Шеърият Аллоҳ одамни ер учун яратгани каби қадимийдир. Ёруғ дунёга келган инсон бор экан, инсон бўлиб туғилган экан — Инсон ҳақлари, инсон ҳуқуқи бордир. Инсон Ҳуқуқи — Шеърият ҳуқуқи. Инсон ва Табиат уйғунлиги абадий, табиат тартиботи ўзгармас, аммо инсон табиати ўзгарувчандир. Мувозанат бузилган жойда жаҳолатнинг қора қуёши ёниб фикр оламини зулматга чулғайди, қонга булғайди. Муборак уйғунлик йўлида жафо чекканларнинг карвонбошилари шоирлардир, эҳтимол. Шеърият чексизликдир — аммо, шеъриятнинг осмонига боқиб чексизликнинг ҳам чеки бор, деб ўйлайсиз…

Рауф Парфи
ФИТРАТ  ВА  ЧЎЛПОН  ШЕЪРИЯТИ  ҲАҚИДА

ФИТРАТ ШEЪРИЯТИ

Абдурауф Фитрат шеърияти ҳақида сўз кетганда шуни айтиш керакки- шоир илк шеъридан бошлаб Турк Дунёсини, Туркистон бирлиги, истиқлол ғоясини илгари сурди, у турк дунёсига миллатпарвар ва ёниқ шоир сифатида танилган эди. Бу ҳақда унга замондош танқидчилардан Абдураҳмон Саъдий шундай ёзади: “Фитрат – ҳозирги ўзбек шеъриятида араб, форс сўзларига йўлни беркитди. Ўзбек шеър тузилишининг ривожланиш йўлларини белгилай бориб, кўпгина ёш шоирларни ўзининг услуби ва тили билан эргаштира олди, атрофига ёш шоирларни тўплаб уларга тил ва услубдан йўл кўрсатмакдадир.”

Абдурауф Фитрат тўрт шеърий китоб муаллифи. Булар: “Сайҳа”, “Учқун”, “Шеърлар ва достон”, “Менинг туним”. Фитратнинг профессор Ҳамидулло Болтабоев тайёрлаган кўп жилдликнинг биринчи жилдига кирган 22 та шеър ҳақида суҳбатлашамиз.

Фитрат шеърияти ночор қолган шоирнинг ўтли нидоларидангина иборат эмас, у Туркистонни оёқ ости қилган келгиндиларга, жаҳолат туфайли товушлари ўчган ватандошларига аччиқ нафратли мурожаатидир. Шеърларнинг шаклий қурилишлари ҳам мавзу эътибори билан ўзига хосдир. Бу шеърият- янгича бўлиб янгича шуур, янгича дунёқарашнинг янгича тамойилларини ўзида акс эттиради. Янги ўзбек шеърияти бутун дунёни уйғотадиган бир қудратга эга бўлиши керак эди.

Янги ўзбек шеъриятининг асос манзили, ўчоғи Ватан, Туркистон, истиқлол, Эрк мавзуи бўлди.

Букун ҳам шундай.

«Бухоро вазири Насрулло Парвоначига очиқ мактуб»ида Фитрат ёзади: «Ҳар қанча кўз ва қулоғингизни беркитсангиз ҳам, бу қадимий ислом миллатининг фарёди ва муқаддас ватанимизнинг хароблигига ачинмай тура олмайсиз…Миллатимиз ва юртимизни шу ҳолга келтириб қўйдикки, дунёнинг бурчагида энг қийин кунларда ташвиш чекиб яшаётган одамлар ҳам бизнинг аҳволимизга қон йиғламоқдалар.»
Амирга қарата айтилган сўзлари ҳам асарга илова қилинган, бу баёнотда мана бундай дейилади:” Бугун ё эрта дини исломнинг душманлари биз — мусулмон халқни қора кунларга соларлар. Бу жиноятчиларнинг вазифаси аввали дини исломга хусумат бўлиб, яқин замонлар биздан динимизни тарк қилишни талаб қиларлар. Имонимизни тўпга, азонимизни қўнғироққа, масжидимизни черковга алмаштирмоқдан бошқа нарса қолмас.”

Фитрат барча диндош биродарларига мурожаат қиларкан ” бу таназзул (яъни нимаики бой берилаётган бўлса) , мусулмонларнинг унсизлиги ва ҳаракатсизлиги натижаси”, дея билади.

Фитрат ҳаёти ва фаолиятига бағишланган жуда кўп хорижий манбаларда, замондошларининг хотираларида унинг номига ”шоир” сифатлаши кўплаб айтилган. Бу Фитратга нисбатан шунчаки шахсий муносабатнинг натижаси бўлмай, балки унинг шоирлик истеъдодига алоҳида ҳурмат билан қараганликларининг боиси ҳамдир.

Файзулла Хўжа 1911 йили чоп этилган ”Сайҳа” (”Нидо”, ”Наъра” маъноларини беради.) шеърий тўплами ҳақида шундай ёзади: ”Ватанпарварлик шеърлари тўплами бўлган ”Сайҳа” ни ўқиган кишиларни Бухоро ҳукуматигина эмас, рус ҳукумати ҳам таъқиб қила бошлади, чунки бу шеърларда мустақиллик ғояси биринчи марта жуда ёрқин шаклда ифодалаб берилди.”

Бир тарафдан Туркистонда очлик, қашшоқлик ҳукм суриб турган замонда, бир тарафдан рус империяси билан инглиз жаҳонгирлари Туркистонни эгаллаш ҳақида яширин музокаралар олиб бораётган кунларда ”туркликнинг қонини қайнатгувчи, иймонини юксалтгувчи қувват берган бир суюнчли сўз туғилди, яъни 27 нўябрнинг кечасинда миллий лайлатулқадримиз бўлган Туркистон Мухторияти эълон қилинди.” Шул қоп-қоронғу дунёнинг узоқ бир еринда ойдин бир юлдуз каби ялқиллаган бу мухториятни олқишларкан, Фитрат маҳкама эшикларидан йиғлаб қайтган, йиртқич жандарманинг тепкиси билан йиқилган , ёндирилган , осилган диндошларимизнинг ҳолатини шундай арз этади: ”Эллик йилдан бери эзилдик, таҳқир этилдик, қўлимиз боғланди, тилимиз кесилди, оғзимиз қулфланди, еримиз босилди, таланди, шарафимиз сурилди, номусимиз ғасб қилинди, ҳуқуқларимизга тажовузлар бўлди, инсонлигимиз оёқлар остига олинди- тўзумли турдик, сабр этдик. Кучга таянган ҳар буйруққа бўйинсундик, бутун борлиғимизни қўлдан бердик. Ёлғиз бир фикрни бермадик, яшинтурдик, иймонларимизга ўраб сақладик: Туркистон мухторияти!”

Таассуфки, миллий лайлатулқадримиз — Туркистон мухторияти ўз олдига қўйган оламшумул режаларни бажаришга улгурмай, Колесов бошлиқ ”тинчликни барқарор қилувчи кучлар ” томонидан йўқ қилиб ташланди.

Биз янглишган эдик. Яна янглишдик.

Бу аламли туйғу янги ўзбек шеъриятининг мағзини ташкил қилади.

Янги ўзбек шеъриятининг булоқларининг кўзларини очган буюк аллома Абдурауф Фитрат бўладилар.

Ўттиз асрлик Ўзбек адабиёти, хусусан ўзбек шеърияти дунёвий ҳодисадир. Бу ҳодисани тадқиқ қиладиган академиялар, институтлар, ассамблеялар, форумлар керак.
Дунёвий ҳодисани дунё миқёсида амалга оширадиган кучли мустақил демократик давлат зарур!

Биз агар Уилям Шекспирни билмаганимизда эди, кўп нарсани йўқотган бўлар эдик. Аҳли дунё Алишер Навоийни билмагани учун кўп нарсани йўқотди.

Биз агар Томас Манни билмаганимизда эди, кўп нарсани йўқотган бўлар эдик. Аҳли дунё Абдулҳамид Чўлпонни билмагани учун кўп нарсани йўқотди.

Биз агар Робиндранатҳ Тҳакурни билмаганимизда эди, кўп нарсани йўқотган бўлар эдик. Аҳли дунё Абдурауф Фитратни билмагани учун кўп нарсани йўқотди.

Бундайин қиёсларни узлуксиз давом эттириш мумкин. Фойдасиз. Ўзимиз ҳали билмаган нарсани дунё қаердан билсин.

Жаҳон Адабиёти тубсиз ва чексиз бир уммондир, унга ҳар ким ўз шахсий пиёласи билан боради.

Турк Дунёси, Турон, Туркистоннинг маданий таърихида жаҳон мақдуниятини учсиз чўққиларга кўтарган буюк алломалар ўткан. Уларнинг амаллари дунёга маълум ва машҳур. Ана шундай алломалардан бири, улуғ ватандошимиз Абдурауф Фитратдир.

Ўзининг иккинчи олтин даврини тугатиб 16 асрдан Туркистон таназзулга юз тутган, хусусан 19-20 асрга етиб аянчли ҳолатда тўлғонар эди.

Чор империяси, кейинчалик қизил салтанат Туркистон мусулмонларининг, айниқса, турк халқларининг бирлашувидан қаттиқ қўрқарди, шунинг учун тиш-тирноғи билан қуролланиб туркчиларни, туркчи бўлмаганларни ҳам, умуман тубчак аҳолидан чиққан мунавварларни тирик қолдирмасликка киришади. Ўғри, босқинчи, маккор, худосиз маҳлуқлар муқаддас Туркистон тупроғини таладилар, бўғдилар, қонга ботирдилар.

Туркистон- ўзининг балогардонини, улуғ фарзандининг туғилишини жуда-жуда истар эди ва Аллоҳ иродаси-ла у Инсон туғилди. Абдурауф Фитрат насаби билан дунёга келди.

Абдурауф Фитрат- Туркистон руҳининг даҳосидир.
У Туркистон истиқлоли учун қурбон бўлди. Истиқлолдан кейин қайта туғилди.
Бу кун Абдурауф Фитрат жаҳон фуқаросига, Туркистоннинг оламшумул рамзига айланди.

28.04.2004.

ШЕЪРИЯТ ҲУҚУҚИ
(Абдулҳамид Сулаймон Чўлпон шеърияти хусусида)

 

Кўз ёшимда ювсам юртнинг шонини,
Тилим билан сўрсам оққан қонини…
Қонли кунлар тушди менинг бошимга.

Абдулҳамид Чўлпон.

Алишер Навоий вафотидан сўнг дунё 500 йилга қариди. Абдулҳамид Чўлпон юзга кирди. Дунё юз ёшга яшарди. Бутун Турк Дунёси ўзининг буюк шоирини шарафламоқда. Унинг сиймосида биз ”Ҳақ йўли, албатта бир ўтилгусини”, шоирга ўлим йўқ эканини, Шеърият Ҳуқуқи ғалабасининг гувоҳи бўлдик.

Сўзимиз кўча-кўйнинг мижғов лофларидан, хоним-ойимчаларнинг инжиқликларидан, идорабозларнинг машъум ўйинларидан, жоҳиллигидан, қўрқоқлигидан, жоҳил кимсаларнинг мудҳиш қилиқларидан, шубҳасиз устун турган Шеърият борасида, Шеърият Ҳуқуқи ва Абдулҳамид Чўлпоннинг оламшумул Улуғ Шоир экани хусусидадир.

Абдулҳамид Чўлпон шеърияти бутун ХХ аср қадриятларини ўзида мужассам қилди. Уни оламшумул мақомга олиб чиққан омил — шоирнинг чексиз эҳтиросли гуманизмидир. Бу дунёдаги Инсоннинг ҳасратлари, қувончлари Шоир ижодининг ўқ томирига айланди.

Турк Дунёсининг бирлиги, Улуғ Туркистон қайғуси, Инсонга муҳаббат, жавонмардлик, саховат Абдулҳамид Чўлпон шеъриятининг асос белгиларидир.

Бу фазилатларни ичкин илоҳий самимиятсиз ифода қилиб бўлмайди. Абдулҳамид Чўлпон самимияти — Дунё Инсонига бўлган меҳри, садоқатида ёрқин намоён бўлди.

Инсон ва Табиатнинг уйғунликдаги инъикоси Абдулҳамид Чўлпон ижодининг шуурли нуқталаридир. Шоир жуда узун шонли-саодатли, қонли-машаққатли йўлни босиб ўтди. Фақат ХХ аср одаминигина эмас, унинг ҳофизасидан, кўз ўнгидан минг йиллар важоҳати, талотумлари билан ҳайқириб кечдилар. Энди шоир бўлгуси замонларга қадам қўйди.

Шеърият Аллоҳ одамни ер учун яратгани каби қадимийдир. Ёруғ дунёга келган инсон бор экан, инсон бўлиб туғилган экан — Инсон ҳақлари, инсон ҳуқуқи бордир. Инсон Ҳуқуқи — Шеърият ҳуқуқи. Инсон ва Табиат уйғунлиги абадий, табиат тартиботи ўзгармас, аммо инсон табиати ўзгарувчандир. Мувозанат бузилган жойда жаҳолатнинг қора қуёши ёниб фикр оламини зулматга чулғайди, қонга булғайди. Муборак уйғунлик йўлида жафо чекканларнинг карвонбошилари шоирлардир, эҳтимол. Шеърият чексизликдир — аммо, шеъриятнинг осмонига боқиб чексизликнинг ҳам чеки бор, деб ўйлайсиз.

Шеърият инсоннинг илкин нафасидир, поёнсиз нафаснинг моддийликка айланишидир, балки.

Миср,Бобил, Хитой,Ҳиндистон, Рум, Эрон, Оврупо, Америка сингари Турон-Туркистон-Турк Дунёси жаҳон илму фани, маданияти, адабиёти ва санъати хазинасига ўзининг муносиб меросини берди ва беражакдир. Улуғ шоир Абдулҳамид Чўлпон ўзбек руҳини куйлади. Зеро Ўзбек Руҳи ўлмасдир. Ўзбек Руҳи абадийдир. Ўзбек Руҳи — бутун Турк Дунёсининг меросидир.

Ўзбек миллати бу олтин мероснинг эгаси, бу мерос бутун жаҳон учун, бутун инсоният учун Аллоҳ инояти ила гўзал армуғондир. Ўзбек миллати — жаҳон сивилизасиясини бир поғона баланд кўтарган буюк миллатдир. Ўзбек бўлиб туғилган, ўзбек деган номни муқаддас билиб тану руҳида асраган инсон нақадар бахтли инсондир.

Бу шарафли туйғулар Абдулҳамид Чўлпон ижодиётида порлоқ ифодасини топди.

Абдулҳамид Чўлпонни титратган, қақшатган зулм эди. Зулм — ўзбекнинг энг сара гулларини юлиб отди. Ҳамзани ўлдириб, бу ўлим баҳонасида, биринчи ўзбек совет шоирининг қотиллари деб минглаб бегуноҳ мусулмонларни қириб ташлади, бутун давлатчилик иқтидорларини ишлатиб қўлга киритган Туркистон автоном жумҳуриятини ер билан яксон қилди, бу янги ўзбек ҳукуматининг аъзоларини қиличдан ўтказди. Масалан, 1917 йилдан 1947 йилгача фақат Русиянинг ўзида сталинизм қурбонларининг сони 67 миллион 533 мингга етди. Зулм — шоир юрагида қандай кечагани ёлғиз Аллоҳга аён.

Зулм — башариятнинг муқаддас бешикларидан бўлмиш улуғ Туркистонга бостириб кирди. Милён-милён гуноҳсиз инсонларимизнинг пок қонларини тўкди, илоҳий масжидларимизга кўппакларини боғлади, мезаналарига қўнғироқлар осди, боғларимизга «итларга ва сартларга кириш манъ этилади», деб ёзиб қўйди, жаҳоннинг кўрки бўлган обидаларга бомба ёғдирди, бир кечада минглаб ўзбекларни, эру хотин, болаларни, ҳомиладор аёлларнинг қорнидаги гўдаккача жаҳолат пичоғи билан сўйди, неки ҳалол бўлса борини харом қилди, нажосатга тўлдирди.

Бу аҳлоқсиз, маданиятсиз оломон, шайтанат бандалари менинг улуғ халқимни — ўзбек туркларини ҳар хил лақаблар, тамғалар, ёрлиқлар ёпиштириб келди. Лекин ўзбек туркларининг илоҳий Руҳини, қутлуғ тилини суғуриб ололмади. Шоирнинг ичидан нелар кечди экан, у қаро кунлар.

Зулм — бир миллатни (бошқа) бир миллат билан хундор душман қилишга эришди. Зулм учун инсон-инсонга дўст-биродар эмас, ўч олишга доим шай турган жаллод бўлиши керак эди. Эришди. Шоир солномачи эмас, у юзлаб бадиий қиёфалар яратолди.

Она-сайёрамиз шеърият каби поёнсиз. Инсониятнинг дарду қувончи Абдулҳамид Чўлпоннинг дарду қувончи бўлди. Шоир ўз Ватанига фарзанди ўлароқ ўз халқининг инон-ишончи, шодлиги, уқубатларини ўзида, сўзида ифода қилди, дунёвий аламкашлик уни жаҳон фуқаросига айлантирди.

Ўзбек маънавият осмонида бир Чўлпон юлдузи порлади, тобора ўзига жалб этди ва унинг овози бутун бир халқнинг ҳайқирган овози эди.

Абдулҳамид Чўлпон зулмга қарши, сталинизмга қарши, манқуртликка қарши озодлик учун, Шеърият Ҳуқуқи учун курашаётганларнинг сардорларидан биридир. Халқ шундай шоирини кўп замонлардан буён кутган эди. У келди ва кураш майдонига чиқди. Ҳақ ва Ҳақиқат йўлида қурбон бўлди. Бу ёруғ дунёда у ёлғиз эмас эди, унинг тенгдошлари, маслакдошлари, ўликдошлари жуда кўп эди, бу эски шайтанатда. Улар — юзлаб шоирлар милён-милён халқларнинг фарёдига айланган зулмга қарши — Инсон Ҳақлари учун Шеърият Ҳуқуқи учун ўртага чиққан Муқаддас Шеърият лашкари эди.

Абдулҳамид Чўлпон ёлғиз эмас эди. У улуғ жаҳон шоирларининг меҳр қароғида эди.

Абдулҳамид Чўлпон ХХ аср жаҳон шеърияти саройига мана шундай кириб келди ва бу салтанатда муносиб ўрнига ноил бўлди.

Абдулҳамид Чўлпон – ўзбек фарзанди, Турк Дунёсининг сўнмас юлдузи, улуғ жаҳоншумул шоирдир.

18.07.2001.

Rauf Parfi
FITRAT  VA  CHO’LPON  SHE’RIYATI  HAQIDA

FITRAT SHE’RIYATI

Abdurauf Fitrat she’riyati haqida so’z ketganda shuni aytish kerakki- shoir ilk she’ridan boshlab Turk Dunyosini, Turkiston birligi, istiqlol g’oyasini ilgari surdi, u turk dunyosiga millatparvar va yoniq shoir sifatida tanilgan edi. Bu haqda unga zamondosh tanqidchilardan Abdurahmon Sa’diy shunday yozadi: “Fitrat – hozirgi o’zbek she’riyatida arab, fors so’zlariga yo’lni berkitdi. O’zbek she’r tuzilishining rivojlanish yo’llarini belgilay borib, ko’pgina yosh shoirlarni o’zining uslubi va tili bilan ergashtira oldi, atrofiga yosh shoirlarni to’plab ularga til va uslubdan yo’l ko’rsatmakdadir.”

Abdurauf Fitrat to’rt she’riy kitob muallifi. Bular: “Sayha”, “Uchqun”, “She’rlar va doston”, “Mening tunim”. Fitratning professor Hamidullo Boltaboev tayyorlagan ko’p jildlikning birinchi jildiga kirgan 22 ta she’r haqida suhbatlashamiz.

Fitrat she’riyati nochor qolgan shoirning o’tli nidolaridangina iborat emas, u Turkistonni oyoq osti qilgan kelgindilarga, jaholat tufayli tovushlari o’chgan vatandoshlariga achchiq nafratli murojaatidir. She’rlarning shakliy qurilishlari ham mavzu e’tibori bilan o’ziga xosdir. Bu she’riyat- yangicha bo’lib yangicha shuur, yangicha dunyoqarashning yangicha tamoyillarini o’zida aks ettiradi. Yangi o’zbek she’riyati butun dunyoni uyg’otadigan bir qudratga ega bo’lishi kerak edi.

Yangi o’zbek she’riyatining asos manzili, o’chog’i Vatan, Turkiston, istiqlol, Erk mavzui bo’ldi.

Bukun ham shunday.

«Buxoro vaziri Nasrullo Parvonachiga ochiq maktub»ida Fitrat yozadi: «Har qancha ko’z va qulog’ingizni berkitsangiz ham, bu qadimiy islom millatining faryodi va muqaddas vatanimizning xarobligiga achinmay tura olmaysiz…Millatimiz va yurtimizni shu holga keltirib qo’ydikki, dunyoning burchagida eng qiyin kunlarda tashvish chekib yashayotgan odamlar ham bizning ahvolimizga qon yig’lamoqdalar.»

Amirga qarata aytilgan so’zlari ham asarga ilova qilingan, bu bayonotda mana bunday deyiladi:” Bugun yo erta dini islomning dushmanlari biz — musulmon xalqni qora kunlarga solarlar. Bu jinoyatchilarning vazifasi avvali dini islomga xusumat bo’lib, yaqin zamonlar bizdan dinimizni tark qilishni talab qilarlar.

Imonimizni to’pga, azonimizni qo’ng’iroqqa, masjidimizni cherkovga almashtirmoqdan boshqa narsa qolmas.”

Fitrat barcha dindosh birodarlariga murojaat qilarkan ” bu tanazzul (ya’ni nimaiki boy berilayotgan bo’lsa) , musulmonlarning unsizligi va harakatsizligi natijasi”, deya biladi.

Fitrat hayoti va faoliyatiga bag’ishlangan juda ko’p xorijiy manbalarda, zamondoshlarining xotiralarida uning nomiga ”shoir” sifatlashi ko’plab aytilgan. Bu Fitratga nisbatan shunchaki shaxsiy munosabatning natijasi bo’lmay, balki uning shoirlik iste’dodiga alohida hurmat bilan qaraganliklarining boisi hamdir.

Fayzulla Xo’ja 1911 yili chop etilgan ”Sayha” (”Nido”, ”Na’ra” ma’nolarini beradi.) she’riy to’plami haqida shunday yozadi: ”Vatanparvarlik she’rlari to’plami bo’lgan ”Sayha” ni o’qigan kishilarni Buxoro hukumatigina emas, rus hukumati ham ta’qib qila boshladi, chunki bu she’rlarda mustaqillik g’oyasi birinchi marta juda yorqin shaklda ifodalab berildi.”

Bir tarafdan Turkistonda ochlik, qashshoqlik hukm surib turgan zamonda, bir tarafdan rus imperiyasi bilan ingliz jahongirlari Turkistonni egallash haqida yashirin muzokaralar olib borayotgan kunlarda ”turklikning qonini qaynatguvchi, iymonini yuksaltguvchi quvvat bergan bir suyunchli so’z tug’ildi, ya’ni 27 no’yabrning kechasinda milliy laylatulqadrimiz bo’lgan Turkiston Muxtoriyati e’lon qilindi.” Shul qop-qorong’u dunyoning uzoq bir yerinda oydin bir yulduz kabi yalqillagan bu muxtoriyatni olqishlarkan, Fitrat mahkama eshiklaridan yig’lab qaytgan, yirtqich jandarmaning tepkisi bilan yiqilgan , yondirilgan , osilgan dindoshlarimizning holatini shunday arz etadi: ”Ellik yildan beri ezildik, tahqir etildik, qo’limiz bog’landi, tilimiz kesildi, og’zimiz qulflandi, yerimiz bosildi, talandi, sharafimiz surildi, nomusimiz g’asb qilindi, huquqlarimizga tajovuzlar bo’ldi, insonligimiz oyoqlar ostiga olindi- to’zumli turdik, sabr etdik. Kuchga tayangan har buyruqqa bo’yinsundik, butun borlig’imizni qo’ldan berdik. Yolg’iz bir fikrni bermadik, yashinturdik, iymonlarimizga o’rab saqladik: Turkiston muxtoriyati!”

Taassufki, milliy laylatulqadrimiz — Turkiston muxtoriyati o’z oldiga qo’ygan olamshumul rejalarni bajarishga ulgurmay, Kolesov boshliq ”tinchlikni barqaror qiluvchi kuchlar ” tomonidan yo’q qilib tashlandi.
Biz yanglishgan edik. Yana yanglishdik.

Bu alamli tuyg’u yangi o’zbek she’riyatining mag’zini tashkil qiladi.

Yangi o’zbek she’riyatining buloqlarining ko’zlarini ochgan buyuk alloma Abdurauf Fitrat bo’ladilar.

O’ttiz asrlik O’zbek adabiyoti, xususan o’zbek she’riyati dunyoviy hodisadir. Bu hodisani tadqiq qiladigan akademiyalar, institutlar, assambleyalar, forumlar kerak.
Dunyoviy hodisani dunyo miqyosida amalga oshiradigan kuchli mustaqil demokratik davlat zarur!

Biz agar Uilyam Shekspirni bilmaganimizda edi, ko’p narsani yo’qotgan bo’lar edik. Ahli dunyo Alisher Navoiyni bilmagani uchun ko’p narsani yo’qotdi.

Biz agar Tomas Manni bilmaganimizda edi, ko’p narsani yo’qotgan bo’lar edik. Ahli dunyo Abdulhamid Cho’lponni bilmagani uchun ko’p narsani yo’qotdi.

Biz agar Robindranath Thakurni bilmaganimizda edi, ko’p narsani yo’qotgan bo’lar edik. Ahli dunyo Abdurauf Fitratni bilmagani uchun ko’p narsani yo’qotdi.

Bundayin qiyoslarni uzluksiz davom ettirish mumkin. Foydasiz. O’zimiz hali bilmagan narsani dunyo qaerdan bilsin.

Jahon Adabiyoti tubsiz va cheksiz bir ummondir, unga har kim o’z shaxsiy piyolasi bilan boradi.

Turk Dunyosi, Turon, Turkistonning madaniy ta’rixida jahon maqduniyatini uchsiz cho’qqilarga ko’targan buyuk allomalar o’tkan. Ularning amallari dunyoga ma’lum va mashhur. Ana shunday allomalardan biri, ulug’ vatandoshimiz Abdurauf Fitratdir.

O’zining ikkinchi oltin davrini tugatib 16 asrdan Turkiston tanazzulga yuz tutgan, xususan 19-20 asrga yetib ayanchli holatda to’lg’onar edi.

Chor imperiyasi, keyinchalik qizil saltanat Turkiston musulmonlarining, ayniqsa, turk xalqlarining birlashuvidan qattiq qo’rqardi, shuning uchun tish-tirnog’i bilan qurollanib turkchilarni, turkchi bo’lmaganlarni ham, umuman tubchak aholidan chiqqan munavvarlarni tirik qoldirmaslikka kirishadi. O’g’ri, bosqinchi, makkor, xudosiz mahluqlar muqaddas Turkiston tuprog’ini taladilar, bo’g’dilar, qonga botirdilar.

Turkiston- o’zining balogardonini, ulug’ farzandining tug’ilishini juda-juda istar edi va Alloh irodasi-la u Inson tug’ildi. Abdurauf Fitrat nasabi bilan dunyoga keldi.

Abdurauf Fitrat- Turkiston ruhining dahosidir.

U Turkiston istiqloli uchun qurbon bo’ldi. Istiqloldan keyin qayta tug’ildi.

Bu kun Abdurauf Fitrat jahon fuqarosiga, Turkistonning olamshumul ramziga aylandi.

28.04.2004.

SHE’RIYAT HUQUQI
(Abdulhamid Sulaymon Cho’lpon she’riyati xususida)

Ko’z yoshimda yuvsam yurtning shonini,
Tilim bilan so’rsam oqqan qonini…
Qonli kunlar tushdi mening boshimga.

Abdulhamid Cho’lpon.

Alisher Navoiy vafotidan so’ng dunyo 500 yilga qaridi. Abdulhamid Cho’lpon yuzga kirdi. Dunyo yuz yoshga yashardi. Butun Turk Dunyosi o’zining buyuk shoirini sharaflamoqda. Uning siymosida biz ”Haq yo’li, albatta bir o’tilgusini”, shoirga o’lim yo’q ekanini, She’riyat Huquqi g’alabasining guvohi bo’ldik.

So’zimiz ko’cha-ko’yning mijg’ov loflaridan, xonim-oyimchalarning injiqliklaridan, idorabozlarning mash’um o’yinlaridan, johilligidan, qo’rqoqligidan, johil kimsalarning mudhish qiliqlaridan, shubhasiz ustun turgan She’riyat borasida, She’riyat Huquqi va Abdulhamid Cho’lponning olamshumul Ulug’ Shoir ekani  xususidadir.

Abdulhamid Cho’lpon she’riyati butun XX asr qadriyatlarini o’zida mujassam qildi. Uni olamshumul maqomga olib chiqqan omil — shoirning cheksiz ehtirosli gumanizmidir. Bu dunyodagi Insonning hasratlari, quvonchlari Shoir ijodining o’q tomiriga aylandi.

Turk Dunyosining birligi, Ulug’ Turkiston qayg’usi, Insonga muhabbat, javonmardlik, saxovat Abdulhamid Cho’lpon she’riyatining asos belgilaridir.

Bu fazilatlarni ichkin ilohiy samimiyatsiz ifoda qilib bo’lmaydi. Abdulhamid Cho’lpon samimiyati — Dunyo Insoniga bo’lgan mehri, sadoqatida yorqin namoyon bo’ldi.

Inson va Tabiatning uyg’unlikdagi in’ikosi Abdulhamid Cho’lpon ijodining shuurli nuqtalaridir. Shoir juda uzun shonli-saodatli, qonli-mashaqqatli yo’lni bosib o’tdi. Faqat XX asr odaminigina emas, uning hofizasidan, ko’z o’ngidan ming yillar vajohati, talotumlari bilan hayqirib kechdilar. Endi shoir bo’lgusi zamonlarga qadam qo’ydi.

She’riyat Alloh odamni yer uchun yaratgani kabi qadimiydir. Yorug’ dunyoga kelgan inson bor ekan, inson bo’lib tug’ilgan ekan — Inson haqlari, inson huquqi bordir.

Inson Huquqi — She’riyat huquqi. Inson va Tabiat uyg’unligi abadiy, tabiat tartiboti o’zgarmas, ammo inson tabiati o’zgaruvchandir. Muvozanat buzilgan joyda jaholatning qora quyoshi yonib fikr olamini zulmatga chulg’aydi, qonga bulg’aydi. Muborak uyg’unlik yo’lida jafo chekkanlarning karvonboshilari shoirlardir, ehtimol. She’riyat cheksizlikdir — ammo, she’riyatning osmoniga boqib cheksizlikning ham cheki bor, deb o’ylaysiz.

She’riyat insonning ilkin nafasidir, poyonsiz nafasning moddiylikka aylanishidir, balki.

Misr,Bobil, Xitoy,Hindiston, Rum, Eron, Ovrupo, Amerika singari Turon-Turkiston-Turk Dunyosi jahon ilmu fani, madaniyati, adabiyoti va san’ati xazinasiga o’zining munosib merosini berdi va berajakdir. Ulug’ shoir Abdulhamid Cho’lpon o’zbek ruhini kuyladi. Zero O’zbek Ruhi o’lmasdir. O’zbek Ruhi abadiydir. O’zbek Ruhi — butun Turk Dunyosining merosidir.

O’zbek millati bu oltin merosning egasi, bu meros butun jahon uchun, butun insoniyat uchun Alloh inoyati ila go’zal armug’ondir. O’zbek millati — jahon sivilizasiyasini bir pog’ona baland ko’targan buyuk millatdir. O’zbek bo’lib tug’ilgan, o’zbek degan nomni muqaddas bilib tanu ruhida asragan inson naqadar baxtli insondir.

Bu sharafli tuyg’ular Abdulhamid Cho’lpon ijodiyotida porloq ifodasini topdi.

Abdulhamid Cho’lponni titratgan, qaqshatgan zulm edi. Zulm — o’zbekning eng sara gullarini yulib otdi. Hamzani o’ldirib, bu o’lim bahonasida, birinchi o’zbek sovet shoirining qotillari deb minglab begunoh musulmonlarni qirib tashladi, butun davlatchilik iqtidorlarini ishlatib qo’lga kiritgan Turkiston avtonom  jumhuriyatini yer bilan yakson qildi, bu yangi o’zbek hukumatining a’zolarini qilichdan o’tkazdi. Masalan, 1917 yildan 1947 yilgacha faqat Rusiyaning o’zida stalinizm qurbonlarining soni 67 million 533 mingga yetdi. Zulm — shoir yuragida qanday kechagani yolg’iz Allohga ayon.

Zulm — bashariyatning muqaddas beshiklaridan bo’lmish ulug’ Turkistonga bostirib kirdi. Milyon-milyon gunohsiz insonlarimizning pok qonlarini to’kdi, ilohiy masjidlarimizga ko’ppaklarini bog’ladi, mezanalariga qo’ng’iroqlar osdi, bog’larimizga «itlarga va sartlarga kirish man’ etiladi», deb yozib qo’ydi, jahonning ko’rki bo’lgan obidalarga bomba yog’dirdi, bir kechada minglab o’zbeklarni, eru xotin, bolalarni, homilador ayollarning qornidagi go’dakkacha jaholat pichog’i bilan so’ydi, neki halol bo’lsa borini xarom qildi, najosatga to’ldirdi.

Bu ahloqsiz, madaniyatsiz olomon, shaytanat bandalari mening ulug’ xalqimni — o’zbek turklarini har xil laqablar, tamg’alar, yorliqlar yopishtirib keldi. Lekin o’zbek turklarining ilohiy Ruhini, qutlug’ tilini sug’urib ololmadi. Shoirning ichidan nelar kechdi ekan, u qaro kunlar.

Zulm — bir millatni (boshqa) bir millat bilan xundor dushman qilishga erishdi. Zulm uchun inson-insonga do’st-birodar emas, o’ch olishga doim shay turgan jallod bo’lishi kerak edi. Erishdi. Shoir solnomachi emas, u yuzlab badiiy qiyofalar yaratoldi.

Ona-sayyoramiz she’riyat kabi poyonsiz. Insoniyatning dardu quvonchi Abdulhamid Cho’lponning dardu quvonchi bo’ldi. Shoir o’z Vataniga farzandi o’laroq o’z xalqining inon-ishonchi, shodligi, uqubatlarini o’zida, so’zida ifoda qildi, dunyoviy alamkashlik uni jahon fuqarosiga aylantirdi.

O’zbek ma’naviyat osmonida bir Cho’lpon yulduzi porladi, tobora o’ziga jalb etdi va uning ovozi butun bir xalqning hayqirgan ovozi edi.

Abdulhamid Cho’lpon zulmga qarshi, stalinizmga qarshi, manqurtlikka qarshi ozodlik uchun, She’riyat Huquqi uchun kurashayotganlarning sardorlaridan biridir. Xalq shunday shoirini ko’p zamonlardan buyon kutgan edi. U keldi va kurash maydoniga chiqdi. Haq va Haqiqat yo’lida qurbon bo’ldi. Bu yorug’ dunyoda u yolg’iz emas edi, uning tengdoshlari, maslakdoshlari, o’likdoshlari juda ko’p edi, bu eski shaytanatda. Ular — yuzlab shoirlar milyon-milyon xalqlarning faryodiga aylangan zulmga qarshi — Inson Haqlari uchun She’riyat Huquqi uchun o’rtaga chiqqan Muqaddas She’riyat lashkari edi.

Abdulhamid Cho’lpon yolg’iz emas edi. U ulug’ jahon shoirlarining mehr qarog’ida edi.

Abdulhamid Cho’lpon XX asr jahon she’riyati saroyiga mana shunday kirib keldi va bu saltanatda munosib o’rniga noil bo’ldi.

Abdulhamid Cho’lpon – o’zbek farzandi, Turk Dunyosining so’nmas yulduzi, ulug’ jahonshumul shoirdir.

18.07.2001.

Abdulhamid Cho’Lpon. Buloqlar Quchog’Ida by Khurshid Davron on Scribd