Таниқли ёзувчи ва драматург Эркин Аъзам таваллудининг 65 йиллиги олдидан
Зиёли хонадонда туғилиб ўсганман. Асли муаллимликдан чиққан отамиз кейинчалик туман миқёсидаги катта-кичик лавозимларда ишлаган, аммо умр бўйи китобни қўлдан қўймаган. Ўн бир фарзанд ўсган бўлсак (камина тўнғичиман), ҳозир бари турли касбнинг бошини тутиб кетганига қарамай, ҳамон китобга ишқибоз, уйда бола боқиб ўтирган сингилларгача адабий янгиликлардан хабардор, бўш вақт топилганда китобдан бош кўтармайди.
АСОСИЙ МАШҒУЛОТИМ — АДАБИЁТ, АММО ОМАДИМ КИНОДА ЧОПДИ
Таниқли ёзувчи Эркин Аъзам билан мақола-суҳбат
Суҳбатдош: Марҳабо Қўчқорова
Эркин Аъзам адабиёт майдонига ўтган асрнинг 70-йилларида кириб келди. Унинг энг сўнгги “Шовқин” (2011) романидан тортиб “Чироқлар ўчмаган кеча” (1977), “Олам ям-яшил” (1984), “Жавоб” (1986), “Байрамдан бошқа кунлар” (1988), “Отойининг туғилган йили” (1985), “Пакананинг ошиқ кўнгли” (2001), “Кечикаётган одам” (2002), “Эртак билан хайрлашув” (2007), “Жаннат ўзи қайдадир” (2007), “Гули-Гули” (2009) каби ўндан ортиқ китоблари миллионлаб ўқувчилар кўнглини забт этди. Мазкур насрий китоблар мундарижасини 1 роман, 15 га яқин қисса ва киноқиссалар, 5 драма, 40 дан зиёд ҳикоялар, 50 га яқин эссе, суҳбат, хотира, адабий ўйлар ташкил этади.
Ижодкор шахс туғилиб-ўсган муҳит, оила, ота-она, оиладаги китобга муҳаббат масаласи доимо адабиётшуносларни қизиқтирадиган анъанавий саволлардан саналади. Биз худди шу савол билан адибга мурожаат этганимизда, у қуйидагиларни ҳикоя этди:
“Зиёли хонадонда туғилиб ўсганман. Асли муаллимликдан чиққан отамиз кейинчалик туман миқёсидаги катта-кичик лавозимларда ишлаган, аммо умр бўйи китобни қўлдан қўймаган. Хўжалик раҳбари бўлганларида ҳам кечаси бир маҳалда даладан қайтиб, яна аллапайтга қадар китобхонлик, газетхонлик қилиб ўтирардилар. Китобнинг муҳим туюлган жойларини қалам билан белгилаб кетиш, ўқиб бўлгач, охирига ихчамгина тақризнамо хулоса ёзиб қўйиш одатлари бор эди. Вилоят марказидаги катта мажлислардан қўлтиқ-қўлтиқ янги китоб билан қайтардилар. Уйимизда йўқ китобнинг ўзи йўқ эди. Назаримда, оиламиздаги китобхонлик иштиёқи ана шундан бошланган. Ўн бир фарзанд ўсган бўлсак (камина тўнғичиман), ҳозир бари турли касбнинг бошини тутиб кетганига қарамай, ҳамон китобга ишқибоз, уйда бола боқиб ўтирган сингилларгача адабий янгиликлардан хабардор, бўш вақт топилганда китобдан бош кўтармайди. Бор гапни айтяпман, айнан шундай.
Онамиз мактаб остонасини кўрмаган, ҳарф танимасалар-да, ҳаммамиздан доно! Мақолгўй, маталгўй. Адабиётчи синглимиз онадан эшитган оҳорли сўзларини бир дафтарга ёзиб юради, китоб қилмоқчи. Мен у кишини “академик энам” деб алқайман, унча-мунча масалаларда (ҳатто адабий ишларда ҳам) ҳануз маслаҳат сўраб келаман. Шунча фарзандни эсли-ҳушли қилиб ўстирган, саксонлардан ўтиб ҳам гапидан адашмайдиган кампирнинг ўзи бир мактаб-да, нима дедингиз?
У кезлари мактабда ҳам, уйда ҳам китоб ўқиш мусобақаси бор эди. Таътилда нечта китоб ўқиганимизни, улар қандай китоблар эканини отамиз раҳматли сўраб-суриштириб турардилар. Бироқ адабиётни севишинг шарт, сен келажакда ёзувчи бўласан, дегандек тайин йўналтирувлар бўлмаган. Кўп китоб ўқиган одам хор бўлмайди қабилидаги доимий даъватларни, ёзувчи бўламан деган аҳдимга бирон қаршилик кўрмаганимни таъкидлашим керак”.
Э.Аъзамнинг “Эртак билан хайрлашув” тўпламига жамланган қиссалар, ҳикоялар мотивини айнан болалик хотиралар, бола нигоҳи билан кўриб-кузатилган, бола қалби билан ҳис этилган воқелик, адиб ўзи яқиндан билган кишилар: қўни-қўшнилари, қариндош-уруғлари, ҳамюртларининг ёрқин образлари безайди. Хилма-хил, кутилмаган, тасодифий, оҳорли сюжетлар, расо характерли кишиларга қарши бир қайнови кўп ёки бир қайнови кам бўлган ғалати одамлар образи Эркин Аъзам насрининг меҳварини ташкил этади. Жумладан, ҳеч кимга ўхшамайдиган Рамазон образи, унинг нутқидаги “Чантримор-э” ва “Каламакаторэ” сингари хитобини ўқиб, юзингизга табассум югуради. Руҳиятингизда енгиллик ҳис этасиз. Маъно-мазмуни номаълум бу сўзлар ўзингиз сезмаган ҳолда дилингизга олам-олам қувонч улашади. Қалбингиз юмшаб, руҳингиз тозаради.
Шунингдек, адибнинг “Шайтончалар кўчаси”, “Кечирасиз, ўртоқ муаллим” қиссалари мутолааси жараёнида муаллиф билан бирга болаликнинг шўх-шодон кўчаларини кезиб чиқасиз. Бу чанг-тўзонли кўчаларда беғубор болалик сасларини эшитасиз. Велосипед, мопед учаётган болалар образи беихтиёр ўша бахтли болаликнинг парчалари, манзаралари янглиғ акс садо беради. Бу беғубор лавҳалар ширин хотираларни уйғотади, беихтиёр ўзимизнинг болалигимизни эслаймиз, асардаги воқеалар, характерларга уйғун ҳаётий лавҳаларни хотирлаб, энтикамиз. Албатта, болалик ҳар бир киши ҳаётида инсонларнинг характери, қисмати сингари индивидуал, такрорланмас кечади.
Болалик мотиви Эркин Аъзам насрига лирик-романтик кайфият, услуб бахшида этган. Ёзувчининг “Музқаймоқ”, “Шаҳардан одам келди” ҳикояларидаги шаҳарсевар, шаҳарпараст болалар образи муаллифнинг болалик орзуларини ўзида ифода қилган.
Эркин Аъзам болалигида қандай бола эди? Унинг руҳияти, дунёқарашидаги идеаллари адабий қаҳрамонларига кўчганми? Бу масалани аниқлаштирмоқ учун “Болалигингизда қандай эдингиз?» деган савол билан ижодкорга мурожаат қилдик:
“Ўлгудек таъсирчан, сиркаси сув кўтармайдиган инжиқ, хаёлпараст бола бўлганман. Ишёқмасроқ эдим, китоб ўқишдан бошқаси кўзимга кўринмасди. Шоирона айтганда, хаёл дунёсида яшардим. Теварак-муҳит менга зерикарли, тўпоринамо туюлар, кўнгилда унга нисбатан ҳали англанмаган бир норозилик ҳам бор, нуқул келажакдаги ўзгача ҳаёт орзуси билан юрар эдим. Ана шу безовта, болаларча содда ўй-хаёллар, орзумандлигу китобхонликлар адабиёт сари бошлагандир…”
Ёзувчи бўлиб етишиш учун жуда улкан ижодий, ҳаётий эволюция бошдан кечирилади. Жуда кўпчилик носирлар болалигида шеър машқ қилади. Хўш, бу жараён Эркин Аъзам ҳаётида қандай кечди? Унинг илк бор қўлига қалам олиб, ёзган асарлари ҳақида суҳбатлашсак:
“Тўртинчи синфлардами, “Ҳақиқат бор жойда туғишганингни ҳам аяма!” деган ҳикоя ёзганман, ўзимча. Сарлавҳани қаранг! Даъвони кўринг! Шундай ўгитнамо мақол ҳам бор, биласиз. (Энди ўйласам, ана шу гап кейинчалик ҳаётий принципимга айланибди. Қизиғ-а?) Синфдошлар ўртасидаги бир келишмовчилик, ростгўйлигу ёлғон ҳақида эди. Бош қаҳрамон, яъни ижобий персонаж ўзим, албатта. Ҳикоя деворий газетада чиқди – муҳаррир ҳам ўзим-да. Сўнгра уни ҳозирги “Тонг юлдузи” газетасига юбордим. Жавоб келди: “Бадиий жиҳатдан бўш…” Назаримда эса, газетада босилиб турган нарсалардан ҳеч камлик жойи йўқ эди – ўшаларни ўқиб, ўшаларга ўхшатиб ёзганман-да. Барибир, келган сийқа жавоб хатини кўзларимга суртиб, керилиб юрганларим ёдимда.
Ўн тўрт ёшимда “Исмоил” деган қисса ёздим. Азза-базза бобларга ажратиб, уларга сарлавҳачалар қўйиб денг! Ўзим кўрмаган, билмаган ўтмиш ҳаётидан. Бир етимчанинг тақдири. “Ўқитувчи” романи ва шунга ўхшаш ўқиганларим андозасида “ижод” қилингани маълум бўлди. Лекин бўш келиш йўқ, ҳикоя устига ҳикоя битилаверди. Ниҳоят, тўққизинчи синфдалигимда “Инсон” (!) деган “таъсирли” новеллам вилоят газетасида босилиб чиқдию қаҳрамонга айланиб кетдим! Унинг сюжетини дўстим Усмон Азим айтиб берган, ижроси каминадан эди…”
Муаллиф 1977 йилда “Отойининг туғилган йили” қиссасида ўжар, ҳақиқатпараст, адолатпарвар Асқар Шодибеков образини маҳорат билан тасвирлайди. 1980 йилларда Э.Аъзам “Жавоб”, “Байрамдан бошқа кунлар”, “Навоийни ўқиган болалар” сингари қисса ва ҳикояларини яратди. Ёзувчи “Жавоб” қиссасида ирониянинг диалогизм, абсурд кайфият, ўз-ўзини киноя қилиш (самоирония), кесатиқ, пичинг, ўз-ўзини таҳлил қилиш (самоанализ) сингари бадиий шартлилик усулларидан маҳорат билан фойдаланади. Қаҳрамон ҳаётида содир бўлган мудҳиш воқеа унинг ботиний оламини ағдар-тўнтар қилиб юборади, натижада, мулойим, хушчақчақ, ҳазилкаш, камсуқум Элчиев бошқача одамга айланиб қолади.
Қаҳрамон ўзи ва атрофдагиларнинг ҳаётини, унга муносабатини тафтиш этиб кўрар экан, ўзининг қўрқоқ, ношуд, ўртамиёна, қумурсқа сингари қорнини тўйдиришдан бошқасини ўйламаган майда одам эканлигини тушуниб етади. Буларнинг барига эса фақатгина ўзи айбдор. Ироник асар муаллифи маҳоратли режиссёр, иқтидорли актёр сингари ироник ўйинларни уюштириб беради. Натижада, бадиий асарда воқеалар қайтадан кодлаштирилади. Қиссада худди шундай ҳолат кузатилади. Асарда киноянинг икки хил тури истифода этилган, биринчиси, муаллиф кинояси, иккинчиси қаҳрамон киноясидир.
Адибнинг “Пакананинг ошиқ кўнгли” қиссаси қаҳрамони Паканага қўйилган лақаб, китобхонни асардаги кучли ирониядан хабардор этади. Адиб қаҳрамоннинг ташқи камчилиги, яъни бўйи пастлиги, устига-устак каллигини жиддий нуқсон сифатида бўрттириб кўрсатади. Адиб шу орқали, яъни инсон жисмидаги камчилик туфайли кўнгли озурда бўлган, охир-оқибат аламзадага айланган шахснинг трагикомик ҳаёти, ҳиссиётларини бадиий таҳлил этади. Пакана трагикомик образ бўлиши билан бир вақтда трагиироник характерга ҳам эга. Ҳаётда кўримсиз ташқи қиёфа туфайли омадсизлик, кўнгилсизлик, аламзадалик, бахтсизликка гирифтор бўлган Пакананинг саргузаштлари комик кайфият билан ҳикоя этилади. Пакананинг ташқи нуқсонлари кўнглидагидек аёлга уйланиш, кўнглидагидек аёл билан ҳамсуҳбат бўлишга изн бермайди. Қисса услубини қувноқ юмористик ирония безаган.
Э.Аъзам “Пакананинг ошиқ кўнгли” қиссасида юмористик ирониядан фойдаланган бўлса, “Шоирнинг тўйи”, “Чапаклар ва чалпаклар”, “Гули-гули”да киноянинг ўткир формаси – сарказмни қўллаган.
Э.Аъзамнинг навбатдаги қиссаси “Чапаклар ва чалпаклар”да ҳам ирониянинг ўткир формаси – сарказм истифода этилган.
Адиб қатор ҳикоя ва қиссаларида киноянинг бадиий-ғоявий жиҳатдан турфа маъноларидан маҳорат билан фойдаланади. Шунга асосланиб, биз ёзувчи ўз услубига яқин ироник услубда ижод қилувчи қайси тенгдошлари ва жаҳон адабиёти вакиллари асарларини севиб мутолаа қилганига қизиқдик:
“Услубимга яқинми-йўқми билмадим-у, Азиз Несин, Фозил Искандар, Василий Аксёнов, Грант Матевосян, ўзимиздан Мурод Муҳаммад Дўст ижодлари менга қизиқ туюлади. Улардан нимадир ўрганган бўлишим мумкиндир, аммо бирортасига ўхшамоққа ҳаракат қилмаганман. Қўлдан келганича, борига барака деб юрибмиз, ким билсин”.
Эркин Аъзам баравар равишда санъатнинг уч турида ижод қилмоқда. Яъни бадиий адабиёт (наср), кино, театр санъати. Адибнинг киноқиссалари асосида тасвирга олинган фильмлар “Пиёда”, “Забаржад”, “Паризод”, “Сув ёқалаб”, “Эркак”, “Дилхирож” ва ҳ.к. Шу боис биз адибга қуйидаги савол билан мурожаат этишга журъат этдик:
“Сиз бир қанча киноқиссалар яратгансиз. Кино санъати билан бадиий насрдаги шартлилик табиатан бир-биридан фарқланса керак. Сценарист сифатида, шунингдек, ёзувчилик тажрибаларингиз асосида бу ҳақда нима дейсиз? Кино санъати, театр санъати, сўз санъати. Бу уч санъат туридаги бадиий шартлилик бир-биридан кескин тафовут қиладими?”
“Сиз айтаётган ҳар учала санъат турининг асоси, сарчашмаси битта – Адабиёт, Сўз. Ифода шакллари эса турлича. Гоҳо бир-бирига шу қадар қоришиб кетадики, тафовутли жиҳатларини тополмай ҳам қоласиз. Чунончи, драматик қисса ёки муаллиф баёнига (кадр ортидаги ровий) асосланган кино асари. Ваҳоланки, кино, аввало, тасвир ва ҳаракат негизига қурилади, узундан-узоқ диалог, изоҳу кўпсўзликни кўтармайди. Гарчанд айни шундай фильмлар ҳам бор, масалан, Элдар Рязановнинг “Гараж”, Никита Михалковнинг “Ўн икки киши” каби асарлари. Буларда тасвир ва ҳаракат ўрнини актёрнинг маҳорати, жозибаси, унинг оғзидан чиқаётган фикрлар шиддати, қолаверса, муҳокама этилаётган қалтис вазият драмаси тутиб туради. Воқеан, шу тоифа асарлар, яъни, асосан, гап-сўздан иборат фильмлар бизнинг томошабинга хуш келади. Негалиги – бошқа масала. Ҳар ҳолда, шунисини таъкидлаш керакки, кўпсўзлик, чўзиқ баён, чайнаб беришлар кино санъатида фазилат саналмайди, булар “ҳаракатдаги тасвир” аталмиш кинонинг табиатига ёт.
Бироқ айнан шу жиҳатлар театр санъати учун сув билан ҳаводек зарур. Чунки саҳнада кечаётган можаро, асосан, қаҳрамонлар оғзидан чиқаётган гап-сўзлар орқали ҳал этилади.
Воқеликни бирмунча лўндароқ шаклда ифода этса-да, ўртадаги талайгина хосликларига қарамай, кино санъати табиатан бадиий насрга яқин туради, дейиш мумкин. Театр санъатида эса бадиий шартлилик масаласи мудом устун мақомда келган. Лоақал, саҳнанинг мумтоз қоидаси ҳисобланмиш “макон – замон – ҳаракат бирлиги” заруратини ёдга олинг.
У ёғини сўрасангиз, бу мулоҳаза, бу чекланишларнинг ўзи ҳам шартли гаплар. Негаки, замонавий саҳналарда кино унсурлари ҳам, бадиий насрга хос узундан-узоқ иқрорномалар (моноспектакль дейдилар буни) ҳам дадил тажриба қилинаётир. Лекин ҳар нима деб атаманг, булар барибир истисно кўринишлардир. Гарчи, ҳали айтганимиздек, улар асли бир “ота-она”дан – Адабиёт билан Сўздан бино бўлса ҳам!”
“Қаҳрамонларингизга исм танлашда қандай бадиий-эстетик принципларга амал қиласиз?” – дея ёзувчига мурожаат қилдик:
“Персонаж кўпинча ўзининг номи билан туғилади. Кейин таҳрир жараёнида гоҳо ўзгариши ҳам мумкин. Муайян бир бадиий мақсад, дейлик, типиклаштириш эҳтиёжи пайдо бўлганда аниқ номсиз ҳам кунини кўраверади. “Пакананинг ошиқ кўнгли”, “Шоирнинг тўйи”, “Ёзувчи”, “Аралашқўрғон” кабиларни эсланг.
Бу ишнинг тайин бир принципини билмас эканман, қаранг. Ёки эриниб, илмий асосда мушоҳада юритишдан қочяпманмикан?..”
Қайси қаҳрамонингиз ўзингизнинг феълу табиатингизга яқин? Ёки ҳали унақасини яратмадингизми?” – деган мазмундаги саволимизга ёзувчи шундай жавоб берди:
“Сиз ёзганингиздан кейин, сиз тўқиганингиздан кейин ўзингиздан ҳам нималардир юқиши табиий-да. Шунча гапни осмондан олмайсиз-ку, тўғрими? Муаллифнинг ўзи кўрган-билганлари, бошдан кечирганлари, кўнглида юрган ўй-фикрлар ҳам ёзишга ўнғай, ҳам ишонарли чиқади. Борингки, кимнидир такрорлаб қўймоқ хавфидан нари бўласиз.
“Отойи”дан ҳам, “Анойи”дан ҳам, “Гули-гули”ю “Шовқин”дан ҳам топасиз мени. Бироқ айнан эмас. Ёзувчи фақат ўзининг шахсияти, ўзининг кечмиш ва кечинмалари теварагида ўралашиб қололмайди – буни биласиз, албатта”.
Шубҳасиз, адиб ижодида “Шовқин” романи жуда катта баҳсу мунозараларга сабаб бўлди. Ёзувчи мазкур асарни кечмишнома характерга эга, дейди. Биз романнинг яратилиш тарихи билан қизиқдик:
“Бу китоб тўғрисида матбуотда “киночилар ҳақида, шуларнинг ҳаётини фош қилган” каби мулоҳазалар билдирилди. Қўшилолмайман. У сиз билан биз ҳақимизда, кечаги кунимиз ҳақида. Киночилар ҳаёти бунда бир восита, холос. Қони, насл-насаби, эътиқоди, тилию урф-одатлари бошқа-бошқа бўлган эл-элатларни “ягона совет халқи” аталмиш қуюшқонга тиқиш йўлидаги уринишлар, зўравонликлар ёдингиздадир? Шунинг оқибатида келиб чиққан бирда кулгили, бирда аянчли, пировардида эса умуммиллий фожиа тусини олган ажабтовур воқелик-чи? Бу табиатан ғайриинсоний, ғайримиллий сиёсий тажриба негизидаги зиддиятлар ўтган асрнинг тўқсонинчи йиллари арафасида жунбуш нуқтасига кўтарилгани маълум. Хўш, адабиётимизда ана шу жараён, ана шу кирдикорларни акс эттирган асар кўпми? У ёғини сўрасангиз, камина ақл бовар қилмас бир манзара – шоввоз Рустнинг самолётчаси Қизил майдонга келиб қўнганига шахсан шоҳид бўлганман, ГКЧП исёнини ўз кўзим билан кўрганман – ўша кунлари Московда эдим, қаранг! Тақдир тақозоси билан бундай тарихий воқеаларга гувоҳ бўлиб қолган, онгли умри ўша замон масхарабозчиликлари муҳитида кечган, қўлида қалами бор одам индамай кетавериши мумкинмиди?! “Шовқин”да ана шу қалтис бурилишлар, одамзод тақдири ва тийнатидаги товланишлар тўғрисида бақадри имкон ҳикоя қилмоққа уринганман. Бирон бир тоифани, дейлик, кино оламини, унинг намояндаларини “фош этиш” нияти бўлмаган, асло. Кўнгилдаги мақсад-муддаони амалга оширишда булар – ёрқинроқ мисол сифатида – анчайин бир баҳона эди, холос. Лекин умумий тасвирда инсоннинг инсонлиги, табиий қусур ва ожизликлардан холи эмаслигини назардан қочирмасликка чандон риоя қилганим бор гап.
“Шовқин” тайин ифода шакли топилмай, кўп йил кўнгилда юрди. Яхши чиқдими, ёмонми, ҳарқалай ёзилди. Тез ёзилди”.
Эркин Аъзам Франция, Россия, Эрон, Шимолий Қурия каби турли мамлакатларда ижодий сафарларда бўлган. Зеро, ижодкор учун турли миллатлар ва элатлар ҳаётини кўриш-кузатиш жуда муҳим саналади. Биз Эркин акага қуйидаги савол билан мурожаат этдик: “Қайси мамлакат қай жиҳати билан сизга маъқул бўлган? Хорижий сафарларда юрганингизда ватан соғинчи қийнайдими? Ўзбекистон, ўзбек халқи сиз учун нимаси билан қадрли? Асарларингиздан сезаман-да, сиз жуда миллатпарвар одамсиз. Халқимизни севасиз. Унинг соддалигини, оддийлигини, камсуқумлигини…”
“Менга, айниқса, қаттиқ таъсир қилган мамлакатлардан бошласам бўладими? Эрон билан Шимолий Қурия. Эрон қандайдир қадимий руҳи ва бизнинг кўзимиз ўрганмаган манзаралари билан диққатимни тортган. “Теҳронда қўрқув йўқ” деган эссе ҳам ёзганман. Шимолий Қурияга келсак… “Чапаклар ва чалпаклар”ни ўқигансиз. Бошқа нимаям дейин? Ўша ўн кунлик сафар ҳақида шундай ҳажмдаги тағин бир китоб ёзиш мумкин… Худо у ерга қайтиб боргулик қилмасин!
Бошқа мамлакатларнинг эса манзур, ўрганса арзийдиган жиҳатлари кам эмас. Аммо қаерга бормайин, бир ҳафтадаёқ дарров Тошкентга қайтгим келаверади. Соғинч деймизми буни, тил-забонсиз гангиш касрими, билмадим. Ҳа-а, топдим – ҳарчанд эркин мамлакат бўлмасин, бемалол, ялло қилиб юролмайсиз, негаки ўзингизники эмас, бегона!
Яхшидир-ёмондир, мен ҳам шу халқнинг бир вакилиман. Унинг сиз тилга олган фазилатларидан қанчалик фахрлансам, камчиликларига шунчалик куйинаман. Ўзимнинг камчиликларим, ўзимнинг қусурларим-да!”
Асарларингиздаги ғалати характерли одамлар образи диққатни тортади. Масалан; Асқар Шодибеков – ўлгудек ўжар одам; Забаржад – қайсар, ақлли, илмли қиз; Сафура – ясама киборлардан фарқли равишда ҳаётдан, муҳаббатдан ўзича маъно излаётган аёл; Рамазон – содда, жайдари характер; Болта Мардон – даври ўтган одам; Бердибой – бу ҳам ўта ўжар, унинг қарашлари билан жамиятдаги қарашлар мос келмайди, тескари одам образи. Санайверсак, улар кўп… Шулар орасидан шахсан мени Рамазон (“Анойининг жайдари олмаси”) образи ҳаяжонга солади. Шу образнинг ҳаётий прототипи билан қизиқаётган эдик:
“Бор. Юрибди. Ҳикояга прототип бўлганини ўзи ҳам билади. Ғурурланади. Киносида ўзим ўйнашим керак эди-да, деб қўяди баъзан таассуф билан. Бу иш қўлидан келмаслиги билан эса иши йўқ. Бир ҳисобда уники ҳам тўғри-да: ҳикояга азза-базза қаҳрамон бўлолган одам, нима, ролини ўзи эплаёлмайдими?!
Шу ҳикоя сабаб ўзимча бир хулоса қилганман. Инсоннинг яхши томонларини, фазилатларини кўрсатиб берсангиз кўп олқиш олар экансиз. Лекин адабиётнинг вазифаси нуқул фазилатларни улуғлаш бўлмай, ҳаётни бутун мураккаблиги билан, демакки, унинг қоронғи жиҳатларини ҳам бор-борича тасвирламоқдан иборат-да. Инсон зоти мудом эзгу фазилатлар жамулжами бўлса, кошки эди…”
Эркин Аъзам сценарийлари асосида ишланган ўзбек фильмлари шу кеча-кундузда дунё бўйлаб кезмоқда. Бу йил адиб сценарийси асосида суратга олинган “Паризод” фильмининг тақдимот маросими гўзал Париж шаҳрида ўтказилди.
Адибнинг бир қанча ҳикоя ва қиссалари рус, инглиз, қозоқ, тожик, украин, беларус, чех тилларига таржима қилинган. Эндиликда Э.Аъзамнинг энг сара асарлари француз, турк тилларига таржима қилиниш арафасида турибди (Эркин ъзам китоби 2014 йили инглиз ва француз тилларида нашр этилди. ХДК изоҳи).
Сценарийларингиз асосида экран юзини кўрган қайси фильмлар қандай халқаро мукофотларга сазовор бўлган, деган саволимизга суҳбатдошимиз камтарона жавоб бердилар:
“Асосий машғулотим – адабиётда эмас, келиб-келиб бошқа соҳа ҳисобланган кинода омадим чопганига нима дейсиз! “Дилхирож”, “Эркак”, “Забаржад”, “Сув ёқалаб”, “Паризод” фильмлари кўплаб халқаро киноанжуманларда қатнашиб, қўша-қўша совринларга эга бўлган. Бирма-бир санаб рўйхат қилай десам, мақтанганга ўхшаб қоламан. Сизнинг саволларингизга жавоб бераман деб шунча мақтанганим ўзи етар, қўйинг!”
Ҳурматли адибимизга соғлик-саломатлик, янги ижодий ишларига баракалар тилаб қоламиз! Мазмунли, самимий суҳбатингиз учун чин дилдан миннатдорчилик изҳор этамиз.
Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 2014 йил, 1-сон
ASOSIY MASHG’ULOTIM — ADABIYOT, AMMO OMADIM KINODA CHOPDI
Taniqli yozuvchi Erkin A’zam bilan maqola-suhbat
Suhbatdosh: Marhabo Qo’chqorova
Erkin A’zam adabiyot maydoniga o‘tgan asrning 70-yillarida kirib keldi. Uning eng so‘nggi “Shovqin” (2011) romanidan tortib “Chiroqlar o‘chmagan kecha” (1977), “Olam yam-yashil” (1984), “Javob” (1986), “Bayramdan boshqa kunlar” (1988), “Otoyining tug‘ilgan yili” (1985), “Pakananing oshiq ko‘ngli” (2001), “Kechikayotgan odam” (2002), “Ertak bilan xayrlashuv” (2007), “Jannat o‘zi qaydadir” (2007), “Guli-Guli” (2009) kabi o‘ndan ortiq kitoblari millionlab o‘quvchilar ko‘nglini zabt etdi. Mazkur nasriy kitoblar mundarijasini 1 roman, 15 ga yaqin qissa va kinoqissalar, 5 drama, 40 dan ziyod hikoyalar, 50 ga yaqin esse, suhbat, xotira, adabiy o‘ylar tashkil etadi.
Ijodkor shaxstug‘ilib-o‘sgan muhit, oila, ota-ona, oiladagi kitobga muhabbat masalasi doimo adabiyotshunoslarni qiziqtiradigan an’anaviy savollardan sanaladi. Biz xuddi shu savol bilan adibga murojaat etganimizda, u quyidagilarni hikoya etdi:
“Ziyoli xonadonda tug‘ilib o‘sganman. Asli muallimlikdan chiqqan otamiz keyinchalik tuman miqyosidagi katta-kichik lavozimlarda ishlagan, ammo umr bo‘yi kitobni qo‘ldan qo‘ymagan. Xo‘jalik rahbari bo‘lganlarida ham kechasi bir mahalda daladan qaytib, yana allapaytga qadar kitobxonlik, gazetxonlik qilib o‘tirardilar. Kitobning muhim tuyulgan joylarini qalam bilan belgilab ketish, o‘qib bo‘lgach, oxiriga ixchamgina taqriznamo xulosa yozib qo‘yish odatlari bor edi. Viloyat markazidagi katta majlislardan qo‘ltiq-qo‘ltiq yangi kitob bilan qaytardilar. Uyimizda yo‘q kitobning o‘zi yo‘q edi. Nazarimda, oilamizdagi kitobxonlik ishtiyoqi ana shundan boshlangan. O‘n bir farzand o‘sgan bo‘lsak (kamina to‘ng‘ichiman), hozir bari turli kasbning boshini tutib ketganiga qaramay, hamon kitobga ishqiboz, uyda bola boqib o‘tirgan singillargacha adabiy yangiliklardan xabardor, bo‘sh vaqt topilganda kitobdan bosh ko‘tarmaydi. Bor gapni aytyapman, aynan shunday.
Onamiz maktab ostonasini ko‘rmagan, harf tanimasalar-da, hammamizdan dono! Maqolgo‘y, matalgo‘y. Adabiyotchi singlimiz onadan eshitgan ohorli so‘zlarini bir daftarga yozib yuradi, kitob qilmoqchi. Men u kishini “akademik enam” deb alqayman, uncha-muncha masalalarda (hatto adabiy ishlarda ham) hanuz maslahat so‘rab kelaman. Shuncha farzandni esli-hushli qilib o‘stirgan, saksonlardan o‘tib ham gapidan adashmaydigan kampirning o‘zi bir maktab-da, nima dedingiz?
U kezlari maktabda ham, uyda ham kitob o‘qish musobaqasi bor edi. Ta’tilda nechta kitob o‘qiganimizni, ular qanday kitoblar ekanini otamiz rahmatli so‘rab-surishtirib turardilar. Biroq adabiyotni sevishing shart, sen kelajakda yozuvchi bo‘lasan, degandek tayin yo‘naltiruvlar bo‘lmagan. Ko‘p kitob o‘qigan odam xor bo‘lmaydi qabilidagi doimiy da’vatlarni, yozuvchi bo‘laman degan ahdimga biron qarshilik ko‘rmaganimni ta’kidlashim kerak”.
E.A’zamning “Ertak bilan xayrlashuv” to‘plamiga jamlangan qissalar, hikoyalar motivini aynan bolalik xotiralar, bola nigohi bilan ko‘rib-kuzatilgan, bola qalbi bilan his etilgan voqelik, adib o‘zi yaqindan bilgan kishilar: qo‘ni-qo‘shnilari, qarindosh-urug‘lari, hamyurtlarining yorqin obrazlari bezaydi. Xilma-xil, kutilmagan, tasodifiy, ohorli syujetlar, raso xarakterli kishilarga qarshi bir qaynovi ko‘p yoki bir qaynovi kam bo‘lgan g‘alati odamlar obrazi Erkin A’zam nasrining mehvarini tashkil etadi. Jumladan, hech kimga o‘xshamaydigan Ramazon obrazi, uning nutqidagi “Chantrimor-e” va “Kalamakatore” singari xitobini o‘qib, yuzingizga tabassum yuguradi. Ruhiyatingizda yengillik his etasiz. Ma’no-mazmuni noma’lum bu so‘zlar o‘zingiz sezmagan holda dilingizga olam-olam quvonch ulashadi. Qalbingiz yumshab, ruhingiz tozaradi.
Shuningdek, adibning “Shaytonchalar ko‘chasi”, “Kechirasiz, o‘rtoq muallim” qissalari mutolaasi jarayonida muallif bilan birga bolalikning sho‘x-shodon ko‘chalarini kezib chiqasiz. Bu chang-to‘zonli ko‘chalarda beg‘ubor bolalik saslarini eshitasiz. Velosiped, moped uchayotgan bolalar obrazi beixtiyor o‘sha baxtli bolalikning parchalari, manzaralari yanglig‘ aks sado beradi. Bu beg‘ubor lavhalar shirin xotiralarni uyg‘otadi, beixtiyor o‘zimizning bolaligimizni eslaymiz, asardagi voqealar, xarakterlarga uyg‘un hayotiy lavhalarni xotirlab, entikamiz. Albatta, bolalik har bir kishi hayotida insonlarning xarakteri, qismati singari individual, takrorlanmas kechadi.
Bolalik motivi Erkin A’zam nasriga lirik-romantik kayfiyat, uslub baxshida etgan. Yozuvchining “Muzqaymoq”, “Shahardan odam keldi” hikoyalaridagi shaharsevar, shaharparast bolalar obrazi muallifning bolalik orzularini o‘zida ifoda qilgan.
Erkin A’zam bolaligida qanday bola edi? Uning ruhiyati, dunyoqarashidagi ideallari adabiy qahramonlariga ko‘chganmi? Bu masalani aniqlashtirmoq uchun “Bolaligingizda qanday edingiz?» degan savol bilan ijodkorga murojaat qildik:
“O‘lgudek ta’sirchan, sirkasi suv ko‘tarmaydigan injiq, xayolparast bola bo‘lganman. Ishyoqmasroq edim, kitob o‘qishdan boshqasi ko‘zimga ko‘rinmasdi. Shoirona aytganda, xayol dunyosida yashardim. Tevarak-muhit menga zerikarli, to‘porinamo tuyular, ko‘ngilda unga nisbatan hali anglanmagan bir norozilik ham bor, nuqul kelajakdagi o‘zgacha hayot orzusi bilan yurar edim. Ana shu bezovta, bolalarcha sodda o‘y-xayollar, orzumandligu kitobxonliklar adabiyot sari boshlagandir…”
Yozuvchi bo‘lib yetishish uchun juda ulkan ijodiy, hayotiy evolyutsiya boshdan kechiriladi. Juda ko‘pchilik nosirlar bolaligida she’r mashq qiladi. Xo‘sh, bu jarayon Erkin A’zam hayotida qanday kechdi? Uning ilk bor qo‘liga qalam olib, yozgan asarlari haqida suhbatlashsak:
“To‘rtinchi sinflardami, “Haqiqat bor joyda tug‘ishganingni ham ayama!” degan hikoya yozganman, o‘zimcha. Sarlavhani qarang! Da’voni ko‘ring! Shunday o‘gitnamo maqol ham bor, bilasiz. (Endi o‘ylasam, ana shu gap keyinchalik hayotiy printsipimga aylanibdi. Qizig‘-a?) Sinfdoshlar o‘rtasidagi bir kelishmovchilik, rostgo‘yligu yolg‘on haqida edi. Bosh qahramon, ya’ni ijobiy personaj o‘zim, albatta. Hikoya devoriy gazetada chiqdi – muharrir ham o‘zim-da. So‘ngra uni hozirgi “Tong yulduzi” gazetasiga yubordim. Javob keldi: “Badiiy jihatdan bo‘sh…” Nazarimda esa, gazetada bosilib turgan narsalardan hech kamlik joyi yo‘q edi – o‘shalarni o‘qib, o‘shalarga o‘xshatib yozganman-da. Baribir, kelgan siyqa javob xatini ko‘zlarimga surtib, kerilib yurganlarim yodimda.
O‘n to‘rt yoshimda “Ismoil” degan qissa yozdim. Azza-bazza boblarga ajratib, ularga sarlavhachalar qo‘yib deng! O‘zim ko‘rmagan, bilmagan o‘tmish hayotidan. Bir yetimchaning taqdiri. “O‘qituvchi” romani va shunga o‘xshash o‘qiganlarim andozasida “ijod” qilingani ma’lum bo‘ldi. Lekin bo‘sh kelish yo‘q, hikoya ustiga hikoya bitilaverdi. Nihoyat, to‘qqizinchi sinfdaligimda “Inson” (!) degan “ta’sirli” novellam viloyat gazetasida bosilib chiqdiyu qahramonga aylanib ketdim! Uning syujetini do‘stim Usmon Azim aytib bergan, ijrosi kaminadan edi…”
Muallif 1977 yilda “Otoyining tug‘ilgan yili” qissasida o‘jar, haqiqatparast, adolatparvar Asqar Shodibekov obrazini mahorat bilan tasvirlaydi. 1980 yillarda E.A’zam “Javob”, “Bayramdan boshqa kunlar”, “Navoiyni o‘qigan bolalar” singari qissa va hikoyalarini yaratdi. Yozuvchi “Javob” qissasida ironiyaning dialogizm, absurd kayfiyat, o‘z-o‘zini kinoya qilish (samoironiya), kesatiq, piching, o‘z-o‘zini tahlil qilish (samoanaliz) singari badiiy shartlilik usullaridan mahorat bilan foydalanadi. Qahramon hayotida sodir bo‘lgan mudhish voqea uning botiniy olamini ag‘dar-to‘ntar qilib yuboradi, natijada, muloyim, xushchaqchaq, hazilkash, kamsuqum Elchiev boshqacha odamga aylanib qoladi.
Qahramon o‘zi va atrofdagilarning hayotini, unga munosabatini taftish etib ko‘rar ekan, o‘zining qo‘rqoq, noshud, o‘rtamiyona, qumursqa singari qornini to‘ydirishdan boshqasini o‘ylamagan mayda odam ekanligini tushunib yetadi. Bularning bariga esa faqatgina o‘zi aybdor. Ironik asar muallifi mahoratli rejissyor, iqtidorli aktyor singari ironik o‘yinlarni uyushtirib beradi. Natijada, badiiy asarda voqealar qaytadan kodlashtiriladi. Qissada xuddi shunday holat kuzatiladi. Asarda kinoyaning ikki xil turi istifoda etilgan, birinchisi, muallif kinoyasi, ikkinchisi qahramon kinoyasidir.
Adibning “Pakananing oshiq ko‘ngli” qissasi qahramoni Pakanaga qo‘yilgan laqab, kitobxonni asardagi kuchli ironiyadan xabardor etadi. Adib qahramonning tashqi kamchiligi, ya’ni bo‘yi pastligi, ustiga-ustak kalligini jiddiy nuqson sifatida bo‘rttirib ko‘rsatadi. Adib shu orqali, ya’ni inson jismidagi kamchilik tufayli ko‘ngli ozurda bo‘lgan, oxir-oqibat alamzadaga aylangan shaxsning tragikomik hayoti, hissiyotlarini badiiy tahlil etadi. Pakana tragikomik obraz bo‘lishi bilan bir vaqtda tragiironik xarakterga ham ega. Hayotda ko‘rimsiz tashqi qiyofa tufayli omadsizlik, ko‘ngilsizlik, alamzadalik, baxtsizlikka giriftor bo‘lgan Pakananing sarguzashtlari komik kayfiyat bilan hikoya etiladi. Pakananing tashqi nuqsonlari ko‘nglidagidek ayolga uylanish, ko‘nglidagidek ayol bilan hamsuhbat bo‘lishga izn bermaydi. Qissa uslubini quvnoq yumoristik ironiya bezagan.
E.A’zam “Pakananing oshiq ko‘ngli” qissasida yumoristik ironiyadan foydalangan bo‘lsa, “Shoirning to‘yi”, “Chapaklar va chalpaklar”, “Guli-guli”da kinoyaning o‘tkir formasi – sarkazmni qo‘llagan.
E.A’zamning navbatdagi qissasi “Chapaklar va chalpaklar”da ham ironiyaning o‘tkir formasi – sarkazm istifoda etilgan.
Adib qator hikoya va qissalarida kinoyaning badiiy-g‘oyaviy jihatdan turfa ma’nolaridan mahorat bilan foydalanadi. Shunga asoslanib, biz yozuvchi o‘z uslubiga yaqin ironik uslubda ijod qiluvchi qaysi tengdoshlari va jahon adabiyoti vakillari asarlarini sevib mutolaa qilganiga qiziqdik:
“Uslubimga yaqinmi-yo‘qmi bilmadim-u, Aziz Nesin, Fozil Iskandar, Vasiliy Aksyonov, Grant Matevosyan, o‘zimizdan Murod Muhammad Do‘st ijodlari menga qiziq tuyuladi. Ulardan nimadir o‘rgangan bo‘lishim mumkindir, ammo birortasiga o‘xshamoqqa harakat qilmaganman. Qo‘ldan kelganicha, boriga baraka deb yuribmiz, kim bilsin”.
Erkin A’zam baravar ravishda san’atning uch turida ijod qilmoqda. Ya’ni badiiy adabiyot (nasr), kino, teatr san’ati. Adibning kinoqissalari asosida tasvirga olingan filmlar “Piyoda”, “Zabarjad”, “Parizod”, “Suv yoqalab”, “Erkak”, “Dilxiroj” va h.k. Shu bois biz adibga quyidagi savol bilan murojaat etishga jur’at etdik:
“Siz bir qancha kinoqissalar yaratgansiz. Kino san’ati bilan badiiy nasrdagi shartlilik tabiatan bir-biridan farqlansa kerak. Stsenarist sifatida, shuningdek, yozuvchilik tajribalaringiz asosida bu haqda nima deysiz? Kino san’ati, teatr san’ati, so‘z san’ati. Bu uch san’at turidagi badiiy shartlilik bir-biridan keskin tafovut qiladimi?”
“Siz aytayotgan har uchala san’at turining asosi, sarchashmasi bitta – Adabiyot, So‘z. Ifoda shakllari esa turlicha. Goho bir-biriga shu qadar qorishib ketadiki, tafovutli jihatlarini topolmay ham qolasiz. Chunonchi, dramatik qissa yoki muallif bayoniga (kadr ortidagi roviy) asoslangan kino asari. Vaholanki, kino, avvalo, tasvir va harakat negiziga quriladi, uzundan-uzoq dialog, izohu ko‘pso‘zlikni ko‘tarmaydi. Garchand ayni shunday filmlar ham bor, masalan, Eldar Ryazanovning “Garaj”, Nikita Mixalkovning “O‘n ikki kishi” kabi asarlari. Bularda tasvir va harakat o‘rnini aktyorning mahorati, jozibasi, uning og‘zidan chiqayotgan fikrlar shiddati, qolaversa, muhokama etilayotgan qaltis vaziyat dramasi tutib turadi. Voqean, shu toifa asarlar, ya’ni, asosan, gap-so‘zdan iborat filmlar bizning tomoshabinga xush keladi. Negaligi – boshqa masala. Har holda, shunisini ta’kidlash kerakki, ko‘pso‘zlik, cho‘ziq bayon, chaynab berishlar kino san’atida fazilat sanalmaydi, bular “harakatdagi tasvir” atalmish kinoning tabiatiga yot.
Biroq aynan shu jihatlar teatr san’ati uchun suv bilan havodek zarur. Chunki sahnada kechayotgan mojaro, asosan, qahramonlar og‘zidan chiqayotgan gap-so‘zlar orqali hal etiladi.
Voqelikni birmuncha lo‘ndaroq shaklda ifoda etsa-da, o‘rtadagi talaygina xosliklariga qaramay, kino san’ati tabiatan badiiy nasrga yaqin turadi, deyish mumkin. Teatr san’atida esa badiiy shartlilik masalasi mudom ustun maqomda kelgan. Loaqal, sahnaning mumtoz qoidasi hisoblanmish “makon – zamon – harakat birligi” zaruratini yodga oling.
U yog‘ini so‘rasangiz, bu mulohaza, bu cheklanishlarning o‘zi ham shartli gaplar. Negaki, zamonaviy sahnalarda kino unsurlari ham, badiiy nasrga xos uzundan-uzoq iqrornomalar (monospektakl deydilar buni) ham dadil tajriba qilinayotir. Lekin har nima deb atamang, bular baribir istisno ko‘rinishlardir. Garchi, hali aytganimizdek, ular asli bir “ota-ona”dan – Adabiyot bilan So‘zdan bino bo‘lsa ham!”
“Qahramonlaringizga ism tanlashda qanday badiiy-estetik printsiplarga amal qilasiz?” – deya yozuvchiga murojaat qildik:
“Personaj ko‘pincha o‘zining nomi bilan tug‘iladi. Keyin tahrir jarayonida goho o‘zgarishi ham mumkin. Muayyan bir badiiy maqsad, deylik, tipiklashtirish ehtiyoji paydo bo‘lganda aniq nomsiz ham kunini ko‘raveradi. “Pakananing oshiq ko‘ngli”, “Shoirning to‘yi”, “Yozuvchi”, “Aralashqo‘rg‘on” kabilarni eslang.
Bu ishning tayin bir printsipini bilmas ekanman, qarang. Yoki erinib, ilmiy asosda mushohada yuritishdan qochyapmanmikan?..”
Qaysi qahramoningiz o‘zingizning fe’lu tabiatingizga yaqin? Yoki hali unaqasini yaratmadingizmi?” – degan mazmundagi savolimizga yozuvchi shunday javob berdi:
“Siz yozganingizdan keyin, siz to‘qiganingizdan keyin o‘zingizdan ham nimalardir yuqishi tabiiy-da. Shuncha gapni osmondan olmaysiz-ku, to‘g‘rimi? Muallifning o‘zi ko‘rgan-bilganlari, boshdan kechirganlari, ko‘nglida yurgan o‘y-fikrlar ham yozishga o‘ng‘ay, ham ishonarli chiqadi. Boringki, kimnidir takrorlab qo‘ymoq xavfidan nari bo‘lasiz.
“Otoyi”dan ham, “Anoyi”dan ham, “Guli-guli”yu “Shovqin”dan ham topasiz meni. Biroq aynan emas. Yozuvchi faqat o‘zining shaxsiyati, o‘zining kechmish va kechinmalari tevaragida o‘ralashib qololmaydi – buni bilasiz, albatta”.
Shubhasiz, adib ijodida “Shovqin” romani juda katta bahsu munozaralarga sabab bo‘ldi. Yozuvchi mazkur asarni kechmishnoma xarakterga ega, deydi. Biz romanning yaratilish tarixi bilan qiziqdik:
“Bu kitob to‘g‘risida matbuotda “kinochilar haqida, shularning hayotini fosh qilgan” kabi mulohazalar bildirildi. Qo‘shilolmayman. U siz bilan biz haqimizda, kechagi kunimiz haqida. Kinochilar hayoti bunda bir vosita, xolos. Qoni, nasl-nasabi, e’tiqodi, tiliyu urf-odatlari boshqa-boshqa bo‘lgan el-elatlarni “yagona sovet xalqi” atalmish quyushqonga tiqish yo‘lidagi urinishlar, zo‘ravonliklar yodingizdadir? Shuning oqibatida kelib chiqqan birda kulgili, birda ayanchli, pirovardida esa umummilliy fojia tusini olgan ajabtovur voqelik-chi? Bu tabiatan g‘ayriinsoniy, g‘ayrimilliy siyosiy tajriba negizidagi ziddiyatlar o‘tgan asrning to‘qsoninchi yillari arafasida junbush nuqtasiga ko‘tarilgani ma’lum. Xo‘sh, adabiyotimizda ana shu jarayon, ana shu kirdikorlarni aks ettirgan asar ko‘pmi? U yog‘ini so‘rasangiz, kamina aql bovar qilmas bir manzara – shovvoz Rustning samolyotchasi Qizil maydonga kelib qo‘nganiga shaxsan shohid bo‘lganman, GKChP isyonini o‘z ko‘zim bilan ko‘rganman – o‘sha kunlari Moskovda edim, qarang! Taqdir taqozosi bilan bunday tarixiy voqealarga guvoh bo‘lib qolgan, ongli umri o‘sha zamon masxarabozchiliklari muhitida kechgan, qo‘lida qalami bor odam indamay ketaverishi mumkinmidi?! “Shovqin”da ana shu qaltis burilishlar, odamzod taqdiri va tiynatidagi tovlanishlar to‘g‘risida baqadri imkon hikoya qilmoqqa uringanman. Biron bir toifani, deylik, kino olamini, uning namoyandalarini “fosh etish” niyati bo‘lmagan, aslo. Ko‘ngildagi maqsad-muddaoni amalga oshirishda bular – yorqinroq misol sifatida – anchayin bir bahona edi, xolos. Lekin umumiy tasvirda insonning insonligi, tabiiy qusur va ojizliklardan xoli emasligini nazardan qochirmaslikka chandon rioya qilganim bor gap.
“Shovqin” tayin ifoda shakli topilmay, ko‘p yil ko‘ngilda yurdi. Yaxshi chiqdimi, yomonmi, harqalay yozildi. Tez yozildi”.
Erkin A’zam Frantsiya, Rossiya, Eron, Shimoliy Quriya kabi turli mamlakatlarda ijodiy safarlarda bo‘lgan. Zero, ijodkor uchun turli millatlar va elatlar hayotini ko‘rish-kuzatish juda muhim sanaladi. Biz Erkin akaga quyidagi savol bilan murojaat etdik: “Qaysi mamlakat qay jihati bilan sizga ma’qul bo‘lgan? Xorijiy safarlarda yurganingizda vatan sog‘inchi qiynaydimi? O‘zbekiston, o‘zbek xalqi siz uchun nimasi bilan qadrli? Asarlaringizdan sezaman-da, siz juda millatparvar odamsiz. Xalqimizni sevasiz. Uning soddaligini, oddiyligini, kamsuqumligini…”
“Menga, ayniqsa, qattiq ta’sir qilgan mamlakatlardan boshlasam bo‘ladimi? Eron bilan Shimoliy Quriya. Eron qandaydir qadimiy ruhi va bizning ko‘zimiz o‘rganmagan manzaralari bilan diqqatimni tortgan. “Tehronda qo‘rquv yo‘q” degan esse ham yozganman. Shimoliy Quriyaga kelsak… “Chapaklar va chalpaklar”ni o‘qigansiz. Boshqa nimayam deyin? O‘sha o‘n kunlik safar haqida shunday hajmdagi tag‘in bir kitob yozish mumkin… Xudo u yerga qaytib borgulik qilmasin!
Boshqa mamlakatlarning esa manzur, o‘rgansa arziydigan jihatlari kam emas. Ammo qaerga bormayin, bir haftadayoq darrov Toshkentga qaytgim kelaveradi. Sog‘inch deymizmi buni, til-zabonsiz gangish kasrimi, bilmadim. Ha-a, topdim – harchand erkin mamlakat bo‘lmasin, bemalol, yallo qilib yurolmaysiz, negaki o‘zingizniki emas, begona!
Yaxshidir-yomondir, men ham shu xalqning bir vakiliman. Uning siz tilga olgan fazilatlaridan qanchalik faxrlansam, kamchiliklariga shunchalik kuyinaman. O‘zimning kamchiliklarim, o‘zimning qusurlarim-da!”
Asarlaringizdagi g‘alati xarakterli odamlar obrazi diqqatni tortadi. Masalan; Asqar Shodibekov – o‘lgudek o‘jar odam; Zabarjad – qaysar, aqlli, ilmli qiz; Safura – yasama kiborlardan farqli ravishda hayotdan, muhabbatdan o‘zicha ma’no izlayotgan ayol; Ramazon – sodda, jaydari xarakter; Bolta Mardon – davri o‘tgan odam; Berdiboy – bu ham o‘ta o‘jar, uning qarashlari bilan jamiyatdagi qarashlar mos kelmaydi, teskari odam obrazi. Sanayversak, ular ko‘p… Shular orasidan shaxsanmeni Ramazon (“Anoyining jaydari olmasi”) obrazi hayajonga soladi. Shu obrazning hayotiy prototipi bilan qiziqayotgan edik:
“Bor. Yuribdi. Hikoyaga prototip bo‘lganini o‘zi ham biladi. G‘ururlanadi. Kinosida o‘zim o‘ynashim kerak edi-da, deb qo‘yadi ba’zan taassuf bilan. Bu ish qo‘lidan kelmasligi bilan esa ishi yo‘q. Bir hisobda uniki ham to‘g‘ri-da: hikoyaga azza-bazza qahramon bo‘lolgan odam, nima, rolini o‘zi eplayolmaydimi?!
Shu hikoya sabab o‘zimcha bir xulosa qilganman. Insonning yaxshi tomonlarini, fazilatlarini ko‘rsatib bersangiz ko‘p olqish olar ekansiz. Lekin adabiyotning vazifasi nuqul fazilatlarni ulug‘lash bo‘lmay, hayotni butun murakkabligi bilan, demakki, uning qorong‘i jihatlarini ham bor-boricha tasvirlamoqdan iborat-da. Inson zoti mudom ezgu fazilatlar jamuljami bo‘lsa, koshki edi…”
Erkin A’zam stsenariylari asosida ishlangan o‘zbek filmlari shu kecha-kunduzda dunyo bo‘ylab kezmoqda. Bu yil adib stsenariysi asosida suratga olingan “Parizod” filmining taqdimot marosimi go‘zal Parij shahrida o‘tkazildi.
Adibning bir qancha hikoya va qissalari rus, ingliz, qozoq, tojik, ukrain, belarus, chex tillariga tarjima qilingan. Endilikda E.A’zamning eng sara asarlari frantsuz, turk tillariga tarjima qilinish arafasida turibdi.
Stsenariylaringiz asosida ekran yuzini ko‘rgan qaysi filmlar qanday xalqaro mukofotlarga sazovor bo‘lgan, degan savolimizga suhbatdoshimiz kamtarona javob berdilar:
“Asosiy mashg‘ulotim – adabiyotda emas, kelib-kelib boshqa soha hisoblangan kinoda omadim chopganiga nima deysiz! “Dilxiroj”, “Erkak”, “Zabarjad”, “Suv yoqalab”, “Parizod” filmlari ko‘plab xalqaro kinoanjumanlarda qatnashib, qo‘sha-qo‘sha sovrinlarga ega bo‘lgan. Birma-bir sanab ro‘yxat qilay desam, maqtanganga o‘xshab qolaman. Sizning savollaringizga javob beraman deb shuncha maqtanganim o‘zi yetar, qo‘ying!”
Hurmatli adibimizga sog‘lik-salomatlik, yangi ijodiy ishlariga barakalar tilab qolamiz! Mazmunli, samimiy suhbatingiz uchun chin dildan minnatdorchilik izhor etamiz.
Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 2014 yil, 1-son
