. Rumiy asarlarining G’arb adabiyotiga ta’siri mavzusi katta tadqiqotni talab qiladi. Nimanidir axtarib safarga chiqqan odam izlagan matohini o’z uyidan topgani kabi, biz mahliyo belgan g’arb adabiyotining aksariyat yozuvchilari Rumiydan ta’sirlangani yaqin kelajakda oshkor bo’lsa, ajabmas. Zero, Rumiy, ta’bir joiz bo’lsa, Sharqdan chiqib, Sharqning o’ziga botadigan quyosh emas. Qolaversa, shoir va tarjimon Ja’far Muhammadning «Paulo Koeloning «Alkimyogar» asari sharq adiblarining asarlari, xususan, Jaloliddin Rumiyning «Masnaviy»sidagi bir hikoyat ta’sirida yozilgan bo’lishi kerak», degan taxminida jon bor deb o’ylayman.
– Jaloliddin Rumiy asarini tarjima qilishga nima undadi? Tarjima jarayonida sizga ta’sir qilgan jihatlar bilan ozroq o’rtoqlashsangiz.
Odil Ikrom: Jaloliddin Rumiyning «Ma’naviy masnaviy» asariga qiziqishim, ancha oldin, Toshkentda ishlab yurgan paytlarimda, ya’ni, o’tgan asrning 80-yillarida paydo bo’lgan. O’shanda Dushanbeda chiqqan «Hikoyatho az «Masnavii ma’navii» nomli kitob qo’limga tushib qoldi va bir-ikki hikoyatlarni o’zimcha tarjima qilishga urinib ko’rganman. O’sha yillarda Jamol Kamol tomonidan hassoslik bilan o’girilgan Radiy Fishning «Jaloliddin Rumiy» romanini o’riganimdan so’ng, Mavlaviy dunyosiga qiziqishim yana kuchaydi. Ammo, tajribasizligim, tirikchilik tashvishlari sabab bo’lib, bu jarayonda, Mavlono tili bilan aytganda, ma’lum muddat sukut yuz berdi… Bundan yetti yo sakkiz yil avval alloma Muhammad Iqbolning ruboiy va to’rtliklari tarjimasiga kirishganimda, Iqbolning butun boshli ijodi Rumiy asarlari, xususan, «Masnaviy» zavqi va sharhidan iborat ekanligining guvohi bo’ldim. Iqbolni o’zbek tiliga o’girishim meni Rumiyga yanada yaqinlashtirdi, desam mubolag’a bo’lmas. Butunlay inkor – zimmasida mas’uliyati bo’lmagan odamlarning yagona ovunchog’i. Shu bois, o’zimdan oldingi tarjimonlarning salmoqli mehnatini qadrlagan holda «Masnaviy» tarjimasiga kirishdim va, iloji boricha, uni o’zbekchalashtirishga harakat qildim. Mening bu holatim va maqsadim «Masnaviy»ning mendan keyingi tarjimonlarida ham yuz berishi tabiiy hol deb o’ylayman.
«Masnaviy» tarjimasi jarayonining har lahzasidan ta’sirlanganimni aytib ado qilolmasam kerak. Muhammad Iqbol aytganiday: «Birgina «Allohu akbar» kalomining azobi, zavqi, ta’siriyu tafsiri besh mahal ado etilajak namozga sig’maydi». «Masnaviy» tarjimasi jarayonida shu lahzani yashab, shu haqikatga iqror bo’ldim desam, xato bo’lmaydi.
– Samarqandiyning siz tarjima qilgan «Xotinlar makri»ni internetdan o’qigandim. Unda ajoyib ibratli hikoyatlar bor. O’zingiz ham ayollar makriga duch kelganmisiz hayotda?
Odil Ikrom: Ajoyib savol. Kimki, o’zini ayollar, aniqrog’i, xotinlar makriga duch kelmaganman desa, u zot yo hali tug’ilgan emas, yoki o’lik. Xudoga ming qatla’ shukurkim, meni ham ko’p qatori bu ne’matdan bebahra qoldirmagan. Ammo, nolimayman. Chunki, men boshimni o’sha devorlarga urib olganimda, boshimga emas, ko’proq devorlar darziga achinganman.
Bi-bi-si: Odil aka, mazmunli suhbatingiz uchun katta rahmat! Bi-bi-si tinglovchilari va muxlislaringiz uchun tilaklaringiz bo’lsa marhamat!
Odil Ikrom: Avvalo, lozim topib, suhbatga taklif qilganlaring uchun rahmat! Tilaklarim ko’p. Shulardan biri – osmon hech qachon qulab tushmasin va yer chappa aylanmasin! Bunday tilak bildirishimga sabab, o’quvchiligimda geografiya darsligida ko’rganim bir suvrat hanuz ko’z o’ngimdan ketmaydi. Unda suv, ulkan baliq va baliq ustida bir bahaybat ho’kiz shoxi va gavdasi bilan yerni ko’tarib turibdi… Agar yerimiz, ham o’z ma’nosida, ham ko’chma ma’noda chappa aylansa, ya’ni, to’ntarilsa, o’sha manzaraning teskari ko’rinishi yuz beradi, ya’ni, ho’kiz yerni emas, yer ho’kizni, ho’kizlarni ko’tarib yuradi. Bu ko’rgulikdan Xudoning o’zi asrasin, deyman va «Bi-Bi-Si»ning barcha tinglovchilariga, mehnatkash xodimlariga, erku iymon yo’lida davomiylik, sobitlik va omad tilayman! Salomat bo’ling!.
Manba: BBC O’zbek xizmati
