Фитрат ижодининг яна бир асосий йўналиши унинг илмий асарларидир. У ҳам талантли адабиётшунос, ҳам кучли тилшунос эди. «Ўзбектили грамматикаси» («Сарф», «Нахв», 1924 — 1930 йилларда олти марта нашр этилди), «Тожик тили грамматикаси» (1930) ва «Тилимиз» каби тил ҳақидаги ўнлаб мақолалари унинг зўр тилшунос бўлганлигини кўрсатади. Адабиёт соҳасидаги фаолиятига назар ташласак, унинг ўзбек ва форс адабиётларини, адабиёт назариясининг чуқур билимдони эканига ишонамиз.
Тоҳир Малик
ФИТРАТ
Фитрат ҳозирги замон ўзбек адабиёти, фани ва маданиятининг йирик вакилидир. У қомусий билимга эга олим, адабиёт назариячиси, ўткир тилшунос, ўзига хос драматург ва шоир, жанговар сиёсий публицист, ношир, журналист ва талантли давлат арбоби эди.
Фитрат ўз таржимаи ҳолида ёзишича, 1884 йилда Бухорода туғилди (С. Айний уни 1886 йилда туғилган дейди). Отаси Абдураҳимбой савдо иши билан шуғулланарди. Шунинг учун чет элларга (Қашқар, Туркия, Эрон) борар, дунё аҳволидан бохабар эди. Онасининг исми Бибижон эди. Фитрат бошланғич тарбияни диний мактабда олди, кейин «Мирараб» мадрасасида таҳсил кўрди. Форс, араб тилларини мукаммал билган Фитрат ўз давридаги ижтимоий-сиёсий воқеаларга ҳам қизиқиб қаради. Ўзининг айтишича, аввал жадидлар ҳаракатига қаршилик қилди, кейин унинг моҳиятини англаб етгач, бу ҳаракатга қўшилди. Ҳатто ашаддий тарғиботчиларидан бирига ай-ланди. Шу жадидлар маслаҳати ва ёрдами билан Истамбулга (Туркияга) ўқишга борди ва 1909 — 1913 йилларда шу ерда истиқомат қилди. Туркиядаги ҳаёти Фитратнинг дунёқараши, сиёсий онгини кескин ўзгартириб юборди. У Туркистон ҳаётига Туркиядаги ўзгаришлар (бу пайтлар «Ёш турклар инқилоби» воқеаси бўлган эди) ва илғор мамлакатлар даражасидан чиқиб қарай бошлади: диний хурофотни кескин танқид қилди, ҳатто динни, мактаб-маорифни ва Туркистондаги идора усулини ҳам ислоҳ этиш ғояси билан нафас олди.
Фитратнинг 1909 йилда Истамбулда «Ҳиндистонда бир фаранги ила бухороли бир мударриснинг бир неча масалалар ҳам усули жадида хусусида қилган мунозараси» китоби босилиб чиқци (Фитрат асарини 1908 йилда ёзганини айтади). Асарнинг Бухорода босилишига амир рухсат бермагач, Истамбулда нашр эттирган эди. Асар форсча ёзилган, уни Ҳожи Муин ўзбекчага айлантиради ва «Туркистон вилоятининг газетаси»да бостиради (1911). 1913 йилда алоҳида китоб ҳолида чиқади, унга Беҳбудий кириш сўзи ҳам ёзган эди. «Ҳибс қилиш, ўлдириш, сангсор қилиш кундаги одатлардан эди, — дейди Фитрат — у замонларда китоб ёзишнинг ўзи «кофир»-лик эди. Мен шу вақтларда биринчи асарни ёздим. Бухоронинг идора усулини, таълим-тарбия усулини, бир куй расмий идораларни танқид қилдим. Бу китоб Бухорода тарқалар эди. Унинг ноширлари бўлғон Бухоро жадидларини таҳликага туширмаслик учун амирга қаратиб бир сўзбоши ёзди ва шунинг билан, гўё, танқиднинг унга эмас, маъмурларига оид бўлғонини кўрсатдим. Бу замондаги Бухоронинг ижоби эди. Шунинг билан мени Бухо-ро амирининг тарафдори, дейиш ҳам мумкин эмас. Менинг Бухоро амирига қарши ҳар вақт курашганим ва курашган ташкилотларга раҳбарлик қилганимни билмаган йўқ».
Фитрат адабиётнинг ҳамма жанрларида қалам тебрата бошлади. У 1910 йилда Истамбулда «Сайха» («Чорлов») деган шеърлар тўпламини бостирди. У ҳам форс тилида эди. «Ҳинд сайёҳининг қиссаси» ҳам форсча ёзилиб, 1912 йилда Истамбулда нашр этилди. Фитрат Туркиядан қайтгач, Бухоро, Самарқанддаги қизғин адабий жараён, маданий, маориф ишларига ва сиёсий ишларга аралашиб кетди. Самарқандда 1917 йилдан чиқа бошлаган «Ҳуррият» газетасига (27—87-сонларига) муҳаррирлик қилди. Газетада миллий мустақиллик ғоясини тарғиб этди. Большевиклар ҳаракатини ёклаш керакми ёки йўқми, унга қарши туриш керакми, деган масала кун тартибида турган пайтда Фитрат большевикларни ёқлаб, «Ҳуррият» газетасида бош мақола эълон қилди. «Мақолада, — дейди Фитрат, — курашнинг қайси томонига қўшилиш керак?» деган саволни қўйиб, ўзим сўл томонга қўшилишни ёқладим. Бу курашнинг «ўнг» томонидан бизга хайр йўқлигини даъво қилдим. Менинг бу даъватим каромат эмас, тажриба натижаси эди, чунки Бухоро амири билан бўлган жанжалимизда муваққат ҳукуматнинг тўппа-тўғри амир томонидан турганини, бизнинг эса, рабочийлар томонидан, ишчи-деҳқон-солдат депутатлари Совети томонидан ҳимоя қилинганимизни ўз кўзим билан кўрган эдим ва коммунистлар фирқасининг миллат масаласини бутун дунёдаги сиёсий фирқаларга кўра тўғри ҳал қилғонини яхши билар эдим. Менинг муҳаррирлигим остида чиққан мазкур «Ҳуррият» газетаси Самарқанд жадидларининг ношири афкори эди, сўнг замонларда бир бойнинг пули билан чиқар эди. Мен шунга қарамасдан газетамни большевикларга хайрихоҳ бир нуқтада сақлашга тиришдим, большевиклар мақолаларига ўрин бердим. Самарқанддаги ишчилар ташкилоти билан «Шўрои ислом» орасидаги курашда ишчилар ташкилотининг ношири афкори каби ҳаракат қилдим».
Қўқон Мухторияти тузилганда (1917 йил ноябрь) Фитрат Самарқандда эди. Шу ердан унга аъзо қилиб сайланади. «Қўқонга бормадим. Мухториятнинг ҳеч бир ишига иштирок қилмадим» дейди Фитрат. Аммо ўзининг «Ҳуррият» газетасида бу воқеани юракдан қувватлаб мақола эълон қилади: «Эллик йилдан бери эзилдик, таҳқир этилдик. Қўлимиз боғланди, тилимиз кесилди. Оғзимиз қоп-ланди. Еримиз босилди. Молимиз таланди, шарафимиз емурулди. Номусимиз ғасб қилинди, инсонлигимиз оёқлар остига олинди. Тўзимли турдик. Сабр этдик. Кучга таянган ҳар буйруғга бўйин сундук. Бутун борлиғимизни қўлдан бердик. Ёлғиз бир фикрни бермадук, ёшунтурдук, имонларимизга ўраб сақладук. Бу — Туркистон мухторияти.
Маҳкама эшикларидан йиғлаб кетганда, ёруқсиз турмаларда ётганида, йиртқич жандарманинг тепкуси билан йиқилғонда, юртларимиз ёндурулғонда, диндошларимиз осулғонда онгимиз йўқолди. Миямиз бузилди. Кўзимиз ёғдусиз қолди. Бирор нарсани кўролмадик. Шул чоғда тушкун руҳимизни кўтармак учун, шул қоп-қора дунёнинг узоқ бир еринда ойдин бир юлдуз ялқиллаб турар эди. Бирор нарсага ўтмаган кўзимиз шуни кўрар эди. Ул нима эди? Туркистон мухторияти» («Ҳуррият», 1917, 5 декабрь).
Фитрат Бухорога бориб Колесов воқеасига (Туркистон халқ Комиссарлар Кенгашининг раиси Ф.И. Колесов отряди билан ёш бухороликларнинг биргаликда амирликни ағдариб ташлаш учун қилган қуролли қўзғолони) аралашади. Қўзғолончилар томонидан Бухоро амирига топширилган ультиматум Фитрат томонидан ёзилган эди (1918). Бу пайт Фитрат Бухоро компартиясининг аъзоси эди, 1919 йилда эса Марказий Комитет ва кейинча Сиёсий Бюро аъзоси бўлган. Колесов мағлубиятидан кейин у Тошкентга келади ва Афғонистоннинг Тошкентдаги элчихонасида таржимонлик қилади (1919 — 1920), Бухоро большевикларининг «Тонг» журналига муҳаррирлик қилади (у Тошкентда нашр этилар эди, 1920).
1918 йил охирида «Чиғатой гурунги» ташкил этилади. Фитрат унинг раҳбарларидан ва фаол аъзоларидан бири эди. Бу ҳаракатнинг вужудга келишига зарур сабаблар бор эди: мактабларда усмонли тил ва усмонли адабиёт она тили ўрнида ўқитила бошланади, ўзбек тилинингмавқеи тушиб кетади. Фитратнинг таъкидлашича, «Чиғатой гурунги» ўзбек миллатчилиги: ўзбек тили, ўзбек адабиёти шиорлари остида пантуркист тўдаларга ва шунга берилган жадидларга қарши курашди… «Чиғатой гурунги» ўз замонида пантуркизм, панисломизм ҳаракатларига қарши курашмоқда эди.
Фитрат 1921 йилда Бухоро ҳукуматида Халқ маорифи нозири, кейин Хорижия нозири, халқ хўжалиги Кенгашининг раиси, жумҳурият Марказий ижроия қўмитасининг ўринбосари, халқ нозирлари Шўросининг муовини, ҳукумат режа ва харж-сарф ташкилий ҳайъатининг раиси каби масъулиятли вазифаларда ишлаб, Бухоронинг равнақи учун қўлидан келган ёрдамини аямади. Айни пайтда Ф. Хўжаев бошчилигидаги Бухоро ҳукумати раҳбарларининг миллатнинг тараққиёти учун олиб борилаётган кенг кўламдаги яхши ишлари Москвага ёқмади. Москва Бухоро ҳукумати таркиби бой, савдогарлардан иборат бўлиб қолган, деган айбни қўйиб, ҳукумат аъзолигидан беш кишини, жумладан Фитратни ҳам чақиради (1923 йил июндаги Пленумда). Фитрат Москвага кетишга мажбур бўлади. У ерда Шарқ тиллари институтида илмий ходим бўлиб ишлади (1923 — 1924). Шу йиллари унга профессорлик унвони берилди.
Фитрат Москвадан қайтиб келгач, Бухоро, Самарқанд, Тошкент университетларида дарс берди. Ўзбекистон Давлат илмий-тадқиқот институтида, Тил ва адабиёт. институтида, Ўзбекистон Фанлар комитетида ишлади. Бу йиллари қатор бадиий асарлар билан бирга жуда кўп илмий асарлар яратди. Аммо Фитратнинг миллатпарварлиги большевиклар ва шўро ҳукумати раҳбарларига ёқмас эди. Уни Чўлпон, А. Қодирий, У. Носирлар билан бирга миллатчиликда айблаш тобора кучайди.
Фитрат Бухорода ишлаганда у ерда Ёш бухоролик инқилобчилар фирқаси ва Бухоро коммунистлар фирқаси бор эди, у коммунистлар фирқаси томонида турди, кейин ҳам, Тошкентда бўлган вақтида ҳам шу йўналишда ишлади. Фитратнинг ўзи «Мен ўзбек миллатчиси бўлган замонларда (миллатпарвари демоқчи ) ҳар вақт Шўро ҳукуматига ва коммунистлар фирқасига хайрихоҳ бўлиб турдим», дейди. Афсуски, коммунистик идеал учун, ҳақиқат, адолат, маориф, фан, маданият ва миллат тақдири учун туну кун меҳнат қилган бундай улуғ зотни шу партия, шу шўролар ҳукумати қамоққа олди, у 1938 йил 4 октябрда А. Қодирий, Чўлпонлар билан бирга ваҳшийларча отиб ташланди.
Фитрат кўп қиррали ижодкордир. Бу — унинг лирикаси, драматургияси, публицистик ва илмий мақолаларидир. Аммо шуни айтиш керакки, Фитрат ҳамма жанрларда ҳам битта, ягона қалби билан намоён бўлади: у бадиий ижодда ҳам, илмда ҳам, ижтимоий фаолиятида — давлат ва жамоат арбоби сифатидаги хатти-ҳаракатида ҳам бир мақсад, бир орзу-армон билан нафас олди. Бу — халқни жаҳолат, турғунлик, ғафлатдан уйғотиш, илм-маърифатга чорлаш, эркин, озод, бахт-саодатли ҳаётга, биринчи навбатда, миллий мустақилликка эришишга чорлашдир. У ўзбекнинг ўзлигини таниши, ота-боболари каби улуғвор кашфиётлар қилишга, бирлашган, кучли, қудратли давлат тузишга ва дунёнинг илғор маданиятли мамлакатларига етиб олишга чақирди. Бутун ижоди халқнинг қалб кўзини очишга ва меҳнат, ўқиш, яратиш, курашга — инқилобга даъватдан иборатдир.
Фитратнинг илк тўплами «Сайха»нинг фазилати, Файзулло Хўжаев таъкидлаганидек, «Бухоро мустақиллиги ғояси ёрқин миллий шаклда биринчи бор ифодалаб берилиши эди». Шу туфайли бу тўпламнинг Бухорода босилишига амир Олимхон қаршилик қилади. Шунга қарамай «Сайха»ни 1910 йилда Туркияда (Истамбулда) ўз ҳисобидан нашр эттиради. Тўпламдаги шеърлар форс тилида, ундан 15 тачаси ўша вақтларда (1914 йил) «Садои Туркистон» газетасида ўзбекча изоҳи билан босилади. Тўплам Ватанга муҳаббат, халқ ғам-ғуссасига ачиниш ва зулмдан қутулишга ундаш туйғуси билан йўғрилган.
Ҳам моҳи мангу осойиши, иззу шарафи ман,
Ҳам каъбаи ман, қиблаи ман, чамани ман.
(У — менинг осмондаги осойишта ойим, иззатим, шарафим. У — менинг саждагоҳим, жону танимдир).
Фитратнинг «Учқун» деган тўплами чиққанлиги тўғри-сидаги хабар ҳам матбуотда босилган (1923), аммо у топилмаган. Республика матбуотида, «Ўзбек ёш шоирлари» тўпламида (1922) қатор шеърлари босилган. Гарчанд Фитрат форс, араб тилларини яхши билсада, ўз шеърларида иложи борича уларни ишлатмасликка ва содда ўзбек тилида ёзишга интилди. Унинг устига Фитрат ўз бадиий ижоди ва илмий мақолалари орқали бармоқ вазнининг қулайлиги ва кенг имкониятларини тарғиб қилади. «Бир оз кул», «Ишқимнинг тарихи», «Яна ёндим», «Ўқитувчилар юртига», «Қора» каби шеърлари соддалиги ва ички туйғу ва кечинмаларни ҳаққоний ифодалаб бериши билан жозибалидир. «Ўқитувчилар юртига» шеърида элни маърифат, ҳақиқат йўлига йўналтириш, жаҳолатга қарши курашишга даъват этади:
Орқадошлар жангли ўйин йиққали,
Эл кўзини олғон қоронғу пардаларни йиққали,
Биз эрурмиз маърифат арслонлари, илм эрлари,
Тўпланайлик, туринг, элга тўғри йўллар очғали.
Эллари махвдан қутқарон илм эрур,
Бизларни ҳам бу кундан ўзи қутқарур.
Биз эрурмиз элнинг инсонлик қонии қайнатувчи,
Турк арслонин ўринсиз уйқудан уйғатучи,
Фитратнинг энг машҳур шеърларидан бири «Миррих юлдузи»га деб номланади. Бу шеър унинг бошига кўп кул-фатлар солади, уни миллатчи деб айблашда яна бир қўшимча дастак бўлиб хизмат қилди. Шеърда Фитрат юлдуз баҳонасида Оллоҳга мурожаат этиб, большевикларнинг, босқинчи рус аскарларининг ваҳшийликларини фош этади ва юртдошларини уларга қарши қайрайди:
Борми сенда бизим каби инсонлар,
Икки юзли ишбузарлар, шайтонлар.
Ўртоқ қонини қонмай ичган зулуклар,
Қардош этин тўймай еган қоплонлар?
Борми сенда ўксус, йўқсулнинг қонин —
Гурунглашиб — чоғир каби ичганлар?
Борми сенда бутун дунё тузугин
Ўз қопчиғин тўлдиргани бузганлар?
Борми сенда бир ўлкани ёндириб,
Ўз қозонин қайнатгувчи ҳоқонлар?
Борми сенда қорин, қурсоқ йўлида,
Элин, юртин, борин-йўғин сотганлар?
Мана шу мисраларнинг ўзиёқ Фитрат шеърларининг миллий уйғониш ва инқилобий руҳда эканлигидан далолат беради.
Фитратнинг «Сайёҳ ҳинди» («Ҳинд сайёҳининг қиссаси») насрий асари 1912 йилда босилди. Бу асарнинг аҳамияти унинг шеърияти ва драматургиясидан қолишмайди. Асарда жаҳон халқлари, илғор мамлакатлар фуқароси кўзи билан Бухоро, умуман Туркистоннинг давлат тузумига, тартиб қоидасига, халқнинг турмуш тарзига, иқтисодига, сиёсатига, мафкураси, маданиятига, маорифига назар ташлаб, улардаги ибратли жиҳатларни қўллаб-қувватлаб, иллатларини беаёв фош этган. Фитрат асарда Бухоро ҳаётини беш қўлдай билиши, унинг ривожига ғов бўлган барча иллатларни бартараф этиш чораларини кўрсатиб бера олишини намойиш қилади.
Асардаги сайёҳ номидаги шахс («Мен») Фитратнинг ўзидир, у бирор шахс билан — мезбон билан суҳбат қилиш, мунозара этиш жараёнида ўзининг эзгу фикр, тилак-армонларини айтади. Асарни Бухорони, умуман Туркистонни тараққиёт йўлига олиб чиқиш дастури дейиш мумкин. «Уламо» бобида Бухоронинг илм маркази бўлганлигини таъкидлагани ҳолда энди ортда — жаҳолат ботқоғида ботиб қолганлигини айтиб, шу бухороликларга бошқалар ҳам «Жаҳолат ва ғафлат ботқоғига ботдилар», «бугунги ҳақиқий илмдан мутлақо хабарсизлар», дейди. «Умаро» бобида эса амалдорлар «ҳукмронлик отига миниб, бечораю бадбахт халқнинг мол, жон, арз, номус ва шарафини шафқатсизларча поймол этадилар», дейди.
Фитрат иллатларни жуда асосли, шафқатсиз таҳлил қилади: ҳовузлардаги ифлос сувлардан ичиш — касалликларни ичишдир, сохта мозорларга эмас, фақат Оллоҳга сиғиниш лозим дейди. Мутаассиб руҳонийларнинг ҳадисларда йўқ гапларни ташвиқ қилишларини танқид қилиб, ўзининг Қуръон, ҳадисларни, Имом Исмоил Бухорийни чуқур билишини намойиш қилади: Бухорода нечта мадраса борлиги, уларнинг номлари ва «оламга тўрт юз олимни ҳадя этгани»гача, ҳозир эса чўкиб қолганини гапиради.
«Эй бечора миллат. Буларнинг барчаси мажбуран шаърийлаштирилган ҳуқуқлар бўлиб, сен ана шу зўравонлар — қонингни сўрувчи, хонумонингни кўкка совурувчи, шараф ва номуснинг бунёдига ўт қўювчи кишилар тарафдорисанки, ҳали ҳам буни тушунмайсан! — дейди. Яна бир жойда «Ҳаммага маълумки, ҳар бир миллатнинг тараққиёти учун илм асосий сабабдир. Сизнинг илмингиз йўқ», дейди.
Фитрат тижорат ва бой бўлишни тарғиб этади, аммо бойликка сажда қилиш, имон-эътиқодни, инсофни йўқотишни қоралайди. Шариат пешволари тижоратни, бойликни қоралайди, дейишади. Фитрат пайғамбаримиз «камбағаллик кофирликка яқиндир» деган эди дейди ва фақат нафсни тийиш кераклигини уқтиради («Тижорат масаласи башариятнинг ҳаёт-мамот масаласидир» дейди Фитрат). Асарда халқни бирлашишга, завод-фабрикалар қуришга, тижоратни ривожлантиришга чақиради.
Фитрат яхшигина иқтисодчи ва доно сиёсатчи эди. «Шарқ сиёсати» (1920) китобида «Мусулмон дунёси оёклари остида йиқилғон, тебраниб, талпиниб турадир» деяр экан, Туркистоннинг инглизлар қўлига тушмаслик ва тараққий қилиши учун Россия билан яқинлашиши кераклигини айтади: «Мусулмон дунёсини Оврупо жаҳонгирларидан қутқармоқ керак. Лекин мусулмон дунёси билимсиз, онгсиз, ҳунарсиз қолғон: бирлиги йўқ, иш йўлла-рини билмайдир, уруш яроғи йўқдур, шунинг учун Овруподаги кучларнинг бириси билан қўшулардан бошқа чора йўқ», шунинг учун «Русия Шўролар ҳукумати билан келишмак, бирлашмак керак» дейди.
Бу кўчирмани келтиришимизнинг боиси яна шундаки, 1920 йилда «Чин севиш» ва ундан уч йил кейин 1923 йилда «Ҳинд ихтилолчилари» фожиасини ёзади. Бунда инглиз босқинчиларидан Ҳиндистонни озод қилишга киришган ёшларнинг кураши, жасоратини кўрсатади. Бу ғоя «Чин севиш» пьесасида ҳам олға сурилади. «Чин севиш» Фитратнинг сиёсий-фалсафий йўналишдаги кучли асаридир. Фитрат тасаввуф, нақшбандлик, яссавийчилик тўғрисида теран рисола, мақолалар ёзган. «Чин севиш»да буларнинг таъсири сезилади. Асарда инглиз босқинчиларига нисбатан, капитализмнинг ахлоқ бобидаги қусурларига, Оврупонинг мусулмон дунёсига бўлган душманлик сиёсатига нисбатан нафратини ифодалайди.
Фитрат Овруподан давлат тузуми, фан-техника соҳасидаги барча ютуқларни ўрганиш, ўзлаштириш тарафдори. Аммо у ерда меҳр-шафқатлиликни бир чеккага суриб бутун чоралар билан фойда кетидан қувишни, пулга, олтинга сажда қилишни қаттиқ танқид қилади. Асар қаҳрамони Каримбахш «Оврупода билим бор, лекин инсон йўқ. Оврупонинг билими қоплоннинг тиши, тирноғи каби бир нарсадир. Кучсизларни йиртиб емак тўғрисида кўп иш кўрмишдир», дейди. Асардаги Ватани озодлиги учун жонини тиккан йигит Нуриддиннинг Зулайхога бўлган ишқи сўфиёна ишқ —чин севишдир. Мажнунлар ишқи сингаридир. У севгилисига жисмонан етишишдан кўра юқорироқ тилакни — руҳий бирлашишни орзу қилади. «Оврупода руҳ йўқдир. Улар руҳоний лаззатдан бир нарса англаёлмайдилар. Чин севиш ва ҳақиқий ишқнинг туб ери Шарқдир. Мажнун, Фарҳодлар каби ишқ пайғамбарлари Шарқда етишдилар. Бутун Овруподаги ишқ отини олган ҳоллар ҳайвонлиқ ҳаваслардан бошқа нарса эмасдир», дейди. Албатта, Фитрат бу ерда Овруподаги бешарм, яланғоч, ибосиз севгини, айш-ишрат ва бойиш манбаига айланган сохта муҳаббатни, ҳайвоний ҳирсни назарда тутмоқда.
20-йиллар охири ва 30-йиллар бошида Фитратни миллатчилиқда айблаш ҳаракати авж олган пайтда пьесаларидан ҳам дастак сифатида фойдаланганлар. Айниқса Ҳ. Олимжоннинг Фитрат тўғрисидаги каттагина мақоласида «Чин севиш», «Ҳинд ихтилолчилари», «Темур соғанаси» (бундан бир парча қолган холос) пьесаларидаги барча фикр-ғояни шўроларга қарши айтилган, деб даъво қилган. Аслида ҳам Ҳиндистон ва инглизлар масаласи ўша даврнинг кун тартибида турган масала эди.
Фитрат шу ҳолатдан фойдаланиб туриб, босқинчиларга, айниқса, босмачилик ҳаракати, яъни халқ озодлиги кураши авж олган пайтни, ўша даврдаги қирғин, адолатсизликни назарда тутиб, халқни миллий мустақиллик, озодлик курашига чақиради. Фитрат пьесаларида шу рамзийлик, имо-ишора усули кенг қўлланилган. «Ҳинд ихтилолчилари»да Рахибахш ва унинг севгилиси Дилнавоз, қаландар Лола хардиёл каби фидойиларнинг ватанпарварлигини кўрсатиб беради. Асардаги жуда кўп гаплар сўзсиз «қизил империя»га ҳам қарши қаратилган эди: «Инглизни Ҳиндистондан қувмоқ эзгу ишларнинг биринчисидир», «Қуръонни ҳайвон тепкисидан қутқаришдек буюк», «…чўчқани масжиддан ҳайдаш каби эзгу» иш лозим, «улар таловидан қутулмоқ учун бирлашмоқ» керак, «Бу кун ўлкада қўйдан ортиқ одам кесиладир», «Масжидда номоз учун йиғилганлар — сиёсий йиғин ясоғон бўлиб, тўпғо боғланар эди, эр билан хотин ўзаро кўпроқ гапирганда ҳукуматга қарши бўлиб, дорға осилар. Бу кун устидагина шу ўлкага қарағанда, йиқилғон шаҳарлар, ёндирилган қишлоқлар, таланғон уйлар, кесилғон бошлар, осилғон гавдалар, тўкилғон қонлардан бошқа бир нарса кўрмаймиз…»
Пьеса юртдошлари учун бир сабоқ, дастур, чорлаш, ундов эди. Асарнинг «Йиртқичлардан элимизни қутқарамиз», деб тугатилиши ҳам бежиз эмасдир.
Фитратнинг «Абулфайзхон» трагедияси 1924 йилда Москвада нашр этилади. Трагедия гарчанд XVIII асрда яшаган аштархонийлар сулоласининг сўнгги вакили Абулфайзхон ҳаёти ҳақида ҳикоя қилсада, аслида босмачилик даври руҳиятига ҳамоҳанг эди. Драматург тож-тахт ва шоҳ, тож-тахт ва адолат, тож-тахт ва халқ тақдири, мамлакат тақдири масалаларини қўяди. Зулм, адолатсизлик, зўравонлик мамлакат ва халқни хароб қилишини кўрсатиб беради: золим шоҳ, золим амалдорнинг тақдири фожиали якунланиши ва фақат адолатли ҳукмдоргина халқ, юртга тинчлик, бахт-саодат бериши мумкин, деган ғоя олға сурилади. Шу жиҳати билан асар 20-йиллардаги юртдаги қирғин, зўравонлик ва уни келтириб чиқарган тузум билан жипс боғлангандир. Абулфайзхон фақат қон, зулм эвазига тахтга чиқади ва шу йўл билан ҳукмронлик қилади. У акасини, ота ўрнидаги Фарҳод оталиқни, дўстларини ўлдириб, тахтни эгаллайди, бу қилмиши туфайли бемалол ухлай олмайди, доим қўрқув, тахликада яшайди. Бу ҳақда шундай дейди:
«Ортуқ ҳеч кимнинг менга ишончи қолмади… Буларнинг ўзи йўлга келиб, менга душманлиқ қилмоқни ташласа, нима бўлур? Йўқ… Йўқ… Буларнинг ўзи йўлга келмайдир. Ўлдираман, ўлдираман. Дунёда битта душманим қолмағонча, қон тўкаман. Улфатнинг сўзи тўғри. Подшолик қон билан суғорилатурғон бир ёғочдир».
Сарой аҳли Ҳакимбий бошчилигида Абулфайзхонга қарши туради. Эрон шоҳи Нодиршоҳ Бухорони олиш учун йўлга чиқади. Суянчиғи йўқ Абулфайзхон унга қарши курашмоқчи бўлади. Ҳакимбийлар кучи, қуроли йўқ, ноиттифоқ хоннинг бу йўлини қувватламайди. Нодиршоҳ билан музокара олиб бориб, тинч йўл билан таслим бўлиш фойдали эканлигини айтишади ва шунга қарор қилишади. Нодиршоҳ ғоят уста ҳукмдор бўлганлиги учун Бухорони олишга эмас, балки у ерга меҳмон бўлиб келаётганлиги ва Абулфайзхонни ўз ўрнида қолдиражагини айтади, совғалар келтиради. Лекин Ҳакимбийлар бу ҳийлани билишиб, Абулфайзхонни ўлдиради, фарзандларини ҳибсга олади. Унинг ўрнига Абулфайзхоннинг 15 яшар ўғли Абдулмўминни хон қиладилар. Раҳимбий унга заҳар бе-риб ўлдириб, ўзи тахтни эгаллайди, у ҳам қирғин бошлайди.
Фитрат ижодида диний мавзуда ёзилган қатор рисола, мақола, ҳикоя ва пьесалар бор. «Қиёмат» (1924), «Меърож», «Зайнабнинг иймони», «Оқ мозор», «Қийшиқ эшон», «Зайд ва Зайнаб» каби фантастик ҳикоялар (1928— 1932), «Шайтоннинг тангрига исёни» (1924) ва «Рўзалар» (1930) пьесалари шулар жумласидандир. Адабиётшунос Б. Қосимов «Шайтоннинг тангрига исёни» асари тўғрисида тўхталиб, «Айрим тадқиқотчилар унда атеистик оҳанглар кўрадилар. Бу, бизнингча, тўғри эмас. Унинг ҳаёти ҳам, фаолияти ҳам бундай дейишга имкон бермайди. У динга эмас, аксинча динсизликка, имонсизликка, эътиқодсизликка қарши. Айни пайтда мутаассибликнинг ҳам душмани», дейди. Бу олим ҳатто мазкур асарда ёзувчининг Октябрь инқилобига муносабати акс этган фикрни ҳам ўртага ташлайди. Бу олимнинг «Айни пайтда мутаассибликнинг ҳам душмани» деган гапида жон бор. Фитрат исломга эътиқод қўйган, унинг тарихини чуқур билган шахс эди. Мадрасада ислом тарихидан дарс ҳам берган ва «Мухтасар ислом тарихи» (форсчадан ўзбекчага қилинган таржимаси 1915 йилда нашр этилган) рисоласи бунинг исботидир. Рисолада на ислом ва на пайғам-баримиз шаънига бирор оғиз танқидий гап йўқ, аксинча пайғамбаримиз сифатларини махсус таърифлаб, ибрат қилиб кўрсатади:
«Ҳазратнинг ахлоқ ва одоблари бисёр мақбул ва комил бўлғон, ҳеч вақт ёлғон гапирмаганлар, ҳеч кимга хиёнат қилмаганлар, ноинсофлик, мурувватсизлик ва беҳаёликдан йироқ эдилар», у «энг олий хулқ ва раҳимли сифатларга эга бўлғонлар. Раҳим ва шафқат, карам ва саховат, мадад ва илм бобларида оламга машҳур бўлғонлар, беҳуда ғазабга келмас эдилар. Дин ишларидан бошқа масалаларда жузъий камчиликларни кечирар эдилар. Инсоф доирасидан бир қадам ҳам ташқарига чиқмас эдилар, ҳар каснинг билими ва имкониятига қараб иш буюрардилар. Ҳеч касдан ҳеч нарсада тамагир бўлмоғонлар ва садақа ҳам олмағонлар», дейди.
Фитрат «Ҳинд сайёҳининг қиссаси» асарида Бухорода икки юзга яқин мадраса борлиги, унинг уч тоифага рўлиниши ва барча мадрасаларнинг номини бирма-бир рнайди. У бу мадрасалар энди «разолат уйига» айланиб қолганини, бу ердаги уламолар «мазлум халқларнинг қонини ичиб келаётганини» қаҳр ва алам билан ёзади. «Рўзалар» пьесасида сохта эшон ва қозиларни одамларни соғми-касалми, бундан қатъи назар, мажбуран рўза туттиришлари, ўзлари эса яширинча овқатланиб, кўкнори еб юришларини фош этади. «Оқ мозор» ҳикоясида ҳам инниқобидаги юлғич, товламачи ҳожини кўрсатади. Етти бор ҳаж қилган бу одам эшаги ўлгач, уни кўмиб, авлиёнинг мозори деб гап тарқатади. Ғазабланган халқ уни қозига олиб боради. Қози ғазаб билан уни сўроқ қилади. Шунда ҳожи ўттиз сўм пора бериб, «буни эшагим «Қози бобомга бер», деган» дейди. Қози «Раҳматликнинг бошқа васиятлари йўқми?» дейди ва ҳожини ҳимоя қилади. Кўринадики, бу ҳикояда ҳам дин эмас, балки уни сотиб еювчиларни қоралайди. «Қийшиқ эшон» ҳикоясида ҳам «зарани дин билан қуролланган хоинлар»га қаратади.
«Шайтоннинг тангрига исёни» асари юзаки қараганда амона билан жипс боғланмагандай ва ундаги шайтон образи ислом адабиётида, айниқса, Қуръон, ҳадислар, халқ ижодидаги талқинга ҳамоҳангдек туюлади. Чуқурроқ эътибор берилса, замона билан яқиндан боғлангани ва шайтон образини, анъанавий йўлдан бормай, янгича талқин қилганини сезиш мумкин. Фитрат «Шайтоннинг тангрига исёни»да ўша оғир вазиятдан келиб чиқиб, доим салбий маъно кўтариб юрган Шайтон образига ижобий мазмун юклайди. Шайтон одамга қараб туриб, «Сен эслик бўл, туша қолма тузоққа», дейди. Худога қараб:
Узоқ бўлсин, мен юраман бу кун шод,
Тутқунликдан, қулликдан-да озод.
Раҳбарим фан, пайғамбарим билимдир.
Топинғумдир ёлғизгина ўзига,
Ёлғиз ўзим қутилдим деб юрмайман,
Бошқалардан хабар олмай юрмайман
(Одамни кўрсатиб)
Буни дахи қутқарғумдир қўлингдан,
Чиқарғумдир сенинг янглиш йўлингдан.
Ўзини эркин ҳис қилган Шайтоннинг озодликка, илм-фанга чорлаши, ҳаётга очиқ кўз билан қараб, ўз кучига суяниб иш тутишга ундаши, албатта, Фитратнинг билвосита, киноя, қочирим йўли билан айтган фикрларидир, дардидир.
Фитрат ижодининг яна бир асосий йўналиши унинг илмий асарларидир. У ҳам талантли адабиётшунос, ҳам кучли тилшунос эди. «Ўзбектили грамматикаси» («Сарф», «Нахв», 1924 — 1930 йилларда олти марта нашр этилди), «Тожик тили грамматикаси» (1930) ва «Тилимиз» каби тил ҳақидаги ўнлаб мақолалари унинг зўр тилшунос бўлганлигини кўрсатади. Адабиёт соҳасидаги фаолиятига назар ташласак, унинг ўзбек ва форс адабиётларини, адабиёт назариясининг чуқур билимдони эканига ишонамиз.
«Эски ўзбек адабиёти намуналари», «XVI асрдаги сўнгги ўзбек адабиётига умумий бир қараш», «Чиғатой адабиёти» ва Яссавий, Навоий, Муҳаммад Солиҳ, Машраб, Турди, Фурқат, Муқимий, Нодира, Умар Ҳайём, Фирдавсий, Бедил ҳақидаги ва назарияга доир, «Адабиёт қоидалари», «Аруз ҳақида», санъатнинг келиб чиқиши ва шеърият, ўзбек мусиқаси тўғрисидаги асарлари унинг илмий куч-қудратининг зўрлигини тасдиқлайди. Машраб тўғрисидаги мақоласида «қаландар» деб кимларнинг иши-ни, уларнинг мақсади, яшаш тарзи, кийим-кечаги, соч-соқоли, хуллас, театр режиссёри, рассоми учун қаландарнинг қиёфасини яратишда тайёр намунани кўрсатиб, таърифлаб беради.
Ёки «Тилимиз» мақоласида ўзбек тилининг ашаддий тарғиботчиси ва ҳимоячиси сифатида кўринади. Битта «бил» ўзагидан 98 та сўз ясаш мумкинлигини ва туркий тилнинг сўз бойлиги форс, араб тилларига нисбатан кўпроқ эканлигини таъкидлаб бундай дейди: «Араб, форс, рус, немис, француз тилларидан қай бирининг сарф (морфология демоқчи) китобларини олиб қарасак, кўрамизки, бир сўзни ясамоқ учун бир қанча ёзилғон, ундан сўнг шул қоидадан ташқари қолғон (мустасно) сўзлар деб тўрт-беш сўз кўрсатилган. Турк сўзларида эса бундай сўз топилмайдир… Тилимизнинг авжй тўғрисида ҳам бойлиги, тугаллиги билиндими? Энди сўзни туркчанинг бахтсизлигига кўчираман. Турк тили шунча бойлиги, шунча тугаллиги билан бахтсизликдан қутула олмамишдир. Турк тили дунёнинг энг бахтсиз тилидир», деб араблар, форслар ҳукмронлиги даврида бу тилнинг қисилганлигини айтиб, шўролар даврида ҳам эркин ривожланмаётганига очиқ ишора қилади.
Ёки Фитрат яшаган даврда Машрабнинг тарихий шахс эканлигига шубҳа билан қаралар эди. Фитрат аниқ далиллар асосида унинг афсонавий шахс эмас, балки яшаб ижод қилиб ўтган улкан ўзбек шоири эканлигини исботлаб беради. Фитрат адабий ҳодисалар илдизини аниқ топади. Сомонийлар, ғазнавийлар, салжуқийлар ва хоразмшоҳлар даврида форс адабиётининг «кўтарилган қисми қасидачилик эди», дер экан, бу қасидаларни ҳукмрон доира, «ўз фойдаларига ташвиқот учун ишлатиш» туфайли оммавий тус олганига эътиборни тортади.
Фитрат мусиқани яхши тушунган, ўзи хам созанда зот эди. У ўзбек классик мусиқасини шу қадар яхши билганки, қайси куй қай пайтда — ҳолатда чали-нишинигина эмас (мақомлар ёки тароналар), айни чоқда қайси асбоб қайси асбоб билан бирга чалинганда куй аниқ, гўзал чиқишини ҳам айтади: «Бир ғижжак товуши икки танбур товушини еб қўяди», дейди ва схемасини беради: уч танбур, бир рубоб, бир дутор, бир ғижжак, бир болотон, бир қўшнай, бир чанг, бир доира бир ан-самблни ташкил этади ва ҳ.к. Фитрат «Ҳалима» операсига суяниб туриб ажойиб миллий опера яратиш мумкин экан, деган ғояни тарғиб этади. «Шарқ чолғуларидаги «мунг» Европа музикасинда йўқдир. Шунинг учун Шарқ музикасида руҳга таъсир Европа музикасинда руҳга таъсиридан буюкдир», дейди у.
Кўринадики, Фитрат адабиёт ва санъатнинг барча ту-рини нозик тушунган ва улар тўғрисида шу соҳанинг етук мутахассиси сифатида фикр юритган.
Фитрат адабий ижоди, илмий асарлари ва ижтимоий фаолияти билан ўзбек адабиёти, санъати, фани ва маданиятига катта ҳисса қўшган улуғ зотдир.
Манба: Ёзувчи Тоҳир Малик веб-саҳифаси
Fitrat ijodining yana bir asosiy yo‘nalishi uning ilmiy asarlaridir. U ham talantli adabiyotshunos, ham kuchli tilshunos edi. “O‘zbektili grammatikasi” (“Sarf”, “Naxv”, 1924 — 1930 yillarda olti marta nashr etildi), “Tojik tili grammatikasi” (1930) va “Tilimiz” kabi til haqidagi o‘nlab maqolalari uning zo‘r tilshunos bo‘lganligini ko‘rsatadi. Adabiyot sohasidagi faoliyatiga nazar tashlasak, uning o‘zbek va fors adabiyotlarini, adabiyot nazariyasining chuqur bilimdoni ekaniga ishonamiz.
Tohir Malik
FITRAT
Fitrat hozirgi zamon o‘zbek adabiyoti, fani va madaniyatining yirik vakilidir. U qomusiy bilimga ega olim, adabiyot nazariyachisi, o‘tkir tilshunos, o‘ziga xos dramaturg va shoir, jangovar siyosiy publitsist, noshir, jurnalist va talantli davlat arbobi edi.
Fitrat o‘z tarjimai holida yozishicha, 1884 yilda Buxoroda tug‘ildi (S. Ayniy uni 1886 yilda tug‘ilgan deydi). Otasi Abdurahimboy savdo ishi bilan shug‘ullanardi. Shuning uchun chet ellarga (Qashqar, Turkiya, Eron) borar, dunyo ahvolidan boxabar edi. Onasining ismi Bibijon edi. Fitrat boshlang‘ich tarbiyani diniy maktabda oldi, keyin “Mirarab” madrasasida tahsil ko‘rdi. Fors, arab tillarini mukammal bilgan Fitrat o‘z davridagi ijtimoiy-siyosiy voqealarga ham qiziqib qaradi. O‘zining aytishicha, avval jadidlar harakatiga qarshilik qildi, keyin uning mohiyatini anglab yetgach, bu harakatga qo‘shildi. Hatto ashaddiy targ‘ibotchilaridan biriga ay-landi. Shu jadidlar maslahati va yordami bilan Istambulga (Turkiyaga) o‘qishga bordi va 1909 — 1913 yillarda shu yerda istiqomat qildi. Turkiyadagi hayoti Fitratning dunyoqarashi, siyosiy ongini keskin o‘zgartirib yubordi. U Turkiston hayotiga Turkiyadagi o‘zgarishlar (bu paytlar “Yosh turklar inqilobi” voqeasi bo‘lgan edi) va ilg‘or mamlakatlar darajasidan chiqib qaray boshladi: diniy xurofotni keskin tanqid qildi, hatto dinni, maktab-maorifni va Turkistondagi idora usulini ham isloh etish g‘oyasi bilan nafas oldi.
Fitratning 1909 yilda Istambulda “Hindistonda bir farangi ila buxoroli bir mudarrisning bir necha masalalar ham usuli jadida xususida qilgan munozarasi” kitobi bosilib chiqsi (Fitrat asarini 1908 yilda yozganini aytadi). Asarning Buxoroda bosilishiga amir ruxsat bermagach, Istambulda nashr ettirgan edi. Asar forscha yozilgan, uni Hoji Muin o‘zbekchaga aylantiradi va “Turkiston viloyatining gazetasi”da bostiradi (1911). 1913 yilda alohida kitob holida chiqadi, unga Behbudiy kirish so‘zi ham yozgan edi. “Hibs qilish, o‘ldirish, sangsor qilish kundagi odatlardan edi, — deydi Fitrat — u zamonlarda kitob yozishning o‘zi «kofir”-lik edi. Men shu vaqtlarda birinchi asarni yozdim. Buxoroning idora usulini, ta’lim-tarbiya usulini, bir kuy rasmiy idoralarni tanqid qildim. Bu kitob Buxoroda tarqalar edi. Uning noshirlari bo‘lg‘on Buxoro jadidlarini tahlikaga tushirmaslik uchun amirga qaratib bir so‘zboshi yozdi va shuning bilan, go‘yo, tanqidning unga emas, ma’murlariga oid bo‘lg‘onini ko‘rsatdim. Bu zamondagi Buxoroning ijobi edi. Shuning bilan meni Buxo-ro amirining tarafdori, deyish ham mumkin emas. Mening Buxoro amiriga qarshi har vaqt kurashganim va kurashgan tashkilotlarga rahbarlik qilganimni bilmagan yo‘q».
Fitrat adabiyotning hamma janrlarida qalam tebrata boshladi. U 1910 yilda Istambulda “Sayxa” (“Chorlov”) degan she’rlar to‘plamini bostirdi. U ham fors tilida edi. “Hind sayyohining qissasi” ham forscha yozilib, 1912 yilda Istambulda nashr etildi. Fitrat Turkiyadan qaytgach, Buxoro, Samarqanddagi qizg‘in adabiy jarayon, madaniy, maorif ishlariga va siyosiy ishlarga aralashib ketdi. Samarqandda 1917 yildan chiqa boshlagan “Hurriyat” gazetasiga (27—87-sonlariga) muharrirlik qildi. Gazetada milliy mustaqillik g‘oyasini targ‘ib etdi. Bolsheviklar harakatini yoklash kerakmi yoki yo‘qmi, unga qarshi turish kerakmi, degan masala kun tartibida turgan paytda Fitrat bolsheviklarni yoqlab, “Hurriyat” gazetasida bosh maqola e’lon qildi. “Maqolada, — deydi Fitrat, — kurashning qaysi tomoniga qo‘shilish kerak?” degan savolni qo‘yib, o‘zim so‘l tomonga qo‘shilishni yoqladim. Bu kurashning “o‘ng” tomonidan bizga xayr yo‘qligini da’vo qildim. Mening bu da’vatim karomat emas, tajriba natijasi edi, chunki Buxoro amiri bilan bo‘lgan janjalimizda muvaqqat hukumatning to‘ppa-to‘g‘ri amir tomonidan turganini, bizning esa, rabochiylar tomonidan, ishchi-dehqon-soldat deputatlari Soveti tomonidan himoya qilinganimizni o‘z ko‘zim bilan ko‘rgan edim va kommunistlar firqasining millat masalasini butun dunyodagi siyosiy firqalarga ko‘ra to‘g‘ri hal qilg‘onini yaxshi bilar edim. Mening muharrirligim ostida chiqqan mazkur “Hurriyat” gazetasi Samarqand jadidlarining noshiri afkori edi, so‘ng zamonlarda bir boyning puli bilan chiqar edi. Men shunga qaramasdan gazetamni bolsheviklarga xayrixoh bir nuqtada saqlashga tirishdim, bolsheviklar maqolalariga o‘rin berdim. Samarqanddagi ishchilar tashkiloti bilan “Sho‘roi islom” orasidagi kurashda ishchilar tashkilotining noshiri afkori kabi harakat qildim».
Qo‘qon Muxtoriyati tuzilganda (1917 yil noyabr) Fitrat Samarqandda edi. Shu yerdan unga a’zo qilib saylanadi. “Qo‘qonga bormadim. Muxtoriyatning hech bir ishiga ishtirok qilmadim” deydi Fitrat. Ammo o‘zining “Hurriyat” gazetasida bu voqeani yurakdan quvvatlab maqola e’lon qiladi: «Ellik yildan beri ezildik, tahqir etildik. Qo‘limiz bog‘landi, tilimiz kesildi. Og‘zimiz qop-landi. Yerimiz bosildi. Molimiz talandi, sharafimiz yemuruldi. Nomusimiz g‘asb qilindi, insonligimiz oyoqlar ostiga olindi. To‘zimli turdik. Sabr etdik. Kuchga tayangan har buyrug‘ga bo‘yin sunduk. Butun borlig‘imizni qo‘ldan berdik. Yolg‘iz bir fikrni bermaduk, yoshunturduk, imonlarimizga o‘rab saqladuk. Bu — Turkiston muxtoriyati.
Mahkama eshiklaridan yig‘lab ketganda, yoruqsiz turmalarda yotganida, yirtqich jandarmaning tepkusi bilan yiqilg‘onda, yurtlarimiz yondurulg‘onda, dindoshlarimiz osulg‘onda ongimiz yo‘qoldi. Miyamiz buzildi. Ko‘zimiz yog‘dusiz qoldi. Biror narsani ko‘rolmadik. Shul chog‘da tushkun ruhimizni ko‘tarmak uchun, shul qop-qora dunyoning uzoq bir yerinda oydin bir yulduz yalqillab turar edi. Biror narsaga o‘tmagan ko‘zimiz shuni ko‘rar edi. Ul nima edi? Turkiston muxtoriyati» (“Hurriyat”, 1917, 5 dekabr).
Fitrat Buxoroga borib Kolesov voqeasiga (Turkiston xalq Komissarlar Kengashining raisi F.I. Kolesov otryadi bilan yosh buxoroliklarning birgalikda amirlikni ag‘darib tashlash uchun qilgan qurolli qo‘zg‘oloni) aralashadi. Qo‘zg‘olonchilar tomonidan Buxoro amiriga topshirilgan ultimatum Fitrat tomonidan yozilgan edi (1918). Bu payt Fitrat Buxoro kompartiyasining a’zosi edi, 1919 yilda esa Markaziy Komitet va keyincha Siyosiy Byuro a’zosi bo‘lgan. Kolesov mag‘lubiyatidan keyin u Toshkentga keladi va Afg‘onistonning Toshkentdagi elchixonasida tarjimonlik qiladi (1919 — 1920), Buxoro bolsheviklarining “Tong” jurnaliga muharrirlik qiladi (u Toshkentda nashr etilar edi, 1920).
1918 yil oxirida “Chig‘atoy gurungi” tashkil etiladi. Fitrat uning rahbarlaridan va faol a’zolaridan biri edi. Bu harakatning vujudga kelishiga zarur sabablar bor edi: maktablarda usmonli til va usmonli adabiyot ona tili o‘rnida o‘qitila boshlanadi, o‘zbek tiliningmavqei tushib ketadi. Fitratning ta’kidlashicha, “Chig‘atoy gurungi” o‘zbek millatchiligi: o‘zbek tili, o‘zbek adabiyoti shiorlari ostida panturkist to‘dalarga va shunga berilgan jadidlarga qarshi kurashdi… “Chig‘atoy gurungi” o‘z zamonida panturkizm, panislomizm harakatlariga qarshi kurashmoqda edi.
Fitrat 1921 yilda Buxoro hukumatida Xalq maorifi noziri, keyin Xorijiya noziri, xalq xo‘jaligi Kengashining raisi, jumhuriyat Markaziy ijroiya qo‘mitasining o‘rinbosari, xalq nozirlari Sho‘rosining muovini, hukumat reja va xarj-sarf tashkiliy hay’atining raisi kabi mas’uliyatli vazifalarda ishlab, Buxoroning ravnaqi uchun qo‘lidan kelgan yordamini ayamadi. Ayni paytda F. Xo‘jayev boshchiligidagi Buxoro hukumati rahbarlarining millatning taraqqiyoti uchun olib borilayotgan keng ko‘lamdagi yaxshi ishlari Moskvaga yoqmadi. Moskva Buxoro hukumati tarkibi boy, savdogarlardan iborat bo‘lib qolgan, degan aybni qo‘yib, hukumat a’zoligidan besh kishini, jumladan Fitratni ham chaqiradi (1923 yil iyundagi Plenumda). Fitrat Moskvaga ketishga majbur bo‘ladi. U yerda Sharq tillari institutida ilmiy xodim bo‘lib ishladi (1923 — 1924). Shu yillari unga professorlik unvoni berildi.
Fitrat Moskvadan qaytib kelgach, Buxoro, Samarqand, Toshkent universitetlarida dars berdi. O‘zbekiston Davlat ilmiy-tadqiqot institutida, Til va adabiyot. institutida, O‘zbekiston Fanlar komitetida ishladi. Bu yillari qator badiiy asarlar bilan birga juda ko‘p ilmiy asarlar yaratdi. Ammo Fitratning millatparvarligi bolsheviklar va sho‘ro hukumati rahbarlariga yoqmas edi. Uni Cho‘lpon, A. Qodiriy, U. Nosirlar bilan birga millatchilikda ayblash tobora kuchaydi.
Fitrat Buxoroda ishlaganda u yerda Yosh buxorolik inqilobchilar firqasi va Buxoro kommunistlar firqasi bor edi, u kommunistlar firqasi tomonida turdi, keyin ham, Toshkentda bo‘lgan vaqtida ham shu yo‘nalishda ishladi. Fitratning o‘zi “Men o‘zbek millatchisi bo‘lgan zamonlarda (millatparvari demoqchi ) har vaqt Sho‘ro hukumatiga va kommunistlar firqasiga xayrixoh bo‘lib turdim”, deydi. Afsuski, kommunistik ideal uchun, haqiqat, adolat, maorif, fan, madaniyat va millat taqdiri uchun tunu kun mehnat qilgan bunday ulug‘ zotni shu partiya, shu sho‘rolar hukumati qamoqqa oldi, u 1938 yil 4 oktyabrda A. Qodiriy, Cho‘lponlar bilan birga vahshiylarcha otib tashlandi.
Fitrat ko‘p qirrali ijodkordir. Bu — uning lirikasi, dramaturgiyasi, publitsistik va ilmiy maqolalaridir. Ammo shuni aytish kerakki, Fitrat hamma janrlarda ham bitta, yagona qalbi bilan namoyon bo‘ladi: u badiiy ijodda ham, ilmda ham, ijtimoiy faoliyatida — davlat va jamoat arbobi sifatidagi xatti-harakatida ham bir maqsad, bir orzu-armon bilan nafas oldi. Bu — xalqni jaholat, turg‘unlik, g‘aflatdan uyg‘otish, ilm-ma’rifatga chorlash, erkin, ozod, baxt-saodatli hayotga, birinchi navbatda, milliy mustaqillikka erishishga chorlashdir. U o‘zbekning o‘zligini tanishi, ota-bobolari kabi ulug‘vor kashfiyotlar qilishga, birlashgan, kuchli, qudratli davlat tuzishga va dunyoning ilg‘or madaniyatli mamlakatlariga yetib olishga chaqirdi. Butun ijodi xalqning qalb ko‘zini ochishga va mehnat, o‘qish, yaratish, kurashga — inqilobga da’vatdan iboratdir.
Fitratning ilk to‘plami “Sayxa”ning fazilati, Fayzullo Xo‘jayev ta’kidlaganidek, “Buxoro mustaqilligi g‘oyasi yorqin milliy shaklda birinchi bor ifodalab berilishi edi”. Shu tufayli bu to‘plamning Buxoroda bosilishiga amir Olimxon qarshilik qiladi. Shunga qaramay “Sayxa”ni 1910 yilda Turkiyada (Istambulda) o‘z hisobidan nashr ettiradi. To‘plamdagi she’rlar fors tilida, undan 15 tachasi o‘sha vaqtlarda (1914 yil) “Sadoi Turkiston” gazetasida o‘zbekcha izohi bilan bosiladi. To‘plam Vatanga muhabbat, xalq g‘am-g‘ussasiga achinish va zulmdan qutulishga undash tuyg‘usi bilan yo‘g‘rilgan.
Ham mohi mangu osoyishi, izzu sharafi man,
Ham ka’bai man, qiblai man, chamani man.
(U — mening osmondagi osoyishta oyim, izzatim, sharafim. U — mening sajdagohim, jonu tanimdir).
Fitratning “Uchqun” degan to‘plami chiqqanligi to‘g‘ri-sidagi xabar ham matbuotda bosilgan (1923), ammo u topilmagan. Respublika matbuotida, “O‘zbek yosh shoirlari” to‘plamida (1922) qator she’rlari bosilgan. Garchand Fitrat fors, arab tillarini yaxshi bilsada, o‘z she’rlarida iloji boricha ularni ishlatmaslikka va sodda o‘zbek tilida yozishga intildi. Uning ustiga Fitrat o‘z badiiy ijodi va ilmiy maqolalari orqali barmoq vaznining qulayligi va keng imkoniyatlarini targ‘ib qiladi. “Bir oz kul”, “Ishqimning tarixi”, “Yana yondim”, “O‘qituvchilar yurtiga”, “Qora” kabi she’rlari soddaligi va ichki tuyg‘u va kechinmalarni haqqoniy ifodalab berishi bilan jozibalidir. “O‘qituvchilar yurtiga” she’rida elni ma’rifat, haqiqat yo‘liga yo‘naltirish, jaholatga qarshi kurashishga da’vat etadi:
Orqadoshlar jangli o‘yin yiqqali,
El ko‘zini olg‘on qorong‘u pardalarni yiqqali,
Biz erurmiz ma’rifat arslonlari, ilm erlari,
To‘planaylik, turing, elga to‘g‘ri yo‘llar ochg‘ali.
Ellari maxvdan qutqaron ilm erur,
Bizlarni ham bu kundan o‘zi qutqarur.
Biz erurmiz elning insonlik qonii qaynatuvchi,
Turk arslonin o‘rinsiz uyqudan uyg‘atuchi,
Fitratning eng mashhur she’rlaridan biri “Mirrix yulduzi”ga deb nomlanadi. Bu she’r uning boshiga ko‘p kul-fatlar soladi, uni millatchi deb ayblashda yana bir qo‘shimcha dastak bo‘lib xizmat qildi. She’rda Fitrat yulduz bahonasida Ollohga murojaat etib, bolsheviklarning, bosqinchi rus askarlarining vahshiyliklarini fosh etadi va yurtdoshlarini ularga qarshi qayraydi:
Bormi senda bizim kabi insonlar,
Ikki yuzli ishbuzarlar, shaytonlar.
O‘rtoq qonini qonmay ichgan zuluklar,
Qardosh etin to‘ymay yegan qoplonlar?
Bormi senda o‘ksus, yo‘qsulning qonin —
Gurunglashib — chog‘ir kabi ichganlar?
Bormi senda butun dunyo tuzugin
O‘z qopchig‘in to‘ldirgani buzganlar?
Bormi senda bir o‘lkani yondirib,
O‘z qozonin qaynatguvchi hoqonlar?
Bormi senda qorin, qursoq yo‘lida,
Elin, yurtin, borin-yo‘g‘in sotganlar?
Mana shu misralarning o‘ziyoq Fitrat she’rlarining milliy uyg‘onish va inqilobiy ruhda ekanligidan dalolat beradi.
Fitratning “Sayyoh hindi” (“Hind sayyohining qissasi”) nasriy asari 1912 yilda bosildi. Bu asarning ahamiyati uning she’riyati va dramaturgiyasidan qolishmaydi. Asarda jahon xalqlari, ilg‘or mamlakatlar fuqarosi ko‘zi bilan Buxoro, umuman Turkistonning davlat tuzumiga, tartib qoidasiga, xalqning turmush tarziga, iqtisodiga, siyosatiga, mafkurasi, madaniyatiga, maorifiga nazar tashlab, ulardagi ibratli jihatlarni qo‘llab-quvvatlab, illatlarini beayov fosh etgan. Fitrat asarda Buxoro hayotini besh qo‘lday bilishi, uning rivojiga g‘ov bo‘lgan barcha illatlarni bartaraf etish choralarini ko‘rsatib bera olishini namoyish qiladi.
Asardagi sayyoh nomidagi shaxs (“Men”) Fitratning o‘zidir, u biror shaxs bilan — mezbon bilan suhbat qilish, munozara etish jarayonida o‘zining ezgu fikr, tilak-armonlarini aytadi. Asarni Buxoroni, umuman Turkistonni taraqqiyot yo‘liga olib chiqish dasturi deyish mumkin. “Ulamo” bobida Buxoroning ilm markazi bo‘lganligini ta’kidlagani holda endi ortda — jaholat botqog‘ida botib qolganligini aytib, shu buxoroliklarga boshqalar ham “Jaholat va g‘aflat botqog‘iga botdilar”, “bugungi haqiqiy ilmdan mutlaqo xabarsizlar”, deydi. “Umaro” bobida esa amaldorlar “hukmronlik otiga minib, bechorayu badbaxt xalqning mol, jon, arz, nomus va sharafini shafqatsizlarcha poymol etadilar”, deydi.
Fitrat illatlarni juda asosli, shafqatsiz tahlil qiladi: hovuzlardagi iflos suvlardan ichish — kasalliklarni ichishdir, soxta mozorlarga emas, faqat Ollohga sig‘inish lozim deydi. Mutaassib ruhoniylarning hadislarda yo‘q gaplarni tashviq qilishlarini tanqid qilib, o‘zining Qur’on, hadislarni, Imom Ismoil Buxoriyni chuqur bilishini namoyish qiladi: Buxoroda nechta madrasa borligi, ularning nomlari va “olamga to‘rt yuz olimni hadya etgani”gacha, hozir esa cho‘kib qolganini gapiradi.
“Ey bechora millat. Bularning barchasi majburan sha’riylashtirilgan huquqlar bo‘lib, sen ana shu zo‘ravonlar — qoningni so‘ruvchi, xonumoningni ko‘kka sovuruvchi, sharaf va nomusning bunyodiga o‘t qo‘yuvchi kishilar tarafdorisanki, hali ham buni tushunmaysan! — deydi. Yana bir joyda «Hammaga ma’lumki, har bir millatning taraqqiyoti uchun ilm asosiy sababdir. Sizning ilmingiz yo‘q”, deydi.
Fitrat tijorat va boy bo‘lishni targ‘ib etadi, ammo boylikka sajda qilish, imon-e’tiqodni, insofni yo‘qotishni qoralaydi. Shariat peshvolari tijoratni, boylikni qoralaydi, deyishadi. Fitrat payg‘ambarimiz “kambag‘allik kofirlikka yaqindir” degan edi deydi va faqat nafsni tiyish kerakligini uqtiradi (“Tijorat masalasi bashariyatning hayot-mamot masalasidir” deydi Fitrat). Asarda xalqni birlashishga, zavod-fabrikalar qurishga, tijoratni rivojlantirishga chaqiradi.
Fitrat yaxshigina iqtisodchi va dono siyosatchi edi. “Sharq siyosati” (1920) kitobida “Musulmon dunyosi oyoklari ostida yiqilg‘on, tebranib, talpinib turadir” deyar ekan, Turkistonning inglizlar qo‘liga tushmaslik va taraqqiy qilishi uchun Rossiya bilan yaqinlashishi kerakligini aytadi: “Musulmon dunyosini Ovrupo jahongirlaridan qutqarmoq kerak. Lekin musulmon dunyosi bilimsiz, ongsiz, hunarsiz qolg‘on: birligi yo‘q, ish yo‘lla-rini bilmaydir, urush yarog‘i yo‘qdur, shuning uchun Ovrupodagi kuchlarning birisi bilan qo‘shulardan boshqa chora yo‘q”, shuning uchun “Rusiya Sho‘rolar hukumati bilan kelishmak, birlashmak kerak” deydi.
Bu ko‘chirmani keltirishimizning boisi yana shundaki, 1920 yilda “Chin sevish” va undan uch yil keyin 1923 yilda “Hind ixtilolchilari” fojiasini yozadi. Bunda ingliz bosqinchilaridan Hindistonni ozod qilishga kirishgan yoshlarning kurashi, jasoratini ko‘rsatadi. Bu g‘oya “Chin sevish” pyesasida ham olg‘a suriladi. “Chin sevish” Fitratning siyosiy-falsafiy yo‘nalishdagi kuchli asaridir. Fitrat tasavvuf, naqshbandlik, yassaviychilik to‘g‘risida teran risola, maqolalar yozgan. “Chin sevish”da bularning ta’siri seziladi. Asarda ingliz bosqinchilariga nisbatan, kapitalizmning axloq bobidagi qusurlariga, Ovruponing musulmon dunyosiga bo‘lgan dushmanlik siyosatiga nisbatan nafratini ifodalaydi.
Fitrat Ovrupodan davlat tuzumi, fan-texnika sohasidagi barcha yutuqlarni o‘rganish, o‘zlashtirish tarafdori. Ammo u yerda mehr-shafqatlilikni bir chekkaga surib butun choralar bilan foyda ketidan quvishni, pulga, oltinga sajda qilishni qattiq tanqid qiladi. Asar qahramoni Karimbaxsh “Ovrupoda bilim bor, lekin inson yo‘q. Ovruponing bilimi qoplonning tishi, tirnog‘i kabi bir narsadir. Kuchsizlarni yirtib yemak to‘g‘risida ko‘p ish ko‘rmishdir”, deydi. Asardagi Vatani ozodligi uchun jonini tikkan yigit Nuriddinning Zulayxoga bo‘lgan ishqi so‘fiyona ishq —chin sevishdir. Majnunlar ishqi singaridir. U sevgilisiga jismonan yetishishdan ko‘ra yuqoriroq tilakni — ruhiy birlashishni orzu qiladi. “Ovrupoda ruh yo‘qdir. Ular ruhoniy lazzatdan bir narsa anglayolmaydilar. Chin sevish va haqiqiy ishqning tub yeri Sharqdir. Majnun, Farhodlar kabi ishq payg‘ambarlari Sharqda yetishdilar. Butun Ovrupodagi ishq otini olgan hollar hayvonliq havaslardan boshqa narsa emasdir”, deydi. Albatta, Fitrat bu yerda Ovrupodagi besharm, yalang‘och, ibosiz sevgini, aysh-ishrat va boyish manbaiga aylangan soxta muhabbatni, hayvoniy hirsni nazarda tutmoqda.
20-yillar oxiri va 30-yillar boshida Fitratni millatchiliqda ayblash harakati avj olgan paytda pyesalaridan ham dastak sifatida foydalanganlar. Ayniqsa H. Olimjonning Fitrat to‘g‘risidagi kattagina maqolasida “Chin sevish”, “Hind ixtilolchilari”, “Temur sog‘anasi” (bundan bir parcha qolgan xolos) pyesalaridagi barcha fikr-g‘oyani sho‘rolarga qarshi aytilgan, deb da’vo qilgan. Aslida ham Hindiston va inglizlar masalasi o‘sha davrning kun tartibida turgan masala edi.
Fitrat shu holatdan foydalanib turib, bosqinchilarga, ayniqsa, bosmachilik harakati, ya’ni xalq ozodligi kurashi avj olgan paytni, o‘sha davrdagi qirg‘in, adolatsizlikni nazarda tutib, xalqni milliy mustaqillik, ozodlik kurashiga chaqiradi. Fitrat pyesalarida shu ramziylik, imo-ishora usuli keng qo‘llanilgan. “Hind ixtilolchilari”da Raxibaxsh va uning sevgilisi Dilnavoz, qalandar Lola xardiyol kabi fidoyilarning vatanparvarligini ko‘rsatib beradi. Asardagi juda ko‘p gaplar so‘zsiz “qizil imperiya”ga ham qarshi qaratilgan edi: “Inglizni Hindistondan quvmoq ezgu ishlarning birinchisidir”, “Qur’onni hayvon tepkisidan qutqarishdek buyuk”, “…cho‘chqani masjiddan haydash kabi ezgu” ish lozim, “ular talovidan qutulmoq uchun birlashmoq” kerak, “Bu kun o‘lkada qo‘ydan ortiq odam kesiladir”, “Masjidda nomoz uchun yig‘ilganlar — siyosiy yig‘in yasog‘on bo‘lib, to‘pg‘o bog‘lanar edi, er bilan xotin o‘zaro ko‘proq gapirganda hukumatga qarshi bo‘lib, dorg‘a osilar. Bu kun ustidagina shu o‘lkaga qarag‘anda, yiqilg‘on shaharlar, yondirilgan qishloqlar, talang‘on uylar, kesilg‘on boshlar, osilg‘on gavdalar, to‘kilg‘on qonlardan boshqa bir narsa ko‘rmaymiz…”
Pyesa yurtdoshlari uchun bir saboq, dastur, chorlash, undov edi. Asarning “Yirtqichlardan elimizni qutqaramiz”, deb tugatilishi ham bejiz emasdir.
Fitratning “Abulfayzxon” tragediyasi 1924 yilda Moskvada nashr etiladi. Tragediya garchand XVIII asrda yashagan ashtarxoniylar sulolasining so‘nggi vakili Abulfayzxon hayoti haqida hikoya qilsada, aslida bosmachilik davri ruhiyatiga hamohang edi. Dramaturg toj-taxt va shoh, toj-taxt va adolat, toj-taxt va xalq taqdiri, mamlakat taqdiri masalalarini qo‘yadi. Zulm, adolatsizlik, zo‘ravonlik mamlakat va xalqni xarob qilishini ko‘rsatib beradi: zolim shoh, zolim amaldorning taqdiri fojiali yakunlanishi va faqat adolatli hukmdorgina xalq, yurtga tinchlik, baxt-saodat berishi mumkin, degan g‘oya olg‘a suriladi. Shu jihati bilan asar 20-yillardagi yurtdagi qirg‘in, zo‘ravonlik va uni keltirib chiqargan tuzum bilan jips bog‘langandir. Abulfayzxon faqat qon, zulm evaziga taxtga chiqadi va shu yo‘l bilan hukmronlik qiladi. U akasini, ota o‘rnidagi Farhod otaliqni, do‘stlarini o‘ldirib, taxtni egallaydi, bu qilmishi tufayli bemalol uxlay olmaydi, doim qo‘rquv, taxlikada yashaydi. Bu haqda shunday deydi:
“Ortuq hech kimning menga ishonchi qolmadi… Bularning o‘zi yo‘lga kelib, menga dushmanliq qilmoqni tashlasa, nima bo‘lur? Yo‘q… Yo‘q… Bularning o‘zi yo‘lga kelmaydir. O‘ldiraman, o‘ldiraman. Dunyoda bitta dushmanim qolmag‘oncha, qon to‘kaman. Ulfatning so‘zi to‘g‘ri. Podsholik qon bilan sug‘orilaturg‘on bir yog‘ochdir”.
Saroy ahli Hakimbiy boshchiligida Abulfayzxonga qarshi turadi. Eron shohi Nodirshoh Buxoroni olish uchun yo‘lga chiqadi. Suyanchig‘i yo‘q Abulfayzxon unga qarshi kurashmoqchi bo‘ladi. Hakimbiylar kuchi, quroli yo‘q, noittifoq xonning bu yo‘lini quvvatlamaydi. Nodirshoh bilan muzokara olib borib, tinch yo‘l bilan taslim bo‘lish foydali ekanligini aytishadi va shunga qaror qilishadi. Nodirshoh g‘oyat usta hukmdor bo‘lganligi uchun Buxoroni olishga emas, balki u yerga mehmon bo‘lib kelayotganligi va Abulfayzxonni o‘z o‘rnida qoldirajagini aytadi, sovg‘alar keltiradi. Lekin Hakimbiylar bu hiylani bilishib, Abulfayzxonni o‘ldiradi, farzandlarini hibsga oladi. Uning o‘rniga Abulfayzxonning 15 yashar o‘g‘li Abdulmo‘minni xon qiladilar. Rahimbiy unga zahar be-rib o‘ldirib, o‘zi taxtni egallaydi, u ham qirg‘in boshlaydi.
Fitrat ijodida diniy mavzuda yozilgan qator risola, maqola, hikoya va pyesalar bor. “Qiyomat” (1924), “Me’roj”, “Zaynabning iymoni”, “Oq mozor”, “Qiyshiq eshon”, “Zayd va Zaynab” kabi fantastik hikoyalar (1928— 1932), “Shaytonning tangriga isyoni” (1924) va “Ro‘zalar” (1930) pyesalari shular jumlasidandir. Adabiyotshunos B. Qosimov “Shaytonning tangriga isyoni” asari to‘g‘risida to‘xtalib, “Ayrim tadqiqotchilar unda ateistik ohanglar ko‘radilar. Bu, bizningcha, to‘g‘ri emas. Uning hayoti ham, faoliyati ham bunday deyishga imkon bermaydi. U dinga emas, aksincha dinsizlikka, imonsizlikka, e’tiqodsizlikka qarshi. Ayni paytda mutaassiblikning ham dushmani”, deydi. Bu olim hatto mazkur asarda yozuvchining Oktyabr inqilobiga munosabati aks etgan fikrni ham o‘rtaga tashlaydi. Bu olimning “Ayni paytda mutaassiblikning ham dushmani” degan gapida jon bor. Fitrat islomga e’tiqod qo‘ygan, uning tarixini chuqur bilgan shaxs edi. Madrasada islom tarixidan dars ham bergan va “Muxtasar islom tarixi” (forschadan o‘zbekchaga qilingan tarjimasi 1915 yilda nashr etilgan) risolasi buning isbotidir. Risolada na islom va na payg‘am-barimiz sha’niga biror og‘iz tanqidiy gap yo‘q, aksincha payg‘ambarimiz sifatlarini maxsus ta’riflab, ibrat qilib ko‘rsatadi:
“Hazratning axloq va odoblari bisyor maqbul va komil bo‘lg‘on, hech vaqt yolg‘on gapirmaganlar, hech kimga xiyonat qilmaganlar, noinsoflik, muruvvatsizlik va behayolikdan yiroq edilar”, u “eng oliy xulq va rahimli sifatlarga ega bo‘lg‘onlar. Rahim va shafqat, karam va saxovat, madad va ilm boblarida olamga mashhur bo‘lg‘onlar, behuda g‘azabga kelmas edilar. Din ishlaridan boshqa masalalarda juz’iy kamchiliklarni kechirar edilar. Insof doirasidan bir qadam ham tashqariga chiqmas edilar, har kasning bilimi va imkoniyatiga qarab ish buyurardilar. Hech kasdan hech narsada tamagir bo‘lmog‘onlar va sadaqa ham olmag‘onlar”, deydi.
Fitrat “Hind sayyohining qissasi” asarida Buxoroda ikki yuzga yaqin madrasa borligi, uning uch toifaga ro‘linishi va barcha madrasalarning nomini birma-bir rnaydi. U bu madrasalar endi “razolat uyiga” aylanib qolganini, bu yerdagi ulamolar “mazlum xalqlarning qonini ichib kelayotganini” qahr va alam bilan yozadi. “Ro‘zalar” pyesasida soxta eshon va qozilarni odamlarni sog‘mi-kasalmi, bundan qat’i nazar, majburan ro‘za tuttirishlari, o‘zlari esa yashirincha ovqatlanib, ko‘knori yeb yurishlarini fosh etadi. “Oq mozor” hikoyasida ham inniqobidagi yulg‘ich, tovlamachi hojini ko‘rsatadi. Yetti bor haj qilgan bu odam eshagi o‘lgach, uni ko‘mib, avliyoning mozori deb gap tarqatadi. G‘azablangan xalq uni qoziga olib boradi. Qozi g‘azab bilan uni so‘roq qiladi. Shunda hoji o‘ttiz so‘m pora berib, “buni eshagim «Qozi bobomga ber”, degan» deydi. Qozi “Rahmatlikning boshqa vasiyatlari yo‘qmi?” deydi va hojini himoya qiladi. Ko‘rinadiki, bu hikoyada ham din emas, balki uni sotib yeyuvchilarni qoralaydi. “Qiyshiq eshon” hikoyasida ham “zarani din bilan qurollangan xoinlar”ga qaratadi.
“Shaytonning tangriga isyoni” asari yuzaki qaraganda amona bilan jips bog‘lanmaganday va undagi shayton obrazi islom adabiyotida, ayniqsa, Qur’on, hadislar, xalq ijodidagi talqinga hamohangdek tuyuladi. Chuqurroq e’tibor berilsa, zamona bilan yaqindan bog‘langani va shayton obrazini, an’anaviy yo‘ldan bormay, yangicha talqin qilganini sezish mumkin. Fitrat “Shaytonning tangriga isyoni”da o‘sha og‘ir vaziyatdan kelib chiqib, doim salbiy ma’no ko‘tarib yurgan Shayton obraziga ijobiy mazmun yuklaydi. Shayton odamga qarab turib, “Sen eslik bo‘l, tusha qolma tuzoqqa”, deydi. Xudoga qarab:
Uzoq bo‘lsin, men yuraman bu kun shod,
Tutqunlikdan, qullikdan-da ozod.
Rahbarim fan, payg‘ambarim bilimdir.
Toping‘umdir yolg‘izgina o‘ziga,
Yolg‘iz o‘zim qutildim deb yurmayman,
Boshqalardan xabar olmay yurmayman
(Odamni ko‘rsatib)
Buni daxi qutqarg‘umdir qo‘lingdan,
Chiqarg‘umdir sening yanglish yo‘lingdan.
O‘zini erkin his qilgan Shaytonning ozodlikka, ilm-fanga chorlashi, hayotga ochiq ko‘z bilan qarab, o‘z kuchiga suyanib ish tutishga undashi, albatta, Fitratning bilvosita, kinoya, qochirim yo‘li bilan aytgan fikrlaridir, dardidir.
Fitrat ijodining yana bir asosiy yo‘nalishi uning ilmiy asarlaridir. U ham talantli adabiyotshunos, ham kuchli tilshunos edi. “O‘zbektili grammatikasi” (“Sarf”, “Naxv”, 1924 — 1930 yillarda olti marta nashr etildi), “Tojik tili grammatikasi” (1930) va “Tilimiz” kabi til haqidagi o‘nlab maqolalari uning zo‘r tilshunos bo‘lganligini ko‘rsatadi. Adabiyot sohasidagi faoliyatiga nazar tashlasak, uning o‘zbek va fors adabiyotlarini, adabiyot nazariyasining chuqur bilimdoni ekaniga ishonamiz.
“Eski o‘zbek adabiyoti namunalari”, “XVI asrdagi so‘nggi o‘zbek adabiyotiga umumiy bir qarash”, “Chig‘atoy adabiyoti” va Yassaviy, Navoiy, Muhammad Solih, Mashrab, Turdi, Furqat, Muqimiy, Nodira, Umar Hayyom, Firdavsiy, Bedil haqidagi va nazariyaga doir, “Adabiyot qoidalari”, “Aruz haqida”, san’atning kelib chiqishi va she’riyat, o‘zbek musiqasi to‘g‘risidagi asarlari uning ilmiy kuch-qudratining zo‘rligini tasdiqlaydi. Mashrab to‘g‘risidagi maqolasida “qalandar” deb kimlarning ishi-ni, ularning maqsadi, yashash tarzi, kiyim-kechagi, soch-soqoli, xullas, teatr rejissyori, rassomi uchun qalandarning qiyofasini yaratishda tayyor namunani ko‘rsatib, ta’riflab beradi.
Yoki “Tilimiz” maqolasida o‘zbek tilining ashaddiy targ‘ibotchisi va himoyachisi sifatida ko‘rinadi. Bitta “bil” o‘zagidan 98 ta so‘z yasash mumkinligini va turkiy tilning so‘z boyligi fors, arab tillariga nisbatan ko‘proq ekanligini ta’kidlab bunday deydi: “Arab, fors, rus, nemis, fransuz tillaridan qay birining sarf (morfologiya demoqchi) kitoblarini olib qarasak, ko‘ramizki, bir so‘zni yasamoq uchun bir qancha yozilg‘on, undan so‘ng shul qoidadan tashqari qolg‘on (mustasno) so‘zlar deb to‘rt-besh so‘z ko‘rsatilgan. Turk so‘zlarida esa bunday so‘z topilmaydir… Tilimizning avjy to‘g‘risida ham boyligi, tugalligi bilindimi? Endi so‘zni turkchaning baxtsizligiga ko‘chiraman. Turk tili shuncha boyligi, shuncha tugalligi bilan baxtsizlikdan qutula olmamishdir. Turk tili dunyoning eng baxtsiz tilidir”, deb arablar, forslar hukmronligi davrida bu tilning qisilganligini aytib, sho‘rolar davrida ham erkin rivojlanmayotganiga ochiq ishora qiladi.
Yoki Fitrat yashagan davrda Mashrabning tarixiy shaxs ekanligiga shubha bilan qaralar edi. Fitrat aniq dalillar asosida uning afsonaviy shaxs emas, balki yashab ijod qilib o‘tgan ulkan o‘zbek shoiri ekanligini isbotlab beradi. Fitrat adabiy hodisalar ildizini aniq topadi. Somoniylar, g‘aznaviylar, saljuqiylar va xorazmshohlar davrida fors adabiyotining “ko‘tarilgan qismi qasidachilik edi”, der ekan, bu qasidalarni hukmron doira, “o‘z foydalariga tashviqot uchun ishlatish” tufayli ommaviy tus olganiga e’tiborni tortadi.
Fitrat musiqani yaxshi tushungan, o‘zi xam sozanda zot edi. U o‘zbek klassik musiqasini shu qadar yaxshi bilganki, qaysi kuy qay paytda — holatda chali-nishinigina emas (maqomlar yoki taronalar), ayni choqda qaysi asbob qaysi asbob bilan birga chalinganda kuy aniq, go‘zal chiqishini ham aytadi: “Bir g‘ijjak tovushi ikki tanbur tovushini yeb qo‘yadi”, deydi va sxemasini beradi: uch tanbur, bir rubob, bir dutor, bir g‘ijjak, bir boloton, bir qo‘shnay, bir chang, bir doira bir an-samblni tashkil etadi va h.k. Fitrat “Halima” operasiga suyanib turib ajoyib milliy opera yaratish mumkin ekan, degan g‘oyani targ‘ib etadi. “Sharq cholg‘ularidagi «mung” Yevropa muzikasinda yo‘qdir. Shuning uchun Sharq muzikasida ruhga ta’sir Yevropa muzikasinda ruhga ta’siridan buyukdir», deydi u.
Ko‘rinadiki, Fitrat adabiyot va san’atning barcha tu-rini nozik tushungan va ular to‘g‘risida shu sohaning yetuk mutaxassisi sifatida fikr yuritgan.
Fitrat adabiy ijodi, ilmiy asarlari va ijtimoiy faoliyati bilan o‘zbek adabiyoti, san’ati, fani va madaniyatiga katta hissa qo‘shgan ulug‘ zotdir.
Manba: Yozuvchi Tohir Malik veb-sahifasi
