Ушбу суҳбат-мақола роппа роса 10 йил олдин ёзилган. Аммо,бугун ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган деб ўйлайман. Ўтган 10 йил мобайнида cуҳбатдошлар кўтарган муаммолар,модерн шеъриятга нисбатан қарашлар бугун ҳам адабиётшунослигимиз олдида долзарб масала бўлиб қолмоқда.
Мақолани яна бир бор ўқиб чиқарканман,бир нарсани аниқ равшан кўрдим: прозамизда сўнгги 10 йил ичида юз берган янгиланишлар,бир-биридан юксак асарларнинг пайдо бўлганини қувониб қайд этган ҳолда модерн шеъриятимиз тараққиётида жиддий силжиш юз бермагани ва адабий жамоатчилик назарига тушиб,баҳсу мунозарага сабаб бўладиган асарлар яратилмаганини афсус билан тан олиш лозим. Нима учун? — деган саволга жавобни ҳам мақоланинг ўзидан топиш мумкин. Бу жавоб Улуғбек Ҳамдамнинг мақола якунида шоир фаолияти ва шахсиятига таъсир этувчи икки омил хусусида билдирган мулоҳазасида кўзга ташланган эди.

Менинг назаримда,биринчи муаммо модерн шеърияти тилининг миллий тил табиатидан анча узоқда эканлигида,унинг тили таржима тили даражасида қолиб кетаётганида. Бу ҳол фақат фикр сохта бўлганда ,у фақат «шакл» деган тушунчадан келибгина ифода этилганда юз беради. Дунё адабиётида модерн шеъриятининг энг йирик намояндалари ижодини таҳлил қилган адабиётшунослар энг аввало уларнинг янгича тисоллар ва образлар кашф этиш билан боғлиқ тажрибалари ҳақида мулоҳаза юритганда бу шоирларнинг энг аввало миллий тил табиатидан келиб иш тутганларини кўрсатиб ўтадилар.Улар тиклаган янги «адабий»  бино эски адабиёт пойдевори устида эмас, миллий маънавий ақидалару  миллий тил замини устида қад кўтарган. Бизнинг кўпчилик модерн шоирларимиз тиклаган бинолар эса ўша Ғарб модерн усталари асос солган пойдеворлар устида бунёд этилаётгани учун уларнинг шеърлари таржима шеърларга ўхшаб қолмоқда.

Иккинчи муаммо,модерн тушунчаси фақат «янги шакл» тушунчаси бўлиб қолмоқда.Аслида эса бу тушунча «янги дунёқараш»,»янги фикр»,»янги оҳанг» тарзида талқин этилмоғи лозим.Ва энг муҳими шундаки,»янги дунёқараш»,»янги фикр» ва «янги оҳанг»ни фақатгина «янги дунёқараш ва янги фикрга эга янги шахс» (тавталогия учун узр сўрайман) яратишга қодирдир.

Янги шахс эса осмондан тушмайди,у адабиётда кечаётган жараёнлар,жамиятда юз бераётган ўзгаришлар ва аввалан ижодкор тақдирида,унинг онгу шуурида юз беражак  «фикрий зилзила» оқибатидагина пайдо бўлади.

Яна бир гапни очиқ айтадиган бўлсак,адабиётимиздан  танқидий нуқтаи назарнинг мосуво этилгани  ҳам модерн шеъриятнинг (анъанавий шеъриятни ҳам қўшиб айтиш лозим) ўсиб-униши учун таъсир этадиган «ташқи куч»нинг йўқолганини билдиради. Модерн шеъриятни фақатгина қўллаб-қувватлаш эмас,уни доим ва ҳамиша таҳлил қилиш,баҳсу мунозара этиш лозим ва фақат шундагина у «шаклбозлик»дан фикрий такомил босқичига ўта бошлайди. Модерн шеърияти алоҳида-алоҳида ҳолатда ижод қилаётган яккахон  шоирлар мавсумидан ўтиб,ўз мақсад ва ғояларини остида бирлашган кучли адабий оқим мавсумига ўтгандагина у таржима шеъриятига ўхшашлик «иллат»идан қутулиши мумкин.

Менинг бу фикрларимни модерн шеъриятга нисбатан «ёвқараш» деб тушунмаслик керак.Зеро,модерн ўзбек адабиётида бугун пайдо бўлиб қолгандек бу ҳақда аюҳаннос қилаётганлар фикрига зид равишда мен унинг қадимий намуналари Ўрхон-Энасой битикларидан бошлаб ҳамиша, хоҳ мумтоз,хоҳ замонавий адабиётимизда мавжуд бўлган деган фикр томонидаман. Геометрик шаклда шеър ясаш бўлсин,янги сўз ва тимсоллар кашф этиш бўлсин,бундай тажрибалар минг йилликлар мобайнида адабиётимизда амалга оширилган. ХХ асрда Ҳамза,Фитрат,Чўлпон,Ойбек,Миртемир,Асқад Мухтор,Рауф Парфи,Шавкат Раҳмон,Усмон Азим,Фахриёр,Азиз Саид,Абдували Қутбиддин,Баҳром Рўзимуҳаммад,Муҳаммад Ғаффор шеъриятида,Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳор,Асқад Мухтор,Мурод Муҳаммад Дўст,Эркин Аъзам,Тоғай Мурод,Хуршид Дўстмуҳаммад,Назар Эшонқул прозасида модерн сурати ва сийрати юз кўрсатган эди.

Модерн адабиёти ҳақидаги қолган гапу мулоҳазаларимизни ичимга ютаману юқорида ёзиб ўтганимдек,10 йилча аввал бўлиб ўтган, аммо аксарият нуқталари ҳалигача долзарб бўлиб қолаётган суҳбатни сизнинг диққатингизга ҳавола этаман.

Хуршид Даврон

ДУНЁНИ ЯНГИЧА КЎРИШ ЭҲТИЁЖИ
Умарали Норматов ва Улуғбек Ҳамдам суҳбати

Умарали НОРМАТОВ: — Улуғбек, сиз ҳам шеъриятшунос, ҳам шоир сифатида бугунги миллий шеъриятимиздаги жараёнлардан, қолаверса, замонавий жаҳон шеърияти, шеърият илми ҳақидаги янгиликлардан яхши хабардорсиз. Ойбекнинг замонамизга ҳамоҳанг «кўнгил шеърияти»га бағишланган номзодлик диссертациянгиз, ҳозирги ёш шоирлар изланишларига доир матбуотдаги чиқишларингиз адабий жамоатчиликка маълум. Кейинги пайтларда марҳум шоирлар Асқад Мухтор, Шавкат Раҳмон, Муҳаммад Юсуф ижодига оид тадқиқотлар олиб бордингиз, бугунги миллий шеъриятимиз муаммолари хусусида докторлик диссертацияси устида ишлаётирсиз. Айни чоғда «Тангрига элтувчи исён» деб аталган каттагина шеърий китоб чоп эттирдингиз… Биламан, шеърият дунёсида юрган бир ёш ижодкор сифатида бугунги шеърият хусусида ҳали қоғозга тушмаган гапларингиз, ўй-мушоҳадаларингиз кўп. Келинг, ҳозир кўпчиликни қизиқтираётган масала — кейинги ўн йил мобайнида муайян адабий ҳодиса тусини олган ўзбек модерн шеърияти, унинг жаҳон модернистик оқими билан муштарак ва айри жиҳатлари хусусида суҳбатлашсак.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Умарали ака, назаримда ҳар қанча содда туюлмасин, барибир бир савол ҳамма замонлар учун қайсидир даражада муҳим бўлиб келган, ҳамма замонлар унга у ёки бу тарзда жавоб беришга уринган. Савол тахминан шундай: «Умуман, шеър нима? Унинг инсон ҳаётидаги ўрни ва аҳамияти нималардан иборат?..» Жавоб минг йиллардан бери қидирилади. Жавоб топилмайди эмас, топилади. Бироқ вақт ўтгани сайин жавобларнинг оҳори тўкилади. Янги давр, янги кайфият туғилиши билан эса оҳори тўкилмаган жавобларга эҳтиёж сезилади. Аслида янги жавобнинг моҳияти эскисидан ҳеч қанча фарқ қилмайди, ҳамма гап шундаки, жавобни ҳар бир давр ўз тушунчалари, белгилари билан безайди. Чунончи, Аристотель ўз даврида поэзиянинг моҳиятида «катарсис», яъни покланишга интилиш мавжуд деган бўлса, ХХ асрга келиб, унинг ёнига, масалан, шеър кишини ёлғизликдан асрайди ёхуд инсоннинг руҳий мувозанатга эришувида ёрдамчи бўлади, деганга ўхшаш ёрлиқлар қўшиб қўйилди. Чунки айнан ХХ асрга келганда инсон ўз ёлғизлигини теранроқ ҳис қила бошлади-да. Бошқача айтадиган бўлсак, қайси асрдаю қайси даврда қанақа ўй-дард бўлса, санъат (шеърият) ҳам шуни ифода этади. Алал-оқибат ҳар бир давр санъат (шеър) ни ўзига қараб турган қиррасининг исми билан атай бошлайди. Ваҳоланки, санъат кўп қирралидир. Шундай эмасми?..

Умарали НОРМАТОВ: — Шеърга қараш даврга қараб янгиланиб боради, деган фикрга қўшиламан. Шу билан бирга ҳар бир изланувчи шоирнинг умри давомида шеърга қараши бетиним ўзгариб, янгиланиб бориши ҳам мумкин. Узоққа бормай, ўз миллий шоирларимиз ижодий тажрибасидан бир мисол келтирай. ХХ аср ўзбек адабиётида ўзига хос ўрин эгаллаган шоир Асқад Мухтор 1965 йили шундай ёзган эди: «шеър турмуш ўчоғидан олинган лаҳча чўғ, у ҳаётий эпизодга асосланган, сюжетли бўлиши керак, деб шеърнинг бўлак турларини тан олмай, анча йил юрдим; шеър ялт этган оний туйғу, завқ-шавқ туғёни, уни фақат музика жанрлари билан қиёс қилиш мумкин, деган руҳда ҳам анча вақт ишладим; шеър ҳаёт фалсафасининг эссенцияси, фикр, фикр, фикр! Фикрсиз поэзия йўқ, деб анчагача бирёқлама, рационалистик шеърлар ёздим…»

Шоир давом этиб «Бу тўлғонишлар менга баъзан зиён, баъзан фойда қилди. Лекин бир нарсада фикрим сира ўзгаргани йўқ: шеър – зарурият, шоирга ҳам, шеърхонга ҳам… Шеър одамнинг яшаши учун, курашиши, улғайиши учун зарур» дейди.

Парадоксни қарангки, санъатнинг, жумладан,, шеъриятнинг кўпқиррали эканлигини деярли барча шоирлар, шеършунослар эътироф этади. Бироқ санъат асарининг, шеърнинг мафкуравий жиҳатига келганда дарҳол чекланиш – чегараланиш бошланади. Мафкуравий ёндошув устивор бўлган ХХ аср адабиётида, хусусан ўзбек шеъриятида бу ҳол жуда чуқур ва мудҳиш асоратлар қолдирди. Айниқса, шеъриятдаги янгича, ноанъанавий изланишларга, модернизмга муносабатда бу жуда яққол кўринди.

Шу ўринда модернизм ва унинг ХХ аср жаҳон адабиётидаги мавқеи, ўзбек адабиётидаги кўриниши, тадрижи хусусида озгина тўхталиб ўтсак.

Модернизм ХХ аср жаҳон адабиёти, санъатида муҳим ҳодиса, унинг асл қиёфасини белгиловчи омил экани, М Пруст, Ф. Кафка, Ж. Жойс, Элиот, Э. Паунд, А. Камю каби янги оқим, йўналишларга мансуб ижодкорлар сўз санъати ривожида бутунлай янги давр очгани ҳеч кимга сир эмас. Жаҳоннинг турли минтақаларида уларнинг юзлаб-минглаб маслакдошлари, издошлари, давомчилари бор. Модернизм шунчаки адабий-бадиий эксперимент-тажриба, шаклий-услубий изланиш натижаси эмас, балки у дунёни, инсонни янгича кўриш, тушуниш, англаш, англатишнинг ўзига хос фалсафий-назарий асосларига эга; Шопенгауэр, Нитше, Бергсон, Фрейд, Юнг, Хайдеггер, Сартр, Камю каби ғоят хилма-хил илмий-фалсафий мактаб асосчиларининг таълимоти ёки ғоялари янгича адабий оқим, йўналишлар учун замин бўлиб хизмат қилди.

ХХ аср бошларида шакллана бошлаган янги ўзбек адабиёти асосан, маърифатчилик реализми, умуман, реализм кўринишида, аниқроғи, ХХ аср жаҳон, биринчи галда Овропа реалистик адабиёти тажрибалари йўлидан борди. Шуниси қизиқки, 20-йиллардаёқ Фитрат, Чўлпон, Қодирий, Ҳамза сингари пешқадам ўзбек адиблари ижодида ХХ аср жаҳон адабиёти адабий тафаккуридаги энг янги жараёнларга оҳангдош хусусиятлар, аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, модернистик оқим-йўналишлар белгилари намоён бўла бошлади. Бу тасодифий эмас. Бу даврга келиб ўзбек адиблари жаҳон адабиётидаги янги жараёнлар билан яқиндан танишиш имконига эга бўлдилар. Бундай танишув хилма-хил йўллар орқали амалга ошди. Энг муҳими, қатор адибларимиз ўша қизғин янги жараёнлар юз бераётган, улар ҳақида жўшқин баҳс-мулоҳазалар кетаётган юртларда яшаб, ўқиб, ишлаб, ўшандай янгиланишларнинг гувоҳи, ҳаттоки иштирокчисига айлангандилар: Фитрат аввал Туркияда, кейин Москва ва Ленинградда бўлди, Ҳамза ҳаж сафари баҳонасида кўплаб мамлакатларни кезди, Қодирий билан Чўлпон бир неча йил Москвада яшади, Ойбек Ленинград таълимини олди, Қодирий, айниқса, Чўлпоннинг Москва таассуротлари, у ердаги маънавий-адабий ҳаётга доир мақолаларини, улардаги нозик кузатишларини, Ойбекнинг Нева бўйларида туғилган лирикасини эсланг. Булар шунчаки бир таассурот, қайдлар эмас, балки ёрқин истеъдодлар кўнглида куртак ёзаётган янгича адабий майллар, бадиий-эстетик принципларнинг нишоналаридир. Ўша кезлардаёқ улар яратган асарларда замонавий Овропа адабиётидаги янги адабий-бадиий оқимлар, уларга хос энг «янги приёмлар» у ёки бу кўринишда намоён бўла бошлади. Модернизм санъати, адабиётига оид футуризм, символизм, экспрессионизм сингари қатор тушунча, атамалар тез-тез тилга олинадиган бўлди. Фитрат 1926 йили чиққан »Адабиёт қоидалари»да уларнинг айримларини ўзича шарҳлашга ҳаракат қилди. Бугина эмас, «сўнгги приёмлар», шеъриятдаги символизм масалаларида қизғин баҳслар бошланди. Хусусан, Чўлпон билан Қодирий бу муаммога ўз даврида нақадар теран, оқилона, хайрихоҳлик билан ёндошганликларини биламиз. «Кўнгил янгилик қидирадир», «Модомики, биз янги даврга оёқ қўйдик, бас, биз ҳар бир йўсинда ҳам янги даврнинг янгиликлари кетидан эргашамиз» – бу сўзлар Чўлпон билан Қодирийнинг адабий – бадиий манифестлари эди. Ҳатто Қодирий Овропа тушунчасидаги анъанавий йўлда битилган «Ўткан кунлар»га «сўнгги приём»ларнинг баъзиларини эртароқ киритганини айтади. Романдаги Зайнаб, Хушрўй характери, руҳияти тасвирида, Отабекнинг «Хўжа Маъоз» мозоридаги тунги кечинмалари, Кумуш қабри қошида Зайнаб билан сўнгги учрашуви ифодасида имо-ишораларга, сир-сеҳрга мўл, ғаройиб янгича талқинларга дуч келамиз. Адибнинг кейинги йирик асарлари «Меҳробдан чаён», айниқса, «Обид кетмон»да танқидчиликда таъкидланганидек, жаҳон замонавий янги адабиётига хос изланишлар, «сўнгги приём»ларнинг талай белгилари, яъни ички монолог, ички психологик таҳлил, шахснинг ички шаклланиши, шахс табиатининг сирли-сеҳрли нағмалари, сюжетнинг «исталган» ерда бошланиши ва «исталган» ерда тугаши, кутилмаган янги воқеа чизиқларининг куртакланиши каби экспрессион ҳолатларни кузатамиз.

Фитрат, Чўлпон, Ойбек ва 20-йилларда улар изидан борган қатор истеъдодли шоирлар шеърияти яхлит ҳолда бизда Овропа янги адабиётига ҳамоҳанг символизм адабий ҳодиса даражасига кўтарила бошлаганлигини тасдиқлайди. Фитрат, Чўлпон шеъриятини ХХI аср бошида туриб ўқиб, улардаги қолипларга сиғмайдиган асов руҳни кўриб, бу икки шоир ўз муҳитига, даврига нисбатан нақадар илгарилаб кетганлигидан ҳайратга тушасиз. Бугина эмас, Фитратнинг «Қиёмат», «Шайтоннинг тангрига исёни», Ҳамзанинг «Жаҳон сармоясининг энг сўнгги кунлари» сингари рамзлар асосига қурилган йирик асарлари 20-йиллардаёқ ўзбек адиблари аср янги адабиёти билан бўйлаша оладиган намуналар берганлигини тасдиқлайди…

Улуғбек ҲАМДАМ: — Модернистик шеъриятнинг илк куртаклари ХХ аср бошлариданоқ ниш берган экан, хўш, нима учун у юзйиллик мобайнида бирдек тараққий этиб бормади? – деган саволнинг туғилиши табиий. Авваламбор, бундай шеъриятнинг, умуман санъатнинг ривожланиши учун реал ижтимоий-психологик шароитнинг етилган бўлиши шарт. Мана, сиз айтгандек, Фитрату Чўлпонлар Москва, Ленинград, Истамбул каби пешқадам шаҳарларда анча муддат яшадилар, бунинг натижасида туғилган ўзаро таъсирланиш изсиз йўқолмаган, албатта. Аксинча, шоирлар ижодида энг янги, ҳатто модернча оҳанлар пайдо бўла бошлаган. Кейин-чи? Кейин нега у такомил этмади?.. Чунки собиқ Шўро давлати ўзини ташқи дунёдан ажратиб, ичкарида фақат сиёсий мафкура хизматига йўналтирилган иқлимни вужудга келтирдики, оқибатда адиблар ижод эркини, тафаккур эркини бой бериб қўйди. Дунё илмий-техникавий, ижтимоий-маънавий жиҳатдан илгариб кетди-ю, бу ерда турғунлик кайфияти ҳукм сурди. Модерн изланишлар турғунликнинг эмас, балки фаол ҳаракатнинг мевасидир, ахир!.. Албатта, А. Мухтор, Рауф Парфи ва 70-йиллар авлоди ижодларида янгича оҳанглар, изланишлар мавжуд эди, бироқ улар бугунгидек кенг ва теран маъно касб этмаганди. Бугун биз ўша пайтда илгарилаб кетган дунёнинг етиб борган поғонаси маҳсуллари билан танишиш имконига эгамиз ва секин-асталик билан бўлса-да танишиб бораяпмиз. Бундай муносабат: илмий-техникавий, ижтимоий-иқтисодий, маданий-маънавий, психологик алоқа алмашув биздаги инсонлар дунёқарашини ҳам тубдан ўзгартириб бормоқда десак, муболаға бўлмас. Натижада санъату адабиёт одамлари орасида модернча кайфият туғилиб улгурди. Мана нима учун бугун қўлига қалам тутиб, адабиёт оламига «атак-чечак» қилиб кириб келаётган ёш ҳаваскорлар ҳам «модернча» машқлар қораламоқдалар. Аслида бу уларнинг жудаям илгарилаб кетганининг эмас, балки ҳамма замонларнинг ижодкорлари каби бор-йўғи ўз даврининг, ўз замонасининг фарзанди эканликлари билан боғлиқ ғоят нормал ҳолатнинг маҳсулидир. Шу билан бирга алоҳида таъкидлаб айтиш жоизки, 80-йилларнинг ўрталаригача, янаям аниқроғи, жамиятда улкан ўзгаришлар юз бергунгача ёзилган модернистик шеърлар муаллифлари кайфиятларида ҳа, чинданам умумий кайфиятдан илгарилаб кетиш бор эди. Буни тан олиш керак. Кунимизда модернизм хусусиятлари умумий кайфиятга айланиб бормоқдаки, энди бу йўлда ижод қилиш билангина «фахрланиб» бўлмайди, энди юксак санъат асарлари яратишгина ижодкорни «қутқариши» мумкин.

Умарали НОРМАТОВ: — Албатта, аср тонготарида бошланган янгича изланишлар бора-бора сустлашиб кетди. Чунки нега шундай бўлгани маълум. Футуризм, символизм кўринишлари, «сўнгги приём»лар устида бошланган соф адабий баҳслар кескин мафкуравий-сиёсий дағдаға, айбнома, тазйиқларга айлана бошлади. 30-йиллар ўрталарига келиб, соцреализм совет адабиётининг ижодий методи деб эълон этилгандан сўнг модернизмнинг ҳар қандай кўриниши таъқиқ ва таъқиб остига олинадиган бўлди. Таъқиб-тазйиқлар авжига чиққан ўша йилларда ҳам соцреализм қолипига тушмайдиган айрим асарлар, чунончи, Абдулла Қаҳҳорнинг абсурд белгилари мавжуд ҳикоялари, «Сароб», «Ўтмишдан эртаклар»дек йирик асарлари, Ойбекнинг соф «кўнгил лирикаси» яратилаверди.

60-йилларга келиб ижодий изланишлар, босиб ўтилган йўлни қайта баҳолаш учун қисман йўл очилди. Бироқ «қўрқув салтанати», ҳадик туйғуси ҳатто энг ёрқин изланувчан ижодкорларни ҳам ҳамон ўз исканжасида тутиб турарди. Баъзи мисоллар. Ойбек ўша кезлари битилган таржимаи ҳолида шундай дейди: «Менинг биринчи шеърларимда кўпгина қарама-қаршиликлар, изланишлар учраб турарди. Даврнинг энг муҳим воқеаларига ҳамоҳанг шеърлар билан бир қаторда сабабсиз мунгли нидо билан суғорилган маҳвум шеърларим ҳам бор эди…

… «Товушим» номли шеъримда узил-кесил шундай деганман: «Курашади икки тўлқин, қараб турайми? Йўқ! Болғалар, ўроқ сафи ила бораман!» Мен ҳамма вақт «қўлларида болға ушлаганлар» тўғрисида ёзишни орзу қилардим.»

Шу тариқа Ойбекдек улкан истеъдод эгаси давр тазйиқи остида илк ижодидаги ўзининг ноёб изланишлари самараларидан юз ўгиришга мажбур бўлади. Қарангки, шоир ўзи хуш кўрган «даврнинг энг муҳим воқеаларига ҳамоҳанг», «қўлларига болға ушлаганлар» тўғрисидаги шеърлари аллақачон эскирди, аҳамиятини йўқотди; муаллиф салбий баҳолаган «воқеликдан йироқлаштирадиган», «сабабсиз мунгли нидо билан суғорилган маҳвум шеърлари» эса ХХI асрга етиб келди, ҳозирги шеърхонларни, шеърият тадқиқодчиларини айни ўшандай кўнгил тароналари кўпроқ мафтун этаётир…

Адабиёт дунёси қизиқ экан-да, баъзан шоирнинг ўзи тўғри дегани нотўғри , нотўғри дегани ҳақ-ҳақиқат бўлиб чиқаркан.

Бутун ижоди изланишлар билан кечган, айниқса, 60- йиллар миллий шеъриятимиз тафаккур тарзида юз берган муҳим ўзгаришлар бошида турган, «99 миниатюра» китоби билан катта эътибор қозонган новатор шоир Асқад Мухтор ўша давр замонавий жаҳон шеъриятидаги ноанъанавий изланишларни асло ҳазм қила олмайди, модернистик йўллардан бораётган шоирларни шеъриятнинг ўз ичидан чиққан «ашаддий душманлари», «лўттибоз абстракционистлар», шеърни фикрдан ҳам, ҳисдан ҳам, мантиқ ва маслакдан ҳам маҳрум қилишга, уни «яшаш, улғайиш қуролидан шалдироқ ўйинчоққа айлантиришга уринувчилар» дея айблайди. Бу албатта, давр адабий сиёсатининг, мафкуравий-сиёсий тазйиқнинг шоир шууридаги оқибат-асорати эди. Ўша йилларда расмий доираларда модернизмга муносабат айни шундай эди. Бахтимизга замонлар ўзгарди, жоҳил мустабид адабий сиёсат тагига сув кетди. Афсус, минг афсус, бугунги эркин ижодий тафаккур замонида ҳам модернизмга гоҳо ҳушламай, ўгай кўз билан қарашлар учраб турибди. Истеъдодли танқидчи Сувон Мели ҳеч тап тортмай мана буларни ёзади: «Анчайин ишонч билан айтиш мумкинки, модернизм ғарб ҳодисаси сифатида ўзбек маънавий муҳитида нашъу намо топа олмайди. Модернистик қора ва тушкун кайфият бизда илдиз ота олмайди. Шарқона исломий маънавият, ўзбек маънавияти бунга йўл қўймайди». Атоқли адибимиз Одил Ёқубовнинг фикрича, ҳар бир халқнинг фақат адабиёт ва санъатигина эмас, кундалик емиши ҳам ҳар хил бўлади. Масалан, Африкада Бамбук деган дарахт ўсади. Африка ва Жанубий Америкада кокос ёнғоғи ва кактус ўсади. Бу мамлакатлар ахолиси ана шу неъматларни жон-диллари билан истеъмол қилишади. Бу дарахтларни илдиз-пилдизлари билан кўчириб олиб келиб, ўзимизда экинг, халқ уларнинг мевасини тили тамшаниб истеъмол қилармикан? Йўқ. Истеъмол қилмайди. Бизнинг боболаримиз улар ўрнига қовун экишган. Бизнинг аждодларимиз ва ўзимиз ҳам ширинлигидан одамнинг тилини кесадиган шу қовунларни истеъмол қилиб балоғат ёшига етганмиз. Менинг назаримда Абдулла Қодирий ва Чўлпоннинг асарлари ана шу қовунларни эслатади…»

Дунёни, миллий маданиятлар, санъат ва адабиётларни «Ғарб» ва «Шарқ» деб кескин ажратиш, уларни бир-бирига қарама-қарши қўйишлардан қачон қутилар эканмиз!? Миллий қадриятлар, анъаналар қанчалик ранг-баранг бўлмасин, дунё битта-ку, жамики элатлар, бутун башарият битта Одам Ато билан Момо Ҳавонинг зурриёди-ку! Дунёнинг бирон чеккасида, бирон миллат маданий ҳаётида пайдо бўлган ноёб бадиий ихтиро, хайрли тажриба бошқа ўлкаларга, миллий адабиётларга кўчиб ўтиши, у ерда илдиз отиб, ўниб-ўсиб, янгидан ҳаёт бошлаб нашъу намо топавериши табиий бир ҳол. Ёзувчи айтмоқчи, Абдулла Қодирий, Чўлпоннинг ширинлигидан тилни кесадиган қовунларимизни эслатадиган асарлари таркибида ғарб меваларининг таъми – элементлари тўлиб-тошиб ётибди-ку! Ҳозирги глобаллашув, ахборот уммонида, замонавий коммуникациялар асрида бу жараён ғоят тезлашмоқда. Одамзод шунга чуқур эҳтиёж сезмоқда. Одамларнинг, хусусан, ёш авлоднинг яшаш, фикрлаш тарзига, маънавий эҳтиёжига бир назар ташланг — ҳар қадамда сиз янгиликка – модернга ташналикни кўрасиз. Миллий адабиётимизда модерн йўналишнинг қарор топиб бораётганлиги ҳаётий эҳтиёж, зарурат тақозосидир…

Модернизм ўзбек муҳитига ёт Ғарб ҳодисаси деган гапларни бугун, яъни плюрализм адабий ҳаётнинг табиий ҳодисасига айланган, хилма-хил адабий оқимларнинг амал қилиши табиий бир ҳол бўлиб қолган, қолаверса, энг муҳими, ноанъанавий янгича йўллар аллақачон бу замонда нашъу намо топган, миллий ҳодиса тусини олган, унинг муайян ютуқлари адабиётшунослик томонидан эътироф этилган, улар ўз китобхонларини топган, топаётган кунларда эшитиш ғалати туюларкан.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Модерн асарлар ўз китобхонини топаётган, уни қадрловчилар сони кўпайиб бораётган бир пайтда тамомила ўзга бир нуқтаи назар билан чиқаётган, бу ҳодисани бизга ҳамон ёт ҳодиса деб қараётган олимларимиз ҳам бор. Бу ўринда мен проф. Баҳодир Саримсоқовнинг кескин чиқишини назарда тутаётирман.

Умарали НОРМАТОВ: — Адабиётшунос Б. Саримсоқов модернизм, аниқроғи, абсурд ва экзистенциализм адабиётини танқид қилишда ҳатто Шўро даврининг энг жангари мунақидларини ҳам йўлда қолдириб кетди. ХХ аср ўзбек адабиётининг қатор намуналарида абсурд ва экзистенциализм кўринишлари мавжудлиги хусусидаги қарашларга жавобан ёзилган «Абсурд маънисизликдир» (ЎзАС, 2002, 28 июн) мақоласида олим жаҳон адабиётидаги бу оқимлар шаънига кескин танқидий гаплар айтади. Унингча, «Умуман олганда, бадиий-эстетик ҳодисалардаги абсурд тушунчаси ижобий ҳодиса эмас», «абсурд ўз оти билан маънисизлик», «абсурд асар жамиятда ана шу асарга умуман эстетик талаб бўлмаган пайтда, ижодкорда эса «эҳтиёж фарзанди» (А. Орипов) туғилмаганда ёзилади. Аниқроғи, абсурд асар ижтимоий-эстетик жиҳатдан арзийдиган ғоя ташимайди», «абсурд асар маънавий-ахлоқий концепциясиз, муайян ғоя ташимайдиган, ҳаётга лоқайд ва маънисиз муносабатни ифодалайди. Бу унинг белгиловчи мезони. Абсурд туйғу – маънисизлик туйғуси. Абсурд инсоннинг ўзи яшаётган жамиятга, муҳитга, ўз-ўзига, ҳаттоки яратувчига бегоналик туйғуси», «абсурд барча замон ва маконларда маънисизлик бўлиб қолаверади», у бадиият дунёсидаги инқироз, «ботқоқ»дан иборат… Олим абсурд адабиётини шу тариқа қайта-қайта қоралар экан, экзистенциализмни эса қисқа ва лўнда қилиб «субутсизлик» деб атайди ва бу баҳода собит эканлигини таъкидлаб, «мен экзистенциализмга нисбатан «субутсиз» сифатловчисини тўла англаган ҳолда ишлатдим ва бу масалада баҳслашишга ҳамиша тайёрман», деб ёзади.

Табиийки, ҳар қандай адабий-бадиий оқимда бўлгани каби абсурд ва экзистенциализм адабиётида ҳам ижтимоий-эстетик жиҳатдан арзийдиган ғоя ташимайдиган, бадиий ночор асарлар бор. Бироқ бу ҳол абсурд ва экзистенциализмнинг ХХ аср жаҳон тараққийпарвар адабиётидаги муносиб ўрнини, бу оқимга мансуб шахс ва унинг руҳиятини бутунлай янги томонлардан бадиий кашф этиб берган нодир асарлар аҳамиятини инкор этиш учун асло изн бермайди. Ўта мураккаб, зиддиятли бу фалсафани, адабий-бадиий ҳодисани англаш, ўрганиш йўлидаги биздаги дастлабки хайрли қадамларни қўллаб-қувватлаш ўрнига бу ҳаракатни ёмонотлиқ қилиш, менингча, инсоф ва одобдан эмас.

Б. Саримсоқовнинг абсурд ва экзистенциализмга берган баҳоси ўта мунозарали. Санъат ҳодисаси сифатида абсурд тушунчаси бу сўзнинг луғавий маъносидан ўзгачароқдир. Абсурд Б. Саримсоқов даъво қилганидек, асло маънисизлик эмас, балки, аксинча, теран маънога эга. Абсурд адабиёт, санъатда адашган, алданган, беҳуда, самарасиз меҳнат-фаолиятга, маънисиз қисматга мубтало этилган шахснинг фожиасини очиб бериш, кутилмаган томонлардан ўзига хос тарзда бадиий таҳлил этишдан иборат.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Дарҳақиқат, ғалати ҳол, парадокс. Фожиа, тушкунлик, ўлим каби тушунчалар ҳаётда ижобий маънога эга эмас. Бироқ бу мавзуларда яратилган бадиий дурдона асарларни севиб ўқиймиз, улар неча асрлардан буён одамларни ҳаяжонга солиб келади.

Умарали НОРМАТОВ: — Балли! Абсурд бобида ҳам айни шундай. Абсурд бу – кўҳна дунё, ҳаёт, яшашнинг маъноси ҳақидаги ўзига хос мушоҳадалар мажмуасидир. Абсурд асар одат тусига кирган ҳаётий ҳодиса, жараёнларни янгича идрок этишга, баҳсга ундаши билан қимматлидир. Абсурд асар асло бефарқлик, лоқайд муносабат эмас, балки фикрдаги, қалбдаги туғён-исён маҳсулидир. Абсурд ижод соҳиби ва назариячиси Камюнинг «Абсурд бу – ўз чеки-чегарасини англайдиган ақл-идрок», «Мен фикрдан нимани талаб қилсам, абсурд ижоддан ҳам айни шуни – исён, эркинлик ва ранг-барангликни кутаман» деган сўзларини унутмайлик!

Наҳотки ХХ аср абсурд адабиётининг юзлаб нодир намуналари, жумладан,, она тилимизга аллақачон таржима қилинган, китоб бўлиб чиққан, бугунги кунда мактаб ўқув дастурига киритилган «Бегона», «Вабо» асарлари жамиятда ана шу асарларга умуман эстетик талаб бўлмаган пайтда, ижодкорда эса «эҳтиёж фарзанди» туғилмаганда ёзилган бўлса?! Б. Саримсоқов даъво қилганидек, абсурд адабиёт «муайян ғоя ташимайдиган адабиёт» экан, нега бу адабиётнинг улкан намояндаси ва назариячиси А. Камю ўз даврида «Овропа виждони», «ақллар ҳукмдори» деган ном олди? Олим «маънисизлик»да, «лоқайдлик»да айблаган оқимга мансуб адиб инсоният олдига бугунги кун муаммоларини бутун кескинлиги билан қўювчи адабий асарларининг аҳамияти учун нуфузли халқаро «Нобел» мукофоти билан тақдирланган эди-ку!

Улуғбек ҲАМДАМ: — Фикрингизга қўшиламан. Бироқ Баҳодир аканинг ўзбек адабиётида абсурд асар яратилган эмас, бунинг учун бизда замин-муҳитнинг ўзи йўқ, деган гаплари ҳар қанча мунозарали бўлмасин, барибир муайян асосга эгадек туюлади. Айниқса, бу гап собиқ шўро даври ўзбек адабиётига тадбиқан олинганда яна-да ишонарли жаранглайди. Чунончи, Абдулла Қаҳҳорнинг сиз айтган асарларининг абсурд адабиёт намуналари дея тўла аминлик билан айтиш бироз баҳсталаб. Чунки у асарларда абсурд руҳни, кайфиятни «туғиб берадиган» воқеликнинг айрим парчалари чиндан ҳам тасвирланган, лекин назаримда асарнинг чинакам абсурд адабиёт намунасига кўтарилиши учун унда акс этган абсурд воқелик асар муаллифи томонидан тўла идрок этилган, англанган бўлиши шарт. Шўро даврида ижод қилган шоир ва адибларимизнинг ҳеч бирини, фикримча, том маънода абсурд ижодкор дея олмаймиз…

Умарали НОРМАТОВ: — Бу фикр ҳам мунозарали. Ҳатто абсурд асарнинг аҳамиятини ҳар жиҳатдан ҳимоя қилиб чиққан Жаббор Эшонқулов «Воқелик ва хаёлот» сарлавҳали мазмундор мақоласида (Ўз АС, 2002 йил, 12 июл) «абсурд асар абсурд ижодни талаб қилади», «абсурд ижод йўқ жойда абсурд асар ҳам бўлмайди» дейди. Тўғри гап. Бироқ бундай қараш бироз аниқлик киритишга муҳтож. Абсурд адабиёт назариячиларининг фикрича, абсурд ижодга мансуб бўлмаган адиблар бисотида ҳам абсурд ғояси, туйғуси, абсурд қаҳрамон қараши, абсурд муаммоси қўйилавериши мумкин. Масалан, Ф. Кафка абсурд ижодкор эмас, лекин бу буюк адиб асарларида абсурд проблемаси бутун кескинлиги билан ёритилган. Бугина эмас, жаҳон адабиётидаги Гоголь, Достоевский сингари даҳо реалист ёзувчилар ижодида ҳам айни шу ҳолни кузатиш мумкин. Шунингдек,, абсурд доираси ҳам ниҳоятда кенг. Сизиф ҳақидаги ривоятда намоён бўлгани каби кенг қамровли азал ва абадга дахлдор маъноларни ташувчи асарлар билан баробар, оддий кундалик реал воқеа-ҳодисалар қаламга олинган асарларда ҳам бу туйғу, ғоя намоён бўлавериши мумкин. биз ҳар-хил мақомга солиб, тортишиб, чалкаштириб юрган абсурд тушунчаси моҳиятини Камю Сизиф ҳақидаги қадимги миф мисолида содда ва лўнда қилиб очиб берган. Ўша асотирга кўра бу фоний дунёнинг ҳою ҳавасларига муккасидан берилиб кетган Сизиф оғир жазога – поёни йўқ самарасиз машаққатли меҳнатга маҳкум этилади: у улкан харсанг тошни тоғ чўққисига не-не азоблар билан думалатиб чиқади, энди етдим деганида бу тош орқага – пастга думалайди. Сизиф бундай самарасиз машғулотни узлуксиз давом эттиради. Камю Сизифни абсурд қаҳрамон деб атайди. Сизифнинг мангу бесамар меҳнати, фожеий қисматини эслатадиган ҳодисаларни бу фоний дунёда ҳамма замонларда, ҳар қадамда учратиш мумкин. Адиб умр бўйи меҳнат қилаётган ҳозирги ишчиларнинг қисмати абсурд бобида Сизифникидан кам эмаслигини таъкидлайди.

Ана шу қарашларга таянадиган бўлсак, ХХ аср ўзбек адабиётида, хусусан, Чўлпон, Қаҳҳор ижодида, 80-йиллар охири ва 90-йилларда пайдо бўлган ўнлаб шеър, достон, ҳикоя, романларда абсурд туйғуси, ғояси, абсурд қаҳрамонни эслатадиган талай персонажлар мавжудлиги сираям ажабланарли эмас. Абдулла Қаҳҳорнинг ўтмишдан олиб ёзган ҳикоялари, «Сароб» ва «Ўтмишдан эртаклар» асарлари бу жиҳатдан янги ўзбек адабиётида ноёб ҳодисАбдулла Қаҳҳор ижодида абсурд талқиннинг мавжудлиги хусусида сўз очиш Б. Саримсоқов даъво қилганидек, уни реализмга зид «маънисиз адабиёт» ботқоғига ташлаш эмас! Қаҳҳор асарларида абсурд хусусиятларининг мавжудлигини эътироф этиш асло бу улуғ адибнинг реализмдан четлатиш дегани эмас! Камина қаламига мансуб «Ўтмишдан эртаклар» ва абсурд» мақоласида Қаҳҳор асарларидаги абсурд аломатлари реализм анъаналари заминида шаклланган, мустабид мафкура синфийлик тушунчалари ғуборларидан холи бўлмаган бетакрор адабий ҳодиса экани айтилган. Шунингдек,, «Лолазор», «Отамдан қолган далалар», «Тушда кечган умрлар», «Олабўжи» каби реалистик романлардаги бир қатор персонажлар қисматида абсурд муаммосининг қўйилиши замонавий жаҳон адабиётидаги мавжуд тажрибаларга айнан мосдир.

Ниҳоят, абсурд асарларда шахснинг жамиятдан қочиши, бегоналашуви, ёлғизлик муаммоси талқини хусусидаги эътирозларга ҳам қўшилиш қийин. Бу муаммо фақат абсурд адабиётигагина тегишли эмас, Одам ато замонидан тортиб ҳамма даврлар адабиётида қандайдир кўринишларда мавжуд бўлган. Жумладан,, ўзбек мумтоз адабиётимизда, Навоий, Бобур, Машраб шеъриятида бу туйғу, ғоя зўр эҳтирос билан ёритилган. Абсурд адабиёт эса бу муаммони бутун кескинлиги билан ўртага қўйган. Бизда ҳам шундай. Қолаверса, деярли барча минтақаларда бўлгани каби Шарқда ҳам кенг тарқалган бу фоний дунёнинг «беш кунлик», «омонат», «бевафо» экани ҳақидаги қарашлар, бу қарашларнинг, хусусан, Яссавий, Боқирғоний, Машраб, Сўфи Оллоёр каби шоирлар ижодидаги талқини ҳозирги миллий адабиётимиздаги абсурднинг муайян фалсафий заминидир. Шуниси характерлики, абсурд адабиёти умидсизликни йўядиган, таркидунёчиликни тарғиб этадиган адабиёт эмас. Камюнинг фикрича, инсон фарзанди абсурддан чўчимаслиги, ундан халос бўлишга интилмаслиги даркор, чунки бунинг асло иложи йўқ, абсурд дунёси бутун инсоният ҳаётини қамраб олган. Инсон шундай ҳаракат қилиши ва яшаши керакки, у ўзини бу абсурд дунёда бахтли ҳис қилсин.

Абсурд адабиётининг энг ёрқин намуналари бағрида айни шу ғоя нурланиб туради.

Эътироф этиш керак, абсурд, экзистенциализм, умуман модернизм муаммоларини, хусусан, уларнинг миллий адабиётимиздаги кўринишларини ўрганиш, талқин этишда ҳали тажриба камлиги учун қатор қийинчилик ва чалкашликлар учрамоқда. Уларни рўкач қилиб бу жиддий муаммодан юз ўгиришга қаратилган даъватлар, чўчитишларни тушуниш қийин. Бунақа даъват, чўчитишлар замон руҳига зид! Абсурд тасвир санъат ва адабиётдаги ўнлаб, балки юзлаб талқинларнинг бири. Уни хушламаслик, унга қўшилмаслик, у билан баҳслашиш мумкин, бироқ уни бутунлай рад этиш зиёли, олим одамнинг иши эмас!

Кишини қувонтирадиган ҳолат шундаки, сўнгги йиллар адабиётшунослигида ХХ аср ўзбек адабиётини ўрганиш, талқин этишда ақидапарастлар мезонларидан қочиб янгича йўллар қидириш майли кучайиб бормоқда. Бу йўллардаги дастлабки изланишлар, янгича кузатиш, таҳлил ва талқинлар, умуман ХХ аср ўзбек адабиёти, унинг жаҳон замонавий адабиётида тутган ўрни хусусидаги тасаввурларимизни хийла бойитмоқда. Айниқса, миллий адабиётимиз нодир намуналарининг жаҳон замонавий адабиёти, жумладан,, модернизм дурдоналари билан қиёсий таҳлил ва талқинлари кутилмаган хулосалар чиқариш учун изн ва асос бермоқда.

Шу пайтга қадар «Қутлуғ қон» романи М. Горький ижоди, хусусан, «Она» романи анъаналари таъсирида дунёга келгани айтиларди. С. Содиқ «Янги ўзбек адабиёти» қўлланмасида бу асарни Ж. Стейнбекнинг Нобел мукофоти билан тақдирланган «Ғазаб шодалари» романи билан қиёс қилиб, бу икки асар асосий пафоси ва бош қаҳрамонлар – Йўлчи ва Том қисмати талқинида талай муштаракликлар мавжудлигини кўрсатади.

Х. Дўстмуҳаммад «Озод изтироб қувончлари» китобида япон адиби Акутагава Рюноскэнинг «Бисейнинг садоқати» ҳикояси билан Ойбек лирикаси, «Расёмон дарвозаси» билан Ғафур Ғуломнинг «Менинг ўғригина болам» ҳикоясида ғаройиб оҳангдошлик жиҳатларини топади. Ёш тадқиқотчи Ш. Тўйчиева «Чўлпон ва Камю» мақоласида «Кеча ва кундуз» ва «Бегона» аарларидаги суд жараёни тасвирини қиёслаш орқали ҳар иккисида экзистенциализм, абсурд туйғуси ва ғояси талқинидаги ўхшашликларни аниқлашга уринади. Сувон Мели Достоевскийнинг «Телба» ва Ғафур Ғуломнинг «Шум бола» асарларининг қиёсий таҳлилига бағишланган маърузасида бу икки асардаги асосланмаган онгнинг намоён бўлиши хусусида қизиқарли кузатишларни ўртага ташлайди. М. Шарафиддинова эса берироқ келиб, Ў. Ҳошимовнинг «Икки эшик ораси» романининг бадиий структурасига оид тақиқотида мазкур роман ифода тарзи йўллари жиҳатидан Набоков асарлари поэтикасига яқин туришини айтади…

Шахсан мен ҳам Абдулла Қаҳҳорнинг «Сароб» романидаги бош персонаж тасвири ва талқини кўп жиҳатдан Кафканинг «Жараён»ига яқин туриши, бу романда шунингдек,, «Ўтмишдан эртаклар»да экзистенциализм, абсурдизм хусусиятлари мавжудлигини исботлашга ҳаракат қилганман.

Шуниси қизиқки, «Телба» романини мустасно этганда қиёс қилинган асарларнинг барчаси деярли бир даврда, муаллифлари бир-биридан мутлақо бехабар ҳолда яратилган. Ғаройиб ҳол: бир асрда жаҳоннинг турли нуқталарида, турли хил шароит ва миллий заминда, турли тилларда дунёга келган санъат намуналарида бу хил муштарак жиҳатларнинг мавжудлиги сабаби, илдизи қаерда? Кўламли, теран тадқиқотларга арзийдиган мавзу! Эҳтимол, ҳозирча бу борадаги мавжуд кузатиш, мулоҳазалар айрим ҳамкасбларимизга ғайритабиий туюлиши мумкин, лекин шу хил фикрлашга, баҳсга ундайдиган илмий фараз, версияларнинг ўртага ташланаётганлигининг ўзи қувончли ҳол! Тараққий этган мамлакатларда илмий фараз, янгича ғояларнинг қадр-қиммати фундаментал тадқиқотларникидан кам эмаслигини унутмайлик.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Домла, шу ўринда суҳбатимиз аввалида тилга олинган муаммога қайтиб, ўзбек модерн шеъриятининг миллий асоси-замини хусусида батафсилроқ гаплашсак.

Умарали НОРМАТОВ: — Эътибор берсангиз, етмиш йиллик тайёргарликдан сўнг бизда модернизм энди адабий оқим тусини ола бошлади. Аввало ўша етмиш йиллик тажриба бу оқимнинг биринчи асос-заминидир. Адабиёт ва санъатнинг узоқ давом этган ҳукмрон мафкуравий сиёсий тазйиқ исканжасидан халос бўлиши, плюрализмнинг қарор топиши бизда хилма-хил фалсафий ижодий оқимлар, жумладан, модернизмнинг эркин ривожи учун йўл очиб берди. Табиийки, бугунги ўзбек модерн адабиётида, Ғарб, қолаверса, жаҳон замонавий адабиёти, санъатидаги талай фалсафий-ижодий оқимлар, айниқса, экзистенциализм фалсафаси, адабиёти тажрибалари таъсирини кўриш мумкин.

Айни пайтда бизда модерн адабиётнинг оқим тусини олиш жараёни миллий ўзликни англаш, миллий-диний қадриятларни тиклаш, жумладан, тасаввуф фалсафаси, адабиётига қизиқиш ғоят кучайган бир даврга тўғри келди. Айниқса, замонавий Ғарб фалсафаси, жумладан, экзистенциализм билан Шарқдаги қадимий тасаввуф таълимоти орасидаги муштаракликлар модернист ижодкорларда ўзгача қизиқиш уйғотди, уларни дадил ижодий изланишларга илҳомлантирди. Аждодларимизнинг қадим ўгитлари, ўй-мушоҳадалари, наволари билан замонавий тафаккур-мушоҳада, бугунги куннинг ғоят сержило, кўппардали садолари ўзига хос бир тарзда ўйғунлаша бошлади. Модерн адабиётимизнинг янги босқичи бошида турган, ҳозирги замон, унинг ўткир муаммолари хусусида баҳс юритувчи икки етук асар – Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Жажман» ҳикояси ва Абдували Қутбиддиннинг «Изоҳсиз луғат» достонидаги миллий руҳни ўзида ёрқин ифодалаган, миллий қадриятларимизнинг ўзига хос тимсоли дейишга лойиқ нуроний, донишманд қариялар образи ҳам буни тасдиқлаб турибди. Ёки Фахриёр сайланмасининг «Аёлғу» номи билан аталиши ҳам тасодифий эмас. «Аёлғу» сўзи қадим чолғу асбобининг номи; луғатларда қайд этилишича, соф туркий ўлан, ашула, ялла, куй, оҳанг, таъсирли қўшиқ, дегани. Аввало «Аёлғу» номи билан аталган достонни, қолаверса, шу ном билан чиққан сайланмадаги бошқа достон ва шеърларни ўқисангиз, «соф модерн» кўринишидаги деярли барча асарлар қаъридан акс садо бериб турган қадим аёлғу наволарини туйиб-эшитиб турасиз. Бунақасини бошқа бирон халқ адабиётидан тополмайсиз. Қисқаси, энг яхши, етук асарлар устидаги кузатиш, таҳлиллар асосида дадил айтиш мумкинки, ўзбек модернизми бошқаларга тақлид маҳсули эмас, у ўзига хос йўлдан боряпти, у миллий адабий ҳодисадир.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Ноанъанавий шеърият бизда осонлик билан ўзига йўл топаётгани йўқ. Эҳтимол, ноанъанавий ҳодисаларнинг, янги, ҳали «юрилмаган» йўлларнинг илк тақдири ҳамиша ҳам шундай бўлар. Сўнгра эса кўникиш, қабул қилиш ва ҳатто меҳр қўйиш деган босқичлар келар. Ахир, 70-йиллар авлодининг ноанъанавий шеърларининг айримларида бир қадар сунъийлик сезилиб қолиши баробарида кунимиз ёшларининг модерн изланишларида табиийликни кузатиш мумкин-ку! Ва шу ҳолнинг ўзиёқ «янги йўл»нинг тобора «ёйила бошлагани»дан далолат эмасми? Шоирлик даъвоси бор талабаларимдан бири айтиб қолди: «Мен анъанавий шеъриятдан, унинг анъанавий ва ҳатто бир қадар жўн ифода тарзидан ҳаяжонга тушмай қўйганман. Қайтага, масалан, «Кўзларимда иккита шовқин» деганга ўхшаш мисраларни ўқиб қолгудек бўлсам, борлиғим титраб, шеър руҳига ғарқ бўламан. Биласизми, мен ўша иккита шовқиннинг нима эканлигини биладигандекман, улар менинг ботинимда яшаётгандек бўлаверади».

Ёшлар изланишларида аждодларнинг қадим навоси — оҳангдорлик, мусиқийлик, қочиримларга бой шеъриятдан узоқлашиш мавжуд. Аммо, қизиғи шундаки, бу иш атай қилинмаётир. Аксинча, ёшлар ёзмоқчи бўлган шеърлар негадир ўзга оҳангларда – 70–йиллар авлоди ўз вақтида ўзбек шеърхонларига сингдиртиролмай қийналишган пардаларда, ҳатто яна-да баландроқ пардаларда янграётгандек. Албатта, уларнинг аксарида ижтимоий дарднинг саёзлиги, ҳатто тасвирланаётган ўта интим кечинманинг ҳам бачканалиги бор гап. Айниқса, бармоқда ҳам бемалол ифода қилиш мумкин бўлган кечинмаларни ортиқ даражада «модернлаштириш»га уриниш мавжуд. Қофия ва вазндан воз кечиб, фикр ва туғёнингни сал «чалкаштириб», мураккаброқ қилиб ёзсанг бас, «модерн шеър» тайёр, деганга ўхшаш нотўғри тушунча борлигини гоҳо сезиб қолгандек ҳам бўласан. Бироқ, барибир, улар шеъриятини диққат билан кузатар эканмиз, амин бўламизки, ўзбек шеърияти бадиий тафаккур тадрижида янги саҳифа очилиб келаётганининг гувоҳи бўламиз. Чунки биз истаймизми-йўқми, улар дунёни бошқача кўраяптилар. Аслида санъатдаги барча янгиликлар айнан шундан бошланади. Бу яхши, аммо натижага ҳали бор. Ҳали ёшлар шеърияти тугалланмаган, ҳаракатдаги жараён. Бинобарин,, уларнинг шеъриятимиздаги жиддий ўрни ҳақида гапиришга анча фурсат бор. «Ҳали олдиндадир гўзал кунларим, Ҳали лаб тегмаган қадахлар олдда» дегани каби Абдулла Ориф, уларнинг шеъриятимизда рўёбга чиқариши лозим бўлган ишлари ҳақиқатан ҳам олдинда. Чунки ҳақиқий модерн шеър тили – поэтик тили ҳали ҳеч бир шоирда тўлалигача шаклланиб улгурган эмас. Биз кўпинча у ёки бу модерн шоирнинг у ёки бу шеъридан бир парчани олиб, уни ўзимизча шарҳлаймиз. Назаримда, биз шу ўринда шеърдаги маънига кўпроқ асир бўламиз, ажаб эмаски, ушбу суҳбатимизда ҳам шу руҳ етакчилик қилаётган бўлса… Чунки биз шунга кўникканмиз. Шеърдаги маънини қўл билан тутиш шеърнинг санъат асари сифатидаги гўзаллигини тутишдан чандон енгилдир. Бизда модерн шеър ҳали санъат асари сифатида ўзининг қиёмига етгани йўқ. Биз ҳозиргача ўз назаримиздаги модерн шеърда фақат шакл фарқлилигини, ифода ўзгачалигини кўраяпмиз, холос. Анъанавий шеъриятимиз 60-70-йилларда Рауф Парфи, Абдулла Орипов, Шавкат Раҳмон каби шоирлар ижоди мисолида ўзининг юксак чўққисига чиққанди. Лекин модерн шеъримиз ҳали ҳатто Ойбек етиб борган манзилларга қадар ҳам кела билгани йўқ. Такрор айтаман, бу ўринда мен шеърга фикр айтиш воситаси деб эмас, балки санъат асари, гўзаллик илоҳаси сифатида қараяпман.

Умарали НОРМАТОВ: — Ёшлар шеърияти тугалланмаган, ҳаракатдаги жараён, бинобарин,, уларнинг адабиётдаги ўрни ҳақида гапиришга анча фурсат бор, дейсиз. Бу, бир жиҳатдан, тўғри. Айни пайтда улар ҳақида гапириш, баҳслашиш учун бугун ҳам етарли асос, ҳам катта эҳтиёж бор. 70-80 – йилларнинг муайян синтези ва 90-йиллар янгича шеъриятимизнинг дебочаси саналмиш Абдували Қутбиддиннинг «Изоҳсиз луғат» достони, Фахриёрнинг «Аёлғу», Баҳром Рўзимуҳаммаднинг «Кундуз сарҳадлари» китоблари, бу шоирларнинг ўнлаб сафдош ва издошлари ижодисиз, айниқса,«Мучал йили», «Ёзиқ»дек достонларсиз кейинги ўн йиллик ўзбек миллий шеъриятини асло тасаввур қилиш мумкин эмас.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Албатта, шубҳасиз. Бироқ мен андак бошқа жараён ҳақида фикр юритаётган эдим. Баҳс юритаётганимиз модерн шеър ўз бўйи-бастини асосан, 70-йиллардан бу ёнда кўрсатаётган ва кунимизга келиб унинг ишқибозлари, ҳақиқий жонкуярлари кўпайиб бораётган экан, демак, у тобора пишиб-шаклланмоқда. Бас, шундай экан, бу шеъриятнинг «олтин даври»га ажаб эмаски, энди кириб келаётирмиз. Тарихдан мисоллар: аср бошларидан ибтидо олган бармоқ вазнидаги ўзбек шеърияти энг гўзал намуналарининг кўпчилик қисми 60-70 — йиллар шеъриятига тўғри келганлигини ўйлаб кўрсак, аён бўладики, қарийб ярим асрлик вақт бежиз кетмабди. Бу йиллар мобайнида ўзбек шеърияти бадиият бобида, санъат бобида изланибди, пишибди. Ёки яна бошқа бир мисол: Навоий ҳам йўқ ердан бино бўлган эмас, балки унгача ҳам Лутфий, Атоий каби ўнлаб шоирлар туркийда ашъор битиб, тилнинг, назм тилининг, ташбеҳ ва рамз тилининг шаклланишига ўз ҳиссаларини қўшганлар. Агар бу борада ҳам Навоий биринчи бўлганда, эҳтимол унинг кўп фурсати ва эмаги салафлар амалга оширган «қора ишлар»га сарф бўлиб, бадиий дурдоналарининг сони ва сифатига путур етган бўлармиди… (Шу маънода ўзбек модерн шеърияти ҳатто шу бугунги ҳолида ҳам кўпсўзлиликдан, олифта ва бачкана туйғулару «бурама» фикрлар ялтироқлилигидан, тафаккурнинг ҳиссиз ўйинларидан холи эмаслигидан кўз юммаслик лозим. Аммо ишонаманки, у ўз ривожланиш йўлида бундай қусурлардан фориғ бўлиб, юксак бадиий тиниқликка эришади. Неча юз йиллардан бери яшаб келаётган ва бугун ҳам муҳиб қалбларга ўз титроғини солаётган япон хокку ва танкаларининг сири-асрори ҳақида бир мулоҳаза юритсак, мен айтаётган фикрнинг маъниси янада ойдинлашади.) Шундан ҳам кўриниб турибдики, дунёда бирон шахс ва унинг бирон бир иши ўз — ўзидан пайдо бўлиб қолмайди, аксинча, ҳамиша тарихдан, салафлардан (ҳатто у салафларга сира «ўхшамаса» ҳам) ўрганилади. Худди шундай бугун биз янгича, модерн шеър, деб атаётганимиз ҳам ҳали шаклланиш босқичида, бас, унинг ҳам мевалари ларзон-ларзон пишган, ҳосилдор фаслига насиб қилса, энди кириб келамиз. Айни чоғда таъкидлаб айтиш жоизки, турли хил кўринишдаги модерн ёки модерн реалистик шеърнинг яхши-яхши намуналарини ўша Асқад Мухторнинг «99 миниатюра»сидан, ўша Рауф Парфининг «Сабр дарахти»га кирган «учлик»ларидан, 70-йиллар авлоди шоирларининг унумли тажрибаларидан тортиб то шу кунда фаол ижод қилаётган Баҳром Рўзимуҳаммад, Абдували Қудбиддин, Фахриёр каби шоирлар ижодларидан топиш мумкин. Шермурод Субҳон, Олима Набизода, Гўзал Бегим, Дилрабо Мингбоева, Ойдин каби ўнлаб ёш ижодкорларнинг ўз илк машқларини айнан модерн оҳангларда эълон қилаётганликлари ҳам модерн шеър ҳақидаги асосий баҳс-мунозаралар ҳали олдинда эканидан далолат беради…

Домла, мени бошқа бир нарса ўйлантиради: мен кўпинча анъанавий шеър билан модерн шеър ўртасидаги чегарани тополмай қийналаман. Дарҳақиқат, уларнинг чегарасини ким қўйиб бера олади? Улар ўртасидаги фарқ фақат анъанавий шеърнинг қатъий ритм ва қофияга асосланганию модерн шеърнинг булардан «озод» эканлиги билан ўлчаниши ҳақидаги «ҳақиқат» аллақачон ўз қимматини йўқотмадими? Бундай таснифда моҳият эмас, шакл бирламчи бўлиб қолмаганми? Умуман, анъанавий ва модерн шеърни ажратиб турувчи чегара тобора бузилиб бормаяптими?

Менинг кимлигимни
Билмайди ҳеч ким.
Мен бир ғалатиман,
Мен алоҳида.
Кўзимнинг ёшини
Келади ичгим,
Тилимни чайнагим
Келар гоҳида. (Муҳаммад Юсуф)

Мана шу шеърни ким қайси «изм»га қўшган бўларди? Дарҳақиқат, у модернистикми ё анъанавий? Суратига (айтгандек, шеърнинг ўзи ҳам «Сурат» деб номланади) қарайдиган бўлсак, у анъанавийдир. Бироқ шеърнинг фақат шаклигина унинг категориясини белгилаб бера олармикан? Бу ўринда шоирнинг шеърда акс этган дунёқараши ва кайфияти ҳам бирон рол ўйнамасмикан? Ахир лирик қаҳрамоннинг қандайлиги сизни ўзига жалб қилмаяптими? Ахир у ўзининг «сирли ва ғалатилиги»дан сўз очаяпти-ку!.. Бу шунчаки олифта сўз ёхуд ўзига эътибор қаратиш эмас. Исботи – лирик қаҳрамоннинг ҳақиқатан-да нотабиий ҳолати – «Кўзимнинг ёшини келади ичгим, Тилимни чайнагим келар гоҳида». Бундай мураккаб, зиддиятли руҳий-драматик ҳолат шеър якунида янаям шиддатли тус олади: «Кийиклар қонини келади ичгим, Чаённи чайнагим келар гоҳида». Шеър шаклан анъанавий бармоқ вазнининг рисолалардаги қоидаларига мувофиқ жаранглайди. Бироқ лирик қаҳрамоннинг юқорида айтганимиз ҳолати анъанадаги руҳий ҳолатлар доирасидан ташқарига чиқиб кетади. Чунки анъанавий шеърий этика қаҳрамонни кийикнинг қонини ичишга йўлатмас, айни пайтда уни чаёндан «эҳтиёт» қилган бўларди. Аксинча бўлишни фақат бадиий тафаккурнинг навбатдаги босқичигина амалга ошириши мумкин эди. Кўринадики, янги шеърият нафаси аллақачон ўзбек шеъриятига кириб келган ва у ҳатто энг анъанавий шоирларимиз ижодида ҳам киши билмас бир тарзда яшаб келаётир. Ёки шу ўринда қуйидаги мулоҳазамиз ўринлимикан? – Модернистик тафаккур тарзининг тобора кенгроқ ва чуқурроқ «ёйила бораётгани»ни эътиборга олган ва шу билан бирга, унинг анъанавий санъатимиз фитратини қайсидир маънода ўзгартираётганини назарда тутган ҳолда ушбу жараённинг ХХ аср ўзбек адабиётидаги «бўй-басти»га қараб туриб, умумий бир ном билан – модернистик реализм деб атасак ҳақиқатга яқин келган бўламизми? Чунки тан олишимиз керакки, ХХ аср мобайнидаги биздаги модерн янгиланишларнинг асосий улуши соф модернистик йўналиш зиммасига эмас, балки айнан юқоридаги тарзда анъанавийлик ва модернистик интилишларнинг синтези гарданига тушиб келди. Албатта, кейинги 10-15 йил ичида ҳаётимизда рўй берган ўзгаришлар бадиий тафаккур тарзимизда ҳам оламшумул янгиликлар ясай билди. Демак, бундан буёғига модернистик реализм «шохлаб» кетиши, оқибатта модернизмнинг турли хил оқимларига хос оҳанглар пайдо бўлиши табиий кўринади менга…

Умарали НОРМАТОВ: — Шеърият, умуман адабиёт дунёси қизиқ. Акс ҳолни кузатиш ҳам мумкин. Энг замонавий, «соф модерн» шеър бағрида анъанавий руҳ киши билмас бир тарзда яшайвериши ҳам мумкин. Фахриёрнинг «Аёлғу» достонидаги мана бу сатрларга қулоқ тутинг-а:

ойлар чўкар фалакдан жимир жимир жимирлаб
тоғлар чўкар фалакка ғимир ғимир ғимирлаб
тошлар қилар калака қиқир қиқир қиқирлаб
менинг эса бўғзимда
улув бордир бир улим
ҳей тулугим ҳей тулум
ҳей тулугим ҳей тулум

Кейинги сатрларда халқона тароналар руҳи шўх, ўйноқи ва айни пайтда ўкинч-армонларга тўла синиқ, ажиб бир маъюс туйғулар садоси яна-да ёрқинроқ янграйди:

кўктангрининг боғида гуллар унар нопармон
энди мен бу гулларни излаб қайдан топарман
синган умидларимнинг дарвозасин ёпарман
гулни излаб борадир
улувларим ул улум
ҳей тулугим ҳей тулум
ҳей тулугим ҳей тулум

Бироқ ўша анъанавий, халқона руҳ-оҳанг билан йўғрилган сатрлар бағрида қад ростлаб турган лирик қаҳрамон шоирнинг нигоҳи, табиат манзараларини кўриш, кузатиш, идрок этиш тарзи тамомила янгича, ўзига хос. Манзаралар ҳаракати, аниқроғи, сассиз ҳаракатлар шоир кўнглида ғаройиб акс садолар беради, бўғзида бир улум улувга айланади, бу ғаройиб улув садоси қулоғингиз остида эшитилиб тургандек бўлади: бир қарасангиз аниқ-тиниқ, бир қарасангиз маҳвум, сир-сеҳрларга, қандайдир имо-ишораларга тўла асов руҳий кечинмалар бизни мувозанатдан чиқариб, ғалати ҳолатга солади. Шеърий сатрлардаги асов руҳ ҳеч қанақа қолипларга сиғмайди, анъанавий шеърий тизим талабларини, ёзув-имло қоидаларини тан олмайди, тиниш белгиларига ҳожат қомайди. Мабода сатрлар мавжуд қолип-қоидаларга солунгудек бўлса, аминманки, руҳий-ҳиссий тароватини йўқотади. Бу модерн шеъриятнинг муҳим белгиларидир.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Менинг назаримда, янги, модерн шеър бу, аввало, бадиий тафаккурдаги янгиланишдир. Асло қофиядан, ритмдан онгли равишда воз кечиш эмас. Албатта, ана ўша янгиланган бадиий тафаккур маҳсулига янги либос – янги шакл кийдириш агар шоирга муяссар бўлса, нур устига нур. Бўлмаса, бу шоирнинг айби ё камчилиги ҳисобланмаслиги лозим. Янги шакл, ифода зўр бериш билан эмас, балки дунёқарашдаги, оламни идрок этишдаги янгориш билан, бадиий тафаккур тарзимиздаги, дидимиздаги янгиланиш билан, демакки, ижтимоий – тарихий, маънавий – психологик заминдаги улкан силжишлар билан дунё юзини кўради.

Шавкат Раҳмон шеъриятини олайлик. У анъана заминида яратилган янги, оригинал шеъриятдир. Бу шеъриятнинг анъанага яқинлик даражаси анча юксак бўлганидан бир қарашда кўп ҳам оригинал шеърият бўлиб туюлмайди. Бироқ адабиёт илми, бадиият қонуниятлари нуқтаи назаридан ҳижжалаб ўрганилганда, Шавкат Раҳмон шеъриятининг ўзига хослиги очила боради ва у масалан, салафлар шеъриятидан қайси бир жиҳатларига кўра ажралиб туришининг гувоҳи бўламиз. Ёхуд модернистик шеъриятимизнинг йирик вакилларидан бири Баҳром Рўзимуҳаммад ва ёхуд Фахриёр шеърияти биз кўниккан анъанавий лирикамизга нисбатан ғоят оригинал кўринмасин, улар ҳам ўз анъанасига эга. Бошқача айтсак, бугун тобора кенгроқ ёйилаётган модернистик шеъриятнинг дунё адабиётида, жумладан,, ўзбек адабиётида ўз ўрни бор, у «ҳаводан озиқланаётган гул» эмас. Туркий халқларимиз адабиётини, қўлёзмаларни варақлаб кўрганимизда ҳам шу ҳолга дуч келамиз: аждодларимиз аруздан аввал, ҳатто бармоқдан ҳам аввал сочмалар шаклидаги эркин вазнлардан фойдаланишган экан. Бунга биргина мисол – Туркияда чоп этилган «Чингизхоннинг махфий тарихи» номли тарихий асарга киритилган туркуларни олиб кўринг… Қолаверса, вақт айланиши билан шеърнинг янгиланиши ҳам қонуният, ахир. Янги давр, янги насл кайфияти… дегандек. Тушунчалар, қадриятларнинг турланиши бор… Шу маънода шеъриятда янгилик яратган шоир ўз даврининг жон томирига қалб қулоғини тутиб турган ва унга тўғри ташҳис қўя билган ижодкордир, бор-йўғи — шу. Ҳодисани шишириб, унга илоҳий либослар кийдиришга, шоирни салкам пайғамбар аташга ҳожат йўқ. Шу билан бирга уни камситишлик, «ҳа, энди бир шоир-да…» дея, ижодкорга менсимай муносабатда бўлишлик ҳам кам деганда маданиятсизликдир. Биргина факт — ҳақиқий шоирлик кўпчилик дардига малҳам қўйишга уриниш эканлигининг ўзиёқ ижодкорликнинг қандай шарафли қисмат эканлигидан шоҳидлик беради..

Умарали НОРМАТОВ: — Сиз жуда муҳим бир масалани ўртага қўяётирсиз: ҳақиқатан ҳам шеъриятда янгилик яратган шоир ўз даврининг жон томирига қалб қулоғини тутиб турган ва унга тўғри ташҳис қўя билган ижодкордир. Бизда модерн шеъриятни маҳвум, замондан, замона муаммоларидан ажралиб қолган, шунчаки асов кайфият, туйғуларнинг асов ифодаси, анчайин бир эксперимент, сўз ўйинлари, шаклбозлик, деб қараш удумга айланган. Сиртдан қараганда шундай. Шундай дейишга асос берадиган модерн шеърлар ҳам йўқ эмас. Аммо чин модерн истеъдод эгалари бисотида ноёб истеъдод маҳсули бўлган модерн асарлар моҳияти, руҳига теранроқ кириб борганингиз сари ўзгача ҳолни кўрасиз: улардаги замон руҳи, дарди баъзи ошкора, соф ижтимоий йўналишдаги шеърлардан кўра кучлироқ ва теранроқдир. «Изоҳсиз луғат» ёки Фахриёр достонларини бир эслаб кўринг-а… Уларни яхлит ҳолда ХХ аср одамининг, аниқроғи, аср охирига келиб ўзлигини англай бошлаган, маънисиз ўтган ҳаёт йўлини шафқатсизларча танқид элагидан ўтказаётган адашган авлоднинг арзи ҳоли, афсус надоматларидир. У фақат кечаги кунига эмас, ҳозирги ҳолатига ҳам мардона танқидий назар ташлай олади:

Аро йўл.
Вақти
ўтмаётган одам изтиробларин,
иккиланишларин сувга ташлайди
туш каби…

Йўл билмаган одам,
адашган одам
эркин бўлолмас
кишанлардан халос бўлиб ҳам…

Энди мана бу ҳайқириқ-аламли, дил ўртар нидоларга қулоқ тутинг-а:

Моҳиятни емириб борар
сўзларнинг бу қадар беқадрлиги.
Кеча дунёларни яратган сўз
бугун бозорларда ўтмайди.
Кеча солиҳ амалларга бошлаган калом
бугун адаштирар фикрсизлик ўрмонларида.
Кеча суйдирган сўз
бугун куйдирар.
Кеча мағзи бутун бўлган ақида
бугун ўлиб кетган тошбақанинг
косасидай бўм-бўш ётибди.
Кечаги алқашлар
бугунги қарғиш.
Кечаги умидлар
бугунги армон,
армон – қадрсизланган умид.

Ниҳоят, шоирнинг фалсафий умумлашмалари ҳам мардона, ўта шафқатсиз:

Аслида ҳидоят –
набийларнинг адашишлари.
Сенинг адашишинг нимадир
валиларнинг адашишлари олдида?
Сен қаён борурсан муриди бўлиб
ўзи йўлни тополмай,
дунёнинг бор гуноҳларини
бўйнига олган
пири муршидларнинг ортидан?
Қайси йўлга кирсанг хатодир,
кирмаслик — куфр.
Тарих – хатоларнинг,
гуноҳларнинг
солномасидир.

Шоир хато ва адашишларга тўла бу мураккаб кўҳна дунё нағмаларини кузатар, улар ҳақида аламли ўй-мушоҳадаларга толар экан, ниҳоят бир шеърида шундай залворли, румийона саволни ўртага ташлайди:

Кимни олиб кетди бу фано,
Сеними, сендаги мени ё?
Менми, сенми, айтчи, ким қани,
қайсимизда адашди дунё?

Бу залворли саволнинг жавоби ҳам жумбоқлар билан лиммо-лим:

Топмоқ учун изламаслигинг,
Излаш учун топмоғинг даркор.
Бу туйғулар нақадар чигил,
Ҳар чигили бир сиртмоқ арқон.

Мен ўзимни сенда суярман,
Гоҳо топиб, гоҳо топмайин.
Сени топганимдан куярман,
Куядирман топмаган сайин.

Қизиқ ҳол, «Аёлғу» китобини синчиклаб варақласангиз, «соф модерн» битиклардан секин-аста, босқичма-босқич анъанавийлик томон оғишни кузатасиз. «Излам» сарлавҳали «Румиёна» дея изоҳланган шеърда бу жараён гўё ўз интиҳосига етгандек туюлади… Асов туйғулар энди тартибга – муайян тизимга туша бошлайди, тиниш белгилар ўз жойини топади. Бироқ руҳ-ички моҳият, дунёни янгича кўриш, бутун мураккаблиги, чигалликлари билан идрок этишга бўлган майл-иштиёқ ўзгаришсиз қолаверади. Муҳими шу!

Улуғбек ҲАМДАМ: Абдували Қутбиддиннинг «Изоҳсиз луғат» деб номланган достони ҳам сиз айтгандек, дунёни бошқача, ўзига хос тарзда бадиий идрок этишнинг мевасидир. Дунёда азал-азалдан икки буюк Куч бор, дунё азал-азалдан шу Кучларнинг орасида тақсимлаб олинган. Бирининг исми – Оқ, иккинчисининг эса – Қора. Исмларнинг бошқача талаффузи ҳам мавжуд: Эзгулик ва Ёвузлик, Маърифат ва Жоҳиллик, Малаклик ва Шайтонлик, Озодлик ва Тутқунлик, Руҳ ва Жисм (Нафс)… Шоирнинг пировард мақсади гўзаллик яратиш бўлса-да, ўрни келганда барибир, Эзгулик ва Маърифат, Ҳалоллик ва Шафқатлилик… ёнида, улар билан бир сафда туриб курашади. Чунки унинг яратилиши шундай. Шоир дунёда оқ рангнинг кўп бўлиши, ғолиб бўлишининг тарафдори. Агар қора рангнинг ҳиссаси кўпайиб, атрофни Ёвузлик, Жаҳолат, Тутқунлик, Нафс каби балолар қоплай борса, шоирнинг бағри улкан жанг майдонига айланади. Шахсан унинг «мушугини биров «пишт» демаса-да», ҳассос қалби дунё мувозанатига путур етганидан ниҳоясиз изтиробларга тушади… Назаримда достон айни шу заминда дунёга келган. Асар бошдан оёқ ўша икки азим Кучнинг зиддиятидан баҳс қилса-да, конкрет даврнинг конкрет, реал воқеа-ҳодисалари изларини ҳам аниқ-равшан кўриб турасиз:

О, Дариғ!
Қўқонда тасирлар хиёнат милтиғи,
Тифлисда зирҳ, калтак, белкурак
Инсондан ўзини қўяди устун.
Сариқ офат келар ёприлиб,
Эгатлар қаппаяр тирик ваҳмдай,
Этагига солар болаларни
Охирсиз мунг,
Охирсиз мунг.

Бироқ буларнинг барчаси замирида ўша икки азим Кучнинг мангу зиддияти ва бунинг оқибатида ҳассос қалбга тушган таскинсиз изтироблар ётади. А. Қутбиддиннинг тасаввуфга «яқинлиги», яъни унинг ота-боболаридан ўтиб келаётган, қариндош-уруғ муҳитидаги тасаввуфий иқлим ҳам достонда сезилиб туради. Бу таъсир лирик қаҳрамоннинг нафақат 13-бобдаги Баҳоваддин Балогардонга ёрдам илинжида қилган мурожаатида, балки умуман асарнинг бор бўй-бастига сингдирилган дунёқараш мазмунида яширин.

Достоннинг «Изоҳсиз луғат» деб номланишининг сири ҳам эҳтимол юқорида айтганимиз – дунёнинг азалий ҳоли – Оқ ва қора кучларнинг мангу зиддияти ва бу курашда одамзоднинг «Оқ» ранг томонида туриши, тура олиши зарурлиги, шартлигига ишора борлигида, деб ўйладим. Маълумки, луғат кишилик турмушида ниманинг (сўзнинг) нима (маъно билдиришини)эканлигини ажратиб беришга ёрдам берувчи бир кўрсатма китоб. Изоҳли луғат масалага яна-да ойдинлик киритади, сўз маънисини «чайнаб оғзимизга солиб қўяди». Энди «Изоҳсиз луғат» дегани нимаси?.. Бу — бор-йўғи сўз ўйинидан ё олифтагарчиликдан иборат майл эмасми? — деганга ўхшаш фикр ҳам келади каллага. Бироқ достоннинг асосида турган ўша икки азим Кучлар қисматини эсласак, номланиш мантиқ ва мазмун касб эта бошлайди: изоҳсиз луғат, яъни изоҳга ҳожат йўқ! Дунё дунё бўлибдики, достонда тилга олинган Кучлар ва уларнинг омонсиз жанги бор. Дунё деб аталган китоб шу икки сўздан иборат: Оқ ва қора! Бироқ уларга изоҳ берилмаган, изоҳни ҳар бир кишининг ўзи ёзади, кимнинг қисматига оқни таърифлаш, кимникига қоранинг шарҳини битиш тушади. Шунга қарамай, шоир барибир ўз танловини изҳор қилиб кетмоқда:

Бармоғим қабоққа қўйдим, ўртанди,
Эмрандим, нигоҳим тинди, айланди.
Билдим, аъзойи баданим ҳаёт ширасидан.
Ҳамширам – турна,
Қондошим – жайрон,
Жигарим – арғувон.
Хону туробданман, иним – қумурсқа, оғам – от,
Билдим – одамийзодман,
Одамийзод…

Сўнгги «Билдим – одамийзодман, Одамийзод» деган мисра шоирнинг ўша мангу курашда қайси томонда эканини билдиради… Чунки одамийзод бўлиш осон эмас, бунинг учун киши «Қора»нинг лаззат-фароғатидан воз кечиб, «Оқ»нинг заҳматларига бардош бериши шарт!..

Умарали НОРМАТОВ: — Абдувалининг бу асарини назаримда 90-йилларда яратилган кўплаб яхши-яхши модернистик руҳдаги достонларнинг ўзига хос дебочаси, дейиш мумкин.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Умарали ака, умуман ўзбек шеъриятидаги туб модерн бурилишлар қаердан ва қандай бошланди? – деган савол мени ўйлатади. Албатта, ўзбек шеъриятида юз берган чин маънодаги янгиланишни анча илгаридан, ХХ аср тонготаридан, хусусан, Чўлпондан дея олмоқлик ҳам ҳақиқатга зид эмас. Ҳатто ХIХ аср иккинчи ярми ва айниқса, кунботарида мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида рўй берган ўзгаришлар натижасида шаклан анъанавий, яъни арузий, мазмунан эса ноанънавий ижтимоий лириканинг пайдо бўлганлиги ҳам факт, бор нарса. Ўша Муқимийу Фурқат, Ибрату Ажзий, Аваз Ўтару Махмур, Турди ва ҳоказо ўнлаб шоирларимиз илк бор ғазалда ижтимоий мавзуларни куйламадими? Ва бу шоирнинг бадиий тафаккур тарзидаги тубдан ўзгариш кечаётганидан далолат эмасмиди?.. Бироқ барибир, бутун интилишларнинг натижаси, ҳосиласи бу – Чўлпон бўлди. (Рус шеъриятида Пушкин шундай «ҳосила»дир. Жуковский ва Державин, Дельвиг ва Баратинский, Язиков каби ўнлаб ўша даврнинг кўзга кўринган шоирлари интилган чўққи фақат Пушкин томонидан забт этилганди.) Албатта, Фитрат бор эди, Ҳамза ва Элбек бор эди, бироқ ХХ асрнинг том маънодаги янги шеъриятининг ўта муваффақияли ибтидоси, барибир, Чўлпон номи билан боғлиқ эканини тан олишдан ўзга чора йўқ. Чамаси, 10 йиллар бурун бир суҳбатда таниқли адабиёшунос олим Иброҳим Ҳаққулов Чўлпонни янги ўзбек шеъриятида тутган ўрни тўғрисида гапиратуриб, агар ХХ аср ўзбек поэзиясини бир азим дарахтга менгзасак, Чўлпон, шубҳасиз, унинг ўзагидир, деган фикрни билдирган эди. Чунки, ХХ аср ўзбек шеъриятига неки хусусият алоқадор экан, деярли барчасини Чўлпондан топиш мумкин. Ҳатто бугун қайсидир маънода русум бўлаётган модернистик оҳанглар – дунёни бошқача, бутунлай кутилмаган томондан идрок этиш ҳам бор унда. Ойбекдай дилбар шоир «кўнгил лирика»сини, Ҳамид Олимжондек халқона оҳанг устаси шеърларини, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи каби ҳассос шоирларимизга хос туйғу нозиклигини, ҳатто Абдували Қутбиддиндек ўзбек шеъриятида ўзига хос овоз соҳиби поэзиясини ёдга туширадиган шеърларни Чўлпон шеъриятидан ўқиш мумкин. Чўлпоннинг «Лекин шуълалар Сингиб боралар Оқшом тўр солар» (Кўклам ёмғири), «На учун япроқ Чойшаб ёймайдир… (Кўкламдан хабар), «Қор парчалари Тўкилган садаф, Ёнар йилтиллаб Ой кечалари»(Бу ернинг қиши) каби серрамз олтин мисралари Ойбекнинг «Кундуз», «Тонг», «Денгизда оқшом», «Қишки оқшом», «Эрта баҳор» каби ўнлаб символизмнинг гўзал намуналари ҳисобланмиш шеърлари билан руҳий «қариндош»дир.

Чўлпоннинг 20-йилларда ёзилган «Сочилган сочингдек сочилди сиринг» дея «С» товушига урғу бериб ва бу урғу орқали ҳам маънони кучайтиришга, ҳам шеър майдони ичра товуш ўйини ясашга эришган мисраси кейинроқ, 57-йилда Эркин Воҳидов томонидан яратилган «қаро қошинг, қалам қошинг» деб бошланувчи ажойиб шеърнинг ХХ аср ўзбек поэзиясидаги дастлабки муваффақиятли намунасидек туюлади. Ёхуд

Булутлар турган жойларида қотиб қоладирлар,
Гулдураклар дам чиқармасдан нафас оладирлар.
Чақмоқ тошини бағрига беркитадир,
Най камалак ўқларини атайлаб чиккитадир…

Ва ёки

Булут – кампир элагини кўтариб
Супрасини ёймоқ учун боради,

каби мисралари Абдували Қудбиддин ташбеҳларини ва умуман, бу шоирнинг дунёни бадиий идрок этишидаги айрим хусусиятларини (чунончи, оламни кутилмаган, ноанъанавий ташбеҳлар орқали идрок қилишини) ёдга туширади. Қолаверса, Чўлпон шеъриятида яна шундай оҳанглар борки, улар кейинги авлод шоирлари томонидан ҳалигача маромига етказилиб куйланмаган, десак муболаға бўлмас. Назаримда, шундай оҳангларнинг юксак мақомдаги куйчиси учун ҳам ўзбек шеърияти «қаҳкашони»дан муносиб ўрин бор.

Йироқлашдим, узоқлашдим бир неча кун сендан,
ҳол сўраб кўр мендан:
Нега мунча оғир келди бу йироқлик менга –
Англатайин сенга…

Ушбу шеърнинг «бошқачалиги» унинг ўзига хос оҳангида мужассам. Шеърнинг мазмуни ёрдан бир муддат йироқ тушган ошиқнинг изтиробларидан иборат. Бор-йўғи — шу. Бироқ изтироб кутилмаган, аввалгиларга ўхшамаган нола билан ифода қилинганидан беихтиёр ёдимизда қолади. Ҳа-ҳа, шеъриятнинг қудрати айнан шу ерда – кутилмаганликда, оҳори тўкилмаган, теша тегмаган усулларда, ҳали ҳеч ким йиғлаб кўрмаган нолаларда, ҳали яшалмаган туйғулар титроғида… Юқоридаги бандда қофия, ички қофия ҳар қанча сийқалланган (сендан-мендан, менга-сенга) бўлса-да, у кечинма табиийлиги замирида пардозланиб кетади ва натижада шоиру ўқувчи ўртасида самимий муносабат қурилади. Шеър битта шеър, бироқ у иккита алоҳида-алоҳида оҳанг билан жарангламоқда. Яъни бир шеърнинг ичида икки хил мусиқа, икки хил ёндошув – иккита овоз яширингандек: «Йироқлашдим, узоқлашдим, бир неча кун сендан» — бу биринчи овоз. «Ҳол сўраб кўр мендан» – иккинчи овоз. Ҳар бир овоз ўз оҳангига эга. Биринчи овоз нима воқеа юз берганини ҳикоя қилиб бермоқда, мисранинг кўпдан-кўп бўғинлардан (14 та) иборат эканлиги ҳам ҳикоябоблик учун атай танланган. Иккинчи овоз эса ёрга бевосита мурожаат. Бироқ ҳар икки овоз ҳам ошиқники. Фақат дард — ҳижрон азоби зўр келганда юракдан отилиб чиқаётган оҳ-нола бўлакларга бўлиниб кетмоқда. Ёки «Табиатга» деб номланган шеърдан ўқиб кўринг:

Кел малак, кел, кел пари, кел, кел ўпай бир эркалаб,
Кел қуёш чиққунча ўптир… кел ўпай бир эрталаб.

Бу шеърнинг ҳам йўқ деганда ярим кучи, ярим ҳарорати унинг оҳангида, оҳангининг ўзига хос ўйноқилигида. Шу маънода айтиш керакки, шеъриятимиздаги бугунги модернистик интилишларда кўпинча оҳанг менсилмаётганининг гувоҳи бўлмаяпмизми? Бу ўринда оҳангни фақат бир хил миқдордаги ритмлар йиғиндиси ё қофиядан иборат деб тушунмаслигимиз лозим. Мен туйғу оҳангини назарда тутаяпман. Ҳар қандай яхши шеър ана шу оҳангдан истисно эмас. Айниқса, ноанъанавий, бугун биз модерн дея эътиборларга ҳавола этаётганимиз шеърда ички, туйғу оҳанги бўлмас экан, у ҳеч нимага арзимайди…

Ойбекнинг 20-йилларнинг охири ва 30-йилларнинг аввалида ёзган символистик шеърларини алоҳида урғулаб ўтишни истар эдим. Шоир «кўнгил шеърлари»нинг аксари жуда жозиб туйғу асосига қурилганки, уларни кўникилган усулларда бирданига ва бирваракайига таҳлил қилиб ташлаш ва бундан завқ олиш ғоят мушкул. Бундай шеърлар рамзларга қоришган, рамзларга айланган туйғу тилини нозик тушунишни тақозо этади. Ҳатто бу ҳам камлик қиладигандек: ўқувчи ўз муҳитидан қабул қилиб олган ва бадиий тафаккурида меъёрлашган, қатъийлашган айрим догма нуқтаи назарлар қафасини парчалаб ташлаб шеърни ўқишга тутинмоғи лозим. Шундагина балки омад кулиб боқар: санъат асари ўз бағрини очар… Эҳтимол, шундагина модернизмнинг санъат асарини Аристотель айтганидек, табиатга тақлид ва ундан олинган нусхагина деб эмас, балки табиатга, воқеликка муқобил, у билан баравар беллаша оладиган ўзга бир мувозий воқелик, дейиши маънисини тушуниб борармиз…

Умарали НОРМАТОВ: — Дарҳақиқат, модернистик йўл биз ўйлаганчалик, тасаввур қилганчалик осон йўл эмас. У — жуда азим эврилишлар ҳосиласи. Бу йўлнинг йўлчиси – шоир ҳам, унинг қисмати ҳам ўзига хос сир-синоатларга бой.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Ҳар лаҳзада ялтироқ шаҳардан воз кечиб дала-туз бағрига қайтиш кайфиятида яшамаган киши шеър ёзиш қасдида қўлига қалам олмасин. Худди шундай, юрагига Мажнунни қамаб қўймаган эркак шоир, қалбининг тўрида Лайлини асраб юрмаган аёл шоира ҳам шеър ёзмаса, дегинг келади. Зеро, юрагида сири бўлмаган ижодкор қаламидан чиққан «ёзувлар»нинг сеҳрига шубҳа қиласан, киши. «Халққа ашъор керак сирли ва эзгу» (Мирпўлат Мирзо таржимаси) деб ёзади Осип Мандельштам. Шоирлик, бу – такрор ва такрор ана ўша сирга, ана ўша сеҳрга қайтиш, демакдир. Табиатга қайтиш, табиат мавзуларига мурожаат ҳам шундай, аслида. Одатда ижтимоиёт шоир зиммасига ҳам талай муаммоларни, турли қонун-қоидалар заҳматию одоб-ахлоқ ташвишларини юклайди. Бироқ у жазавага тушаркан (шеър ёзаркан), илк бор эгар урилган асов от сингари кўкка сапчийди, гарданида ғашига тегаётган нимадандир қутулмоқчи бўлади. Шоир айнан шу лаҳзалардагина шоирдир. Унинг асл ҳаёти ҳам, фоний оламдаги қувончи ҳам шу пайтда кечади… Илҳом онларида шоир жисми ва у билан боғлиқ оламни унутади, ёдида қолган борлиғи эса ажиб бир туйғуга – мусиқага айланади. Шеър мазкур оҳангнинг, яъни сийратнинг нуқсонли сурати, холос. Уни ўқиш эмас, гўзал бир мусиқа янглиғ эшитиш, ҳис қилиш лозим ва ушбу ҳис орқали ботинда қолиб кетган сийратга тушиб бормоқ мумкин бўлади. Ҳа, шоир мана шу тарзда сирлар дунёси сари интилиб яшайди, бу машаққатли йўлда гоҳо омад унга кулиб боқади: у парвоз қилади… Эҳтимол, у узоқ учолмас, қанотлари қайрилиб синар, ожизлигини англар, жисми ботиб турган дағал воқелик ботқоғидан бутунлай халос бўлиш вужуд ҳалокатисиз мумкин эмаслигини тушунар… Бироқ шеърият учун муҳими бу эмас, муҳими – қафасни ёриб чиққан қуш (руҳ) парвозининг илк шиддати, шу шиддатнинг ҳаётсеварлигидир.

Қизиқ, мен шеърнинг ботиний оҳанги – туйғу мазмуни ҳақида гап бошласам, ҳамиша мана шунақа — боши ва сўнгги йўқ оламга кириб қоламан. Шунда мен ўзимни фикрни истаган жойда тўхтатсам ҳам, истаганча давом эттирсам ҳам бўлаверадигандек сезаман ва ўйлаб қоламан: ҳақиқатан ҳам қайдадир бир улкан олам мавжуд ва у тирикликка оид неки бор, ҳаммасини ўзида мужассам этади, чунки ҳаммасининг асосидир. Эҳтимол, чин дунё деганлари ўша бўлар, билмадим… Лекин айнан шу олам кишини эзгуликка ва гўзалликка чорлайди, имон ҳақида, эътиқод тўғрисида ўйлашга, уларсиз тириклик йўқ эканига ишонтиришга ундайди. Гўё бу оламда инсон ҳаётининг мазмуни, ўлмоқ ҳикмати яшириндек. Бироқ унга олиб борадиган йўллар жуда чалкаш, жуда мураккаб… Ҳақиқий санъат асари, чинакам бадиият – мана ўша саноқли маҳол йўллардан бири. Ушбу оламга бошловчи ва унга элтувчи, ундан хабар берувчи санъат қанчалар гўзал, санъаткор қанчалар ҳассос!.. Санъатнинг илоҳийлиги ҳақидаги мулоҳазалар эҳтимол шу ерда ўринлидир, билмадим…

Ёсино тоғларида
Олча гуллари билан
Учаётир оқ бўрон
Чўққиларнинг устида…
Ажратиб ҳам бўлмайди.

(Хуршид Даврон таржимаси)

Сайгё қаламига мансуб ушбу шеърда чўққиларнинг устида олча гуллари билан қўшилишиб учаётган оқ бўрон – бирини иккинчисидан ажратиб бўлмайдиган, гўзалликка оғиз солган омухталикдан сўз очилади. Бунда шоир ўз муносабатини – қайғу ё шодлигини яширган. Рассом каби иш тутиб, ҳаётнинг мангу ҳаракати натижасида табиатнинг муайян кесишикларида дунёга келгувчи олий ва кўпинча оний нуқталари – гўзаллигидан бирини шеър деб аталмиш шакл ёрдамида хотирага михламоқчи бўлган.

Ойбекнинг шеърлари ҳам шундай тансиқ туйғуларни қўзғайди… Киши ўзининг асл қиёфаси билан юзма-юз келганда ҳамиша ҳаяжонга тушади, титрайди. Санъаткорнинг энг гўзал асарлари ҳам ана шу титроқнинг анчагина кўримсиз шакли – сувда юзиб юрган тўлин ой сингари акслардир, топилганнинг йўқолиб кетиши тўғрисидаги қўрқувдан туғилган қайтариқлардир, асл сувратдан кўчирилган нусхалардир… Оқшомда денгизга, унга олтин сочларини ташлаб қўйган қуёшга тикилиб ўтираркан, шоир қўқисдан ўз ботинида яшириниб ётган зотнинг нигоҳларига дуч келади ва титрайди. Учрашув уни шундай жазавага соладики, оқибатда шоир бундан хотира қолдирмоқ истайди ва қўлига қалам олади:

Сувларда секин ўйнар
Олтин қайиқча
Қуёш алангалари.

Сув бетига урилиб тўлқин ҳаракати ёрдамида товланаётган қуёш алангаларини айнан олтин қайиқчалардек қабул қилган шоир шу лаҳзаларда болага айланади. Ахир фақат болагина сувга қоғоздан ясалган қайиқчаларни ширин умид-ла қўйиб юбораркан, уларга олтиндан ясалгандек алоҳида, сир аралашган меҳр билан, содда самимият билан ёндошади. Бундай туйғу бизнинг аксариятимизда бор, барҳаёт. Шунга кўра биз ҳам ҳеч иккиланмасдан, шубҳаланмасдан сувларда ўйнаётган қуёш алангаларини шоир билан баравар олтин қайиқчалардек қабул қиламиз. Чунки олтин қайиқчалар ҳақидаги эртак бизнинг ботинимизда ҳамиша ниманингдир, қандайдир муқаддас ва улуғ ниманингдир илинжида умр кечиради…

Шунингдек,, Баҳром Рўзимуҳаммад, Абдували Қутбиддин сингари замонавий шоирларимиз ижодларида ҳам ана шу теранликда туғилган шеърларга дуч келганингда беихтиёр севиниб кетасан, киши.

нафас совқотади
деразадан мўралар гуллар
жунжикади қушчалар
тойиб йиқилади хаёлим
ширин туш каби гир атроф
деразадан қараган каби
хаёл ойнасидан қарайман
тикиламан иссиқ ойнадан
пуфлаб ташлайдирман нафасни
ғижимланиб қолар кечаги тушим
сабабсиз хурсандчилик руҳимда
жим одимлагим келмоқда жуда
бир ўзим яшагим келади қишда
миттигина қор ёғса менга аталган
совқотади нафас қушчага ўхшаб
мамнуният ила термулар бир гул
атроф сокинлиги
сокинлигимдан юз бора улкан
қандай сиғди экан бу фаслга у

Бундай шеърлар шоирнинг руҳият билан бир умрлик мулоқотидан, илоҳий борлиққа бир умрлик талпинишидан сўнг ўсимлик янглиғ ўз-ўзидан ўсиб чиқадиган маърифат мевасидир. Ҳа, у биз кўниккан ўқиб-ўрганиш, ақлий таълим маҳсули бўлмай, дунёни эстетик идрок этиш билан боғлиқ ГЎЗАЛЛИК МАЪРИФАТИ неъматидир… Қолаверса, умуман модернистик санъатни тушуниш ассоциация тилини тушуниш билан анча мукаммалашади. Чунки бу санъат анъанавий бадиий тафаккур маҳсулидан фарқ қилиб, изчил мантиқийликка, узлуксиз тасаввурга асосланмайди. Модернизм реал воқеликнинг ижодкор нуқтаи назаридаги инъикоснигина, демак, воқеликнинг «ажратиб-танлаб олинган» маълум бўлакларинигина бадиий асарда акс эттиради. (Унинг айтмоқчи бўлгани ана шу бўлакларнинг биргаликдаги ҳамкорлиги замирида яширинган). Бу бўлаклар ўртасидаги сабаб-оқибат, мантиқ-мазмун боғланишларини гўё «унутади». Модернистик санъат ўқувчиси эса ана шу «унутилган»ни «эслаб олиши, эслай олиши» шарт. Йўқса, «ёпиқли қозон ёпиқлигича» қолаверади…

Умарали НОРМАТОВ: — Анъанавий аруз, бармоқдаги шеъриятдан фарқли ўлароқ модерн шеърда уч унсур – оригинал поэтик фикр, туйғу, манзара оҳанги, яъни ўша уч унсурдан туғилган оҳанг ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Аруз ва бармоқдаги шеърий ритмика – оҳангни белгилайдиган ҳижо, туроқ, баҳр, қофия каби қатъий талаблар бу ерда ўз аҳамиятини деярли йўқотади. Бироқ ҳақиқий модерн шеър оҳангдорлик бобида анъанавий аруз ёки бармоқдан асло қолишмайди. Қалтис ва қийин жойи шундаки, бу ерда аруз ёки бармоқдаги каби оҳангни вужудга келтирадиган тайёр андоза – меъёрлар йўқ ҳисоб ёки бор бўлса ҳам илмий кашф этилмаган. Бу оҳангни фақат қалб кўзи орқали туйиш, ҳис этиш, ундан завқланиш мумкин, холос. Модерн шеър ҳатто анъанавий шаклда ёзилганда ҳам ҳижо, туроқ, қофиядан ҳосил бўладиган оҳанг эмас, айни ўша оригинал поэтик фикр, туйғу, манзара, улар ҳаракатидан вужудга келадиган оҳанг ўқувчи қалбида акс-садо беради.

Фахриёрнинг «Куз ёмғири» туркумидаги мана бу манзара оҳангига эътибор беринг:

Хазонлар эргашди армон ҳайлига,
Куз видо истади кўнгил майлига,
Ёмғирлар ёғади ҳижрон сайлида,
Куз ёмғири,
Ҳижрон ёмғири.

Куз, ҳазон фасли билан боғли мунгли — ҳазин кайфият, бетиним ёғаётган ҳижрон ёмғири, унинг дардли садоси билан қўшилган ғаройиб, ўта маъюс, мунис бир мусиқий оҳангни вужудга келтиради; кузнинг кўнгил майлига видо исташи, бунинг устига «ҳижрон сайлида» ёмғирнинг савалаши шеърдаги маъюс туйғу мусиқасини авж пардаларга кўтаради. Шеърнинг кейинги бандидаги бир қарашда халқона шўх, қувноқ туюлган мисралар ҳиссий оҳанги жиҳатидан бутунлай ўзгача –янгича:

На кўз –тикарга, на умид – боғларга,
На сўз – айтарга, на димоғ — чоғларга,
На гул – севарга, на кўнгил – доғларга,
Куз ёмғири,
Ҳижрон ёмғири.

Қувноқ сатрлар бағридан сизиб чиқаётган мунгни сезиб-туйиб турган бўлишингиз керак…
Шоирнинг қатор шеърларида кераксиз, ортиқча, ўринсиз туюлган тиниш белгилари – айниқса, тире, вергул бу ерда фикр, туйғу изҳори-ифодаси учун зарурий элемент, поэтик воситага айланади. Эҳтимол, мисралардаги гап тузилиши қоидага унчалик мос эмасдир, бироқ «қоидага унча мос бўлмаган» ана шу мисралар лирик қаҳрамон кўнглидаги асов туйғулар, кечинмалар ифодасига ниҳоятда мос. Буни чинакам поэтик ихтиро дейиш мумкин. Шу каби энг яхши асарлар бугунги модерн шеъриятида поэтик оҳанг масаласини тадқиқ этиш учун етарли асос бўла олади, деб ўйлайман.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Умарали ака, сиз қандай ўйлайсиз, шеъриятимизда юз бераётган бу ўзгаришларнинг туб сабабларини қаерлардан изламоқ ўринли бўларкан? Ҳамма гап айланиб бориб инсон ва давр муносабатига тақалмасмикан? Ахир, одамзод ўзини ўтга-чўққа урса ҳам — урмаса ҳам, барибир, ўзи яшаб турган жамият ва замоннинг бир парчаси эканлигини инкор этолмайди. Шундай бўлгач, давр таъсиридан қочиб қайга ҳам кета оларди. Кетганда нима бўларди? Уни ҳеч ким тушунмай қолмайдими?.. Ахир бизнинг маънавий ҳолимиз ўзимиз яшаётган муҳитдан қабул қилиб олган шартли белгилар даражаси билан ўлчанмайдими! Мадомики шундай экан, биз ана шу белгиларга кўра гапирмоғимиз шарт эмасми? Йўқса, бегона юртга келиб қолиб, ҳеч ким тушунмайдиган ўз тилида нималарнидир англатишга беҳуда уринаётган шўрлик сайёҳ ҳолига тушмаймизми? Белгиларга кўра гапириш дегани ўзинг яшаётган давр табиатини, тартиб-интизомини тан олиш деганими? Узоққа бормайлик-да, 60 – йилларда ўз шеърлари билан собиқ Иттифоқда кенг шуҳрат қозонган Е. Евтушенкодан бир мисол олайлик. У ёзади:

Бугунги қаҳрамон –
у ўзгарди.
Худди аср янглиғ мураккаблашди.
Ҳозир қаҳрамон – файласуф ва ижодкор,
Асло қиличбозлардан эмас, балки пайғамбарлардан.
Ўгитларни англаш даври – бу,
Юзаки романтиканинг куни эса битди.
(таржима – бизники- У.Ҳ.)

Бундан бир неча ўн йиллар бурун ёзилган шеърда «юзаки романтиканинг куни битганлигию ўгитларни англаш даври бошланганидан, куннинг қаҳрамони ўзгарганидан» баҳс қилинмоқда. Энди эътибор беринг, шу шеър мазмунини бугунги кунимизга тадбиқ этса бўлмайдими? (Фақат бугунги қаҳрамоннинг исми ўзгарган: у Евтушенко айтганидай «файласуф» ё «ижодкор» деб эмас, балки «тадбиркор», «тужжор» ва шунинг каби исмлар билан аталмоқда). Ахир шоир 30 йил наридан туриб кунимизни ёзгандек туюлмаяптими? Ахир биз эмасми хомхаёллар палласидан йироқ тушиб, реал ҳаёт сарҳадига қадам қўйган ва замонга мос бўлишга, ўзгаришга интилаётган кишилар!.. Кўринадики, ҳар даврнинг ўзига хос кайфияти бўлиб, у шу даврда яшаётган кишилар онги ва қалбига кириб боради. Биз шунинг таъсирида юрамиз. Евтушенко 30 йил олдин қаҳрамоннинг ўзгарганидан хабар бермоқда. Бугун у яна ўзгарди. Демак, 30 йил олдин рўй берган янгиланиш ўзининг ниҳоясига етди ва ундан-да янги бошқа давр бошланди. Ва биз энди янгиланган шу даврга кўра ҳаётимизни мослашга, у билан ҳамқадам юришга интиламиз. Ушбу ҳаракат эса дунёни, ўзимиз тегишли бўлган жамиятни қайта англаш, идрок этишимизни тақозо этганидан секин-аста маънавий ҳаётимиз ҳаракатга келади. Шу вақтгача маълум маънода турғунлашиб қолган қадриятлар ҳам ўз ўрнидан қўзғолиб, тусланишга юз тутади. Жамиятдаги қадриятларнинг ўзгариши эса инсон ботинини ҳаракатга келтиради ва қайсидир маънода дунёни қайта баҳолаш жараёни кечади. Натижада илгари бизни қувонтирган, кўнгил ва онгимизга завқу шавқ олиб кирган нарса ва ҳодисалар энди жудаям ғариб кўрина бошлайди. Кўнгил, Чўлпон айтганидек, янгилик қидиришга тушади. Чунки замон билан ҳамнафасликка эҳтиёж сезади-да. Ҳа, инсон ўзи мансуб бўлган давр билан ёнма-ён юрмас, замон нафасини ўз ҳаётида ҳис қилиб яшамас экан, у ўзини бахтсиз сезаверади. Ўтмишда яратилган ҳар қандай буюк асар ўзининг ҳар қанча улуғлиги ва фазилатига қарамай, барибир, бугунги кунни тўла маънода акс эттиролмайди. У маънавий, лекин тарихий қадрият сирасига киради. Шунга кўра ҳам замоннинг қайноқ нафаси уфуриб турган асарларга, шу куннинг асарларига ҳар доим ҳам алоҳида талаб бўлади. Чўлпон Навоийдек даҳони ўқиб ҳам кўнгил таскин топмайди, деб ёзганини “Навоийдан қониқмаслик”, деб тушунмаслик керак. Чўлпон дунёга ва одамзодга тегишли бўлган асосий қирралар Навоийда гўзал тарзда айтилганини жудаям яхши билади. Бироқ қидиргани – шу “қирралар”ни ўзи яшаб турган замон нуқтаи назаридан туриб ёритилган асарлар эди. Ҳа, у замон нафасига эҳтиёж туйган эди… Ва бу эҳтиёж янгиланган бадиий тафаккурдан туғилаётганди. Эҳтиёж мавжуд экан, санъат, адабиётда ҳам янгиланиш бўлаверади.

Умарали НОРМАТОВ: — Ўтган аср бошларида миллий адабиётимизда туб ўзгариш, бадиий ислоҳотларга эҳтиёж нақадар кучли бўлганлиги ҳаммага аён. Адабиётимиз бахтига мана шу эҳтиёжни чуқур ҳис этган Чўлпон, Қодирий сингари улкан истеъдодлар майдонга чиқди ва миллий адабиёт ривожини янги йўлларга солиб юборди. Қарангки, ХХI аср бошларида ҳам бугунги адабиётимизда туб янгиланишга кучли бир зарурат борлигини кўриб, сезиб турибмиз. Ахир, шоир айтмоқчи, чархнинг авзойи аввалгиларга ўхшамас: мустақил мамлакатнинг озод одамини, глобаллашув, ахборот асри кишисини аввалги адабий мезонлар асосида яратилган асарлар асло қаноатлантирмаслиги кундай равшан. Аслини олганда янгиланиш, ўзгариш жараёни аллақачон бошланган, суҳбатимизда келтирилган шеърлар бу йўлда муайян ижобий тажрибалар мавжудлигини тасдиқлаб турибди.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Умарали ака, сизнингча, ўзбек шеършунослиги, адабий нуқтаи назари ўзбек поэзиясидан қайсидир маънода орқада қолиб кетмаяптими? Бу ҳол айниқса, модерн шеърни тушунишда ва уни таҳлилу тадқиқ этишда сезилиб қолаётганга ўхшайди. Ва умуман, негадир ҳар қандай янгилик Шарқда қийинчилик билан кўкарадигандек. Жумладан,, ўзбек шеъриятида содир бўлган янгоришлар ҳам, масалан, 70-йилларда унчалик хуш қабул қилинмаган. Ҳозир ундайин қаршилик ва тазйиқлар бўлмаса-да, барибир, «модерн шоирлар» негадир суйиб ўқилмайди. Узоққа бормайлик-да, сўнгги бир неча йил мобайнида нашр этилган Баҳром Рўзимуҳаммаднинг «Кундуз сарҳадлари» ва Фахриёрнинг «Аёлғу» тўпламларига бўлган адабий муносабатни олайлик. Рости, мен шу икки китоб чуқур тушунилиб, оҳори тўкилмаган гўзал таҳлиллар асосида ёзилган тақризларни, мақолаларни ўқимадим. Устоз Озод Шарафиддиновнинг «Модернизм – жўн ҳодиса эмас…» сарлавҳали суҳбати, профессор Қозоқвой Йўлдошевнинг бир қанча радиосуҳбатлари, мунаққид Аҳмад Отабоевнинг аҳён-аҳёндаги «модернистик чиқишлари», шоир Баҳром Рўзимуҳаммаднинг «Аёлғу» ҳақида, шоир Шермурод Субҳоннинг Б. Рўзимуҳаммад шеърлари тўғрисида ёзган мақолалари ва яна шу руҳдаги ҳаракатлар ҳали етарли эмас. Қолаверса, ҳар икки мақола ҳам шоирлар шеърияти моҳиятини тўла очиб беролган, дейиш мушкул. Ва умуман, адабиёт илмимизда янгиланаётган бадиий тафаккур масалаларини теран ва атрофлича тадқиқ этган салмоқли ишлар деярли яратилмаётганини кишини ўйлантириб қўяди. Эҳтимол, адабий танқидга бўлган биздаги совуққон муносабатнинг ҳосиласидир бу. Ахир тан олмоғимиз керакки, Шарқда бадиий асар ёзиш адабиёт илми билан шуғулланишдан кўра ҳамиша ҳам «баландроқ» мартаба ҳисобланиб келган. Бундай ёндошув ҳалигача ўз таъсирини йўқотган эмас. Ҳатто «жуда чуқур» тушунувчи зиёлиларимиз ҳам кўпинча адабий танқидни мустақил ижод ўлароқ тан олишдан кўра бирон бир асарнинг «соя»си сифатида қабул қилишга кўпроқ мойиллик билдиради. Аслида-чи? Аслида, ҳақиқий адабий таҳлилий асар – чинакам ижод, илм ва бадиият баравар иштирок этадиган улкан майдон. Ахир, Белинскийнинг «Адабий орзулар»ини Пушкин ё Лермонтов шеърларидан қуйи қўйиш мумкинми? Менингча, йўқ! Чунки Белинскийнинг адабий-танқидий асарлари ўзининг пафоси нуқтаи назаридан Пушкин шеърларидан асло қолишмайди. Дунёни бадиий идрок этиш даражаси жиҳатидан ҳам Белинский, масалан, Лермонтов билан бўйлаша олади. Эдуардас Межелайтиснинг «Тунги капалаклар», К. Г. Юнг, Э. Фромм, О. Гассетларнинг бадиий адабиётга бағишлаб ёзилган асарлари тўғрисида ҳам шундай илиқ муносабат билдириш мумкин. Албатта, ўз замонасига кўра бундай илғор адабий-танқидий асарлар ёзиш учун ижодкор-олимга жуда кўп нарса зарур: у тарих ва жамиятшуносликни, социология ва психологияни, қўйингки, борлиқ ижтимоий соҳаларнинг билимдони бўлиши шарт. Кейин энг муҳими бошланади: мунаққид камида ўзи тадқиқ этаётган шоир ё ёзувчи даражасида фикрлай ва ҳис қила билиши, дунёни шу поғонада бадиий идрок эта олиши даркор. Ҳа-ҳа, булардан ташқари ҳам ижодкор-олимга яна кўп фазилатлар асқотади… Эҳтимол, шунинг учун бизда улар жуда кам бўлган ва тобора яна-да нодирлашиб бормоқда… Албатта, нималардир қилинмоқда, онда-сонда бўлса-да, кишининг эсида қоладиган адабий-танқидий асарлар учраб турибди. Мен 1998 йилда чоп этилган И. Ғафуровнинг «Дил эркинлиги» номли китобини алоҳида санаб ўтган бўлардим. Қолаверса, сизнинг бир қатор адабиётшунос олимлар билан сўнгги йиллар давомида «Жаҳон адабиёти» журналида эълон қилинган суҳбатларингиз, Баҳром Рўзимуҳаммад, Узоқ Жўрақулов сингари яна бир неча ижодкорларнинг вақтли матбуотда онда-сонда бўлса-да чиқиб турган мақолалари… Бироқ ўзгараётган бадиий тафаккуримиз меваси бўлиб дунёга келаётган шеъриятни, унинг туғилиш сабаблари ва қонуниятларини кўрсатиб, тушунтириб бера оладиган асарларга эҳтиёж барибир қондирилмай келаётир. 1997 йилда ёзилган, 1988 йилда кенгайтирилиб, қайта ишланган француз олими Жан-Луис-Жубертнинг «Шеър недир?» деб номланган асари назаримда, ана шу ташналикни бир қадар қондирадигандек. (Мен уни туркчада ўқидим – У. Ҳ.) Китоб учта бўлимдан ва кўплаб боблардан иборат. Биргина бобларнинг номланишининг ўзиёқ киши эътиборини тортади, сергак торттиради, ҳали масала моҳиятини англаб етмасингдан буруноқ сен билган шеър ҳақида қандайдир янги гап айтилиши мумкинлигини сеза бошлайсан. Мана улардан бир нечтаси: «Шеърнинг фойдасизлиги», «Шеър ва хотира», «Шеър ва сеҳр», «Насрнинг юриши, назмнинг эса рақс тушиши», «Тилнинг мағлубияти», «Овоз шеъри», «Шеърнинг овозсизлиги», «Маҳвум шеър», «Шеър ва туш» ва ҳоказо.

Умарали НОРМАТОВ: — Миллий адабиётимиздаги, хусусан, шеъриятдаги ноанъанавий йўналиш, модерн шеърият тадқиқи кўнгилдагидек эмас, деган гапингизга қўшиламан. Бироқ ноумид шайтон, дейдилар, мана шу йўналишдаги асарларни теран ҳис қиладиган, чуқур таҳлил эта оладиган навқирон кенжа адабиётшунослар авлоди етишиб келаётганлиги кўнгилга таскин беради. Жаҳон адабиёти тажрибасидан маълум: янги адабий ҳодиса-мактаб эртадир-кечдир, албатта ўз тадқиқотчиларини етиштиради. Миллий университетда ўтказилган адабий анжуманларда, жумладан,, Шавкат Раҳмон, Фахриёр, Иқбол Мирзо, Турсун Али шеърлари муҳокамасига бағишланган анжуманлардаги чиқишларни, ўта мураккаб, ноананавий шеърлар хусусида ёшлар топиб айтган мулоҳазаларни тинглаб кўнгил яйрайди. 2001 йили ўзбек филологиясида Муҳайё Йўлдошева деган қизимиз бугунги модерн шеърият ҳақида магистрлик диссертациясини ҳимоя қилди. Ёш тадқиқотчининг энг янги шеъриятимиз руҳига мос ноанъанавий йўналишдаги нозик кузатиш, илмий таҳлиллари ҳимоя қатнашчиларини лол қолдирди. Бу иш китоб ҳолида чоп этишга, уни номзодлик диссертацияси тарзида ҳимоя этишга тавсия этилди. Муҳайёхонга ўхшаган ёш шеършунослар якка-ёлғиз эмас. Улар матбуотда ҳам кўрина бошлашди. Аминманки, эрта-индин улар катта майдонга, юксак минбарга дадил чиқадилар. Кўрасиз, яқин келажакда модерн шеърият тадқиқи сизу биз кутган манзилларни албатта забт этажак.

Умуман олганда, модерн шеърият тилини уқиш, англаш осон эмас. Бу шеърият дунёсини теран англаш учун айни шу дунё ичида яшаш, бу оламнинг одами бўлиш лозим. Модерн шеъриятнинг, умуман, модерн адабиёт, санъатнинг ҳаёт, жамият билан алоқаси анъанавий реалистик адабиёт, санъатникидан тубдан фарқ қилади. Модерн шеъриятда «одамларнинг тили учида турган сўзни айтиш», одамлар-замондошлар кайфиятини ифодалашга интилиш йўқ ҳисоб. Модерн адабиёт, шеърият намуналарини ўқиганда реалистик мусаввирлар яратган ҳаётни айни ўзидек гавдалантирган суратлар кўргазмасига эмас, авангард санъаткорлар суратларидан иборат ғаройиб, дарҳол тушуниш, англаш мушкул бўлган «айқаш-уйқаш» манзаралар галареясига кириб қолгандек бўласиз, ўзгача ранглар жилосига дуч келасиз, аввал эшитмаган наволарни тинглайсиз. Улар сизда кайфиятлар уйғотади, ҳаётга, нарса ва ҳодисаларга ўзгача нигоҳ билан қарашга ундайди… Анъанавий реалистик асарлар руҳида тарбияланган ўқувчи, реализм эстетикаси, назарияси билан қуролланган танқидчи-адабиётшунос буни осон ҳазм қила олмаслиги табиий бир ҳол. Бу ғаройиб, тушуниксиз оламга чуқур кириб борганингиз сари секин-аста унинг асири, мухлиси бўлиб қолганлигингизни ўзингиз ҳам сезмай қоласиз. Мен олий ўқув юртида талабалар билан ишлаш жараёнида бунга амин бўлганман. Умумтаълим мактабларида модерн адабиёт, шеърият, айниқса, санъат намуналари билан деярли таништирилмайди. Ўқув дастурларида мавжуд янгича йўналишдаги айрим шеърлар табиатини тушунтириб бера оладиган адабиёт муаллимлари ниҳоятда кам. Ўзбек филологияси факультетлари 1-курсида «Ҳозирги адабий жараён» фани орқали талабалар модерн адабиёт дунёси билан бевосита таниша бошлайдилар, мана шу танишув жараёнида атиги 3-4 ой давомида улар тамомила бошқача одам – модерн шеъриятнинг «ашаддий мухлиси» бўлиб қоладилар… Таълим-тарбияда ҳам гап кўп-да!..

Улуғбек ҲАМДАМ: — Бугунги ўзбек модерн шеъриятида ва умуман, ўзбек адабиётида «катта бурилиш» – таъсири нафақат санъат доирасида, балки жамият миқёсида кутиладиган воқеаларнинг деярли содир бўлмаётгани юқорида у ёки бу муносабат билан айтилиб ўтган сабабларга боғлиқ эканидан ташқари яна икки улкан омилга ҳам алоқадорлигини таъкидлаш лозимга ўхшайди. Биринчиси, ташқи омил – жамият ҳаётининг кейинги 10-15 йил мобайнида кўпқатламли, кўпқиёфали мазмун касб этиши оқибатида муайян ижтимоий-иқтисодий-маънавий тоифага мансуб кишининг ўз қатлами даражасидаги эҳтиёж ва қизиқишларининг шаклланганлиги ҳамда адабиёт-санъатнинг кўп ҳолларда мазкур эҳтиёж ва қизиқишлар рўйхатидан «тушиб қолаётганлиги» билан изоҳланади. Бошқача айтадиган бўлсак, гарчи «адабиёт одамлари» орасида модерн кайфият кечаги кунга нисбатан бир қадар барқарорлашган эса-да, модерн шеър мухлисларининг сони барибир, жудаям озчиликни ташкил қилади. Рақамнинг «камбағаллиги» модерн шеърни тушуниш ўқувчидан хос бир адабий тайёргарлик, хос бир бадиий дид тақозо этишига ҳам боғлиқ, албатта. Ҳатто айтиш мумкинки, адабиёт-санъатга қайси бир жиҳатдан бевосита алоқаси бўлган ўқувчигина бугунги модерн шеърнинг чин мухлиси. Одатда, талабнинг чекланганлиги таклифнинг камтароналигига, етарли миқдорда оммавийлашмаслигига олиб келади. Ўз-ўзидан маълум бўлмоқдаки, бугунги ўзбек модерн шоирларининг эл орасида анъанавий шоирларимиз — А. Орипов ё М. Юсуфдек машҳур эмасликлари ғоят табиийдир.

Иккинчиси ички омил бўлиб, шоир шахси, бу шахснинг қисмати билан боғлиқ фактордир. Шоир бўлиб туғиладилар, деган нақл юради. Бу гапда ҳикмат бор. Чунки шоирлик, бу — ҳақиқатан ҳам қисмат. Киши шоиртабиат бўлиб туғилиши ва андак адабий таълим орқасидан бинойидек шеърлар машқ қилиши, ҳатто эл оғзига тушиши мумкин. Аслида шундай шоирлар ҳам керак. Ҳамманинг бирдек «даҳо» бўлиши мумкин ҳам, шарт ҳам эмас. Бироқ санъатда навоийлар бу тариқа пайдо бўлмайди. Навоийларга фитратининг шоиртабиатлилигидан ташқари қисматининг ҳам айрича – чинакам ижодкорникига монанд бўлмоғи зарур. Улуғ дард, мислсиз муҳаббат, таскинсиз улкан йўқотишлар, азим руҳий эврилишлар, туганмас изтироблар… мана нималар ҳаводек керак Катта Шоирга, Улкан Санъаткорга!.. Бироқ, кечирасиз, бу ёғи энди пешона… Одам буюртма бериб бахтсиз бўла олмайди, атайлаб ўзини-ўзи руҳий қийноқларга, изтиробларга, ўпқондек ютиб келгувчи дард-мунгларга гирифтор эта билмайди… Қисмат… Шунинг учун ҳам орамизда истеъдодлар кўп бўлишига қарамай, даҳолар камёб… Истеъдоднинг даҳо санъаткорга «айланмоғи» учун ана шу дўзахий азобларни кечиб ўтиши ва энг муҳими, тегирмондан бутун чиқмоғи шарт! Ҳа-ҳа, шунча эврилишлардан сўнг ҳам ботинида ўз инсонлик шаънини бутун сақлаб қололган истеъдодгина яна бир қадам илгари ташлайди – Улкан Санъаткоргина ёзиши мумкин бўлган дурдоналарни ярата бошлайди. Мана, нима учун ҳаммамиз бинойидекмиз-у, орамизда навоийлар кўринмайди…

Жуберт юқорида эсланган китобида Массет исмли муаллифнинг 1835 йилда ёзилган «Май кечаси» деб номланган шеърини келтирадики, назаримда у руҳан айтилганларга монанд тушади:

Ишқ тўла кўксидан оқар эди қон:
Денгизлар устида беҳуда учди,
Соҳиллар бўш эди, бўш эди уммон.
Ниҳоят панжасин кўксига санчди…
Келтирди юрагин палапонларга.
Тошга ястанганча ожиз сақоқуш
Бўлаша бошларкан сўнгра парчани
Улуғ муҳаббат-ла қисмат аччиғин
Бостириб қўйгандек сезарди ўзни.
Ва қонли тўшига боқарди бот-бот
Завқдан ва шафқатдан, даҳшатдан сарҳуш…
(таржима – бизники-У.Ҳ.)

Яна-да кўп изтироб чекиб яшаган шоир ҳам ўз ҳаётини асарлар тариқасида қонга ташна ўқувчиларга мана шу тарзда арғумон этади, дейди француз олими шеърни таҳлил этаркан. Албатта, бу мисолда кимдир ортиқ даражадаги муболағани кўрар, кимдир бошқа фикр айтар, лекин, нима бўлгандаям ҳақиқий шоир–ижодкор тақдири баъзан чинданам сақоқуш қисматини ёдга солади. Шу маънода орамиздан навоийларнинг потраб чиқиб турмаганининг сабабларидан бири – сақоқушнинг аччиқ қисматидек қисматни камдан–кам, ноёбдан-ноёб ижодкор ўзига раво кўришидадир. Бас, шундай экан, ҳақиқий шоир, умуман, санъаткор бу – аввало, Улуғ Дардмандки, мен унга ҳавас қилишдан, шарафига санолар ўқишдан олдин дардига Яратгандан шифо тилаган бўлардим. Ҳа, чинакам шоирлар (эътибор берган бўлсангиз, бутун суҳбатимиз давомида мен «санъаткор», «ижодкор», «шоир» сўзлари олдига «чинакам», «ҳақиқий» деган сифатларни бот-бот қўшиб қўйишга мажбур бўлдим, ўйлайманки, изоҳга ҳожат йўқ!) орамиздаги энг касалманд, «соғлар орасидаги носоғ» кишиларким, уларнинг дарди ҳақиқатан ҳам оламнинг дарди, одамнинг дардидир. Уларга ҳасад қилиш эса, кўринадики, ҳар қандай соғлом мантиқдан йироқ ахмоқона ва разилона ишдек туюлади менга.

Умарали НОРМАТОВ: — Адабиёт тарихидан маълумки, ҳеч қайси адабий оқим, ижодий метод ижодкорга имтиёз, афзаллик ҳуқуқини бермайди. Охир-оқибат ижодкорнинг истеъдод даражаси, заковати, ижоддаги омади, бадиий ихтироси ҳал қилувчи аҳамият касб этади.
Ҳозирги модерн шеъриятнинг, модерн шоирларнинг унчалик машҳур эмаслигидан кўпам ташвишга тушавермаслик керак. Ҳар ҳолда менинг кузатишимча модерн шеъриятга муносабатда муайян ўзгариш бор, ихлосмандлар кейинги 4-5 йил давомида сезиларли даражада кўпайди. Қолаверса, модерн шеъриятнинг ўзи юқорида айтилганидек, бетиним ўзгариб-янгиланиб, такомиллашиб, ўқувчи-шеърхонга яқинлашиб боряпти, ҳали бизда модерн шеъриятнинг имкониятлари тўлалигича намоён бўлгани йўқ. Шунга қарамай, бугунги кунда унинг Абдували Қутбиддин, Фахриёр, Баҳром Рўзимуҳаммаддек тан олинган истеъдодли намояндалари борлигининг ўзи катта гап! Булар ва уларнинг ўнлаб издошлари ўзбек миллий модерн шеъриятининг эртасига катта умид уйғотади.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Домла, негадир менга Абдували Қутбиддин ва Фахриёр билан Баҳром Рўзимуҳаммад шеърияти ўртасида илдизли тафовут борга ўхшайди. Биринчи икки шоир анъана доирасида, анъана заминида туриб модернистик кашфиётларга интилаётган бўлсалар (сизнинг юқорида «соф модерн» кўринишидаги деярли барча асарлар қаъридан акс-садо бериб турган қадим аёлғу наволарини туйиб-эшитиб турасиз» деганингиз бежиз эмас), Баҳром Рўзимуҳаммад ижодиёти кўпроқ модернистик соҳил томонида каби. Чунки Абдували Қутбиддин ва Фахриёрга дунёни боши ва охири мавжуд бус-бутун олам ўлароқ кўриш хос, бинобарин,, улар яратаётган бадиий дунё изчил мантиқийликка, узвий давомийликка асосланган бўлса, Баҳром Рўзимуҳаммад «дунёси»нинг ҳақиқатан ҳам «оёғи осмонда». Унинг шеърлари Фахриёр ва Абдували Қутбиддин асарларда акс этган «бутун дунё»нинг сочилиб кетган синиқларидек таассурот қолдиради. (Ахир модернизмнинг моҳияти айнан инсон руҳиятидаги дарзлар орасида яширинган-ку!) Бу ўринда гап қайси шеърий йўлнинг устун ё пастлигида, яхши ё ёмонлигида эмас, асло! Масалани ҳеч қачон бундай қўймаслик керак. Гап шоирларнинг фитратий ўзига хослигида, дунёни эстетик бадиий идрок этишидаги айричалигида. Ҳеч шубҳа қилмайманки, агар шоир чинакамига истеъдодли бўлса, ҳар қандай йўсинда гўзал, ғоят гўзал ашъор бита олади. Бинобарин,, бадиий тафаккурнинг реалистик босқичи ҳам, модернистик босқичи ҳам, жумладан,, уларнинг ўзига хос синтези бўлмиш модернистик реализм (Фахриёр, Абдували Қутбиддин каби яна кўплаб шоирларимиз шу услубга яқинроқ) босқичи ҳам юксак санъат намуналарини беришга қодирдир. Ҳа-ҳа, шоирнинг кучи унинг қайси «изм»га мансублигида эмас, балки шу «изм» заминида туриб, нима ва қандай ёза билди, гап шунда! Ва яна шундай ўйлар мени ҳеч тарк этмайдики, ХХ аср ўзбек анъанавий шеърияти берган «Кишан кийма, бўйин эгма, Ки сен ҳам ҳур туғилғонсен!» (Чўлпон), «Сочилади ўйларим сенсиз, Хаёлимга тароқ ургайман. Менинг қўлим етмаган юлдуз, Тушларимда сени кўргайман» (А. Орипов), «Уйғон ай малагим, тур, ўрнингдан тур, Оташин музларда исинайлик, юр!» (Рауф Парфи) каби ўзининг ўлмас мисраларини ҳали ярата билганича йўқ. Биз «модерн шеър табиати сал бошқача бўлади, унга бу янглиғ талаблар қўйиб бўлмайди» дегандек ўнлаб-юзлаб важ-карсон кўрсатмайлик, барибир, адабиётнинг санъатлик хусусиятини унутмаслигимиз лозим. У бизнинг эстетик дунёмизни титратиб юборадиган асарлар бергандагина чинакам бадиий ҳодиса ҳақида фикр юритишимиз мумкин.

Умарали НОРМАТОВ: — Модерн шеъриятимиз ривожи осон ва силлиқ кечаётгани йўқ, албатта. Унинг ривожи йўлида жиддий қийинчилик, камчиликлар, турфа оғишлар мавжудлиги ҳеч кимга сир эмас. Бу янги адабий жараён оқилона танқид, хайрихоҳлик руҳидаги баҳс-мунозараларга ниҳоятда муҳтож. Ана шундай бир вазиятда ҳеч қанақа аниқ далил, илмий таҳлилларсиз бу йўналишдаги шеърлардан бурун жийириш, уни қуроқ рад этиш ҳолларига дуч келаётирмизки, бундан афсусланмай иложингиз йўқ. Модерн шеърият танқиди ҳозирча бу йўналишнинг «ўзбек маънавий муҳити»га номувофиқлиги, матнда «тиниш белгиларига амал қилмаслик», назм тузилишининг «қоида-қонун»ларига, назарияга мос тушмаслиги, фикр-ғоянинг маҳвумлиги хусусидаги қуруқ нолишлардан нарига ўтмаяпти.

Ниҳоят ҳар қайси адабий-бадиий оқимда бўлгани каби ижодкор шахси, даражаси, унинг ижодий жасорати, модерн шеъриятнинг бугуни ва эртасини белгилайди. Бу йўналишда қалам тебратаётганлар айчайин бир ҳаваскор қаламкашлар эмас, улар орасида миллий ва жаҳон адабиёти, санъати тарихи ҳамда бугунги кунидан чуқур хабардор етук ижодкорлар борлигидан чексиз қувонаман. Бу шеърият устида сўз очадиган, баҳс юритишга чоғланган мунаққид ўз савия-даражасини уларнинг бўйи-басти билан бир бор солиштириб олса зарар қилмасди.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Хўш, шу чоққача баҳсини юритганимиз модернизмнинг ўзи нима? У қачон ва қандай пайдо бўлган? Модернизмни бир неча хаёлпараст санъаткор «бекорчилик»дан ўйлаб топганларми? Ёхуд табиий бир жараён сифатида ҳаётимизга кириб келганми? Унинг анъанавий оқимлар, хусусан, реализмдан нима фарқи бор? Модернизмни реализм ўрнига келган ва уни (реализмни) ўз ҳаёт ҳужайраларини бутунлай сарфлаб бўлган оқим ўлароқ «истеъмол»дан чиқариб ташлашга қодир йўналиш дея оламизми? Балки унинг сажиясида компромисслик хусусияти устундир?..

Бу ва бунинг каби юзлаб саволлар туғилиш табиий ҳол, албатта. «Жаҳон адабиёти» журналининг 2001 йил, ноябр сонида рус олими Александр Гениснинг «ХХ асрнинг етакчи услуби» номли мақоласи ва улкан руҳиятшунос олим К. Г. Юнгнинг «Пикассо» отлиғ эссесидан юқоридаги саволларнинг айримларига жавоб топгандек бўласиз. Генис ёзади: «тарих вақт билан ҳисоблашмайди, бироқ бизлар солномага назар солмай иш юрита олмаймиз. Ортга назар ташлар эканмиз, модернизм тарихнинг қайси палласидан бошланганини билиб оламиз.

Лондондаги машҳур икки бадиий музей жамоаси яқинда ана шундай муаммога дуч келди. Улар ўз хазиналаридаги санъат асарларини ўзаро тақсимлаб олишларига тўғри келди: натижада Миллий галереяга мумтоз тасвирий санъат асарлари, Тэйт галереясига эса замонавий ижодкорларнинг асарлари насиб этди. Бу борада 1900 йил чегара чизиғи вазифасини ўтади. Бу чегара чизиғи ҳар қанча баҳсли ва шартли бўлмасин, нафақат тақвимий, балки мантиқий ҳақиқатга яқинлиги билан ҳам эътиборни тортади. Биз модернизмни ўтган аср билан тенгдош ҳисоблай туриб, ҳам тарихан, ҳам бадиий жиҳатдан адолатли иш тутган бўламиз».

Модернизмнинг моҳияти ҳақида фикр юритаркан, олим модернизмгача санъатда воситаларгина ўзгартириб келинган бўлса, модернизм «тадқиқ қилинаётган объектнинг ўзини тамомила янгилагани»ни таъкидлайди. «Нитшенинг «ҳеч қандай фактлар мавжуд эмас, балки уларнинг талқини, инъикосигина бор» деган ақидасини дастак қилиб олган модернизм муаллифнинг тасаввуридагина мавжуд воқеликнинг турли талқинлари, дунёни турли субъективизмларнинг кураш майдони сифатида акс эттира бошлади», деб ёзади яна олим.

Юнг эса модернистик санъат моҳиятида руҳий хасталикни кўради. У бундай хасталикка чалинган кишиларни икки гуруҳга ажратади: «булар невротиклар ва шизофрениклар. Биринчи гуруҳга мансуб (кишилар) синтетик характердаги кучли ва яхлит туйғуга йўғрилган суратлар чизишади… Иккинчи гуруҳ, аксинча, шундай суратлар чизадики, бу суратлар уларнинг муаллифларига ҳиссиёт бегона эканини кўрсатиб туради. Улар ҳар қандай ҳолларда яхлит уйғун туйғуни эмас, балки, аксинча, қарама-қарши кечинмаларни ёки уларнинг умуман йўқлигини ифодалайди. Бу суратларнинг бадиий шаклида эса синиқ чизиқларда акс этган таназзул, инқироз кайфияти устиворлик қилади ва бу ўз навбатида ижодкорнинг руҳан бўлинганини, яъни ўзини бошқа одам деб фаҳмлашини билдиради. Суратлар томашабинга ёқмайди ёки ақлга тўғри келмайди, тажовузкор руҳдалиги ва беўхшов носамимийлиги билан унда қўрқинчли таассурот қолдиради. Пикассо ана шу руҳий (психологик) типга мансуб»(Аҳмад Отабой таржимаси).

Бундай қараш модернизмнинг келиб чиқишида ижтимоий-психологик факторнинг доминант моҳиятига урғу беради. Чинданам ХХ асрга келиб инсоннинг турмуши цивилизация оқибатида мисли кўрилмаган даражада мураккаблашди, одамларнинг ўзаро руҳий муносабатда бўлиш имкони торайди, бундай эҳтиёж – руҳ ҳаёти инсоннинг ичига ҳибс этилди, натижада руҳий изтироб туғилди, руҳ касалликка чалинди… Назаримда, модернизмнинг руҳий-психологик асоси шу нуқтадан бошланади.

Дарҳақиқат, инсоният ҳаётига модерн руҳнинг кириб келиши асрлар давомида шаклланиб-турғунлашиб қолган дунёқарашни остин-устин қилиб юборди. Модернизм шундай моҳиятга эга эдики, у энг анъанавий, энг мумтоз шакллар, тушунчалар бағрига ҳам ҳеч тортинмай, ҳеч иккиланмай ёриб кираверди. Модернизм бу – ХХ асрга келиб, инсониятнинг ижтимоий-иқтисодий, илмий-техникавий, маданий-маънавий соҳадаги ёппа тараққиёти туфайли онгларда содир бўлган улкан ўзгариш – тафаккур тарзимиздаги янги босқич. У даврнинг умумий, универсал кайфияти. У реализмга қарши эмас, балки реализм заминида (материалида) барпо этилган замонавийликнинг янги қасри. Истилоҳнинг луғавий маъносига («модерн» французча «янги», «замонавий» дегани) эътибор берадиган бўлсак, «модернизм туғилишга туғилди-ю, бироқ энди ўлмаса керак!» дегинг келади. Мантиқан олганда ҳар қандай давр энди ўз кайфиятини акс эттирган янгидан-янги, замонавийдан-замонавий асарини модерн асарлар деб атайди… Демак, модернизм ҳеч қачон эскирмас экан-да, деган ўй ҳам келади, баъзан хаёлга. Бироқ эртанги кун ҳамиша ўз бағрида кутилмаган сирни яшириб туриши билан қудратлидир. У «бугун»га нисбатан анча эркин. Келажакнинг бизнинг тасарруфимиздаги фоизи унчалик катта эмас. Бинобарин,, биз «модернизм мангу, модернизм ҳеч қачон ўлмайди!» деганга ўхшаш ҳайқириқлардан тийилганимиз маъқул. Агар модернизм моҳиятида биз фақат дунёга янгича қараш, уни ўз даври даражасида бадиий ҳис ва идрок этишни тушунсак, ҳа, у абадийдир. Бироқ модернизмни ХХ аср аввалида ёмғирдан сўнг потраб чиққан қўзиқориндек кўпайган қисмлари – кубизм, сюреализм, абстракционизм, экспрессионизм, футуризм, дадаизм, гиперреализм, риджионализм каби «изм»ларнинг йиғиндиси сифатида тушунсак, ҳа, у ҳам туғилди ва умрини ўтаб бўлаёзди (юқорида номлари келтирилган «изм»ларнинг аксари бир неча ўн, ҳатто бир неча саноқли йил «яшаб», ўрнини навбатдаги оқимга бўшатиб берганлиги адабиётшунослик тарихига оид материаллардан маълум!). Назаримда, ушбу масалага ойдинлик киритишга қодир ёлғиз ҳакам – Вақт! Чунки аҳли башар ахборот асрига қадам қўймоқда. Бу ҳам турмушни мисли кўрилмаган даражада ўзгартириб юбориши, натижада инсоннинг дунёни эстетик-бадиий жиҳатдан қабул қилишида яна-да кескинроқ бурилишлар юз бериши ҳеч гапмас… Мана, «изм»лар қандай ва қаерда ўзгаради!.. Мана, нега биз модернизм моҳиятини тўла тушуниб-тушунтириб беролмаслигимиз етмаганидек, унинг қанча умр кўргани ва яна қанча яшаши мумкинлиги тўғрисида тайинли гап айтолмаслигимизнинг сабаби…

2001 йил декабрь — 2002 йил июль, Тошкент.

Ushbu suhbat-maqola roppa rosa 10 yil oldin yozilgan. Ammo,bugun ham o‘z  ahamiyatini yo‘qotmagan deb o‘ylayman. O‘tgan 10 yil mobaynida cuhbatdoshlar ko‘targan muammolar,modern she’riyatga nisbatan qarashlar bugun ham adabiyotshunosligimiz oldida dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Maqolani yana bir bor o‘qib chiqarkanman,bir narsani aniq ravshan ko‘rdim: prozamizda so‘nggi 10 yil ichida yuz bergan yangilanishlar,bir-biridan yuksak asarlarning paydo bo‘lganini quvonib qayd etgan holda modern she’riyatimiz taraqqiyotida jiddiy siljish yuz bermagani va adabiy jamoatchilik nazariga tushib,bahsu munozaraga sabab bo‘ladigan asarlar yaratilmaganini afsus bilan tan olish lozim. Nima uchun? — degan savolga javobni ham maqolaning o‘zidan topish mumkin. Bu javob Ulug‘bek Hamdamning maqola yakunida shoir faoliyati va shaxsiyatiga ta’sir etuvchi ikki omil xususida bildirgan  mulohazasida ko‘zga tashlangan edi.

Mening nazarimda,birinchi muammo modern she’riyati tilining milliy til tabiatidan ancha uzoqda ekanligida,uning tili tarjima tili darajasida qolib ketayotganida. Bu hol faqat fikr soxta bo‘lganda ,u faqat “shakl” degan tushunchadan kelibgina ifoda etilganda yuz beradi. Dunyo adabiyotida modern she’riyatining eng yirik namoyandalari ijodini tahlil qilgan adabiyotshunoslar eng avvalo ularning yangicha tisollar va obrazlar kashf etish bilan bog‘liq tajribalari haqida mulohaza yuritganda bu shoirlarning eng avvalo milliy til tabiatidan kelib ish tutganlarini ko‘rsatib o‘tadilar.Ular tiklagan yangi “adabiy” bino eski adabiyot poydevori ustida emas, milliy ma’naviy aqidalaru milliy til zamini ustida qad ko‘targan. Bizning ko‘pchilik modern shoirlarimiz tiklagan binolar esa o‘sha G‘arb modern ustalari asos solgan poydevorlar ustida bunyod etilayotgani uchun ularning she’rlari tarjima she’rlarga o‘xshab qolmoqda.

Ikkinchi muammo,modern tushunchasi faqat “yangi shakl” tushunchasi bo‘lib qolmoqda.Aslida esa bu tushuncha “yangi dunyoqarash”,“yangi fikr”,“yangi ohang” tarzida talqin etilmog‘i lozim.Va eng muhimi shundaki,“yangi dunyoqarash”,“yangi fikr” va “yangi ohang”ni faqatgina “yangi dunyoqarash va yangi fikrga ega yangi shaxs” (tavtalogiya uchun uzr so‘rayman) yaratishga qodirdir.

Yangi shaxs esa osmondan tushmaydi,u adabiyotda kechayotgan jarayonlar,jamiyatda yuz berayotgan o‘zgarishlar va avvalan ijodkor taqdirida,uning ongu shuurida yuz berajak “fikriy zilzila” oqibatidagina paydo bo‘ladi.

Yana bir gapni ochiq aytadigan bo‘lsak,adabiyotimizdan tanqidiy nuqtai nazarning mosuvo etilgani ham modern she’riyatning (an’anaviy she’riyatni ham qo‘shib aytish lozim) o‘sib-unishi uchun ta’sir etadigan “tashqi kuch”ning yo‘qolganini bildiradi. Modern she’riyatni faqatgina qo‘llab-quvvatlash emas,uni doim va hamisha tahlil qilish,bahsu munozara etish lozim va faqat shundagina u “shaklbozlik”dan fikriy takomil bosqichiga o‘ta boshlaydi. Modern she’riyati alohida-alohida holatda ijod qilayotgan yakkaxon shoirlar mavsumidan o‘tib,o‘z maqsad va g‘oyalarini ostida birlashgan kuchli adabiy oqim mavsumiga o‘tgandagina u tarjima she’riyatiga o‘xshashlik “illat”idan qutulishi mumkin.

Mening bu fikrlarimni modern she’riyatga nisbatan “yovqarash” deb tushunmaslik kerak.Zero,modern o‘zbek adabiyotida bugun paydo bo‘lib qolgandek bu haqda ayuhannos qilayotganlar fikriga zid ravishda men uning qadimiy namunalari O‘rxon-Enasoy bitiklaridan boshlab hamisha, xoh mumtoz,xoh zamonaviy adabiyotimizda mavjud bo‘lgan degan fikr tomonidaman. Geometrik shaklda she’r yasash bo‘lsin,yangi so‘z va timsollar kashf etish bo‘lsin,bunday tajribalar ming yilliklar mobaynida adabiyotimizda amalga oshirilgan. XX asrda Hamza,Fitrat,Cho‘lpon,Oybek,Mirtemir,Asqad Muxtor,Rauf Parfi,Shavkat Rahmon,Usmon Azim,Faxriyor,Aziz Said,Abduvali Qutbiddin,Bahrom Ro‘zimuhammad,Muhammad G‘affor she’riyatida,G‘afur G‘ulom, Abdulla Qahhor,Asqad Muxtor,Murod Muhammad Do‘st,Erkin A’zam,Tog‘ay Murod,Xurshid Do‘stmuhammad,Nazar Eshonqul prozasida modern surati va siyrati yuz ko‘rsatgan edi.

Modern adabiyoti haqidagi qolgan gapu mulohazalarimizni ichimga yutamanu yuqorida yozib o‘tganimdek,10 yilcha avval bo‘lib o‘tgan, ammo aksariyat nuqtalari haligacha dolzarb bo‘lib qolayotgan suhbatni sizning diqqatingizga havola etaman.

Xurshid Davron

DUNYONI YANGICHA KO‘RISH EHTIYOJI
Umarali Normatov va Ulug‘bek Hamdam suhbati

Umarali NORMATOV: — Ulug‘bek, siz ham she’riyatshunos, ham shoir sifatida bugungi milliy she’riyatimizdagi jarayonlardan, qolaversa, zamonaviy jahon she’riyati, she’riyat ilmi haqidagi yangiliklardan yaxshi xabardorsiz. Oybekning zamonamizga hamohang «ko‘ngil she’riyati»ga bag‘ishlangan nomzodlik dissertatsiyangiz, hozirgi yosh shoirlar izlanishlariga doir matbuotdagi chiqishlaringiz adabiy jamoatchilikka ma’lum. Keyingi paytlarda marhum shoirlar Asqad Muxtor, Shavkat Rahmon, Muhammad Yusuf ijodiga oid tadqiqotlar olib bordingiz, bugungi milliy she’riyatimiz muammolari xususida doktorlik dissertatsiyasi ustida ishlayotirsiz. Ayni chog‘da «Tangriga eltuvchi isyon» deb atalgan kattagina she’riy kitob chop ettirdingiz… Bilaman, she’riyat dunyosida yurgan bir yosh ijodkor sifatida bugungi she’riyat xususida hali qog‘ozga tushmagan gaplaringiz, o‘y-mushohadalaringiz ko‘p. Keling, hozir ko‘pchilikni qiziqtirayotgan masala — keyingi o‘n yil mobaynida muayyan adabiy hodisa tusini olgan o‘zbek modern she’riyati, uning jahon modernistik oqimi bilan mushtarak va ayri jihatlari xususida suhbatlashsak.

Ulug‘bek HAMDAM: — Umarali aka, nazarimda har qancha sodda tuyulmasin, baribir bir savol hamma zamonlar uchun qaysidir darajada muhim bo‘lib kelgan, hamma zamonlar unga u yoki bu tarzda javob berishga uringan. Savol taxminan shunday: «Umuman, she’r nima? Uning inson hayotidagi o‘rni va ahamiyati nimalardan iborat?..» Javob ming yillardan beri qidiriladi. Javob topilmaydi emas, topiladi. Biroq vaqt o‘tgani sayin javoblarning ohori to‘kiladi. Yangi davr, yangi kayfiyat tug‘ilishi bilan esa ohori to‘kilmagan javoblarga ehtiyoj seziladi. Aslida yangi javobning mohiyati eskisidan hech qancha farq qilmaydi, hamma gap shundaki, javobni har bir davr o‘z tushunchalari, belgilari bilan bezaydi. Chunonchi, Aristotel o‘z davrida poeziyaning mohiyatida «katarsis», ya’ni poklanishga intilish mavjud degan bo‘lsa, XX asrga kelib, uning yoniga, masalan, she’r kishini yolg‘izlikdan asraydi yoxud insonning ruhiy muvozanatga erishuvida yordamchi bo‘ladi, deganga o‘xshash yorliqlar qo‘shib qo‘yildi. Chunki aynan XX asrga kelganda inson o‘z yolg‘izligini teranroq his qila boshladi-da. Boshqacha aytadigan bo‘lsak, qaysi asrdayu qaysi davrda qanaqa o‘y-dard bo‘lsa, san’at (she’riyat) ham shuni ifoda etadi. Alal-oqibat har bir davr san’at (she’r) ni o‘ziga qarab turgan qirrasining ismi bilan atay boshlaydi. Vaholanki, san’at ko‘p qirralidir. Shunday emasmi?..

Umarali NORMATOV: — She’rga qarash davrga qarab yangilanib boradi, degan fikrga qo‘shilaman. Shu bilan birga har bir izlanuvchi shoirning umri davomida she’rga qarashi betinim o‘zgarib, yangilanib borishi ham mumkin. Uzoqqa bormay, o‘z milliy shoirlarimiz ijodiy tajribasidan bir misol keltiray. XX asr o‘zbek adabiyotida o‘ziga xos o‘rin egallagan shoir Asqad Muxtor 1965 yili shunday yozgan edi: «she’r turmush o‘chog‘idan olingan lahcha cho‘g‘, u hayotiy epizodga asoslangan, syujetli bo‘lishi kerak, deb she’rning bo‘lak turlarini tan olmay, ancha yil yurdim; she’r yalt etgan oniy tuyg‘u, zavq-shavq tug‘yoni, uni faqat muzika janrlari bilan qiyos qilish mumkin, degan ruhda ham ancha vaqt ishladim; she’r hayot falsafasining essensiyasi, fikr, fikr, fikr! Fikrsiz poeziya yo‘q, deb anchagacha biryoqlama, ratsionalistik she’rlar yozdim…»

Shoir davom etib «Bu to‘lg‘onishlar menga ba’zan ziyon, ba’zan foyda qildi. Lekin bir narsada fikrim sira o‘zgargani yo‘q: she’r – zaruriyat, shoirga ham, she’rxonga ham… She’r odamning yashashi uchun, kurashishi, ulg‘ayishi uchun zarur» deydi.

Paradoksni qarangki, san’atning, jumladan,, she’riyatning ko‘pqirrali ekanligini deyarli barcha shoirlar, she’rshunoslar e’tirof etadi. Biroq san’at asarining, she’rning mafkuraviy jihatiga kelganda darhol cheklanish – chegaralanish boshlanadi. Mafkuraviy yondoshuv ustivor bo‘lgan XX asr adabiyotida, xususan o‘zbek she’riyatida bu hol juda chuqur va mudhish asoratlar qoldirdi. Ayniqsa, she’riyatdagi yangicha, noan’anaviy izlanishlarga, modernizmga munosabatda bu juda yaqqol ko‘rindi.

Shu o‘rinda modernizm va uning XX asr jahon adabiyotidagi mavqei, o‘zbek adabiyotidagi ko‘rinishi, tadriji xususida ozgina to‘xtalib o‘tsak.

Modernizm XX asr jahon adabiyoti, san’atida muhim hodisa, uning asl qiyofasini belgilovchi omil ekani, M Prust, F. Kafka, J. Joys, Eliot, E. Paund, A. Kamyu kabi yangi oqim, yo‘nalishlarga mansub ijodkorlar so‘z san’ati rivojida butunlay yangi davr ochgani hech kimga sir emas. Jahonning turli mintaqalarida ularning yuzlab-minglab maslakdoshlari, izdoshlari, davomchilari bor. Modernizm shunchaki adabiy-badiiy eksperiment-tajriba, shakliy-uslubiy izlanish natijasi emas, balki u dunyoni, insonni yangicha ko‘rish, tushunish, anglash, anglatishning o‘ziga xos falsafiy-nazariy asoslariga ega; Shopengauer, Nitshe, Bergson, Freyd, Yung, Xaydegger, Sartr, Kamyu kabi g‘oyat xilma-xil ilmiy-falsafiy maktab asoschilarining ta’limoti yoki g‘oyalari yangicha adabiy oqim, yo‘nalishlar uchun zamin bo‘lib xizmat qildi.

XX asr boshlarida shakllana boshlagan yangi o‘zbek adabiyoti asosan, ma’rifatchilik realizmi, umuman, realizm ko‘rinishida, aniqrog‘i, XX asr jahon, birinchi galda Ovropa realistik adabiyoti tajribalari yo‘lidan bordi. Shunisi qiziqki, 20-yillardayoq Fitrat, Cho‘lpon, Qodiriy, Hamza singari peshqadam o‘zbek adiblari ijodida XX asr jahon adabiyoti adabiy tafakkuridagi eng yangi jarayonlarga ohangdosh xususiyatlar, aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, modernistik oqim-yo‘nalishlar belgilari namoyon bo‘la boshladi. Bu tasodifiy emas. Bu davrga kelib o‘zbek adiblari jahon adabiyotidagi yangi jarayonlar bilan yaqindan tanishish imkoniga ega bo‘ldilar. Bunday tanishuv xilma-xil yo‘llar orqali amalga oshdi. Eng muhimi, qator adiblarimiz o‘sha qizg‘in yangi jarayonlar yuz berayotgan, ular haqida jo‘shqin bahs-mulohazalar ketayotgan yurtlarda yashab, o‘qib, ishlab, o‘shanday yangilanishlarning guvohi, hattoki ishtirokchisiga aylangandilar: Fitrat avval Turkiyada, keyin Moskva va Leningradda bo‘ldi, Hamza haj safari bahonasida ko‘plab mamlakatlarni kezdi, Qodiriy bilan Cho‘lpon bir necha yil Moskvada yashadi, Oybek Leningrad ta’limini oldi, Qodiriy, ayniqsa, Cho‘lponning Moskva taassurotlari, u yerdagi ma’naviy-adabiy hayotga doir maqolalarini, ulardagi nozik kuzatishlarini, Oybekning Neva bo‘ylarida tug‘ilgan lirikasini eslang. Bular shunchaki bir taassurot, qaydlar emas, balki yorqin iste’dodlar ko‘nglida kurtak yozayotgan yangicha adabiy mayllar, badiiy-estetik prinsiplarning nishonalaridir. O‘sha kezlardayoq ular yaratgan asarlarda zamonaviy Ovropa adabiyotidagi yangi adabiy-badiiy oqimlar, ularga xos eng «yangi priyomlar» u yoki bu ko‘rinishda namoyon bo‘la boshladi. Modernizm san’ati, adabiyotiga oid futurizm, simvolizm, ekspressionizm singari qator tushuncha, atamalar tez-tez tilga olinadigan bo‘ldi. Fitrat 1926 yili chiqqan »Adabiyot qoidalari»da ularning ayrimlarini o‘zicha sharhlashga harakat qildi. Bugina emas, «so‘nggi priyomlar», she’riyatdagi simvolizm masalalarida qizg‘in bahslar boshlandi. Xususan, Cho‘lpon bilan Qodiriy bu muammoga o‘z davrida naqadar teran, oqilona, xayrixohlik bilan yondoshganliklarini bilamiz. «Ko‘ngil yangilik qidiradir», «Modomiki, biz yangi davrga oyoq qo‘ydik, bas, biz har bir yo‘sinda ham yangi davrning yangiliklari ketidan ergashamiz» – bu so‘zlar Cho‘lpon bilan Qodiriyning adabiy – badiiy manifestlari edi. Hatto Qodiriy Ovropa tushunchasidagi an’anaviy yo‘lda bitilgan «O‘tkan kunlar»ga «so‘nggi priyom»larning ba’zilarini ertaroq kiritganini aytadi. Romandagi Zaynab, Xushro‘y xarakteri, ruhiyati tasvirida, Otabekning «Xo‘ja Ma’oz» mozoridagi tungi kechinmalari, Kumush qabri qoshida Zaynab bilan so‘nggi uchrashuvi ifodasida imo-ishoralarga, sir-sehrga mo‘l, g‘aroyib yangicha talqinlarga duch kelamiz. Adibning keyingi yirik asarlari «Mehrobdan chayon», ayniqsa, «Obid ketmon»da tanqidchilikda ta’kidlanganidek, jahon zamonaviy yangi adabiyotiga xos izlanishlar, «so‘nggi priyom»larning talay belgilari, ya’ni ichki monolog, ichki psixologik tahlil, shaxsning ichki shakllanishi, shaxs tabiatining sirli-sehrli nag‘malari, syujetning «istalgan» yerda boshlanishi va «istalgan» yerda tugashi, kutilmagan yangi voqea chiziqlarining kurtaklanishi kabi ekspression holatlarni kuzatamiz.

Fitrat, Cho‘lpon, Oybek va 20-yillarda ular izidan borgan qator iste’dodli shoirlar she’riyati yaxlit holda bizda Ovropa yangi adabiyotiga hamohang simvolizm adabiy hodisa darajasiga ko‘tarila boshlaganligini tasdiqlaydi. Fitrat, Cho‘lpon she’riyatini XXI asr boshida turib o‘qib, ulardagi qoliplarga sig‘maydigan asov ruhni ko‘rib, bu ikki shoir o‘z muhitiga, davriga nisbatan naqadar ilgarilab ketganligidan hayratga tushasiz. Bugina emas, Fitratning «Qiyomat», «Shaytonning tangriga isyoni», Hamzaning «Jahon sarmoyasining eng so‘nggi kunlari» singari ramzlar asosiga qurilgan yirik asarlari 20-yillardayoq o‘zbek adiblari asr yangi adabiyoti bilan bo‘ylasha oladigan namunalar berganligini tasdiqlaydi…

Ulug‘bek HAMDAM: — Modernistik she’riyatning ilk kurtaklari XX asr boshlaridanoq nish bergan ekan, xo‘sh, nima uchun u yuzyillik mobaynida birdek taraqqiy etib bormadi? – degan savolning tug‘ilishi tabiiy. Avvalambor, bunday she’riyatning, umuman san’atning rivojlanishi uchun real ijtimoiy-psixologik sharoitning yetilgan bo‘lishi shart. Mana, siz aytgandek, Fitratu Cho‘lponlar Moskva, Leningrad, Istambul kabi peshqadam shaharlarda ancha muddat yashadilar, buning natijasida tug‘ilgan o‘zaro ta’sirlanish izsiz yo‘qolmagan, albatta. Aksincha, shoirlar ijodida eng yangi, hatto moderncha ohanlar paydo bo‘la boshlagan. Keyin-chi? Keyin nega u takomil etmadi?.. Chunki sobiq Sho‘ro davlati o‘zini tashqi dunyodan ajratib, ichkarida faqat siyosiy mafkura xizmatiga yo‘naltirilgan iqlimni vujudga keltirdiki, oqibatda adiblar ijod erkini, tafakkur erkini boy berib qo‘ydi. Dunyo ilmiy-texnikaviy, ijtimoiy-ma’naviy jihatdan ilgarib ketdi-yu, bu yerda turg‘unlik kayfiyati hukm surdi. Modern izlanishlar turg‘unlikning emas, balki faol harakatning mevasidir, axir!.. Albatta, A. Muxtor, Rauf Parfi va 70-yillar avlodi ijodlarida yangicha ohanglar, izlanishlar mavjud edi, biroq ular bugungidek keng va teran ma’no kasb etmagandi. Bugun biz o‘sha paytda ilgarilab ketgan dunyoning yetib borgan pog‘onasi mahsullari bilan tanishish imkoniga egamiz va sekin-astalik bilan bo‘lsa-da tanishib borayapmiz. Bunday munosabat: ilmiy-texnikaviy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy, psixologik aloqa almashuv bizdagi insonlar dunyoqarashini ham tubdan o‘zgartirib bormoqda desak, mubolag‘a bo‘lmas. Natijada san’atu adabiyot odamlari orasida moderncha kayfiyat tug‘ilib ulgurdi. Mana nima uchun bugun qo‘liga qalam tutib, adabiyot olamiga «atak-chechak» qilib kirib kelayotgan yosh havaskorlar ham «moderncha» mashqlar qoralamoqdalar. Aslida bu ularning judayam ilgarilab ketganining emas, balki hamma zamonlarning ijodkorlari kabi bor-yo‘g‘i o‘z davrining, o‘z zamonasining farzandi ekanliklari bilan bog‘liq g‘oyat normal holatning mahsulidir. Shu bilan birga alohida ta’kidlab aytish joizki, 80-yillarning o‘rtalarigacha, yanayam aniqrog‘i, jamiyatda ulkan o‘zgarishlar yuz bergungacha yozilgan modernistik she’rlar mualliflari kayfiyatlarida ha, chindanam umumiy kayfiyatdan ilgarilab ketish bor edi. Buni tan olish kerak. Kunimizda modernizm xususiyatlari umumiy kayfiyatga aylanib bormoqdaki, endi bu yo‘lda ijod qilish bilangina «faxrlanib» bo‘lmaydi, endi yuksak san’at asarlari yaratishgina ijodkorni «qutqarishi» mumkin.

Umarali NORMATOV: — Albatta, asr tongotarida boshlangan yangicha izlanishlar bora-bora sustlashib ketdi. Chunki nega shunday bo‘lgani ma’lum. Futurizm, simvolizm ko‘rinishlari, «so‘nggi priyom»lar ustida boshlangan sof adabiy bahslar keskin mafkuraviy-siyosiy dag‘dag‘a, aybnoma, tazyiqlarga aylana boshladi. 30-yillar o‘rtalariga kelib, sosrealizm sovet adabiyotining ijodiy metodi deb e’lon etilgandan so‘ng modernizmning har qanday ko‘rinishi ta’qiq va ta’qib ostiga olinadigan bo‘ldi. Ta’qib-tazyiqlar avjiga chiqqan o‘sha yillarda ham sosrealizm qolipiga tushmaydigan ayrim asarlar, chunonchi, Abdulla Qahhorning absurd belgilari mavjud hikoyalari, «Sarob», «O‘tmishdan ertaklar»dek yirik asarlari, Oybekning sof «ko‘ngil lirikasi» yaratilaverdi.

60-yillarga kelib ijodiy izlanishlar, bosib o‘tilgan yo‘lni qayta baholash uchun qisman yo‘l ochildi. Biroq «qo‘rquv saltanati», hadik tuyg‘usi hatto eng yorqin izlanuvchan ijodkorlarni ham hamon o‘z iskanjasida tutib turardi. Ba’zi misollar. Oybek o‘sha kezlari bitilgan tarjimai holida shunday deydi: «Mening birinchi she’rlarimda ko‘pgina qarama-qarshiliklar, izlanishlar uchrab turardi. Davrning eng muhim voqealariga hamohang she’rlar bilan bir qatorda sababsiz mungli nido bilan sug‘orilgan mahvum she’rlarim ham bor edi…

… «Tovushim» nomli she’rimda uzil-kesil shunday deganman: «Kurashadi ikki to‘lqin, qarab turaymi? Yo‘q! Bolg‘alar, o‘roq safi ila boraman!» Men hamma vaqt «qo‘llarida bolg‘a ushlaganlar» to‘g‘risida yozishni orzu qilardim.»

Shu tariqa Oybekdek ulkan iste’dod egasi davr tazyiqi ostida ilk ijodidagi o‘zining noyob izlanishlari samaralaridan yuz o‘girishga majbur bo‘ladi. Qarangki, shoir o‘zi xush ko‘rgan «davrning eng muhim voqealariga hamohang», «qo‘llariga bolg‘a ushlaganlar» to‘g‘risidagi she’rlari allaqachon eskirdi, ahamiyatini yo‘qotdi; muallif salbiy baholagan «voqelikdan yiroqlashtiradigan», «sababsiz mungli nido bilan sug‘orilgan mahvum she’rlari» esa XXI asrga yetib keldi, hozirgi she’rxonlarni, she’riyat tadqiqodchilarini ayni o‘shanday ko‘ngil taronalari ko‘proq maftun etayotir…

Adabiyot dunyosi qiziq ekan-da, ba’zan shoirning o‘zi to‘g‘ri degani noto‘g‘ri , noto‘g‘ri degani haq-haqiqat bo‘lib chiqarkan.

Butun ijodi izlanishlar bilan kechgan, ayniqsa, 60- yillar milliy she’riyatimiz tafakkur tarzida yuz bergan muhim o‘zgarishlar boshida turgan, «99 miniatyura» kitobi bilan katta e’tibor qozongan novator shoir Asqad Muxtor o‘sha davr zamonaviy jahon she’riyatidagi noan’anaviy izlanishlarni aslo hazm qila olmaydi, modernistik yo‘llardan borayotgan shoirlarni she’riyatning o‘z ichidan chiqqan «ashaddiy dushmanlari», «lo‘ttiboz abstraksionistlar», she’rni fikrdan ham, hisdan ham, mantiq va maslakdan ham mahrum qilishga, uni «yashash, ulg‘ayish qurolidan shaldiroq o‘yinchoqqa aylantirishga urinuvchilar» deya ayblaydi. Bu albatta, davr adabiy siyosatining, mafkuraviy-siyosiy tazyiqning shoir shuuridagi oqibat-asorati edi. O‘sha yillarda rasmiy doiralarda modernizmga munosabat ayni shunday edi. Baxtimizga zamonlar o‘zgardi, johil mustabid adabiy siyosat tagiga suv ketdi. Afsus, ming afsus, bugungi erkin ijodiy tafakkur zamonida ham modernizmga goho hushlamay, o‘gay ko‘z bilan qarashlar uchrab turibdi. Iste’dodli tanqidchi Suvon Meli hech tap tortmay mana bularni yozadi: «Anchayin ishonch bilan aytish mumkinki, modernizm g‘arb hodisasi sifatida o‘zbek ma’naviy muhitida nash’u namo topa olmaydi. Modernistik qora va tushkun kayfiyat bizda ildiz ota olmaydi. Sharqona islomiy ma’naviyat, o‘zbek ma’naviyati bunga yo‘l qo‘ymaydi». Atoqli adibimiz Odil Yoqubovning fikricha, har bir xalqning faqat adabiyot va san’atigina emas, kundalik yemishi ham har xil bo‘ladi. Masalan, Afrikada Bambuk degan daraxt o‘sadi. Afrika va Janubiy Amerikada kokos yong‘og‘i va kaktus o‘sadi. Bu mamlakatlar axolisi ana shu ne’matlarni jon-dillari bilan iste’mol qilishadi. Bu daraxtlarni ildiz-pildizlari bilan ko‘chirib olib kelib, o‘zimizda eking, xalq ularning mevasini tili tamshanib iste’mol qilarmikan? Yo‘q. Iste’mol qilmaydi. Bizning bobolarimiz ular o‘rniga qovun ekishgan. Bizning ajdodlarimiz va o‘zimiz ham shirinligidan odamning tilini kesadigan shu qovunlarni iste’mol qilib balog‘at yoshiga yetganmiz. Mening nazarimda Abdulla Qodiriy va Cho‘lponning asarlari ana shu qovunlarni eslatadi…»

Dunyoni, milliy madaniyatlar, san’at va adabiyotlarni «G‘arb» va «Sharq» deb keskin ajratish, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yishlardan qachon qutilar ekanmiz!? Milliy qadriyatlar, an’analar qanchalik rang-barang bo‘lmasin, dunyo bitta-ku, jamiki elatlar, butun bashariyat bitta Odam Ato bilan Momo Havoning zurriyodi-ku! Dunyoning biron chekkasida, biron millat madaniy hayotida paydo bo‘lgan noyob badiiy ixtiro, xayrli tajriba boshqa o‘lkalarga, milliy adabiyotlarga ko‘chib o‘tishi, u yerda ildiz otib, o‘nib-o‘sib, yangidan hayot boshlab nash’u namo topaverishi tabiiy bir hol. Yozuvchi aytmoqchi, Abdulla Qodiriy, Cho‘lponning shirinligidan tilni kesadigan qovunlarimizni eslatadigan asarlari tarkibida g‘arb mevalarining ta’mi – elementlari to‘lib-toshib yotibdi-ku! Hozirgi globallashuv, axborot ummonida, zamonaviy kommunikatsiyalar asrida bu jarayon g‘oyat tezlashmoqda. Odamzod shunga chuqur ehtiyoj sezmoqda. Odamlarning, xususan, yosh avlodning yashash, fikrlash tarziga, ma’naviy ehtiyojiga bir nazar tashlang — har qadamda siz yangilikka – modernga tashnalikni ko‘rasiz. Milliy adabiyotimizda modern yo‘nalishning qaror topib borayotganligi hayotiy ehtiyoj, zarurat taqozosidir…

Modernizm o‘zbek muhitiga yot G‘arb hodisasi degan gaplarni bugun, ya’ni plyuralizm adabiy hayotning tabiiy hodisasiga aylangan, xilma-xil adabiy oqimlarning amal qilishi tabiiy bir hol bo‘lib qolgan, qolaversa, eng muhimi, noan’anaviy yangicha yo‘llar allaqachon bu zamonda nash’u namo topgan, milliy hodisa tusini olgan, uning muayyan yutuqlari adabiyotshunoslik tomonidan e’tirof etilgan, ular o‘z kitobxonlarini topgan, topayotgan kunlarda eshitish g‘alati tuyularkan.

Ulug‘bek HAMDAM: — Modern asarlar o‘z kitobxonini topayotgan, uni qadrlovchilar soni ko‘payib borayotgan bir paytda tamomila o‘zga bir nuqtai nazar bilan chiqayotgan, bu hodisani bizga hamon yot hodisa deb qarayotgan olimlarimiz ham bor. Bu o‘rinda men prof. Bahodir Sarimsoqovning keskin chiqishini nazarda tutayotirman.

Umarali NORMATOV: — Adabiyotshunos B. Sarimsoqov modernizm, aniqrog‘i, absurd va ekzistensializm adabiyotini tanqid qilishda hatto Sho‘ro davrining eng jangari munaqidlarini ham yo‘lda qoldirib ketdi. XX asr o‘zbek adabiyotining qator namunalarida absurd va ekzistensializm ko‘rinishlari mavjudligi xususidagi qarashlarga javoban yozilgan «Absurd ma’nisizlikdir» (O‘zAS, 2002, 28 iyun) maqolasida olim jahon adabiyotidagi bu oqimlar sha’niga keskin tanqidiy gaplar aytadi. Uningcha, «Umuman olganda, badiiy-estetik hodisalardagi absurd tushunchasi ijobiy hodisa emas», «absurd o‘z oti bilan ma’nisizlik», «absurd asar jamiyatda ana shu asarga umuman estetik talab bo‘lmagan paytda, ijodkorda esa «ehtiyoj farzandi» (A. Oripov) tug‘ilmaganda yoziladi. Aniqrog‘i, absurd asar ijtimoiy-estetik jihatdan arziydigan g‘oya tashimaydi», «absurd asar ma’naviy-axloqiy konsepsiyasiz, muayyan g‘oya tashimaydigan, hayotga loqayd va ma’nisiz munosabatni ifodalaydi. Bu uning belgilovchi mezoni. Absurd tuyg‘u – ma’nisizlik tuyg‘usi. Absurd insonning o‘zi yashayotgan jamiyatga, muhitga, o‘z-o‘ziga, hattoki yaratuvchiga begonalik tuyg‘usi», «absurd barcha zamon va makonlarda ma’nisizlik bo‘lib qolaveradi», u badiiyat dunyosidagi inqiroz, «botqoq»dan iborat… Olim absurd adabiyotini shu tariqa qayta-qayta qoralar ekan, ekzistensializmni esa qisqa va lo‘nda qilib «subutsizlik» deb ataydi va bu bahoda sobit ekanligini ta’kidlab, «men ekzistensializmga nisbatan «subutsiz» sifatlovchisini to‘la anglagan holda ishlatdim va bu masalada bahslashishga hamisha tayyorman», deb yozadi.

Tabiiyki, har qanday adabiy-badiiy oqimda bo‘lgani kabi absurd va ekzistensializm adabiyotida ham ijtimoiy-estetik jihatdan arziydigan g‘oya tashimaydigan, badiiy nochor asarlar bor. Biroq bu hol absurd va ekzistensializmning XX asr jahon taraqqiyparvar adabiyotidagi munosib o‘rnini, bu oqimga mansub shaxs va uning ruhiyatini butunlay yangi tomonlardan badiiy kashf etib bergan nodir asarlar ahamiyatini inkor etish uchun aslo izn bermaydi. O‘ta murakkab, ziddiyatli bu falsafani, adabiy-badiiy hodisani anglash, o‘rganish yo‘lidagi bizdagi dastlabki xayrli qadamlarni qo‘llab-quvvatlash o‘rniga bu harakatni yomonotliq qilish, meningcha, insof va odobdan emas.

B. Sarimsoqovning absurd va ekzistensializmga bergan bahosi o‘ta munozarali. San’at hodisasi sifatida absurd tushunchasi bu so‘zning lug‘aviy ma’nosidan o‘zgacharoqdir. Absurd B. Sarimsoqov da’vo qilganidek, aslo ma’nisizlik emas, balki, aksincha, teran ma’noga ega. Absurd adabiyot, san’atda adashgan, aldangan, behuda, samarasiz mehnat-faoliyatga, ma’nisiz qismatga mubtalo etilgan shaxsning fojiasini ochib berish, kutilmagan tomonlardan o‘ziga xos tarzda badiiy tahlil etishdan iborat.

Ulug‘bek HAMDAM: — Darhaqiqat, g‘alati hol, paradoks. Fojia, tushkunlik, o‘lim kabi tushunchalar hayotda ijobiy ma’noga ega emas. Biroq bu mavzularda yaratilgan badiiy durdona asarlarni sevib o‘qiymiz, ular necha asrlardan buyon odamlarni hayajonga solib keladi.

Umarali NORMATOV: — Balli! Absurd bobida ham ayni shunday. Absurd bu – ko‘hna dunyo, hayot, yashashning ma’nosi haqidagi o‘ziga xos mushohadalar majmuasidir. Absurd asar odat tusiga kirgan hayotiy hodisa, jarayonlarni yangicha idrok etishga, bahsga undashi bilan qimmatlidir. Absurd asar aslo befarqlik, loqayd munosabat emas, balki fikrdagi, qalbdagi tug‘yon-isyon mahsulidir. Absurd ijod sohibi va nazariyachisi Kamyuning «Absurd bu – o‘z cheki-chegarasini anglaydigan aql-idrok», «Men fikrdan nimani talab qilsam, absurd ijoddan ham ayni shuni – isyon, erkinlik va rang-baranglikni kutaman» degan so‘zlarini unutmaylik!

Nahotki XX asr absurd adabiyotining yuzlab nodir namunalari, jumladan,, ona tilimizga allaqachon tarjima qilingan, kitob bo‘lib chiqqan, bugungi kunda maktab o‘quv dasturiga kiritilgan «Begona», «Vabo» asarlari jamiyatda ana shu asarlarga umuman estetik talab bo‘lmagan paytda, ijodkorda esa «ehtiyoj farzandi» tug‘ilmaganda yozilgan bo‘lsa?! B. Sarimsoqov da’vo qilganidek, absurd adabiyot «muayyan g‘oya tashimaydigan adabiyot» ekan, nega bu adabiyotning ulkan namoyandasi va nazariyachisi A. Kamyu o‘z davrida «Ovropa vijdoni», «aqllar hukmdori» degan nom oldi? Olim «ma’nisizlik»da, «loqaydlik»da ayblagan oqimga mansub adib insoniyat oldiga bugungi kun muammolarini butun keskinligi bilan qo‘yuvchi adabiy asarlarining ahamiyati uchun nufuzli xalqaro «Nobel» mukofoti bilan taqdirlangan edi-ku!

Ulug‘bek HAMDAM: — Fikringizga qo‘shilaman. Biroq Bahodir akaning o‘zbek adabiyotida absurd asar yaratilgan emas, buning uchun bizda zamin-muhitning o‘zi yo‘q, degan gaplari har qancha munozarali bo‘lmasin, baribir muayyan asosga egadek tuyuladi. Ayniqsa, bu gap sobiq sho‘ro davri o‘zbek adabiyotiga tadbiqan olinganda yana-da ishonarli jaranglaydi. Chunonchi, Abdulla Qahhorning siz aytgan asarlarining absurd adabiyot namunalari deya to‘la aminlik bilan aytish biroz bahstalab. Chunki u asarlarda absurd ruhni, kayfiyatni «tug‘ib beradigan» voqelikning ayrim parchalari chindan ham tasvirlangan, lekin nazarimda asarning chinakam absurd adabiyot namunasiga ko‘tarilishi uchun unda aks etgan absurd voqelik asar muallifi tomonidan to‘la idrok etilgan, anglangan bo‘lishi shart. Sho‘ro davrida ijod qilgan shoir va adiblarimizning hech birini, fikrimcha, tom ma’noda absurd ijodkor deya olmaymiz…

Umarali NORMATOV: — Bu fikr ham munozarali. Hatto absurd asarning ahamiyatini har jihatdan himoya qilib chiqqan Jabbor Eshonqulov «Voqelik va xayolot» sarlavhali mazmundor maqolasida (O‘z AS, 2002 yil, 12 iyul) «absurd asar absurd ijodni talab qiladi», «absurd ijod yo‘q joyda absurd asar ham bo‘lmaydi» deydi. To‘g‘ri gap. Biroq bunday qarash biroz aniqlik kiritishga muhtoj. Absurd adabiyot nazariyachilarining fikricha, absurd ijodga mansub bo‘lmagan adiblar bisotida ham absurd g‘oyasi, tuyg‘usi, absurd qahramon qarashi, absurd muammosi qo‘yilaverishi mumkin. Masalan, F. Kafka absurd ijodkor emas, lekin bu buyuk adib asarlarida absurd problemasi butun keskinligi bilan yoritilgan. Bugina emas, jahon adabiyotidagi Gogol, Dostoyevskiy singari daho realist yozuvchilar ijodida ham ayni shu holni kuzatish mumkin. Shuningdek,, absurd doirasi ham nihoyatda keng. Sizif haqidagi rivoyatda namoyon bo‘lgani kabi keng qamrovli azal va abadga daxldor ma’nolarni tashuvchi asarlar bilan barobar, oddiy kundalik real voqea-hodisalar qalamga olingan asarlarda ham bu tuyg‘u, g‘oya namoyon bo‘laverishi mumkin. biz har-xil maqomga solib, tortishib, chalkashtirib yurgan absurd tushunchasi mohiyatini Kamyu Sizif haqidagi qadimgi mif misolida sodda va lo‘nda qilib ochib bergan. O‘sha asotirga ko‘ra bu foniy dunyoning hoyu havaslariga mukkasidan berilib ketgan Sizif og‘ir jazoga – poyoni yo‘q samarasiz mashaqqatli mehnatga mahkum etiladi: u ulkan xarsang toshni tog‘ cho‘qqisiga ne-ne azoblar bilan dumalatib chiqadi, endi yetdim deganida bu tosh orqaga – pastga dumalaydi. Sizif bunday samarasiz mashg‘ulotni uzluksiz davom ettiradi. Kamyu Sizifni absurd qahramon deb ataydi. Sizifning mangu besamar mehnati, fojeiy qismatini eslatadigan hodisalarni bu foniy dunyoda hamma zamonlarda, har qadamda uchratish mumkin. Adib umr bo‘yi mehnat qilayotgan hozirgi ishchilarning qismati absurd bobida Sizifnikidan kam emasligini ta’kidlaydi.

Ana shu qarashlarga tayanadigan bo‘lsak, XX asr o‘zbek adabiyotida, xususan, Cho‘lpon, Qahhor ijodida, 80-yillar oxiri va 90-yillarda paydo bo‘lgan o‘nlab she’r, doston, hikoya, romanlarda absurd tuyg‘usi, g‘oyasi, absurd qahramonni eslatadigan talay personajlar mavjudligi sirayam ajablanarli emas. Abdulla Qahhorning o‘tmishdan olib yozgan hikoyalari, «Sarob» va «O‘tmishdan ertaklar» asarlari bu jihatdan yangi o‘zbek adabiyotida noyob hodisAbdulla Qahhor ijodida absurd talqinning mavjudligi xususida so‘z ochish B. Sarimsoqov da’vo qilganidek, uni realizmga zid «ma’nisiz adabiyot» botqog‘iga tashlash emas! Qahhor asarlarida absurd xususiyatlarining mavjudligini e’tirof etish aslo bu ulug‘ adibning realizmdan chetlatish degani emas! Kamina qalamiga mansub «O‘tmishdan ertaklar» va absurd» maqolasida Qahhor asarlaridagi absurd alomatlari realizm an’analari zaminida shakllangan, mustabid mafkura sinfiylik tushunchalari g‘uborlaridan xoli bo‘lmagan betakror adabiy hodisa ekani aytilgan. Shuningdek,, «Lolazor», «Otamdan qolgan dalalar», «Tushda kechgan umrlar», «Olabo‘ji» kabi realistik romanlardagi bir qator personajlar qismatida absurd muammosining qo‘yilishi zamonaviy jahon adabiyotidagi mavjud tajribalarga aynan mosdir.

Nihoyat, absurd asarlarda shaxsning jamiyatdan qochishi, begonalashuvi, yolg‘izlik muammosi talqini xususidagi e’tirozlarga ham qo‘shilish qiyin. Bu muammo faqat absurd adabiyotigagina tegishli emas, Odam ato zamonidan tortib hamma davrlar adabiyotida qandaydir ko‘rinishlarda mavjud bo‘lgan. Jumladan,, o‘zbek mumtoz adabiyotimizda, Navoiy, Bobur, Mashrab she’riyatida bu tuyg‘u, g‘oya zo‘r ehtiros bilan yoritilgan. Absurd adabiyot esa bu muammoni butun keskinligi bilan o‘rtaga qo‘ygan. Bizda ham shunday. Qolaversa, deyarli barcha mintaqalarda bo‘lgani kabi Sharqda ham keng tarqalgan bu foniy dunyoning «besh kunlik», «omonat», «bevafo» ekani haqidagi qarashlar, bu qarashlarning, xususan, Yassaviy, Boqirg‘oniy, Mashrab, So‘fi Olloyor kabi shoirlar ijodidagi talqini hozirgi milliy adabiyotimizdagi absurdning muayyan falsafiy zaminidir. Shunisi xarakterliki, absurd adabiyoti umidsizlikni yo‘yadigan, tarkidunyochilikni targ‘ib etadigan adabiyot emas. Kamyuning fikricha, inson farzandi absurddan cho‘chimasligi, undan xalos bo‘lishga intilmasligi darkor, chunki buning aslo iloji yo‘q, absurd dunyosi butun insoniyat hayotini qamrab olgan. Inson shunday harakat qilishi va yashashi kerakki, u o‘zini bu absurd dunyoda baxtli his qilsin.

Absurd adabiyotining eng yorqin namunalari bag‘rida ayni shu g‘oya nurlanib turadi.

E’tirof etish kerak, absurd, ekzistensializm, umuman modernizm muammolarini, xususan, ularning milliy adabiyotimizdagi ko‘rinishlarini o‘rganish, talqin etishda hali tajriba kamligi uchun qator qiyinchilik va chalkashliklar uchramoqda. Ularni ro‘kach qilib bu jiddiy muammodan yuz o‘girishga qaratilgan da’vatlar, cho‘chitishlarni tushunish qiyin. Bunaqa da’vat, cho‘chitishlar zamon ruhiga zid! Absurd tasvir san’at va adabiyotdagi o‘nlab, balki yuzlab talqinlarning biri. Uni xushlamaslik, unga qo‘shilmaslik, u bilan bahslashish mumkin, biroq uni butunlay rad etish ziyoli, olim odamning ishi emas!

Kishini quvontiradigan holat shundaki, so‘nggi yillar adabiyotshunosligida XX asr o‘zbek adabiyotini o‘rganish, talqin etishda aqidaparastlar mezonlaridan qochib yangicha yo‘llar qidirish mayli kuchayib bormoqda. Bu yo‘llardagi dastlabki izlanishlar, yangicha kuzatish, tahlil va talqinlar, umuman XX asr o‘zbek adabiyoti, uning jahon zamonaviy adabiyotida tutgan o‘rni xususidagi tasavvurlarimizni xiyla boyitmoqda. Ayniqsa, milliy adabiyotimiz nodir namunalarining jahon zamonaviy adabiyoti, jumladan,, modernizm durdonalari bilan qiyosiy tahlil va talqinlari kutilmagan xulosalar chiqarish uchun izn va asos bermoqda.

Shu paytga qadar «Qutlug‘ qon» romani M. Gorkiy ijodi, xususan, «Ona» romani an’analari ta’sirida dunyoga kelgani aytilardi. S. Sodiq «Yangi o‘zbek adabiyoti» qo‘llanmasida bu asarni J. Steynbekning Nobel mukofoti bilan taqdirlangan «G‘azab shodalari» romani bilan qiyos qilib, bu ikki asar asosiy pafosi va bosh qahramonlar – Yo‘lchi va Tom qismati talqinida talay mushtarakliklar mavjudligini ko‘rsatadi.

X. Do‘stmuhammad «Ozod iztirob quvonchlari» kitobida yapon adibi Akutagava Ryunoskening «Biseyning sadoqati» hikoyasi bilan Oybek lirikasi, «Rasyomon darvozasi» bilan G‘afur G‘ulomning «Mening o‘g‘rigina bolam» hikoyasida g‘aroyib ohangdoshlik jihatlarini topadi. Yosh tadqiqotchi Sh. To‘ychiyeva «Cho‘lpon va Kamyu» maqolasida «Kecha va kunduz» va «Begona» aarlaridagi sud jarayoni tasvirini qiyoslash orqali har ikkisida ekzistensializm, absurd tuyg‘usi va g‘oyasi talqinidagi o‘xshashliklarni aniqlashga urinadi. Suvon Meli Dostoyevskiyning «Telba» va G‘afur G‘ulomning «Shum bola» asarlarining qiyosiy tahliliga bag‘ishlangan ma’ruzasida bu ikki asardagi asoslanmagan ongning namoyon bo‘lishi xususida qiziqarli kuzatishlarni o‘rtaga tashlaydi. M. Sharafiddinova esa beriroq kelib, O‘. Hoshimovning «Ikki eshik orasi» romanining badiiy strukturasiga oid taqiqotida mazkur roman ifoda tarzi yo‘llari jihatidan Nabokov asarlari poetikasiga yaqin turishini aytadi…

Shaxsan men ham Abdulla Qahhorning «Sarob» romanidagi bosh personaj tasviri va talqini ko‘p jihatdan Kafkaning «Jarayon»iga yaqin turishi, bu romanda shuningdek,, «O‘tmishdan ertaklar»da ekzistensializm, absurdizm xususiyatlari mavjudligini isbotlashga harakat qilganman.

Shunisi qiziqki, «Telba» romanini mustasno etganda qiyos qilingan asarlarning barchasi deyarli bir davrda, mualliflari bir-biridan mutlaqo bexabar holda yaratilgan. G‘aroyib hol: bir asrda jahonning turli nuqtalarida, turli xil sharoit va milliy zaminda, turli tillarda dunyoga kelgan san’at namunalarida bu xil mushtarak jihatlarning mavjudligi sababi, ildizi qayerda? Ko‘lamli, teran tadqiqotlarga arziydigan mavzu! Ehtimol, hozircha bu boradagi mavjud kuzatish, mulohazalar ayrim hamkasblarimizga g‘ayritabiiy tuyulishi mumkin, lekin shu xil fikrlashga, bahsga undaydigan ilmiy faraz, versiyalarning o‘rtaga tashlanayotganligining o‘zi quvonchli hol! Taraqqiy etgan mamlakatlarda ilmiy faraz, yangicha g‘oyalarning qadr-qimmati fundamental tadqiqotlarnikidan kam emasligini unutmaylik.

Ulug‘bek HAMDAM: — Domla, shu o‘rinda suhbatimiz avvalida tilga olingan muammoga qaytib, o‘zbek modern she’riyatining milliy asosi-zamini xususida batafsilroq gaplashsak.

Umarali NORMATOV: — E’tibor bersangiz, yetmish yillik tayyorgarlikdan so‘ng bizda modernizm endi adabiy oqim tusini ola boshladi. Avvalo o‘sha yetmish yillik tajriba bu oqimning birinchi asos-zaminidir. Adabiyot va san’atning uzoq davom etgan hukmron mafkuraviy siyosiy tazyiq iskanjasidan xalos bo‘lishi, plyuralizmning qaror topishi bizda xilma-xil falsafiy ijodiy oqimlar, jumladan, modernizmning erkin rivoji uchun yo‘l ochib berdi. Tabiiyki, bugungi o‘zbek modern adabiyotida, G‘arb, qolaversa, jahon zamonaviy adabiyoti, san’atidagi talay falsafiy-ijodiy oqimlar, ayniqsa, ekzistensializm falsafasi, adabiyoti tajribalari ta’sirini ko‘rish mumkin.

Ayni paytda bizda modern adabiyotning oqim tusini olish jarayoni milliy o‘zlikni anglash, milliy-diniy qadriyatlarni tiklash, jumladan, tasavvuf falsafasi, adabiyotiga qiziqish g‘oyat kuchaygan bir davrga to‘g‘ri keldi. Ayniqsa, zamonaviy G‘arb falsafasi, jumladan, ekzistensializm bilan Sharqdagi qadimiy tasavvuf ta’limoti orasidagi mushtarakliklar modernist ijodkorlarda o‘zgacha qiziqish uyg‘otdi, ularni dadil ijodiy izlanishlarga ilhomlantirdi. Ajdodlarimizning qadim o‘gitlari, o‘y-mushohadalari, navolari bilan zamonaviy tafakkur-mushohada, bugungi kunning g‘oyat serjilo, ko‘ppardali sadolari o‘ziga xos bir tarzda o‘yg‘unlasha boshladi. Modern adabiyotimizning yangi bosqichi boshida turgan, hozirgi zamon, uning o‘tkir muammolari xususida bahs yurituvchi ikki yetuk asar – Xurshid Do‘stmuhammadning «Jajman» hikoyasi va Abduvali Qutbiddinning «Izohsiz lug‘at» dostonidagi milliy ruhni o‘zida yorqin ifodalagan, milliy qadriyatlarimizning o‘ziga xos timsoli deyishga loyiq nuroniy, donishmand qariyalar obrazi ham buni tasdiqlab turibdi. Yoki Faxriyor saylanmasining «Ayolg‘u» nomi bilan atalishi ham tasodifiy emas. «Ayolg‘u» so‘zi qadim cholg‘u asbobining nomi; lug‘atlarda qayd etilishicha, sof turkiy o‘lan, ashula, yalla, kuy, ohang, ta’sirli qo‘shiq, degani. Avvalo «Ayolg‘u» nomi bilan atalgan dostonni, qolaversa, shu nom bilan chiqqan saylanmadagi boshqa doston va she’rlarni o‘qisangiz, «sof modern» ko‘rinishidagi deyarli barcha asarlar qa’ridan aks sado berib turgan qadim ayolg‘u navolarini tuyib-eshitib turasiz. Bunaqasini boshqa biron xalq adabiyotidan topolmaysiz. Qisqasi, eng yaxshi, yetuk asarlar ustidagi kuzatish, tahlillar asosida dadil aytish mumkinki, o‘zbek modernizmi boshqalarga taqlid mahsuli emas, u o‘ziga xos yo‘ldan boryapti, u milliy adabiy hodisadir.

Ulug‘bek HAMDAM: — Noan’anaviy she’riyat bizda osonlik bilan o‘ziga yo‘l topayotgani yo‘q. Ehtimol, noan’anaviy hodisalarning, yangi, hali «yurilmagan» yo‘llarning ilk taqdiri hamisha ham shunday bo‘lar. So‘ngra esa ko‘nikish, qabul qilish va hatto mehr qo‘yish degan bosqichlar kelar. Axir, 70-yillar avlodining noan’anaviy she’rlarining ayrimlarida bir qadar sun’iylik sezilib qolishi barobarida kunimiz yoshlarining modern izlanishlarida tabiiylikni kuzatish mumkin-ku! Va shu holning o‘ziyoq «yangi yo‘l»ning tobora «yoyila boshlagani»dan dalolat emasmi? Shoirlik da’vosi bor talabalarimdan biri aytib qoldi: «Men an’anaviy she’riyatdan, uning an’anaviy va hatto bir qadar jo‘n ifoda tarzidan hayajonga tushmay qo‘yganman. Qaytaga, masalan, «Ko‘zlarimda ikkita shovqin» deganga o‘xshash misralarni o‘qib qolgudek bo‘lsam, borlig‘im titrab, she’r ruhiga g‘arq bo‘laman. Bilasizmi, men o‘sha ikkita shovqinning nima ekanligini biladigandekman, ular mening botinimda yashayotgandek bo‘laveradi».

Yoshlar izlanishlarida ajdodlarning qadim navosi — ohangdorlik, musiqiylik, qochirimlarga boy she’riyatdan uzoqlashish mavjud. Ammo, qizig‘i shundaki, bu ish atay qilinmayotir. Aksincha, yoshlar yozmoqchi bo‘lgan she’rlar negadir o‘zga ohanglarda – 70–yillar avlodi o‘z vaqtida o‘zbek she’rxonlariga singdirtirolmay qiynalishgan pardalarda, hatto yana-da balandroq pardalarda yangrayotgandek. Albatta, ularning aksarida ijtimoiy dardning sayozligi, hatto tasvirlanayotgan o‘ta intim kechinmaning ham bachkanaligi bor gap. Ayniqsa, barmoqda ham bemalol ifoda qilish mumkin bo‘lgan kechinmalarni ortiq darajada «modernlashtirish»ga urinish mavjud. Qofiya va vazndan voz kechib, fikr va tug‘yoningni sal «chalkashtirib», murakkabroq qilib yozsang bas, «modern she’r» tayyor, deganga o‘xshash noto‘g‘ri tushuncha borligini goho sezib qolgandek ham bo‘lasan. Biroq, baribir, ular she’riyatini diqqat bilan kuzatar ekanmiz, amin bo‘lamizki, o‘zbek she’riyati badiiy tafakkur tadrijida yangi sahifa ochilib kelayotganining guvohi bo‘lamiz. Chunki biz istaymizmi-yo‘qmi, ular dunyoni boshqacha ko‘rayaptilar. Aslida san’atdagi barcha yangiliklar aynan shundan boshlanadi. Bu yaxshi, ammo natijaga hali bor. Hali yoshlar she’riyati tugallanmagan, harakatdagi jarayon. Binobarin,, ularning she’riyatimizdagi jiddiy o‘rni haqida gapirishga ancha fursat bor. «Hali oldindadir go‘zal kunlarim, Hali lab tegmagan qadaxlar oldda» degani kabi Abdulla Orif, ularning she’riyatimizda ro‘yobga chiqarishi lozim bo‘lgan ishlari haqiqatan ham oldinda. Chunki haqiqiy modern she’r tili – poetik tili hali hech bir shoirda to‘laligacha shakllanib ulgurgan emas. Biz ko‘pincha u yoki bu modern shoirning u yoki bu she’ridan bir parchani olib, uni o‘zimizcha sharhlaymiz. Nazarimda, biz shu o‘rinda she’rdagi ma’niga ko‘proq asir bo‘lamiz, ajab emaski, ushbu suhbatimizda ham shu ruh yetakchilik qilayotgan bo‘lsa… Chunki biz shunga ko‘nikkanmiz. She’rdagi ma’nini qo‘l bilan tutish she’rning san’at asari sifatidagi go‘zalligini tutishdan chandon yengildir. Bizda modern she’r hali san’at asari sifatida o‘zining qiyomiga yetgani yo‘q. Biz hozirgacha o‘z nazarimizdagi modern she’rda faqat shakl farqliligini, ifoda o‘zgachaligini ko‘rayapmiz, xolos. An’anaviy she’riyatimiz 60-70-yillarda Rauf Parfi, Abdulla Oripov, Shavkat Rahmon kabi shoirlar ijodi misolida o‘zining yuksak cho‘qqisiga chiqqandi. Lekin modern she’rimiz hali hatto Oybek yetib borgan manzillarga qadar ham kela bilgani yo‘q. Takror aytaman, bu o‘rinda men she’rga fikr aytish vositasi deb emas, balki san’at asari, go‘zallik ilohasi sifatida qarayapman.

Umarali NORMATOV: — Yoshlar she’riyati tugallanmagan, harakatdagi jarayon, binobarin,, ularning adabiyotdagi o‘rni haqida gapirishga ancha fursat bor, deysiz. Bu, bir jihatdan, to‘g‘ri. Ayni paytda ular haqida gapirish, bahslashish uchun bugun ham yetarli asos, ham katta ehtiyoj bor. 70-80 – yillarning muayyan sintezi va 90-yillar yangicha she’riyatimizning debochasi sanalmish Abduvali Qutbiddinning «Izohsiz lug‘at» dostoni, Faxriyorning «Ayolg‘u», Bahrom Ro‘zimuhammadning «Kunduz sarhadlari» kitoblari, bu shoirlarning o‘nlab safdosh va izdoshlari ijodisiz, ayniqsa,«Muchal yili», «Yoziq»dek dostonlarsiz keyingi o‘n yillik o‘zbek milliy she’riyatini aslo tasavvur qilish mumkin emas.

Ulug‘bek HAMDAM: — Albatta, shubhasiz. Biroq men andak boshqa jarayon haqida fikr yuritayotgan edim. Bahs yuritayotganimiz modern she’r o‘z bo‘yi-bastini asosan, 70-yillardan bu yonda ko‘rsatayotgan va kunimizga kelib uning ishqibozlari, haqiqiy jonkuyarlari ko‘payib borayotgan ekan, demak, u tobora pishib-shakllanmoqda. Bas, shunday ekan, bu she’riyatning «oltin davri»ga ajab emaski, endi kirib kelayotirmiz. Tarixdan misollar: asr boshlaridan ibtido olgan barmoq vaznidagi o‘zbek she’riyati eng go‘zal namunalarining ko‘pchilik qismi 60-70 — yillar she’riyatiga to‘g‘ri kelganligini o‘ylab ko‘rsak, ayon bo‘ladiki, qariyb yarim asrlik vaqt bejiz ketmabdi. Bu yillar mobaynida o‘zbek she’riyati badiiyat bobida, san’at bobida izlanibdi, pishibdi. Yoki yana boshqa bir misol: Navoiy ham yo‘q yerdan bino bo‘lgan emas, balki ungacha ham Lutfiy, Atoiy kabi o‘nlab shoirlar turkiyda ash’or bitib, tilning, nazm tilining, tashbeh va ramz tilining shakllanishiga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Agar bu borada ham Navoiy birinchi bo‘lganda, ehtimol uning ko‘p fursati va emagi salaflar amalga oshirgan «qora ishlar»ga sarf bo‘lib, badiiy durdonalarining soni va sifatiga putur yetgan bo‘larmidi… (Shu ma’noda o‘zbek modern she’riyati hatto shu bugungi holida ham ko‘pso‘zlilikdan, olifta va bachkana tuyg‘ularu «burama» fikrlar yaltiroqliligidan, tafakkurning hissiz o‘yinlaridan xoli emasligidan ko‘z yummaslik lozim. Ammo ishonamanki, u o‘z rivojlanish yo‘lida bunday qusurlardan forig‘ bo‘lib, yuksak badiiy tiniqlikka erishadi. Necha yuz yillardan beri yashab kelayotgan va bugun ham muhib qalblarga o‘z titrog‘ini solayotgan yapon xokku va tankalarining siri-asrori haqida bir mulohaza yuritsak, men aytayotgan fikrning ma’nisi yanada oydinlashadi.) Shundan ham ko‘rinib turibdiki, dunyoda biron shaxs va uning biron bir ishi o‘z — o‘zidan paydo bo‘lib qolmaydi, aksincha, hamisha tarixdan, salaflardan (hatto u salaflarga sira «o‘xshamasa» ham) o‘rganiladi. Xuddi shunday bugun biz yangicha, modern she’r, deb atayotganimiz ham hali shakllanish bosqichida, bas, uning ham mevalari larzon-larzon pishgan, hosildor fasliga nasib qilsa, endi kirib kelamiz. Ayni chog‘da ta’kidlab aytish joizki, turli xil ko‘rinishdagi modern yoki modern realistik she’rning yaxshi-yaxshi namunalarini o‘sha Asqad Muxtorning «99 miniatyura»sidan, o‘sha Rauf Parfining «Sabr daraxti»ga kirgan «uchlik»laridan, 70-yillar avlodi shoirlarining unumli tajribalaridan tortib to shu kunda faol ijod qilayotgan Bahrom Ro‘zimuhammad, Abduvali Qudbiddin, Faxriyor kabi shoirlar ijodlaridan topish mumkin. Shermurod Subhon, Olima Nabizoda, Go‘zal Begim, Dilrabo Mingboyeva, Oydin kabi o‘nlab yosh ijodkorlarning o‘z ilk mashqlarini aynan modern ohanglarda e’lon qilayotganliklari ham modern she’r haqidagi asosiy bahs-munozaralar hali oldinda ekanidan dalolat beradi…

Domla, meni boshqa bir narsa o‘ylantiradi: men ko‘pincha an’anaviy she’r bilan modern she’r o‘rtasidagi chegarani topolmay qiynalaman. Darhaqiqat, ularning chegarasini kim qo‘yib bera oladi? Ular o‘rtasidagi farq faqat an’anaviy she’rning qat’iy ritm va qofiyaga asoslanganiyu modern she’rning bulardan «ozod» ekanligi bilan o‘lchanishi haqidagi «haqiqat» allaqachon o‘z qimmatini yo‘qotmadimi? Bunday tasnifda mohiyat emas, shakl birlamchi bo‘lib qolmaganmi? Umuman, an’anaviy va modern she’rni ajratib turuvchi chegara tobora buzilib bormayaptimi?

Mening kimligimni
Bilmaydi hech kim.
Men bir g‘alatiman,
Men alohida.
Ko‘zimning yoshini
Keladi ichgim,
Tilimni chaynagim
Kelar gohida. (Muhammad Yusuf)

Mana shu she’rni kim qaysi «izm»ga qo‘shgan bo‘lardi? Darhaqiqat, u modernistikmi yo an’anaviy? Suratiga (aytgandek, she’rning o‘zi ham «Surat» deb nomlanadi) qaraydigan bo‘lsak, u an’anaviydir. Biroq she’rning faqat shakligina uning kategoriyasini belgilab bera olarmikan? Bu o‘rinda shoirning she’rda aks etgan dunyoqarashi va kayfiyati ham biron rol o‘ynamasmikan? Axir lirik qahramonning qandayligi sizni o‘ziga jalb qilmayaptimi? Axir u o‘zining «sirli va g‘alatiligi»dan so‘z ochayapti-ku!.. Bu shunchaki olifta so‘z yoxud o‘ziga e’tibor qaratish emas. Isboti – lirik qahramonning haqiqatan-da notabiiy holati – «Ko‘zimning yoshini keladi ichgim, Tilimni chaynagim kelar gohida». Bunday murakkab, ziddiyatli ruhiy-dramatik holat she’r yakunida yanayam shiddatli tus oladi: «Kiyiklar qonini keladi ichgim, Chayonni chaynagim kelar gohida». She’r shaklan an’anaviy barmoq vaznining risolalardagi qoidalariga muvofiq jaranglaydi. Biroq lirik qahramonning yuqorida aytganimiz holati an’anadagi ruhiy holatlar doirasidan tashqariga chiqib ketadi. Chunki an’anaviy she’riy etika qahramonni kiyikning qonini ichishga yo‘latmas, ayni paytda uni chayondan «ehtiyot» qilgan bo‘lardi. Aksincha bo‘lishni faqat badiiy tafakkurning navbatdagi bosqichigina amalga oshirishi mumkin edi. Ko‘rinadiki, yangi she’riyat nafasi allaqachon o‘zbek she’riyatiga kirib kelgan va u hatto eng an’anaviy shoirlarimiz ijodida ham kishi bilmas bir tarzda yashab kelayotir. Yoki shu o‘rinda quyidagi mulohazamiz o‘rinlimikan? – Modernistik tafakkur tarzining tobora kengroq va chuqurroq «yoyila borayotgani»ni e’tiborga olgan va shu bilan birga, uning an’anaviy san’atimiz fitratini qaysidir ma’noda o‘zgartirayotganini nazarda tutgan holda ushbu jarayonning XX asr o‘zbek adabiyotidagi «bo‘y-basti»ga qarab turib, umumiy bir nom bilan – modernistik realizm deb atasak haqiqatga yaqin kelgan bo‘lamizmi? Chunki tan olishimiz kerakki, XX asr mobaynidagi bizdagi modern yangilanishlarning asosiy ulushi sof modernistik yo‘nalish zimmasiga emas, balki aynan yuqoridagi tarzda an’anaviylik va modernistik intilishlarning sintezi gardaniga tushib keldi. Albatta, keyingi 10-15 yil ichida hayotimizda ro‘y bergan o‘zgarishlar badiiy tafakkur tarzimizda ham olamshumul yangiliklar yasay bildi. Demak, bundan buyog‘iga modernistik realizm «shoxlab» ketishi, oqibatta modernizmning turli xil oqimlariga xos ohanglar paydo bo‘lishi tabiiy ko‘rinadi menga…

Umarali NORMATOV: — She’riyat, umuman adabiyot dunyosi qiziq. Aks holni kuzatish ham mumkin. Eng zamonaviy, «sof modern» she’r bag‘rida an’anaviy ruh kishi bilmas bir tarzda yashayverishi ham mumkin. Faxriyorning «Ayolg‘u» dostonidagi mana bu satrlarga quloq tuting-a:

oylar cho‘kar falakdan jimir jimir jimirlab
tog‘lar cho‘kar falakka g‘imir g‘imir g‘imirlab
toshlar qilar kalaka qiqir qiqir qiqirlab
mening esa bo‘g‘zimda
uluv bordir bir ulim
hey tulugim hey tulum
hey tulugim hey tulum

Keyingi satrlarda xalqona taronalar ruhi sho‘x, o‘ynoqi va ayni paytda o‘kinch-armonlarga to‘la siniq, ajib bir ma’yus tuyg‘ular sadosi yana-da yorqinroq yangraydi:

ko‘ktangrining bog‘ida gullar unar noparmon
endi men bu gullarni izlab qaydan toparman
singan umidlarimning darvozasin yoparman
gulni izlab boradir
uluvlarim ul ulum
hey tulugim hey tulum
hey tulugim hey tulum

Biroq o‘sha an’anaviy, xalqona ruh-ohang bilan yo‘g‘rilgan satrlar bag‘rida qad rostlab turgan lirik qahramon shoirning nigohi, tabiat manzaralarini ko‘rish, kuzatish, idrok etish tarzi tamomila yangicha, o‘ziga xos. Manzaralar harakati, aniqrog‘i, sassiz harakatlar shoir ko‘nglida g‘aroyib aks sadolar beradi, bo‘g‘zida bir ulum uluvga aylanadi, bu g‘aroyib uluv sadosi qulog‘ingiz ostida eshitilib turgandek bo‘ladi: bir qarasangiz aniq-tiniq, bir qarasangiz mahvum, sir-sehrlarga, qandaydir imo-ishoralarga to‘la asov ruhiy kechinmalar bizni muvozanatdan chiqarib, g‘alati holatga soladi. She’riy satrlardagi asov ruh hech qanaqa qoliplarga sig‘maydi, an’anaviy she’riy tizim talablarini, yozuv-imlo qoidalarini tan olmaydi, tinish belgilariga hojat qomaydi. Maboda satrlar mavjud qolip-qoidalarga solungudek bo‘lsa, aminmanki, ruhiy-hissiy tarovatini yo‘qotadi. Bu modern she’riyatning muhim belgilaridir.

Ulug‘bek HAMDAM: — Mening nazarimda, yangi, modern she’r bu, avvalo, badiiy tafakkurdagi yangilanishdir. Aslo qofiyadan, ritmdan ongli ravishda voz kechish emas. Albatta, ana o‘sha yangilangan badiiy tafakkur mahsuliga yangi libos – yangi shakl kiydirish agar shoirga muyassar bo‘lsa, nur ustiga nur. Bo‘lmasa, bu shoirning aybi yo kamchiligi hisoblanmasligi lozim. Yangi shakl, ifoda zo‘r berish bilan emas, balki dunyoqarashdagi, olamni idrok etishdagi yangorish bilan, badiiy tafakkur tarzimizdagi, didimizdagi yangilanish bilan, demakki, ijtimoiy – tarixiy, ma’naviy – psixologik zamindagi ulkan siljishlar bilan dunyo yuzini ko‘radi.

Shavkat Rahmon she’riyatini olaylik. U an’ana zaminida yaratilgan yangi, original she’riyatdir. Bu she’riyatning an’anaga yaqinlik darajasi ancha yuksak bo‘lganidan bir qarashda ko‘p ham original she’riyat bo‘lib tuyulmaydi. Biroq adabiyot ilmi, badiiyat qonuniyatlari nuqtai nazaridan hijjalab o‘rganilganda, Shavkat Rahmon she’riyatining o‘ziga xosligi ochila boradi va u masalan, salaflar she’riyatidan qaysi bir jihatlariga ko‘ra ajralib turishining guvohi bo‘lamiz. Yoxud modernistik she’riyatimizning yirik vakillaridan biri Bahrom Ro‘zimuhammad va yoxud Faxriyor she’riyati biz ko‘nikkan an’anaviy lirikamizga nisbatan g‘oyat original ko‘rinmasin, ular ham o‘z an’anasiga ega. Boshqacha aytsak, bugun tobora kengroq yoyilayotgan modernistik she’riyatning dunyo adabiyotida, jumladan,, o‘zbek adabiyotida o‘z o‘rni bor, u «havodan oziqlanayotgan gul» emas. Turkiy xalqlarimiz adabiyotini, qo‘lyozmalarni varaqlab ko‘rganimizda ham shu holga duch kelamiz: ajdodlarimiz aruzdan avval, hatto barmoqdan ham avval sochmalar shaklidagi erkin vaznlardan foydalanishgan ekan. Bunga birgina misol – Turkiyada chop etilgan «Chingizxonning maxfiy tarixi» nomli tarixiy asarga kiritilgan turkularni olib ko‘ring… Qolaversa, vaqt aylanishi bilan she’rning yangilanishi ham qonuniyat, axir. Yangi davr, yangi nasl kayfiyati… degandek. Tushunchalar, qadriyatlarning turlanishi bor… Shu ma’noda she’riyatda yangilik yaratgan shoir o‘z davrining jon tomiriga qalb qulog‘ini tutib turgan va unga to‘g‘ri tashhis qo‘ya bilgan ijodkordir, bor-yo‘g‘i — shu. Hodisani shishirib, unga ilohiy liboslar kiydirishga, shoirni salkam payg‘ambar atashga hojat yo‘q. Shu bilan birga uni kamsitishlik, «ha, endi bir shoir-da…» deya, ijodkorga mensimay munosabatda bo‘lishlik ham kam deganda madaniyatsizlikdir. Birgina fakt — haqiqiy shoirlik ko‘pchilik dardiga malham qo‘yishga urinish ekanligining o‘ziyoq ijodkorlikning qanday sharafli qismat ekanligidan shohidlik beradi..

Umarali NORMATOV: — Siz juda muhim bir masalani o‘rtaga qo‘yayotirsiz: haqiqatan ham she’riyatda yangilik yaratgan shoir o‘z davrining jon tomiriga qalb qulog‘ini tutib turgan va unga to‘g‘ri tashhis qo‘ya bilgan ijodkordir. Bizda modern she’riyatni mahvum, zamondan, zamona muammolaridan ajralib qolgan, shunchaki asov kayfiyat, tuyg‘ularning asov ifodasi, anchayin bir eksperiment, so‘z o‘yinlari, shaklbozlik, deb qarash udumga aylangan. Sirtdan qaraganda shunday. Shunday deyishga asos beradigan modern she’rlar ham yo‘q emas. Ammo chin modern iste’dod egalari bisotida noyob iste’dod mahsuli bo‘lgan modern asarlar mohiyati, ruhiga teranroq kirib borganingiz sari o‘zgacha holni ko‘rasiz: ulardagi zamon ruhi, dardi ba’zi oshkora, sof ijtimoiy yo‘nalishdagi she’rlardan ko‘ra kuchliroq va teranroqdir. «Izohsiz lug‘at» yoki Faxriyor dostonlarini bir eslab ko‘ring-a… Ularni yaxlit holda XX asr odamining, aniqrog‘i, asr oxiriga kelib o‘zligini anglay boshlagan, ma’nisiz o‘tgan hayot yo‘lini shafqatsizlarcha tanqid elagidan o‘tkazayotgan adashgan avlodning arzi holi, afsus nadomatlaridir. U faqat kechagi kuniga emas, hozirgi holatiga ham mardona tanqidiy nazar tashlay oladi:

Aro yo‘l.
Vaqti
o‘tmayotgan odam iztiroblarin,
ikkilanishlarin suvga tashlaydi
tush kabi…

Yo‘l bilmagan odam,
adashgan odam
erkin bo‘lolmas
kishanlardan xalos bo‘lib ham…

Endi mana bu hayqiriq-alamli, dil o‘rtar nidolarga quloq tuting-a:

Mohiyatni yemirib borar
so‘zlarning bu qadar beqadrligi.
Kecha dunyolarni yaratgan so‘z
bugun bozorlarda o‘tmaydi.
Kecha solih amallarga boshlagan kalom
bugun adashtirar fikrsizlik o‘rmonlarida.
Kecha suydirgan so‘z
bugun kuydirar.
Kecha mag‘zi butun bo‘lgan aqida
bugun o‘lib ketgan toshbaqaning
kosasiday bo‘m-bo‘sh yotibdi.
Kechagi alqashlar
bugungi qarg‘ish.
Kechagi umidlar
bugungi armon,
armon – qadrsizlangan umid.

Nihoyat, shoirning falsafiy umumlashmalari ham mardona, o‘ta shafqatsiz:

Aslida hidoyat –
nabiylarning adashishlari.
Sening adashishing nimadir
valilarning adashishlari oldida?
Sen qayon borursan muridi bo‘lib
o‘zi yo‘lni topolmay,
dunyoning bor gunohlarini
bo‘yniga olgan
piri murshidlarning ortidan?
Qaysi yo‘lga kirsang xatodir,
kirmaslik — kufr.
Tarix – xatolarning,
gunohlarning
solnomasidir.

Shoir xato va adashishlarga to‘la bu murakkab ko‘hna dunyo nag‘malarini kuzatar, ular haqida alamli o‘y-mushohadalarga tolar ekan, nihoyat bir she’rida shunday zalvorli, rumiyona savolni o‘rtaga tashlaydi:

Kimni olib ketdi bu fano,
Senimi, sendagi meni yo?
Menmi, senmi, aytchi, kim qani,
qaysimizda adashdi dunyo?

Bu zalvorli savolning javobi ham jumboqlar bilan limmo-lim:

Topmoq uchun izlamasliging,
Izlash uchun topmog‘ing darkor.
Bu tuyg‘ular naqadar chigil,
Har chigili bir sirtmoq arqon.

Men o‘zimni senda suyarman,
Goho topib, goho topmayin.
Seni topganimdan kuyarman,
Kuyadirman topmagan sayin.

Qiziq hol, «Ayolg‘u» kitobini sinchiklab varaqlasangiz, «sof modern» bitiklardan sekin-asta, bosqichma-bosqich an’anaviylik tomon og‘ishni kuzatasiz. «Izlam» sarlavhali «Rumiyona» deya izohlangan she’rda bu jarayon go‘yo o‘z intihosiga yetgandek tuyuladi… Asov tuyg‘ular endi tartibga – muayyan tizimga tusha boshlaydi, tinish belgilar o‘z joyini topadi. Biroq ruh-ichki mohiyat, dunyoni yangicha ko‘rish, butun murakkabligi, chigalliklari bilan idrok etishga bo‘lgan mayl-ishtiyoq o‘zgarishsiz qolaveradi. Muhimi shu!

Ulug‘bek HAMDAM: Abduvali Qutbiddinning «Izohsiz lug‘at» deb nomlangan dostoni ham siz aytgandek, dunyoni boshqacha, o‘ziga xos tarzda badiiy idrok etishning mevasidir. Dunyoda azal-azaldan ikki buyuk Kuch bor, dunyo azal-azaldan shu Kuchlarning orasida taqsimlab olingan. Birining ismi – Oq, ikkinchisining esa – Qora. Ismlarning boshqacha talaffuzi ham mavjud: Ezgulik va Yovuzlik, Ma’rifat va Johillik, Malaklik va Shaytonlik, Ozodlik va Tutqunlik, Ruh va Jism (Nafs)… Shoirning pirovard maqsadi go‘zallik yaratish bo‘lsa-da, o‘rni kelganda baribir, Ezgulik va Ma’rifat, Halollik va Shafqatlilik… yonida, ular bilan bir safda turib kurashadi. Chunki uning yaratilishi shunday. Shoir dunyoda oq rangning ko‘p bo‘lishi, g‘olib bo‘lishining tarafdori. Agar qora rangning hissasi ko‘payib, atrofni Yovuzlik, Jaholat, Tutqunlik, Nafs kabi balolar qoplay borsa, shoirning bag‘ri ulkan jang maydoniga aylanadi. Shaxsan uning «mushugini birov «pisht» demasa-da», hassos qalbi dunyo muvozanatiga putur yetganidan nihoyasiz iztiroblarga tushadi… Nazarimda doston ayni shu zaminda dunyoga kelgan. Asar boshdan oyoq o‘sha ikki azim Kuchning ziddiyatidan bahs qilsa-da, konkret davrning konkret, real voqea-hodisalari izlarini ham aniq-ravshan ko‘rib turasiz:

O, Darig‘!
Qo‘qonda tasirlar xiyonat miltig‘i,
Tiflisda zirh, kaltak, belkurak
Insondan o‘zini qo‘yadi ustun.
Sariq ofat kelar yoprilib,
Egatlar qappayar tirik vahmday,
Etagiga solar bolalarni
Oxirsiz mung,
Oxirsiz mung.

Biroq bularning barchasi zamirida o‘sha ikki azim Kuchning mangu ziddiyati va buning oqibatida hassos qalbga tushgan taskinsiz iztiroblar yotadi. A. Qutbiddinning tasavvufga «yaqinligi», ya’ni uning ota-bobolaridan o‘tib kelayotgan, qarindosh-urug‘ muhitidagi tasavvufiy iqlim ham dostonda sezilib turadi. Bu ta’sir lirik qahramonning nafaqat 13-bobdagi Bahovaddin Balogardonga yordam ilinjida qilgan murojaatida, balki umuman asarning bor bo‘y-bastiga singdirilgan dunyoqarash mazmunida yashirin.

Dostonning «Izohsiz lug‘at» deb nomlanishining siri ham ehtimol yuqorida aytganimiz – dunyoning azaliy holi – Oq va qora kuchlarning mangu ziddiyati va bu kurashda odamzodning «Oq» rang tomonida turishi, tura olishi zarurligi, shartligiga ishora borligida, deb o‘yladim. Ma’lumki, lug‘at kishilik turmushida nimaning (so‘zning) nima (ma’no bildirishini)ekanligini ajratib berishga yordam beruvchi bir ko‘rsatma kitob. Izohli lug‘at masalaga yana-da oydinlik kiritadi, so‘z ma’nisini «chaynab og‘zimizga solib qo‘yadi». Endi «Izohsiz lug‘at» degani nimasi?.. Bu — bor-yo‘g‘i so‘z o‘yinidan yo oliftagarchilikdan iborat mayl emasmi? — deganga o‘xshash fikr ham keladi kallaga. Biroq dostonning asosida turgan o‘sha ikki azim Kuchlar qismatini eslasak, nomlanish mantiq va mazmun kasb eta boshlaydi: izohsiz lug‘at, ya’ni izohga hojat yo‘q! Dunyo dunyo bo‘libdiki, dostonda tilga olingan Kuchlar va ularning omonsiz jangi bor. Dunyo deb atalgan kitob shu ikki so‘zdan iborat: Oq va qora! Biroq ularga izoh berilmagan, izohni har bir kishining o‘zi yozadi, kimning qismatiga oqni ta’riflash, kimnikiga qoraning sharhini bitish tushadi. Shunga qaramay, shoir baribir o‘z tanlovini izhor qilib ketmoqda:

Barmog‘im qaboqqa qo‘ydim, o‘rtandi,
Emrandim, nigohim tindi, aylandi.
Bildim, a’zoyi badanim hayot shirasidan.
Hamshiram – turna,
Qondoshim – jayron,
Jigarim – arg‘uvon.
Xonu turobdanman, inim – qumursqa, og‘am – ot,
Bildim – odamiyzodman,
Odamiyzod…

So‘nggi «Bildim – odamiyzodman, Odamiyzod» degan misra shoirning o‘sha mangu kurashda qaysi tomonda ekanini bildiradi… Chunki odamiyzod bo‘lish oson emas, buning uchun kishi «Qora»ning lazzat-farog‘atidan voz kechib, «Oq»ning zahmatlariga bardosh berishi shart!..

Umarali NORMATOV: — Abduvalining bu asarini nazarimda 90-yillarda yaratilgan ko‘plab yaxshi-yaxshi modernistik ruhdagi dostonlarning o‘ziga xos debochasi, deyish mumkin.

Ulug‘bek HAMDAM: — Umarali aka, umuman o‘zbek she’riyatidagi tub modern burilishlar qayerdan va qanday boshlandi? – degan savol meni o‘ylatadi. Albatta, o‘zbek she’riyatida yuz bergan chin ma’nodagi yangilanishni ancha ilgaridan, XX asr tongotaridan, xususan, Cho‘lpondan deya olmoqlik ham haqiqatga zid emas. Hatto XIX asr ikkinchi yarmi va ayniqsa, kunbotarida mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida ro‘y bergan o‘zgarishlar natijasida shaklan an’anaviy, ya’ni aruziy, mazmunan esa noan’naviy ijtimoiy lirikaning paydo bo‘lganligi ham fakt, bor narsa. O‘sha Muqimiyu Furqat, Ibratu Ajziy, Avaz O‘taru Maxmur, Turdi va hokazo o‘nlab shoirlarimiz ilk bor g‘azalda ijtimoiy mavzularni kuylamadimi? Va bu shoirning badiiy tafakkur tarzidagi tubdan o‘zgarish kechayotganidan dalolat emasmidi?.. Biroq baribir, butun intilishlarning natijasi, hosilasi bu – Cho‘lpon bo‘ldi. (Rus she’riyatida Pushkin shunday «hosila»dir. Jukovskiy va Derjavin, Delvig va Baratinskiy, Yazikov kabi o‘nlab o‘sha davrning ko‘zga ko‘ringan shoirlari intilgan cho‘qqi faqat Pushkin tomonidan zabt etilgandi.) Albatta, Fitrat bor edi, Hamza va Elbek bor edi, biroq XX asrning tom ma’nodagi yangi she’riyatining o‘ta muvaffaqiyali ibtidosi, baribir, Cho‘lpon nomi bilan bog‘liq ekanini tan olishdan o‘zga chora yo‘q. Chamasi, 10 yillar burun bir suhbatda taniqli adabiyoshunos olim Ibrohim Haqqulov Cho‘lponni yangi o‘zbek she’riyatida tutgan o‘rni to‘g‘risida gapiraturib, agar XX asr o‘zbek poeziyasini bir azim daraxtga mengzasak, Cho‘lpon, shubhasiz, uning o‘zagidir, degan fikrni bildirgan edi. Chunki, XX asr o‘zbek she’riyatiga neki xususiyat aloqador ekan, deyarli barchasini Cho‘lpondan topish mumkin. Hatto bugun qaysidir ma’noda rusum bo‘layotgan modernistik ohanglar – dunyoni boshqacha, butunlay kutilmagan tomondan idrok etish ham bor unda. Oybekday dilbar shoir «ko‘ngil lirika»sini, Hamid Olimjondek xalqona ohang ustasi she’rlarini, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi kabi hassos shoirlarimizga xos tuyg‘u nozikligini, hatto Abduvali Qutbiddindek o‘zbek she’riyatida o‘ziga xos ovoz sohibi poeziyasini yodga tushiradigan she’rlarni Cho‘lpon she’riyatidan o‘qish mumkin. Cho‘lponning «Lekin shu’lalar Singib boralar Oqshom to‘r solar» (Ko‘klam yomg‘iri), «Na uchun yaproq Choyshab yoymaydir… (Ko‘klamdan xabar), «Qor parchalari To‘kilgan sadaf, Yonar yiltillab Oy kechalari»(Bu yerning qishi) kabi serramz oltin misralari Oybekning «Kunduz», «Tong», «Dengizda oqshom», «Qishki oqshom», «Erta bahor» kabi o‘nlab simvolizmning go‘zal namunalari hisoblanmish she’rlari bilan ruhiy «qarindosh»dir.

Cho‘lponning 20-yillarda yozilgan «Sochilgan sochingdek sochildi siring» deya «S» tovushiga urg‘u berib va bu urg‘u orqali ham ma’noni kuchaytirishga, ham she’r maydoni ichra tovush o‘yini yasashga erishgan misrasi keyinroq, 57-yilda Erkin Vohidov tomonidan yaratilgan «qaro qoshing, qalam qoshing» deb boshlanuvchi ajoyib she’rning XX asr o‘zbek poeziyasidagi dastlabki muvaffaqiyatli namunasidek tuyuladi. Yoxud

Bulutlar turgan joylarida qotib qoladirlar,
Gulduraklar dam chiqarmasdan nafas oladirlar.
Chaqmoq toshini bag‘riga berkitadir,
Nay kamalak o‘qlarini ataylab chikkitadir…

Va yoki

Bulut – kampir elagini ko‘tarib
Suprasini yoymoq uchun boradi,

kabi misralari Abduvali Qudbiddin tashbehlarini va umuman, bu shoirning dunyoni badiiy idrok etishidagi ayrim xususiyatlarini (chunonchi, olamni kutilmagan, noan’anaviy tashbehlar orqali idrok qilishini) yodga tushiradi. Qolaversa, Cho‘lpon she’riyatida yana shunday ohanglar borki, ular keyingi avlod shoirlari tomonidan haligacha maromiga yetkazilib kuylanmagan, desak mubolag‘a bo‘lmas. Nazarimda, shunday ohanglarning yuksak maqomdagi kuychisi uchun ham o‘zbek she’riyati «qahkashoni»dan munosib o‘rin bor.

Yiroqlashdim, uzoqlashdim bir necha kun sendan,
hol so‘rab ko‘r mendan:
Nega muncha og‘ir keldi bu yiroqlik menga –
Anglatayin senga…

Ushbu she’rning «boshqachaligi» uning o‘ziga xos ohangida mujassam. She’rning mazmuni yordan bir muddat yiroq tushgan oshiqning iztiroblaridan iborat. Bor-yo‘g‘i — shu. Biroq iztirob kutilmagan, avvalgilarga o‘xshamagan nola bilan ifoda qilinganidan beixtiyor yodimizda qoladi. Ha-ha, she’riyatning qudrati aynan shu yerda – kutilmaganlikda, ohori to‘kilmagan, tesha tegmagan usullarda, hali hech kim yig‘lab ko‘rmagan nolalarda, hali yashalmagan tuyg‘ular titrog‘ida… Yuqoridagi bandda qofiya, ichki qofiya har qancha siyqallangan (sendan-mendan, menga-senga) bo‘lsa-da, u kechinma tabiiyligi zamirida pardozlanib ketadi va natijada shoiru o‘quvchi o‘rtasida samimiy munosabat quriladi. She’r bitta she’r, biroq u ikkita alohida-alohida ohang bilan jaranglamoqda. Ya’ni bir she’rning ichida ikki xil musiqa, ikki xil yondoshuv – ikkita ovoz yashiringandek: «Yiroqlashdim, uzoqlashdim, bir necha kun sendan» — bu birinchi ovoz. «Hol so‘rab ko‘r mendan» – ikkinchi ovoz. Har bir ovoz o‘z ohangiga ega. Birinchi ovoz nima voqea yuz berganini hikoya qilib bermoqda, misraning ko‘pdan-ko‘p bo‘g‘inlardan (14 ta) iborat ekanligi ham hikoyaboblik uchun atay tanlangan. Ikkinchi ovoz esa yorga bevosita murojaat. Biroq har ikki ovoz ham oshiqniki. Faqat dard — hijron azobi zo‘r kelganda yurakdan otilib chiqayotgan oh-nola bo‘laklarga bo‘linib ketmoqda. Yoki «Tabiatga» deb nomlangan she’rdan o‘qib ko‘ring:

Kel malak, kel, kel pari, kel, kel o‘pay bir erkalab,
Kel quyosh chiqquncha o‘ptir… kel o‘pay bir ertalab.

Bu she’rning ham yo‘q deganda yarim kuchi, yarim harorati uning ohangida, ohangining o‘ziga xos o‘ynoqiligida. Shu ma’noda aytish kerakki, she’riyatimizdagi bugungi modernistik intilishlarda ko‘pincha ohang mensilmayotganining guvohi bo‘lmayapmizmi? Bu o‘rinda ohangni faqat bir xil miqdordagi ritmlar yig‘indisi yo qofiyadan iborat deb tushunmasligimiz lozim. Men tuyg‘u ohangini nazarda tutayapman. Har qanday yaxshi she’r ana shu ohangdan istisno emas. Ayniqsa, noan’anaviy, bugun biz modern deya e’tiborlarga havola etayotganimiz she’rda ichki, tuyg‘u ohangi bo‘lmas ekan, u hech nimaga arzimaydi…

Oybekning 20-yillarning oxiri va 30-yillarning avvalida yozgan simvolistik she’rlarini alohida urg‘ulab o‘tishni istar edim. Shoir «ko‘ngil she’rlari»ning aksari juda jozib tuyg‘u asosiga qurilganki, ularni ko‘nikilgan usullarda birdaniga va birvarakayiga tahlil qilib tashlash va bundan zavq olish g‘oyat mushkul. Bunday she’rlar ramzlarga qorishgan, ramzlarga aylangan tuyg‘u tilini nozik tushunishni taqozo etadi. Hatto bu ham kamlik qiladigandek: o‘quvchi o‘z muhitidan qabul qilib olgan va badiiy tafakkurida me’yorlashgan, qat’iylashgan ayrim dogma nuqtai nazarlar qafasini parchalab tashlab she’rni o‘qishga tutinmog‘i lozim. Shundagina balki omad kulib boqar: san’at asari o‘z bag‘rini ochar… Ehtimol, shundagina modernizmning san’at asarini Aristotel aytganidek, tabiatga taqlid va undan olingan nusxagina deb emas, balki tabiatga, voqelikka muqobil, u bilan baravar bellasha oladigan o‘zga bir muvoziy voqelik, deyishi ma’nisini tushunib borarmiz…

Umarali NORMATOV: — Darhaqiqat, modernistik yo‘l biz o‘ylaganchalik, tasavvur qilganchalik oson yo‘l emas. U — juda azim evrilishlar hosilasi. Bu yo‘lning yo‘lchisi – shoir ham, uning qismati ham o‘ziga xos sir-sinoatlarga boy.

Ulug‘bek HAMDAM: — Har lahzada yaltiroq shahardan voz kechib dala-tuz bag‘riga qaytish kayfiyatida yashamagan kishi she’r yozish qasdida qo‘liga qalam olmasin. Xuddi shunday, yuragiga Majnunni qamab qo‘ymagan erkak shoir, qalbining to‘rida Laylini asrab yurmagan ayol shoira ham she’r yozmasa, deging keladi. Zero, yuragida siri bo‘lmagan ijodkor qalamidan chiqqan «yozuvlar»ning sehriga shubha qilasan, kishi. «Xalqqa ash’or kerak sirli va ezgu» (Mirpo‘lat Mirzo tarjimasi) deb yozadi Osip Mandelshtam. Shoirlik, bu – takror va takror ana o‘sha sirga, ana o‘sha sehrga qaytish, demakdir. Tabiatga qaytish, tabiat mavzulariga murojaat ham shunday, aslida. Odatda ijtimoiyot shoir zimmasiga ham talay muammolarni, turli qonun-qoidalar zahmatiyu odob-axloq tashvishlarini yuklaydi. Biroq u jazavaga tusharkan (she’r yozarkan), ilk bor egar urilgan asov ot singari ko‘kka sapchiydi, gardanida g‘ashiga tegayotgan nimadandir qutulmoqchi bo‘ladi. Shoir aynan shu lahzalardagina shoirdir. Uning asl hayoti ham, foniy olamdagi quvonchi ham shu paytda kechadi… Ilhom onlarida shoir jismi va u bilan bog‘liq olamni unutadi, yodida qolgan borlig‘i esa ajib bir tuyg‘uga – musiqaga aylanadi. She’r mazkur ohangning, ya’ni siyratning nuqsonli surati, xolos. Uni o‘qish emas, go‘zal bir musiqa yanglig‘ eshitish, his qilish lozim va ushbu his orqali botinda qolib ketgan siyratga tushib bormoq mumkin bo‘ladi. Ha, shoir mana shu tarzda sirlar dunyosi sari intilib yashaydi, bu mashaqqatli yo‘lda goho omad unga kulib boqadi: u parvoz qiladi… Ehtimol, u uzoq ucholmas, qanotlari qayrilib sinar, ojizligini anglar, jismi botib turgan dag‘al voqelik botqog‘idan butunlay xalos bo‘lish vujud halokatisiz mumkin emasligini tushunar… Biroq she’riyat uchun muhimi bu emas, muhimi – qafasni yorib chiqqan qush (ruh) parvozining ilk shiddati, shu shiddatning hayotsevarligidir.

Qiziq, men she’rning botiniy ohangi – tuyg‘u mazmuni haqida gap boshlasam, hamisha mana shunaqa — boshi va so‘nggi yo‘q olamga kirib qolaman. Shunda men o‘zimni fikrni istagan joyda to‘xtatsam ham, istagancha davom ettirsam ham bo‘laveradigandek sezaman va o‘ylab qolaman: haqiqatan ham qaydadir bir ulkan olam mavjud va u tiriklikka oid neki bor, hammasini o‘zida mujassam etadi, chunki hammasining asosidir. Ehtimol, chin dunyo deganlari o‘sha bo‘lar, bilmadim… Lekin aynan shu olam kishini ezgulikka va go‘zallikka chorlaydi, imon haqida, e’tiqod to‘g‘risida o‘ylashga, ularsiz tiriklik yo‘q ekaniga ishontirishga undaydi. Go‘yo bu olamda inson hayotining mazmuni, o‘lmoq hikmati yashirindek. Biroq unga olib boradigan yo‘llar juda chalkash, juda murakkab… Haqiqiy san’at asari, chinakam badiiyat – mana o‘sha sanoqli mahol yo‘llardan biri. Ushbu olamga boshlovchi va unga eltuvchi, undan xabar beruvchi san’at qanchalar go‘zal, san’atkor qanchalar hassos!.. San’atning ilohiyligi haqidagi mulohazalar ehtimol shu yerda o‘rinlidir, bilmadim…

Yosino tog‘larida
Olcha gullari bilan
Uchayotir oq bo‘ron
Cho‘qqilarning ustida…
Ajratib ham bo‘lmaydi.

(Xurshid Davron tarjimasi)

Saygyo qalamiga mansub ushbu she’rda cho‘qqilarning ustida olcha gullari bilan qo‘shilishib uchayotgan oq bo‘ron – birini ikkinchisidan ajratib bo‘lmaydigan, go‘zallikka og‘iz solgan omuxtalikdan so‘z ochiladi. Bunda shoir o‘z munosabatini – qayg‘u yo shodligini yashirgan. Rassom kabi ish tutib, hayotning mangu harakati natijasida tabiatning muayyan kesishiklarida dunyoga kelguvchi oliy va ko‘pincha oniy nuqtalari – go‘zalligidan birini she’r deb atalmish shakl yordamida xotiraga mixlamoqchi bo‘lgan.

Oybekning she’rlari ham shunday tansiq tuyg‘ularni qo‘zg‘aydi… Kishi o‘zining asl qiyofasi bilan yuzma-yuz kelganda hamisha hayajonga tushadi, titraydi. San’atkorning eng go‘zal asarlari ham ana shu titroqning anchagina ko‘rimsiz shakli – suvda yuzib yurgan to‘lin oy singari akslardir, topilganning yo‘qolib ketishi to‘g‘risidagi qo‘rquvdan tug‘ilgan qaytariqlardir, asl suvratdan ko‘chirilgan nusxalardir… Oqshomda dengizga, unga oltin sochlarini tashlab qo‘ygan quyoshga tikilib o‘tirarkan, shoir qo‘qisdan o‘z botinida yashirinib yotgan zotning nigohlariga duch keladi va titraydi. Uchrashuv uni shunday jazavaga soladiki, oqibatda shoir bundan xotira qoldirmoq istaydi va qo‘liga qalam oladi:

Suvlarda sekin o‘ynar
Oltin qayiqcha
Quyosh alangalari.

Suv betiga urilib to‘lqin harakati yordamida tovlanayotgan quyosh alangalarini aynan oltin qayiqchalardek qabul qilgan shoir shu lahzalarda bolaga aylanadi. Axir faqat bolagina suvga qog‘ozdan yasalgan qayiqchalarni shirin umid-la qo‘yib yuborarkan, ularga oltindan yasalgandek alohida, sir aralashgan mehr bilan, sodda samimiyat bilan yondoshadi. Bunday tuyg‘u bizning aksariyatimizda bor, barhayot. Shunga ko‘ra biz ham hech ikkilanmasdan, shubhalanmasdan suvlarda o‘ynayotgan quyosh alangalarini shoir bilan baravar oltin qayiqchalardek qabul qilamiz. Chunki oltin qayiqchalar haqidagi ertak bizning botinimizda hamisha nimaningdir, qandaydir muqaddas va ulug‘ nimaningdir ilinjida umr kechiradi…

Shuningdek,, Bahrom Ro‘zimuhammad, Abduvali Qutbiddin singari zamonaviy shoirlarimiz ijodlarida ham ana shu teranlikda tug‘ilgan she’rlarga duch kelganingda beixtiyor sevinib ketasan, kishi.

nafas sovqotadi
derazadan mo‘ralar gullar
junjikadi qushchalar
toyib yiqiladi xayolim
shirin tush kabi gir atrof
derazadan qaragan kabi
xayol oynasidan qarayman
tikilaman issiq oynadan
puflab tashlaydirman nafasni
g‘ijimlanib qolar kechagi tushim
sababsiz xursandchilik ruhimda
jim odimlagim kelmoqda juda
bir o‘zim yashagim keladi qishda
mittigina qor yog‘sa menga atalgan
sovqotadi nafas qushchaga o‘xshab
mamnuniyat ila termular bir gul
atrof sokinligi
sokinligimdan yuz bora ulkan
qanday sig‘di ekan bu faslga u

Bunday she’rlar shoirning ruhiyat bilan bir umrlik muloqotidan, ilohiy borliqqa bir umrlik talpinishidan so‘ng o‘simlik yanglig‘ o‘z-o‘zidan o‘sib chiqadigan ma’rifat mevasidir. Ha, u biz ko‘nikkan o‘qib-o‘rganish, aqliy ta’lim mahsuli bo‘lmay, dunyoni estetik idrok etish bilan bog‘liq GO‘ZALLIK MA’RIFATI ne’matidir… Qolaversa, umuman modernistik san’atni tushunish assotsiatsiya tilini tushunish bilan ancha mukammalashadi. Chunki bu san’at an’anaviy badiiy tafakkur mahsulidan farq qilib, izchil mantiqiylikka, uzluksiz tasavvurga asoslanmaydi. Modernizm real voqelikning ijodkor nuqtai nazaridagi in’ikosnigina, demak, voqelikning «ajratib-tanlab olingan» ma’lum bo‘laklarinigina badiiy asarda aks ettiradi. (Uning aytmoqchi bo‘lgani ana shu bo‘laklarning birgalikdagi hamkorligi zamirida yashiringan). Bu bo‘laklar o‘rtasidagi sabab-oqibat, mantiq-mazmun bog‘lanishlarini go‘yo «unutadi». Modernistik san’at o‘quvchisi esa ana shu «unutilgan»ni «eslab olishi, eslay olishi» shart. Yo‘qsa, «yopiqli qozon yopiqligicha» qolaveradi…

Umarali NORMATOV: — An’anaviy aruz, barmoqdagi she’riyatdan farqli o‘laroq modern she’rda uch unsur – original poetik fikr, tuyg‘u, manzara ohangi, ya’ni o‘sha uch unsurdan tug‘ilgan ohang hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Aruz va barmoqdagi she’riy ritmika – ohangni belgilaydigan hijo, turoq, bahr, qofiya kabi qat’iy talablar bu yerda o‘z ahamiyatini deyarli yo‘qotadi. Biroq haqiqiy modern she’r ohangdorlik bobida an’anaviy aruz yoki barmoqdan aslo qolishmaydi. Qaltis va qiyin joyi shundaki, bu yerda aruz yoki barmoqdagi kabi ohangni vujudga keltiradigan tayyor andoza – me’yorlar yo‘q hisob yoki bor bo‘lsa ham ilmiy kashf etilmagan. Bu ohangni faqat qalb ko‘zi orqali tuyish, his etish, undan zavqlanish mumkin, xolos. Modern she’r hatto an’anaviy shaklda yozilganda ham hijo, turoq, qofiyadan hosil bo‘ladigan ohang emas, ayni o‘sha original poetik fikr, tuyg‘u, manzara, ular harakatidan vujudga keladigan ohang o‘quvchi qalbida aks-sado beradi.

Faxriyorning «Kuz yomg‘iri» turkumidagi mana bu manzara ohangiga e’tibor bering:

Xazonlar ergashdi armon hayliga,
Kuz vido istadi ko‘ngil mayliga,
Yomg‘irlar yog‘adi hijron saylida,
Kuz yomg‘iri,
Hijron yomg‘iri.

Kuz, hazon fasli bilan bog‘li mungli — hazin kayfiyat, betinim yog‘ayotgan hijron yomg‘iri, uning dardli sadosi bilan qo‘shilgan g‘aroyib, o‘ta ma’yus, munis bir musiqiy ohangni vujudga keltiradi; kuzning ko‘ngil mayliga vido istashi, buning ustiga «hijron saylida» yomg‘irning savalashi she’rdagi ma’yus tuyg‘u musiqasini avj pardalarga ko‘taradi. She’rning keyingi bandidagi bir qarashda xalqona sho‘x, quvnoq tuyulgan misralar hissiy ohangi jihatidan butunlay o‘zgacha –yangicha:

Na ko‘z –tikarga, na umid – bog‘larga,
Na so‘z – aytarga, na dimog‘ — chog‘larga,
Na gul – sevarga, na ko‘ngil – dog‘larga,
Kuz yomg‘iri,
Hijron yomg‘iri.

Quvnoq satrlar bag‘ridan sizib chiqayotgan mungni sezib-tuyib turgan bo‘lishingiz kerak…
Shoirning qator she’rlarida keraksiz, ortiqcha, o‘rinsiz tuyulgan tinish belgilari – ayniqsa, tire, vergul bu yerda fikr, tuyg‘u izhori-ifodasi uchun zaruriy element, poetik vositaga aylanadi. Ehtimol, misralardagi gap tuzilishi qoidaga unchalik mos emasdir, biroq «qoidaga uncha mos bo‘lmagan» ana shu misralar lirik qahramon ko‘nglidagi asov tuyg‘ular, kechinmalar ifodasiga nihoyatda mos. Buni chinakam poetik ixtiro deyish mumkin. Shu kabi eng yaxshi asarlar bugungi modern she’riyatida poetik ohang masalasini tadqiq etish uchun yetarli asos bo‘la oladi, deb o‘ylayman.

Ulug‘bek HAMDAM: — Umarali aka, siz qanday o‘ylaysiz, she’riyatimizda yuz berayotgan bu o‘zgarishlarning tub sabablarini qayerlardan izlamoq o‘rinli bo‘larkan? Hamma gap aylanib borib inson va davr munosabatiga taqalmasmikan? Axir, odamzod o‘zini o‘tga-cho‘qqa ursa ham — urmasa ham, baribir, o‘zi yashab turgan jamiyat va zamonning bir parchasi ekanligini inkor etolmaydi. Shunday bo‘lgach, davr ta’siridan qochib qayga ham keta olardi. Ketganda nima bo‘lardi? Uni hech kim tushunmay qolmaydimi?.. Axir bizning ma’naviy holimiz o‘zimiz yashayotgan muhitdan qabul qilib olgan shartli belgilar darajasi bilan o‘lchanmaydimi! Madomiki shunday ekan, biz ana shu belgilarga ko‘ra gapirmog‘imiz shart emasmi? Yo‘qsa, begona yurtga kelib qolib, hech kim tushunmaydigan o‘z tilida nimalarnidir anglatishga behuda urinayotgan sho‘rlik sayyoh holiga tushmaymizmi? Belgilarga ko‘ra gapirish degani o‘zing yashayotgan davr tabiatini, tartib-intizomini tan olish deganimi? Uzoqqa bormaylik-da, 60 – yillarda o‘z she’rlari bilan sobiq Ittifoqda keng shuhrat qozongan Ye. Yevtushenkodan bir misol olaylik. U yozadi:

Bugungi qahramon –
u o‘zgardi.
Xuddi asr yanglig‘ murakkablashdi.
Hozir qahramon – faylasuf va ijodkor,
Aslo qilichbozlardan emas, balki payg‘ambarlardan.
O‘gitlarni anglash davri – bu,
Yuzaki romantikaning kuni esa bitdi.
(tarjima – bizniki- U.H.)

Bundan bir necha o‘n yillar burun yozilgan she’rda «yuzaki romantikaning kuni bitganligiyu o‘gitlarni anglash davri boshlanganidan, kunning qahramoni o‘zgarganidan» bahs qilinmoqda. Endi e’tibor bering, shu she’r mazmunini bugungi kunimizga tadbiq etsa bo‘lmaydimi? (Faqat bugungi qahramonning ismi o‘zgargan: u Yevtushenko aytganiday «faylasuf» yo «ijodkor» deb emas, balki «tadbirkor», «tujjor» va shuning kabi ismlar bilan atalmoqda). Axir shoir 30 yil naridan turib kunimizni yozgandek tuyulmayaptimi? Axir biz emasmi xomxayollar pallasidan yiroq tushib, real hayot sarhadiga qadam qo‘ygan va zamonga mos bo‘lishga, o‘zgarishga intilayotgan kishilar!.. Ko‘rinadiki, har davrning o‘ziga xos kayfiyati bo‘lib, u shu davrda yashayotgan kishilar ongi va qalbiga kirib boradi. Biz shuning ta’sirida yuramiz. Yevtushenko 30 yil oldin qahramonning o‘zgarganidan xabar bermoqda. Bugun u yana o‘zgardi. Demak, 30 yil oldin ro‘y bergan yangilanish o‘zining nihoyasiga yetdi va undan-da yangi boshqa davr boshlandi. Va biz endi yangilangan shu davrga ko‘ra hayotimizni moslashga, u bilan hamqadam yurishga intilamiz. Ushbu harakat esa dunyoni, o‘zimiz tegishli bo‘lgan jamiyatni qayta anglash, idrok etishimizni taqozo etganidan sekin-asta ma’naviy hayotimiz harakatga keladi. Shu vaqtgacha ma’lum ma’noda turg‘unlashib qolgan qadriyatlar ham o‘z o‘rnidan qo‘zg‘olib, tuslanishga yuz tutadi. Jamiyatdagi qadriyatlarning o‘zgarishi esa inson botinini harakatga keltiradi va qaysidir ma’noda dunyoni qayta baholash jarayoni kechadi. Natijada ilgari bizni quvontirgan, ko‘ngil va ongimizga zavqu shavq olib kirgan narsa va hodisalar endi judayam g‘arib ko‘rina boshlaydi. Ko‘ngil, Cho‘lpon aytganidek, yangilik qidirishga tushadi. Chunki zamon bilan hamnafaslikka ehtiyoj sezadi-da. Ha, inson o‘zi mansub bo‘lgan davr bilan yonma-yon yurmas, zamon nafasini o‘z hayotida his qilib yashamas ekan, u o‘zini baxtsiz sezaveradi. O‘tmishda yaratilgan har qanday buyuk asar o‘zining har qancha ulug‘ligi va fazilatiga qaramay, baribir, bugungi kunni to‘la ma’noda aks ettirolmaydi. U ma’naviy, lekin tarixiy qadriyat sirasiga kiradi. Shunga ko‘ra ham zamonning qaynoq nafasi ufurib turgan asarlarga, shu kunning asarlariga har doim ham alohida talab bo‘ladi. Cho‘lpon Navoiydek dahoni o‘qib ham ko‘ngil taskin topmaydi, deb yozganini “Navoiydan qoniqmaslik”, deb tushunmaslik kerak. Cho‘lpon dunyoga va odamzodga tegishli bo‘lgan asosiy qirralar Navoiyda go‘zal tarzda aytilganini judayam yaxshi biladi. Biroq qidirgani – shu “qirralar”ni o‘zi yashab turgan zamon nuqtai nazaridan turib yoritilgan asarlar edi. Ha, u zamon nafasiga ehtiyoj tuygan edi… Va bu ehtiyoj yangilangan badiiy tafakkurdan tug‘ilayotgandi. Ehtiyoj mavjud ekan, san’at, adabiyotda ham yangilanish bo‘laveradi.

Umarali NORMATOV: — O‘tgan asr boshlarida milliy adabiyotimizda tub o‘zgarish, badiiy islohotlarga ehtiyoj naqadar kuchli bo‘lganligi hammaga ayon. Adabiyotimiz baxtiga mana shu ehtiyojni chuqur his etgan Cho‘lpon, Qodiriy singari ulkan iste’dodlar maydonga chiqdi va milliy adabiyot rivojini yangi yo‘llarga solib yubordi. Qarangki, XXI asr boshlarida ham bugungi adabiyotimizda tub yangilanishga kuchli bir zarurat borligini ko‘rib, sezib turibmiz. Axir, shoir aytmoqchi, charxning avzoyi avvalgilarga o‘xshamas: mustaqil mamlakatning ozod odamini, globallashuv, axborot asri kishisini avvalgi adabiy mezonlar asosida yaratilgan asarlar aslo qanoatlantirmasligi kunday ravshan. Aslini olganda yangilanish, o‘zgarish jarayoni allaqachon boshlangan, suhbatimizda keltirilgan she’rlar bu yo‘lda muayyan ijobiy tajribalar mavjudligini tasdiqlab turibdi.

Ulug‘bek HAMDAM: — Umarali aka, sizningcha, o‘zbek she’rshunosligi, adabiy nuqtai nazari o‘zbek poeziyasidan qaysidir ma’noda orqada qolib ketmayaptimi? Bu hol ayniqsa, modern she’rni tushunishda va uni tahlilu tadqiq etishda sezilib qolayotganga o‘xshaydi. Va umuman, negadir har qanday yangilik Sharqda qiyinchilik bilan ko‘karadigandek. Jumladan,, o‘zbek she’riyatida sodir bo‘lgan yangorishlar ham, masalan, 70-yillarda unchalik xush qabul qilinmagan. Hozir undayin qarshilik va tazyiqlar bo‘lmasa-da, baribir, «modern shoirlar» negadir suyib o‘qilmaydi. Uzoqqa bormaylik-da, so‘nggi bir necha yil mobaynida nashr etilgan Bahrom Ro‘zimuhammadning «Kunduz sarhadlari» va Faxriyorning «Ayolg‘u» to‘plamlariga bo‘lgan adabiy munosabatni olaylik. Rosti, men shu ikki kitob chuqur tushunilib, ohori to‘kilmagan go‘zal tahlillar asosida yozilgan taqrizlarni, maqolalarni o‘qimadim. Ustoz Ozod Sharafiddinovning «Modernizm – jo‘n hodisa emas…» sarlavhali suhbati, professor Qozoqvoy Yo‘ldoshevning bir qancha radiosuhbatlari, munaqqid Ahmad Otaboyevning ahyon-ahyondagi «modernistik chiqishlari», shoir Bahrom Ro‘zimuhammadning «Ayolg‘u» haqida, shoir Shermurod Subhonning B. Ro‘zimuhammad she’rlari to‘g‘risida yozgan maqolalari va yana shu ruhdagi harakatlar hali yetarli emas. Qolaversa, har ikki maqola ham shoirlar she’riyati mohiyatini to‘la ochib berolgan, deyish mushkul. Va umuman, adabiyot ilmimizda yangilanayotgan badiiy tafakkur masalalarini teran va atroflicha tadqiq etgan salmoqli ishlar deyarli yaratilmayotganini kishini o‘ylantirib qo‘yadi. Ehtimol, adabiy tanqidga bo‘lgan bizdagi sovuqqon munosabatning hosilasidir bu. Axir tan olmog‘imiz kerakki, Sharqda badiiy asar yozish adabiyot ilmi bilan shug‘ullanishdan ko‘ra hamisha ham «balandroq» martaba hisoblanib kelgan. Bunday yondoshuv haligacha o‘z ta’sirini yo‘qotgan emas. Hatto «juda chuqur» tushunuvchi ziyolilarimiz ham ko‘pincha adabiy tanqidni mustaqil ijod o‘laroq tan olishdan ko‘ra biron bir asarning «soya»si sifatida qabul qilishga ko‘proq moyillik bildiradi. Aslida-chi? Aslida, haqiqiy adabiy tahliliy asar – chinakam ijod, ilm va badiiyat baravar ishtirok etadigan ulkan maydon. Axir, Belinskiyning «Adabiy orzular»ini Pushkin yo Lermontov she’rlaridan quyi qo‘yish mumkinmi? Meningcha, yo‘q! Chunki Belinskiyning adabiy-tanqidiy asarlari o‘zining pafosi nuqtai nazaridan Pushkin she’rlaridan aslo qolishmaydi. Dunyoni badiiy idrok etish darajasi jihatidan ham Belinskiy, masalan, Lermontov bilan bo‘ylasha oladi. Eduardas Mejelaytisning «Tungi kapalaklar», K. G. Yung, E. Fromm, O. Gassetlarning badiiy adabiyotga bag‘ishlab yozilgan asarlari to‘g‘risida ham shunday iliq munosabat bildirish mumkin. Albatta, o‘z zamonasiga ko‘ra bunday ilg‘or adabiy-tanqidiy asarlar yozish uchun ijodkor-olimga juda ko‘p narsa zarur: u tarix va jamiyatshunoslikni, sotsiologiya va psixologiyani, qo‘yingki, borliq ijtimoiy sohalarning bilimdoni bo‘lishi shart. Keyin eng muhimi boshlanadi: munaqqid kamida o‘zi tadqiq etayotgan shoir yo yozuvchi darajasida fikrlay va his qila bilishi, dunyoni shu pog‘onada badiiy idrok eta olishi darkor. Ha-ha, bulardan tashqari ham ijodkor-olimga yana ko‘p fazilatlar asqotadi… Ehtimol, shuning uchun bizda ular juda kam bo‘lgan va tobora yana-da nodirlashib bormoqda… Albatta, nimalardir qilinmoqda, onda-sonda bo‘lsa-da, kishining esida qoladigan adabiy-tanqidiy asarlar uchrab turibdi. Men 1998 yilda chop etilgan I. G‘afurovning «Dil erkinligi» nomli kitobini alohida sanab o‘tgan bo‘lardim. Qolaversa, sizning bir qator adabiyotshunos olimlar bilan so‘nggi yillar davomida «Jahon adabiyoti» jurnalida e’lon qilingan suhbatlaringiz, Bahrom Ro‘zimuhammad, Uzoq Jo‘raqulov singari yana bir necha ijodkorlarning vaqtli matbuotda onda-sonda bo‘lsa-da chiqib turgan maqolalari… Biroq o‘zgarayotgan badiiy tafakkurimiz mevasi bo‘lib dunyoga kelayotgan she’riyatni, uning tug‘ilish sabablari va qonuniyatlarini ko‘rsatib, tushuntirib bera oladigan asarlarga ehtiyoj baribir qondirilmay kelayotir. 1997 yilda yozilgan, 1988 yilda kengaytirilib, qayta ishlangan fransuz olimi Jan-Luis-Jubertning «She’r nedir?» deb nomlangan asari nazarimda, ana shu tashnalikni bir qadar qondiradigandek. (Men uni turkchada o‘qidim – U. H.) Kitob uchta bo‘limdan va ko‘plab boblardan iborat. Birgina boblarning nomlanishining o‘ziyoq kishi e’tiborini tortadi, sergak torttiradi, hali masala mohiyatini anglab yetmasingdan burunoq sen bilgan she’r haqida qandaydir yangi gap aytilishi mumkinligini seza boshlaysan. Mana ulardan bir nechtasi: «She’rning foydasizligi», «She’r va xotira», «She’r va sehr», «Nasrning yurishi, nazmning esa raqs tushishi», «Tilning mag‘lubiyati», «Ovoz she’ri», «She’rning ovozsizligi», «Mahvum she’r», «She’r va tush» va hokazo.

Umarali NORMATOV: — Milliy adabiyotimizdagi, xususan, she’riyatdagi noan’anaviy yo‘nalish, modern she’riyat tadqiqi ko‘ngildagidek emas, degan gapingizga qo‘shilaman. Biroq noumid shayton, deydilar, mana shu yo‘nalishdagi asarlarni teran his qiladigan, chuqur tahlil eta oladigan navqiron kenja adabiyotshunoslar avlodi yetishib kelayotganligi ko‘ngilga taskin beradi. Jahon adabiyoti tajribasidan ma’lum: yangi adabiy hodisa-maktab ertadir-kechdir, albatta o‘z tadqiqotchilarini yetishtiradi. Milliy universitetda o‘tkazilgan adabiy anjumanlarda, jumladan,, Shavkat Rahmon, Faxriyor, Iqbol Mirzo, Tursun Ali she’rlari muhokamasiga bag‘ishlangan anjumanlardagi chiqishlarni, o‘ta murakkab, noananaviy she’rlar xususida yoshlar topib aytgan mulohazalarni tinglab ko‘ngil yayraydi. 2001 yili o‘zbek filologiyasida Muhayyo Yo‘ldosheva degan qizimiz bugungi modern she’riyat haqida magistrlik dissertatsiyasini himoya qildi. Yosh tadqiqotchining eng yangi she’riyatimiz ruhiga mos noan’anaviy yo‘nalishdagi nozik kuzatish, ilmiy tahlillari himoya qatnashchilarini lol qoldirdi. Bu ish kitob holida chop etishga, uni nomzodlik dissertatsiyasi tarzida himoya etishga tavsiya etildi. Muhayyoxonga o‘xshagan yosh she’rshunoslar yakka-yolg‘iz emas. Ular matbuotda ham ko‘rina boshlashdi. Aminmanki, erta-indin ular katta maydonga, yuksak minbarga dadil chiqadilar. Ko‘rasiz, yaqin kelajakda modern she’riyat tadqiqi sizu biz kutgan manzillarni albatta zabt etajak.

Umuman olganda, modern she’riyat tilini uqish, anglash oson emas. Bu she’riyat dunyosini teran anglash uchun ayni shu dunyo ichida yashash, bu olamning odami bo‘lish lozim. Modern she’riyatning, umuman, modern adabiyot, san’atning hayot, jamiyat bilan aloqasi an’anaviy realistik adabiyot, san’atnikidan tubdan farq qiladi. Modern she’riyatda «odamlarning tili uchida turgan so‘zni aytish», odamlar-zamondoshlar kayfiyatini ifodalashga intilish yo‘q hisob. Modern adabiyot, she’riyat namunalarini o‘qiganda realistik musavvirlar yaratgan hayotni ayni o‘zidek gavdalantirgan suratlar ko‘rgazmasiga emas, avangard san’atkorlar suratlaridan iborat g‘aroyib, darhol tushunish, anglash mushkul bo‘lgan «ayqash-uyqash» manzaralar galareyasiga kirib qolgandek bo‘lasiz, o‘zgacha ranglar jilosiga duch kelasiz, avval eshitmagan navolarni tinglaysiz. Ular sizda kayfiyatlar uyg‘otadi, hayotga, narsa va hodisalarga o‘zgacha nigoh bilan qarashga undaydi… An’anaviy realistik asarlar ruhida tarbiyalangan o‘quvchi, realizm estetikasi, nazariyasi bilan qurollangan tanqidchi-adabiyotshunos buni oson hazm qila olmasligi tabiiy bir hol. Bu g‘aroyib, tushuniksiz olamga chuqur kirib borganingiz sari sekin-asta uning asiri, muxlisi bo‘lib qolganligingizni o‘zingiz ham sezmay qolasiz. Men oliy o‘quv yurtida talabalar bilan ishlash jarayonida bunga amin bo‘lganman. Umumta’lim maktablarida modern adabiyot, she’riyat, ayniqsa, san’at namunalari bilan deyarli tanishtirilmaydi. O‘quv dasturlarida mavjud yangicha yo‘nalishdagi ayrim she’rlar tabiatini tushuntirib bera oladigan adabiyot muallimlari nihoyatda kam. O‘zbek filologiyasi fakultetlari 1-kursida «Hozirgi adabiy jarayon» fani orqali talabalar modern adabiyot dunyosi bilan bevosita tanisha boshlaydilar, mana shu tanishuv jarayonida atigi 3-4 oy davomida ular tamomila boshqacha odam – modern she’riyatning «ashaddiy muxlisi» bo‘lib qoladilar… Ta’lim-tarbiyada ham gap ko‘p-da!..

Ulug‘bek HAMDAM: — Bugungi o‘zbek modern she’riyatida va umuman, o‘zbek adabiyotida «katta burilish» – ta’siri nafaqat san’at doirasida, balki jamiyat miqyosida kutiladigan voqealarning deyarli sodir bo‘lmayotgani yuqorida u yoki bu munosabat bilan aytilib o‘tgan sabablarga bog‘liq ekanidan tashqari yana ikki ulkan omilga ham aloqadorligini ta’kidlash lozimga o‘xshaydi. Birinchisi, tashqi omil – jamiyat hayotining keyingi 10-15 yil mobaynida ko‘pqatlamli, ko‘pqiyofali mazmun kasb etishi oqibatida muayyan ijtimoiy-iqtisodiy-ma’naviy toifaga mansub kishining o‘z qatlami darajasidagi ehtiyoj va qiziqishlarining shakllanganligi hamda adabiyot-san’atning ko‘p hollarda mazkur ehtiyoj va qiziqishlar ro‘yxatidan «tushib qolayotganligi» bilan izohlanadi. Boshqacha aytadigan bo‘lsak, garchi «adabiyot odamlari» orasida modern kayfiyat kechagi kunga nisbatan bir qadar barqarorlashgan esa-da, modern she’r muxlislarining soni baribir, judayam ozchilikni tashkil qiladi. Raqamning «kambag‘alligi» modern she’rni tushunish o‘quvchidan xos bir adabiy tayyorgarlik, xos bir badiiy did taqozo etishiga ham bog‘liq, albatta. Hatto aytish mumkinki, adabiyot-san’atga qaysi bir jihatdan bevosita aloqasi bo‘lgan o‘quvchigina bugungi modern she’rning chin muxlisi. Odatda, talabning cheklanganligi taklifning kamtaronaligiga, yetarli miqdorda ommaviylashmasligiga olib keladi. O‘z-o‘zidan ma’lum bo‘lmoqdaki, bugungi o‘zbek modern shoirlarining el orasida an’anaviy shoirlarimiz — A. Oripov yo M. Yusufdek mashhur emasliklari g‘oyat tabiiydir.

Ikkinchisi ichki omil bo‘lib, shoir shaxsi, bu shaxsning qismati bilan bog‘liq faktordir. Shoir bo‘lib tug‘iladilar, degan naql yuradi. Bu gapda hikmat bor. Chunki shoirlik, bu — haqiqatan ham qismat. Kishi shoirtabiat bo‘lib tug‘ilishi va andak adabiy ta’lim orqasidan binoyidek she’rlar mashq qilishi, hatto el og‘ziga tushishi mumkin. Aslida shunday shoirlar ham kerak. Hammaning birdek «daho» bo‘lishi mumkin ham, shart ham emas. Biroq san’atda navoiylar bu tariqa paydo bo‘lmaydi. Navoiylarga fitratining shoirtabiatliligidan tashqari qismatining ham ayricha – chinakam ijodkornikiga monand bo‘lmog‘i zarur. Ulug‘ dard, mislsiz muhabbat, taskinsiz ulkan yo‘qotishlar, azim ruhiy evrilishlar, tuganmas iztiroblar… mana nimalar havodek kerak Katta Shoirga, Ulkan San’atkorga!.. Biroq, kechirasiz, bu yog‘i endi peshona… Odam buyurtma berib baxtsiz bo‘la olmaydi, ataylab o‘zini-o‘zi ruhiy qiynoqlarga, iztiroblarga, o‘pqondek yutib kelguvchi dard-munglarga giriftor eta bilmaydi… Qismat… Shuning uchun ham oramizda iste’dodlar ko‘p bo‘lishiga qaramay, daholar kamyob… Iste’dodning daho san’atkorga «aylanmog‘i» uchun ana shu do‘zaxiy azoblarni kechib o‘tishi va eng muhimi, tegirmondan butun chiqmog‘i shart! Ha-ha, shuncha evrilishlardan so‘ng ham botinida o‘z insonlik sha’nini butun saqlab qololgan iste’dodgina yana bir qadam ilgari tashlaydi – Ulkan San’atkorgina yozishi mumkin bo‘lgan durdonalarni yarata boshlaydi. Mana, nima uchun hammamiz binoyidekmiz-u, oramizda navoiylar ko‘rinmaydi…

Jubert yuqorida eslangan kitobida Masset ismli muallifning 1835 yilda yozilgan «May kechasi» deb nomlangan she’rini keltiradiki, nazarimda u ruhan aytilganlarga monand tushadi:

Ishq to‘la ko‘ksidan oqar edi qon:
Dengizlar ustida behuda uchdi,
Sohillar bo‘sh edi, bo‘sh edi ummon.
Nihoyat panjasin ko‘ksiga sanchdi…
Keltirdi yuragin palaponlarga.
Toshga yastangancha ojiz saqoqush
Bo‘lasha boshlarkan so‘ngra parchani
Ulug‘ muhabbat-la qismat achchig‘in
Bostirib qo‘ygandek sezardi o‘zni.
Va qonli to‘shiga boqardi bot-bot
Zavqdan va shafqatdan, dahshatdan sarhush…
(tarjima – bizniki-U.H.)

Yana-da ko‘p iztirob chekib yashagan shoir ham o‘z hayotini asarlar tariqasida qonga tashna o‘quvchilarga mana shu tarzda arg‘umon etadi, deydi fransuz olimi she’rni tahlil etarkan. Albatta, bu misolda kimdir ortiq darajadagi mubolag‘ani ko‘rar, kimdir boshqa fikr aytar, lekin, nima bo‘lgandayam haqiqiy shoir–ijodkor taqdiri ba’zan chindanam saqoqush qismatini yodga soladi. Shu ma’noda oramizdan navoiylarning potrab chiqib turmaganining sabablaridan biri – saqoqushning achchiq qismatidek qismatni kamdan–kam, noyobdan-noyob ijodkor o‘ziga ravo ko‘rishidadir. Bas, shunday ekan, haqiqiy shoir, umuman, san’atkor bu – avvalo, Ulug‘ Dardmandki, men unga havas qilishdan, sharafiga sanolar o‘qishdan oldin dardiga Yaratgandan shifo tilagan bo‘lardim. Ha, chinakam shoirlar (e’tibor bergan bo‘lsangiz, butun suhbatimiz davomida men «san’atkor», «ijodkor», «shoir» so‘zlari oldiga «chinakam», «haqiqiy» degan sifatlarni bot-bot qo‘shib qo‘yishga majbur bo‘ldim, o‘ylaymanki, izohga hojat yo‘q!) oramizdagi eng kasalmand, «sog‘lar orasidagi nosog‘» kishilarkim, ularning dardi haqiqatan ham olamning dardi, odamning dardidir. Ularga hasad qilish esa, ko‘rinadiki, har qanday sog‘lom mantiqdan yiroq axmoqona va razilona ishdek tuyuladi menga.

Umarali NORMATOV: — Adabiyot tarixidan ma’lumki, hech qaysi adabiy oqim, ijodiy metod ijodkorga imtiyoz, afzallik huquqini bermaydi. Oxir-oqibat ijodkorning iste’dod darajasi, zakovati, ijoddagi omadi, badiiy ixtirosi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi modern she’riyatning, modern shoirlarning unchalik mashhur emasligidan ko‘pam tashvishga tushavermaslik kerak. Har holda mening kuzatishimcha modern she’riyatga munosabatda muayyan o‘zgarish bor, ixlosmandlar keyingi 4-5 yil davomida sezilarli darajada ko‘paydi. Qolaversa, modern she’riyatning o‘zi yuqorida aytilganidek, betinim o‘zgarib-yangilanib, takomillashib, o‘quvchi-she’rxonga yaqinlashib boryapti, hali bizda modern she’riyatning imkoniyatlari to‘laligicha namoyon bo‘lgani yo‘q. Shunga qaramay, bugungi kunda uning Abduvali Qutbiddin, Faxriyor, Bahrom Ro‘zimuhammaddek tan olingan iste’dodli namoyandalari borligining o‘zi katta gap! Bular va ularning o‘nlab izdoshlari o‘zbek milliy modern she’riyatining ertasiga katta umid uyg‘otadi.

Ulug‘bek HAMDAM: — Domla, negadir menga Abduvali Qutbiddin va Faxriyor bilan Bahrom Ro‘zimuhammad she’riyati o‘rtasida ildizli tafovut borga o‘xshaydi. Birinchi ikki shoir an’ana doirasida, an’ana zaminida turib modernistik kashfiyotlarga intilayotgan bo‘lsalar (sizning yuqorida «sof modern» ko‘rinishidagi deyarli barcha asarlar qa’ridan aks-sado berib turgan qadim ayolg‘u navolarini tuyib-eshitib turasiz» deganingiz bejiz emas), Bahrom Ro‘zimuhammad ijodiyoti ko‘proq modernistik sohil tomonida kabi. Chunki Abduvali Qutbiddin va Faxriyorga dunyoni boshi va oxiri mavjud bus-butun olam o‘laroq ko‘rish xos, binobarin,, ular yaratayotgan badiiy dunyo izchil mantiqiylikka, uzviy davomiylikka asoslangan bo‘lsa, Bahrom Ro‘zimuhammad «dunyosi»ning haqiqatan ham «oyog‘i osmonda». Uning she’rlari Faxriyor va Abduvali Qutbiddin asarlarda aks etgan «butun dunyo»ning sochilib ketgan siniqlaridek taassurot qoldiradi. (Axir modernizmning mohiyati aynan inson ruhiyatidagi darzlar orasida yashiringan-ku!) Bu o‘rinda gap qaysi she’riy yo‘lning ustun yo pastligida, yaxshi yo yomonligida emas, aslo! Masalani hech qachon bunday qo‘ymaslik kerak. Gap shoirlarning fitratiy o‘ziga xosligida, dunyoni estetik badiiy idrok etishidagi ayrichaligida. Hech shubha qilmaymanki, agar shoir chinakamiga iste’dodli bo‘lsa, har qanday yo‘sinda go‘zal, g‘oyat go‘zal ash’or bita oladi. Binobarin,, badiiy tafakkurning realistik bosqichi ham, modernistik bosqichi ham, jumladan,, ularning o‘ziga xos sintezi bo‘lmish modernistik realizm (Faxriyor, Abduvali Qutbiddin kabi yana ko‘plab shoirlarimiz shu uslubga yaqinroq) bosqichi ham yuksak san’at namunalarini berishga qodirdir. Ha-ha, shoirning kuchi uning qaysi «izm»ga mansubligida emas, balki shu «izm» zaminida turib, nima va qanday yoza bildi, gap shunda! Va yana shunday o‘ylar meni hech tark etmaydiki, XX asr o‘zbek an’anaviy she’riyati bergan «Kishan kiyma, bo‘yin egma, Ki sen ham hur tug‘ilg‘onsen!» (Cho‘lpon), «Sochiladi o‘ylarim sensiz, Xayolimga taroq urgayman. Mening qo‘lim yetmagan yulduz, Tushlarimda seni ko‘rgayman» (A. Oripov), «Uyg‘on ay malagim, tur, o‘rningdan tur, Otashin muzlarda isinaylik, yur!» (Rauf Parfi) kabi o‘zining o‘lmas misralarini hali yarata bilganicha yo‘q. Biz «modern she’r tabiati sal boshqacha bo‘ladi, unga bu yanglig‘ talablar qo‘yib bo‘lmaydi» degandek o‘nlab-yuzlab vaj-karson ko‘rsatmaylik, baribir, adabiyotning san’atlik xususiyatini unutmasligimiz lozim. U bizning estetik dunyomizni titratib yuboradigan asarlar bergandagina chinakam badiiy hodisa haqida fikr yuritishimiz mumkin.

Umarali NORMATOV: — Modern she’riyatimiz rivoji oson va silliq kechayotgani yo‘q, albatta. Uning rivoji yo‘lida jiddiy qiyinchilik, kamchiliklar, turfa og‘ishlar mavjudligi hech kimga sir emas. Bu yangi adabiy jarayon oqilona tanqid, xayrixohlik ruhidagi bahs-munozaralarga nihoyatda muhtoj. Ana shunday bir vaziyatda hech qanaqa aniq dalil, ilmiy tahlillarsiz bu yo‘nalishdagi she’rlardan burun jiyirish, uni quroq rad etish hollariga duch kelayotirmizki, bundan afsuslanmay ilojingiz yo‘q. Modern she’riyat tanqidi hozircha bu yo‘nalishning «o‘zbek ma’naviy muhiti»ga nomuvofiqligi, matnda «tinish belgilariga amal qilmaslik», nazm tuzilishining «qoida-qonun»lariga, nazariyaga mos tushmasligi, fikr-g‘oyaning mahvumligi xususidagi quruq nolishlardan nariga o‘tmayapti.

Nihoyat har qaysi adabiy-badiiy oqimda bo‘lgani kabi ijodkor shaxsi, darajasi, uning ijodiy jasorati, modern she’riyatning buguni va ertasini belgilaydi. Bu yo‘nalishda qalam tebratayotganlar aychayin bir havaskor qalamkashlar emas, ular orasida milliy va jahon adabiyoti, san’ati tarixi hamda bugungi kunidan chuqur xabardor yetuk ijodkorlar borligidan cheksiz quvonaman. Bu she’riyat ustida so‘z ochadigan, bahs yuritishga chog‘langan munaqqid o‘z saviya-darajasini ularning bo‘yi-basti bilan bir bor solishtirib olsa zarar qilmasdi.

Ulug‘bek HAMDAM: — Xo‘sh, shu choqqacha bahsini yuritganimiz modernizmning o‘zi nima? U qachon va qanday paydo bo‘lgan? Modernizmni bir necha xayolparast san’atkor «bekorchilik»dan o‘ylab topganlarmi? Yoxud tabiiy bir jarayon sifatida hayotimizga kirib kelganmi? Uning an’anaviy oqimlar, xususan, realizmdan nima farqi bor? Modernizmni realizm o‘rniga kelgan va uni (realizmni) o‘z hayot hujayralarini butunlay sarflab bo‘lgan oqim o‘laroq «iste’mol»dan chiqarib tashlashga qodir yo‘nalish deya olamizmi? Balki uning sajiyasida kompromisslik xususiyati ustundir?..

Bu va buning kabi yuzlab savollar tug‘ilish tabiiy hol, albatta. «Jahon adabiyoti» jurnalining 2001 yil, noyabr sonida rus olimi Aleksandr Genisning «XX asrning yetakchi uslubi» nomli maqolasi va ulkan ruhiyatshunos olim K. G. Yungning «Pikasso» otlig‘ essesidan yuqoridagi savollarning ayrimlariga javob topgandek bo‘lasiz. Genis yozadi: «tarix vaqt bilan hisoblashmaydi, biroq bizlar solnomaga nazar solmay ish yurita olmaymiz. Ortga nazar tashlar ekanmiz, modernizm tarixning qaysi pallasidan boshlanganini bilib olamiz.

Londondagi mashhur ikki badiiy muzey jamoasi yaqinda ana shunday muammoga duch keldi. Ular o‘z xazinalaridagi san’at asarlarini o‘zaro taqsimlab olishlariga to‘g‘ri keldi: natijada Milliy galereyaga mumtoz tasviriy san’at asarlari, Teyt galereyasiga esa zamonaviy ijodkorlarning asarlari nasib etdi. Bu borada 1900 yil chegara chizig‘i vazifasini o‘tadi. Bu chegara chizig‘i har qancha bahsli va shartli bo‘lmasin, nafaqat taqvimiy, balki mantiqiy haqiqatga yaqinligi bilan ham e’tiborni tortadi. Biz modernizmni o‘tgan asr bilan tengdosh hisoblay turib, ham tarixan, ham badiiy jihatdan adolatli ish tutgan bo‘lamiz».

Modernizmning mohiyati haqida fikr yuritarkan, olim modernizmgacha san’atda vositalargina o‘zgartirib kelingan bo‘lsa, modernizm «tadqiq qilinayotgan obyektning o‘zini tamomila yangilagani»ni ta’kidlaydi. «Nitshening «hech qanday faktlar mavjud emas, balki ularning talqini, in’ikosigina bor» degan aqidasini dastak qilib olgan modernizm muallifning tasavvuridagina mavjud voqelikning turli talqinlari, dunyoni turli subyektivizmlarning kurash maydoni sifatida aks ettira boshladi», deb yozadi yana olim.

Yung esa modernistik san’at mohiyatida ruhiy xastalikni ko‘radi. U bunday xastalikka chalingan kishilarni ikki guruhga ajratadi: «bular nevrotiklar va shizofreniklar. Birinchi guruhga mansub (kishilar) sintetik xarakterdagi kuchli va yaxlit tuyg‘uga yo‘g‘rilgan suratlar chizishadi… Ikkinchi guruh, aksincha, shunday suratlar chizadiki, bu suratlar ularning mualliflariga hissiyot begona ekanini ko‘rsatib turadi. Ular har qanday hollarda yaxlit uyg‘un tuyg‘uni emas, balki, aksincha, qarama-qarshi kechinmalarni yoki ularning umuman yo‘qligini ifodalaydi. Bu suratlarning badiiy shaklida esa siniq chiziqlarda aks etgan tanazzul, inqiroz kayfiyati ustivorlik qiladi va bu o‘z navbatida ijodkorning ruhan bo‘linganini, ya’ni o‘zini boshqa odam deb fahmlashini bildiradi. Suratlar tomashabinga yoqmaydi yoki aqlga to‘g‘ri kelmaydi, tajovuzkor ruhdaligi va beo‘xshov nosamimiyligi bilan unda qo‘rqinchli taassurot qoldiradi. Pikasso ana shu ruhiy (psixologik) tipga mansub»(Ahmad Otaboy tarjimasi).

Bunday qarash modernizmning kelib chiqishida ijtimoiy-psixologik faktorning dominant mohiyatiga urg‘u beradi. Chindanam XX asrga kelib insonning turmushi sivilizatsiya oqibatida misli ko‘rilmagan darajada murakkablashdi, odamlarning o‘zaro ruhiy munosabatda bo‘lish imkoni toraydi, bunday ehtiyoj – ruh hayoti insonning ichiga hibs etildi, natijada ruhiy iztirob tug‘ildi, ruh kasallikka chalindi… Nazarimda, modernizmning ruhiy-psixologik asosi shu nuqtadan boshlanadi.

Darhaqiqat, insoniyat hayotiga modern ruhning kirib kelishi asrlar davomida shakllanib-turg‘unlashib qolgan dunyoqarashni ostin-ustin qilib yubordi. Modernizm shunday mohiyatga ega ediki, u eng an’anaviy, eng mumtoz shakllar, tushunchalar bag‘riga ham hech tortinmay, hech ikkilanmay yorib kiraverdi. Modernizm bu – XX asrga kelib, insoniyatning ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, madaniy-ma’naviy sohadagi yoppa taraqqiyoti tufayli onglarda sodir bo‘lgan ulkan o‘zgarish – tafakkur tarzimizdagi yangi bosqich. U davrning umumiy, universal kayfiyati. U realizmga qarshi emas, balki realizm zaminida (materialida) barpo etilgan zamonaviylikning yangi qasri. Istilohning lug‘aviy ma’nosiga («modern» fransuzcha «yangi», «zamonaviy» degani) e’tibor beradigan bo‘lsak, «modernizm tug‘ilishga tug‘ildi-yu, biroq endi o‘lmasa kerak!» deging keladi. Mantiqan olganda har qanday davr endi o‘z kayfiyatini aks ettirgan yangidan-yangi, zamonaviydan-zamonaviy asarini modern asarlar deb ataydi… Demak, modernizm hech qachon eskirmas ekan-da, degan o‘y ham keladi, ba’zan xayolga. Biroq ertangi kun hamisha o‘z bag‘rida kutilmagan sirni yashirib turishi bilan qudratlidir. U «bugun»ga nisbatan ancha erkin. Kelajakning bizning tasarrufimizdagi foizi unchalik katta emas. Binobarin,, biz «modernizm mangu, modernizm hech qachon o‘lmaydi!» deganga o‘xshash hayqiriqlardan tiyilganimiz ma’qul. Agar modernizm mohiyatida biz faqat dunyoga yangicha qarash, uni o‘z davri darajasida badiiy his va idrok etishni tushunsak, ha, u abadiydir. Biroq modernizmni XX asr avvalida yomg‘irdan so‘ng potrab chiqqan qo‘ziqorindek ko‘paygan qismlari – kubizm, syurealizm, abstraksionizm, ekspressionizm, futurizm, dadaizm, giperrealizm, ridjionalizm kabi «izm»larning yig‘indisi sifatida tushunsak, ha, u ham tug‘ildi va umrini o‘tab bo‘layozdi (yuqorida nomlari keltirilgan «izm»larning aksari bir necha o‘n, hatto bir necha sanoqli yil «yashab», o‘rnini navbatdagi oqimga bo‘shatib berganligi adabiyotshunoslik tarixiga oid materiallardan ma’lum!). Nazarimda, ushbu masalaga oydinlik kiritishga qodir yolg‘iz hakam – Vaqt! Chunki ahli bashar axborot asriga qadam qo‘ymoqda. Bu ham turmushni misli ko‘rilmagan darajada o‘zgartirib yuborishi, natijada insonning dunyoni estetik-badiiy jihatdan qabul qilishida yana-da keskinroq burilishlar yuz berishi hech gapmas… Mana, «izm»lar qanday va qayerda o‘zgaradi!.. Mana, nega biz modernizm mohiyatini to‘la tushunib-tushuntirib berolmasligimiz yetmaganidek, uning qancha umr ko‘rgani va yana qancha yashashi mumkinligi to‘g‘risida tayinli gap aytolmasligimizning sababi…

2001 yil dekabr — 2002 yil iyul, Toshkent.