Жорж Оруэлл (ингл. George Orwell), ҳақиқий исми — Эрик Артур Блэр (ингл. Eric Arthur Blair; 1903—1950) — инглиз ёзувчиси ва публицисти. «Ҳайвонлар хўжалиги ҳақида ғаройиб қисса» ва «1984» “Фил ови”, “Бирма кунлари” романлари билан машҳур.
Бугун жаҳондаги адабиётни билган,суйган инсонлар Жорж Оруэлл таваллуд топган куннинг 110 йиллигини нишонламоқда. Биз ҳам шу даврага қўшиламиз.
Назар Эшонқул
ЖОРЖ ОРУЭЛЛ
Шўро мафкурачилари 80-йиллар ўрталаригача номини эшитса чўчиб тушишадиган, ҳатто ўлимидан қарийб 40 йилдан ошиқ вақт ўтгач ҳам асарлари чоп этилишига рухсат берилмаган Жорж Оруэлл ўзи ким?
Жорж Оруэлл инглиз ёзувчиси, публицисти, жамоат арбоби. Машҳур асарлари: «Молхона» қиссаси, «1984» романи, эссе ва адабий мақолалар. Ўз асарида коммунистик дунёқараш ва коммунистик тузумни масхара қилгани учун барча коммунистик давлатларда асарлари тақиқланган.
Тақиқланган! Ғалати қиёс. Бутун бошли давлат, унинг улкан идеология машинаси битта ёзувчидан қўрқади. Ёлғон шу даражада мўртки, бир оғиз ҳақиқатга қулаб тушади. Ваҳоланки, бу ёлғон йиллар давомида зеб бериб, қад кўтарган бўлади. Шўро тузуми ярим аср Оруэллдан қўрқиб яшади.
Дунёга Жорж Оруэлл тахаллуси билан танилган англиялик журналист Эрим Блэйр токи 1936 йилгача жўшқин социалист, ўз тили билан айтганда, демократик социалист эди. Ҳатто шу эътиқоди учун мустамлака Бирмадаги келажаги порлоқ амалдорлик мансабидан ҳам воз кечди ва бутун дунёга демократик социализмни ёйиш ҳақидаги ғоялар билан яшади.
У бу пайтда социализмнинг энг яқин дўсти, тарафдори ва курашчиси эди. Хўш, 1936 йил Испанияга социалистлар тарафдори бўлиб борган Блэйрнинг дунёқарашида қандай ўзгариш юз берди? У Испанияда нимани кўрди? Нимага дуч келди? Нега у Испаниядан сўнг социализмнинг ёрқин душманига айланди? Умрининг охиригача бу тузум бошида турганларни ҳам, тузумни ҳам нега масхара қилиб ўтди?
Молхона ёки ҳайвонлар салтанатини очлик, касаллик, ўлим қамраб олади. Бироқ энг фожиалиси қўрқув даҳшати эди. Наполеон ва унинг жазо отряди бу салтанат фуқароларини руҳан синдирди, маънан йўқ қилди, расман озод, маънан қуллик бошланди. Ўзбошимчалик, диктатура ҳаётни издан чиқарди. Наполеон қўрқув ва ўлим рамзига айланди. Ҳайвонлар эртаю кеч ишлар, лекин бири икки бўлмасди, қашшоқликдан бошлари чиқмасди. Эртанги кунга умид сўнди. Махсус колонияларда Наполеон тарбиясини олган ҳайвонларнинг болалари ўз ота-оналарини ўлдиришдан тап тортмайдиган жаллодларга айландилар.
Албатта, томошабин бу образ ва рамзларда ҳикоя қилган воқеа ва Оруэллнинг шу асари асосида суратга олинган фильмидан олинган тасвирларда ким ёки қайси тузум тимсоллашганини сезган бўлишса керак. Шу сабабли шўро мафкурачилари бу ёзувчи асарларини тақиқладилар. Оруэлл асарлари 80-йиллар охирларидагина таржима қилина бошланди. Оруэлл асарлари Шўро тузумини фош қилишда ўсиб келаётган озодликни англаш жараёнига хизмат қилди.
Оруэллнинг ушбу асари фақат Гитлер ва Сталин яратган тузум ва унинг фожиаси ҳақида деб бўлмайди, бу асар умуман тоталитаризм ва қуллик психологияси ҳақида. 1945 йили мазкур асар эълон қилиниши билан адабиётшунос Артур Кестлер «Янги Свифт» пайдо бўлди» деб ёзганди. Айнан шу Кестлер 1950 йили Оруэлл қабри устида шундай деган: «Келажакдаги адабиётшунослар Оруэлл ўз ижодида Свифт ва Кавкани бирлаштирганини тан оладилар».
Шўро мафкурачиларини чўчитиб юборган «Молхона» ёки юмшоқроқ таржима қилинганда «Ҳайвонлар салтанати» қиссасида нима бор эдики, коммунистларни талвасага солди. Энди қиссадаги воқеани қисқача гапириб берайлик. Эгаси ароқхўр бўлиб қолган фермадаги ҳайвонлар тенглик, адолат талаб этиб инқилоб қилишади. Инқилобнинг бош илҳомчиси «Майор» лақабли исқирт чўчқа (Қиссани мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин).
Майорнинг шогирдлари ва издошлари бўлган чўчқалар бошчилигида фермада инқилоб содир этилади. Инқилобчилар шиорлари жуда оҳанрабо ва мафтункор. Саводсиз ҳайвонлар дастлабки ҳарфларни «тенглик, биродарлик, адолат» сўзини ёзиш билан ўрганишади ва бу ишоралар уларнинг ҳаёт мазмунига айланади. Оми ва содда ҳайвонлар ҳақиқатан ҳам тенглик келганига, энди ҳайвонларга ҳеч ким хўжайинлик қилмаслигига, оламшумул озодликка эришганликларига ишонадилар. Ҳайвонлар ўз давлат тизимини, байроғини, герби ва китобларини яратишади. Бу улуғ ишда уларга қўнғир чўчқа – Наполеон бошчилик қилади. Наполеон тезда атрофига махфий хизмат, жазолаш гуруҳини тўплайди.
Ҳайвонлар ўзларини эзиб келган одамлар устидан дастлабки ғалабага эришадилар.
Доҳий ва йўлбошчилари Майорнинг мавзолейи, ҳайкали очилади.
Ўз атрофида жазо гуруҳини ташкил этиб олган Наполеон тезда ўзини ферманинг доҳийси деб танитади. Доҳий Наполеон ўз хўжалари яшайдиган уйни қароргоҳ қилади, ҳайвонлари эса ўша эски молхонада яшашда давом этади. Наполеон ҳокимиятини мустаҳкамлаб олгач сўз эркинлиги, фикр эркинлигини тақиқлайди ва барча ҳайвонлар учун фақат ўзи фикрлайди, ўзи сўрайди, ўзи жавоб беради. Фермада тўлиқ Наполеон диктатураси ўрнатилиб, барча ҳайвон унга ҳамду сано ўқий бошлайди.
Фермада ҳур куни идеологик машина – Наполеоннинг буюклигини таъкидлаб, тасдиқлаб турувчи кинолавҳалар – ўзига хос матбуот ишлаб туради. Наполеон билан келишмаган барча ҳайвонлар таъқиб ва қатл қилинади. Ферма қатли ом ва қўрқув салтанатига айланади.
Оруэллдан икки катта насрий асар, тоталитаризмни фош этувчи жўшқин публицистика ва эсселар мерос бўлиб қолди.
Nazar Eshonqul
JORJ ORUELL
Sho’ro mafkurachilari 80-yillar o’rtalarigacha nomini eshitsa cho’chib tushishadigan, hatto o’limidan qariyb 40 yildan oshiq vaqt o’tgach ham asarlari chop etilishiga ruxsat berilmagan Jorj Oruell o’zi kim?
Jorj Oruell ingliz yozuvchisi, publitsisti, jamoat arbobi. Mashhur asarlari: «Molxona» qissasi, «1984» romani, esse va adabiy maqolalar. O’z asarida kommunistik dunyoqarash va kommunistik tuzumni masxara qilgani uchun barcha kommunistik davlatlarda asarlari taqiqlangan.
Taqiqlangan! G’alati qiyos. Butun boshli davlat, uning ulkan ideologiya mashinasi bitta yozuvchidan qo’rqadi. Yolg’on shu darajada mo’rtki, bir og’iz haqiqatga qulab tushadi. Vaholanki, bu yolg’on yillar davomida zeb berib, qad ko’targan bo’ladi. Sho’ro tuzumi yarim asr Oruelldan qo’rqib yashadi.
Dunyoga Jorj Oruell taxallusi bilan tanilgan angliyalik jurnalist Erim Bleyr toki 1936 yilgacha jo’shqin sotsialist, o’z tili bilan aytganda, demokratik sotsialist edi. Hatto shu e’tiqodi uchun mustamlaka Birmadagi kelajagi porloq amaldorlik mansabidan ham voz kechdi va butun dunyoga demokratik sotsializmni yoyish haqidagi g’oyalar bilan yashadi.
U bu paytda sotsializmning eng yaqin do’sti, tarafdori va kurashchisi edi. Xo’sh, 1936 yil Ispaniyaga sotsialistlar tarafdori bo’lib borgan Bleyrning dunyoqarashida qanday o’zgarish yuz berdi? U Ispaniyada nimani ko’rdi? Nimaga duch keldi? Nega u Ispaniyadan so’ng sotsializmning yorqin dushmaniga aylandi? Umrining oxirigacha bu tuzum boshida turganlarni ham, tuzumni ham nega masxara qilib o’tdi?
Molxona yoki hayvonlar saltanatini ochlik, kasallik, o’lim qamrab oladi. Biroq eng fojialisi qo’rquv dahshati edi. Napoleon va uning jazo otryadi bu saltanat fuqarolarini ruhan sindirdi, ma’nan yo’q qildi, rasman ozod, ma’nan qullik boshlandi. O’zboshimchalik, diktatura hayotni izdan chiqardi. Napoleon qo’rquv va o’lim ramziga aylandi. Hayvonlar ertayu kech ishlar, lekin biri ikki bo’lmasdi, qashshoqlikdan boshlari chiqmasdi. Ertangi kunga umid so’ndi. Maxsus koloniyalarda Napoleon tarbiyasini olgan hayvonlarning bolalari o’z ota-onalarini o’ldirishdan tap tortmaydigan jallodlarga aylandilar.
Albatta, tomoshabin bu obraz va ramzlarda hikoya qilgan voqea va Oruellning shu asari asosida suratga olingan fil`midan olingan tasvirlarda kim yoki qaysi tuzum timsollashganini sezgan bo’lishsa kerak. Shu sababli sho’ro mafkurachilari bu yozuvchi asarlarini taqiqladilar. Oruell asarlari 80-yillar oxirlaridagina tarjima qilina boshlandi. Oruell asarlari Sho’ro tuzumini fosh qilishda o’sib kelayotgan ozodlikni anglash jarayoniga xizmat qildi.
Oruellning ushbu asari faqat Gitler va Stalin yaratgan tuzum va uning fojiasi haqida deb bo’lmaydi, bu asar umuman totalitarizm va qullik psixologiyasi haqida. 1945 yili mazkur asar e’lon qilinishi bilan adabiyotshunos Artur Kestler «Yangi Svift» paydo bo’ldi» deb yozgandi. Aynan shu Kestler 1950 yili Oruell qabri ustida shunday degan: «Kelajakdagi adabiyotshunoslar Oruell o’z ijodida Svift va Kavkani birlashtirganini tan oladilar».
Sho’ro mafkurachilarini cho’chitib yuborgan «Molxona» yoki yumshoqroq tarjima qilinganda «Hayvonlar saltanati» qissasida nima bor ediki, kommunistlarni talvasaga soldi. Endi qissadagi voqeani qisqacha gapirib beraylik. Egasi aroqxo’r bo’lib qolgan fermadagi hayvonlar tenglik, adolat talab etib inqilob qilishadi. Inqilobning bosh ilhomchisi «Mayor» laqabli isqirt cho’chqa (Qissani mana bu sahifada o’qishingiz mumkin).
Mayorning shogirdlari va izdoshlari bo’lgan cho’chqalar boshchiligida fermada inqilob sodir etiladi. Inqilobchilar shiorlari juda ohanrabo va maftunkor. Savodsiz hayvonlar dastlabki harflarni «tenglik, birodarlik, adolat» so’zini yozish bilan o’rganishadi va bu ishoralar ularning hayot mazmuniga aylanadi. Omi va sodda hayvonlar haqiqatan ham tenglik kelganiga, endi hayvonlarga hech kim xo’jayinlik qilmasligiga, olamshumul ozodlikka erishganliklariga ishonadilar. Hayvonlar o’z davlat tizimini, bayrog’ini, gerbi va kitoblarini yaratishadi. Bu ulug’ ishda ularga qo’ng’ir cho’chqa – Napoleon boshchilik qiladi. Napoleon tezda atrofiga maxfiy xizmat, jazolash guruhini to’playdi.
Hayvonlar o’zlarini ezib kelgan odamlar ustidan dastlabki g’alabaga erishadilar.
Dohiy va yo’lboshchilari Mayorning mavzoleyi, haykali ochiladi.
O’z atrofida jazo guruhini tashkil etib olgan Napoleon tezda o’zini fermaning dohiysi deb tanitadi. Dohiy Napoleon o’z xo’jalari yashaydigan uyni qarorgoh qiladi, hayvonlari esa o’sha eski molxonada yashashda davom etadi. Napoleon hokimiyatini mustahkamlab olgach so’z erkinligi, fikr erkinligini taqiqlaydi va barcha hayvonlar uchun faqat o’zi fikrlaydi, o’zi so’raydi, o’zi javob beradi. Fermada to’liq Napoleon diktaturasi o’rnatilib, barcha hayvon unga hamdu sano o’qiy boshlaydi.
Fermada hur kuni ideologik mashina – Napoleonning buyukligini ta’kidlab, tasdiqlab turuvchi kinolavhalar – o’ziga xos matbuot ishlab turadi. Napoleon bilan kelishmagan barcha hayvonlar ta’qib va qatl qilinadi. Ferma qatli om va qo’rquv saltanatiga aylanadi.
Oruelldan ikki katta nasriy asar, totalitarizmni fosh etuvchi jo’shqin publitsistika va esselar meros bo’lib qoldi.
