8 сентябрь — атоқли шоир Расул Ҳамзатов таваллуд топган кун

    Шоир. Файласуф. Ҳамзат Цадасанинг ўғли. Фотимат, Зарима ва Солиҳатларнинг отаси. Тўрт набиранинг бобоси. Эпикур таълимотининг тарафдори. Дилтортар суҳбатдош. Соддаларнинг соддаси. Пешонаси ярқироқ, омадли. Бир пайтнинг ўзида ҳам Гаргантюа, ҳам Пантагрюэль. Ҳам Санчо Панса, ҳам Дон Кихот…

БУРГУТ ҚАНОТИДА…
Расул Ҳамзатов: Хотиралар, мулоҳазалар

Шоир. Файласуф. Ҳамзат Цадасанинг ўғли. Фотимат, Зарима ва Солиҳатларнинг отаси. Тўрт набиранинг бобоси. Эпикур таълимотининг тарафдори. Дилтортар суҳбатдош. Соддаларнинг соддаси. Пешонаси ярқироқ, омадли. Бир пайтнинг ўзида ҳам Гаргантюа, ҳам Пантагрюэль. Ҳам Санчо Панса, ҳам Дон Кихот. Шолоховнинг суҳбатдоши. Твардовский, Фадеев, Симоновларнинг дўсти. Тирик классик. Тасаввурга сиғмайди. Ярим дунёни кезиб чиққан тиниб-тинчимас. Фидел Кастро ҳамда Индира Ганди билан соатлаб суҳбат қурган. Бу дунёда садоқатли икки ёрнинг — шеърият ва хотини Фотиматнинг бир умрли шайдоси. Юзта китобнинг муаллифи.

Доғистон халқ шоири. Давлат мукофотларининг соҳиби. Ленин мукофотининг лауреати. СССР ва РСФСР Ёзувчилар союзининг секретарларидан. СССР Олий Советининг депутати. СССР Олий Совети Президиумининг аъзоси. Социалистик Меҳнат Қаҳрамони…

Мен Расул Ҳамзатов билан саккиз кун бирга бўлдим. Тоғ йўлларида кезиб, вертолётларда учиб, машиналарда юриб, Доғистоннинг катта қисмини айланиб чиқдик. Гўзаллиги таърифга сиғмайдиган бу юрт одамни ҳайратга солади. Тонг қолдиради. Уйқусини ўғирлайди. Расул Ҳамзатов — шу заминнинг фарзанди.

Ҳамзат Цадаса хонадонида

— Цада овулида, отамнинг уйида суҳбатлашаётганимдан мамнунман. Қачонлардир борлиқ оламдан узилиб қолган бу тоғ қишлоғи ҳозир бутун олам билан боғланган. Бу ердан теварак-атроф кафтдек яққол кўринади. Бир куни мендан, туғилган уйинг қаерда, деб сўраб қолишди, шунда мен тоғлик донишмандлар айтганидек, «Бургут қанотининг устида ва остида», деб жавоб қилдим.

Отам ҳаётлигида бу ерда кўп таниқли ёзувчилар, маданият арбоблари меҳмон бўлишган. Меникига эса Твардовский, Симонов, Гроссман, Крон, Михалков ва бошқалар келишган.

Гоҳида эшитиб қоламан: мени гўё таржимонлар шоир қилган эмиш. Нима ҳам дердим, хурсандман, майли, шундай бўлақолсин. Тўғриси, мен бу ҳақда ўйламайман ҳам. Таржимонларимнинг бари билан урушдан кейинги йиллари Адабиёт институтида бирга ўқиганман. Қайси биримизнинг ким бўлишимизни унда ҳеч қайсимиз билмасдик. Иттифоқда ном қозонишимда, рус ўқувчисига танилишимда кўмаклашгани учун таржимонларим Наум Гребнев, Яков Козловский, Вера Звягинцева, Елена Николаевская, Семён Липкин, Владимир Солоухин, Яков Хелемский ва бошқалардан миннатдорман.

Нима десам экан, менда миллий туйғу бор, миллатчилик туйғуси йўқ, бўлиши ҳам мумкин эмас. Нафақат менда, балки бутун халқимда шундай.

Шундай гап бор: ким ўтмишга тўппончадан ўқ узса, келажак уни замбаракдан ўққа тутади. Ҳозир қайта қуриш, эскини бузиш ишлари кетяпти, аммо ҳаммасини бузавериш шартмас, деб ҳисоблайман. Яхшиларини эҳтиётлаш, асраш ва тиклаш лозим.

Кўксимда худди иккита юрак уриб тургандек: биттаси — «тарафдор», иккинчиси — «қарши». Мен иккига бўлиниб қолгандекман. Агар мамлакатда ҳамма нарса битта одамга боғлиқ бўлиб қолса, менимча, бундан ёмони йўқ. Олдин шахсга сиғиниш иллати мавжуд эди, кейин мансабга сиғиниш бошланди. Шундай одамлар борки, улар меҳмонларни ўзларига мақтайдилар, саломатлигига қадаҳ кўтарадилар, меҳр-муҳаббат изҳор қиладилар, меҳмонлар тарқагач эса, ҳали остонадан излари қуримай туриб, уларни сўкишга тушадилар — шукрки, бундай тоифадан эмасман.

Тарихий шахслар тўғрисида индамаслик адолатдан эмас. Неларга бунчалик ишонган эдим-у, нима учун ва қаерда алдашганини мен ҳам билгим келади. Биз яшаган даврда чиндан ҳам жиноятлар бўлган бўлса, кечирмаслик керак, уларни ёқлаб ҳам бўлмайди. Кўпларнинг фожиали хатоси шундаки, улар давлатимиз мустаҳкамланяпти, деб ўйлашган. Бордию давлат мустаҳкамлайган бўлса ҳам, одамзод айний бошлади. Бу айниш бугунги кунда ҳам давом этяпти, деб ҳисоблайман, чунки унга бир пайтлар Ленин айтган коммунистик манманлик ва тўралик касали юқиб бўлган.

«Бизга нима бўлган ўзи! Наҳот турган-битганимиз ёмон!» деган саволларни шу кунларда тез-тез эшитяпмиз. Ҳорижда мендан шуни сўрашади, қадрдон овулимда ҳам шу гап. Қолаверса, ўзим ҳам ўзимдан сўрайман: «Бу нима деган гап: ишладик, тер тўкдик, яшадик, ашулалар айтдик, ўйнадик, энди маълум бўлдики, Лениндан кейинги бари раҳбарлар ёмон экан!» Бу саволга аниқ жавобни ҳозирча эшитганим йўқ. Жавоб эса, берилиши керак.

Сиз мендан йигирма йил давомида СССР Олий Совети Президиумининг аъзоси сифатида қандай қилиб айрим хато кўрсатмаларга, қарорларга, айрим «қаҳрамонлар»нинг (энди билишимизча, аслида нолойиқ кимсаларнинг) тақдирланишига овоз берганимни сўраяпсиз. Ростини айтсам, орден ва медалларга қанча олтин кетишини, қанчадан-қанча маблағ сарфланишини ўйлардим! Бироқ бунда ҳам ишга тўраларча ёндашиларди: ўнинчи беш йилликда мунча, ўн биринчи беш йилликда мана бунча одам мукофотланиши керак… Бу нима деган гап, ахир! Бу ёқда СССР Олий Советининг нашриёти ишлаб турибди. Нималарни чоп этади? Олий Совет қарорларининг стенографик ҳисоботларини. Ўн беш тилда. Шу кўрсатмаларнинг ўзи кейинчалик жойларда ҳам босилади. Шундай бўлиши шартми? Олий навли қоғозга босилган бу семиз-семиз китоблар ўлик мол бўпиб ётибди-ку. Албатта, овоз берганман, аксари тўғри, инсоний, адолатли қарорларга овоз берганман. Алам қиладиган жойи — ўшандай қарорлар чиққанига қарамай, жиноят жуда секин камайяпти, соғлиқни сақлаш соҳамиз ҳавас қиладиган даражада эмас… Ёмон томонларимиз, кам-кўстларимиз озми… Ҳа, мен иккига бўлиниб қолганман. Бу ҳақиқат чап томонда, бошқаси ўнг томоида. Ҳар бир авлод ҳодисага ўзича қараб, ўзича баҳоласа керак-да.

Мен Доғистонда, шундай муҳитда ўсганманки, бу ерда Ленинни Сталин асарлари орқали ўрганиларди. Лекиннинг ўзи кам ўқиларди. Кўчирмалар кўпроқ Сталин асарларидан олинарди. Биринчи шеъримни ҳам мен Сталин тўғрисида ёзганман: ёш болалик пайтимдаёқ эълон қилдирганман ўша қасидамни. Газета муҳаррири бош мақоласида, бу шеърни ёд олмаган биронта тоғлик қолмайди, деб хитоб қилган. Ўшанда юртимизга Сталиннинг келишини қандай нишонлаган эдик-а! Ахир, у республккага автономия ҳуқуқи берилганини эълон қилган эди!

Доҳийнинг ташрифини, республиканинг туғилиши ва автономия ҳуқуқига эга бўлишини, ҳар бир тоғлик ўзининг туғилган кунидек кутиб олганди. Бундайин муҳим воқеаларга бағишланган достоним учун ўша йиллар Сталин мукофотига сазовор бўлганман. У пайтлар халкимнинг бор-йуқлиги биргина унинг номи билан боғлиқ эди. Тарих нақадар тез ўзгаради-я: бугун республикада автономия берилгани муносабати билан ўтказиладиган байрам ҳам бошқа кунга кўчирилган…

Бошқа жиҳатдан эса, менинг вақтимни ўғирлашган, деб ҳисоблайман. Умримнинг бир қисмини ўғирлатганман. Маълум бўлишича, мендан кўп нарсаларни яширишган. Шу овулда яшадим, мактабида ўқидим, улар эса мендан тарихнинг қайсидир қисмларини, бутун бир қатламини сир тутишибди. Айрим шоирларни яширишибди, бошқаларини кўз-кўзлаб кўрсатишибди. Мен у пайтлар, ҳатто Маяковскийни ҳам тўла билмасдим. Есенинни, Блокни билмасдим. Мен Жаров, Безименский, Виктор Гусев шеърлари руҳида тарбияланганман. Ҳаёт улкан театр томошалари эди, парда ортида нималар содир бўлаётгани туғрисида эса, ҳеч нарса билмасдим. Шунчаки, мен ҳамма нарсага соддаларча ишонаверардим. 1937 йили ўн тўрт ёшли ўспирин пайтимда одамлар қатли ом қилинаётгани тўғрисида газеталардан ўқиб билганимда ҳам, ҳақиқатан халқ душманларини қамашаётибди, деб ўйлаганман.

Мендан тез-тез, ижодингизда отангизнинг таъсири кучлими, деб сўраб туришади. Нима десам бўлади? Мен Ҳамзат Цадасани буюк шоир деб биламан, аммо ўзим шеърият билан мустақил, отамнинг таъсирига берилмасдан жиддий шуғуллана бошлаганимдан кейингина шоир бўлиб етишдим. 1945 йили, урушдан кейин Москвага бордим, Адабиёт институтига ўқишга кирдим. Москвага кўпмиллатли республикадан келдим. Бизнинг томонларда шундай гап бор (ўзлаштираётганим йўқ, одамларнинг гапи бу): қўшнисини сўккан киши ўз уйида ақмоқ, эси йўқ бўлади, бошқа миллатни сўккан киши миллати ичида аҳмоқ, бошқа мамлакатни сўккан киши эса, ўз мамлакатида аҳмоқ. Катталарга ҳурмат, аёлларга яхши муносабат, меҳмондўстлик — тоғликларнинг азалий анъаналаридир. Эшиги меҳмонларга ланг очиқ отамнинг уйи — менинг болалигим.

Отамнинг олдига Николай Тихонов, ўктам шоир Владимир Луговскойлар кўп келишган. Дастлабки шеърларимни уларга ўқиб берганимда ўн бир ёшли бола эдим. Улар эса шеърларини отамга ўқиб беришарди. Отамни дунёга танитган ҳам ўшалардир. Кейинроқ Москвада менга ўшалар бошпана беришди. Институтга имтиҳон топшираётганимда биринчи иншодаёқ (уни мен бир рус шоиридан диққат билан кўчириб ёзган эдим) олтмишта — роппа-роса ўша партадошим қилган хаточа хато қилганман. Мени одам қилгунича кўп овора бўлишган, эҳ-ҳе… Мен унда энг жўн нарсаларни, масалан, чукча ким, яҳудий ким, руслар ким — шуларни ҳам билмасдим. Бу ҳақда ўйламасдим-да; Катта театрда илк марта Улановани кўришим — менга янгилик. МХАТда Тарасовни кўришим — янгилик. Пастернакни учратсам — янгилик. Эренбургнинг нутқини эшитсам — янгилик.

Митинглар, муҳокамалар, қоралашлар ҳам янгилик. Йиғинлардан бирида мен ҳам қатнашдим, кимнидир лаънатладим. Ёнимда айрим таниқли ёзувчилар туришарди, улар ҳам фош қилишарди. Кўрганларимнинг барини отамга ёзиб юбордим. У мени зудлик билан Доғистонга чақириб олди. «Ўзинг лаънатлаган ёзувчиларнинг асарларини ўқиганмисан?» деб сўради. «Йўқ, ўқимаганман, лекин улар тўғрисида газеталар ёзишяпти-ку». Шунда отамнинг назари менга қадалди ва: «Ёзувчининг китобини ўқимай туриб у тўғрида фикр айтишга нима ҳаққинг бор?» деди.

Ўшанда отамнинг насиҳатига жон-жон деб кирганман демайман, аммо бу ёғига енгилтаклик қилмасликка уринганман. Митингларнинг эса ҳисоби йўқ эди. Пастернак масаласида, Твардовский масаласида, мусиқа, космополотизм масалаларида…

Ўша йиллари менинг халқимнинг бошига не кулфатлар тушганини айтмайсизми. Республиканинг бутун партия ташкилоти — инқилобни амалга оширган барча зиёли тор-мор этилди. Китоблар ёқилди, кутубхоналарга ўт қўйилди. Уларни кимнингдир хоҳиши билан айбдор бўлиб чиққан одамлар узоқ йиллар давомида йиққан эди.

…Бугунги кунда Россия Куликово жангини, «Игор жангномаси»ни, Пушкинни байрам қилаётгани қувончли ҳодиса. Лекин, афсуски, тарихнинг аҳамияти баъзида камситилмоқда. Мисол учун, Маҳачқалъада, университет кафедрасида Доғистон тарихини ўрганиш бекор қилинди. Наҳот шундай қилиш мумкин бўлса!? Ўз халқи тарихини ўрганиш бошқа халқлар тарихини ўрганишга халақит бермайди. Шахсан мен, масалан, араб маданиятидан жуда миннатдорман, чунки менинг отам шу тил боис ниҳоят ўқимишли одам эди. Ромен Роланни у араб тилида ўқиган, Толстойни, Чеховни, рус китобларини ҳам арабчада ўқиган.

Ҳар бир халқнинг маданияти — таъзим қилса арзийдиган маданият, деб ўйлайман. Анча пайтларгача бизда миллий масалани ҳал этишнинг энг яхши йўли — индамаслик, деб ҳисобланиб келинган эди. Ўзимизни шундай тутганмизки, гўё бу масала аллақачон кун тартибимиздан тушиб қолган.

Ўзимизга ҳам ўзимизни пардозлаб кўрсатгимиз келади-я!

Оталар ва болалар муаммоси бутун дунёда бор. Бизда эса, бу масала худди таг-томири билан узил-кесил ҳал бўлгандек. Гўё бизда ҳамма нарса сип-силлиқ, ҳамма нарса хамирдан қил суғургандек оппа-осон. Шу қадар хаспўшладикки, мана энди у хатоларни тузатиш машаққат бўлиб қолди.

Кўп нарсаларни шеърларимда акс эттиришга ҳаракат қилганман. Рост, мен публицист эмасман. Гражданликни бизда ҳар хил тушунишади. Ҳозир қайта қуриш кетяпти. Орқага қараб-қараб олға юриш керак — шундай қилмаса бўлмайди. Бошқа йўл йўқ. Фақат, ҳар ким ҳаракат қилаётганини кўрсатиши эмас, исботлаши керак. Бироқ ҳар бир ташаббусда ҳам, афсуски, гоҳо қусур бўлади. Ҳозир шундай нарса рўй беряптики, мен буни бирёқламалик деб атаган бўлардим. Бақироқлар, маҳмадоналар, бузғунчилар кўпайиб кетди. Ошкоралик ниқобида — жазавали оғиз кўпиртиришлар. Ҳақиқат, ахир, жиддий баҳсда, ҳар хил қарашларнинг муқоясасида-ку.

Бошқа жиҳатдан, агар ортимизга қарасангиз, бир туслилик адабиётимиз ривожига жуда қаттиқ тўсқинлик қилганини кўрасиз. Қандай яхши, кўп ёзувчилар сафимизга қайтишди! Аллақандай жиноятчиларнинг гуноҳидан ўтамиз-ку, нега энди адабиётда амнистия эълон қилиш мумкин эмас? Бир пайтлар Буниннинг гуноҳидан ўтилганга ўхшаб. Биз уни кечирдик, ҳамон севамиз. Бордию қайтармаганимизда, кечирмаганимизда нима бўларди? Бунинсиз бизга нимадир етишмаган бўларди, адабиётда бир бўш жой сезилиб турарди.

Янги «эски» номларнинг пайдо бўлиши бошқа муаллифларни камситмаслиги керак. Адабиёт бир киши келса бошқаси унга жой бўшатиши лозим бўлган соҳа эмас. Адабиётда жой ҳаммага етади.

Доғистонда ҳам айримлар, рус маданияти миллий маданиятимизни ютиб юбормасмикан, деб ўйлашади. Пуч гап.

Бизнинг мураббийларимиз учта — табиат, йиллар ва асрлар даҳоси.

Камина партияниуг еттита съездига Делегат бўлганман, қатнашганман. Айниқса, XXII билан XXVII съездлар ёдимда қолди. Чунки бу съездларда инсон қадр-қиммати тўғрисида: имон-диёнат хусусида, ҳақиқат ҳақида, одамий муносабатлар борасида гаплар бўлди. Мен иккинчи съезддан бошлаб ёзувчиларнинг ҳамма анжуманида иштирок этдим. Иккинчи съезд билан охиргиси — саккизинчиси, менимча, энг қизиқарли ўтди. Бошқа съездларнинг аҳамиятини камситмоқчимасман, қайсидир жиҳатлари билан улар ҳам муҳим, лекин уларда танқидий нутқлар айтилмаган, кўпроқ чапакбозлик янграб турган, кўпроқ ясама, носамимий бирдамлик ҳукм сурган. Уларда Валентин Овечкин, Александр Твардовский, Михаил Шолоховларнинг ёрқин, ўткир сўзлари етишмаган.

Фадеевнинг ҳамма нутқи эсимда қолган: у ҳамиша идрок билан, ўз қадрини билган ҳолда, ҳаяжон ила сўзларди,

Ишхонада, телефон жаранг-журунги жўрлигида

— Яқинда Англияга борган эдим, ўша ерда кўплардан, ҳозир дунёнинг маънавий пойтахти — Россия, Совет Иттифоқи, деган гапларни эшитдим. Яқин орагача ҳам бизнинг мамлакатимизда рўй бераётган ҳодисаларга кам қизиқишарди. Энди эса Москвага чиндан ҳам бутун дунё кўз тикиб турибди, Умид билан, ташвиш билан кўз тикяпти: қайта қуриш ютиб чиқармикан? Мен ҳам ўзимга шу саволни бераман. Ҳа, биз шахсга сиғинишга қаршимиз, зўравонликка қаршимиз, инсон ҳуқуқларининг поймол этилишига қаршимиз. Бироқ мен мансабга сиғинишнинг куртакларини, амалдорларнинг талвасаларини кўряпман.

Овулимизда бир ақида бор: олдин ўзидан каттадан — кўпроқ юлдуз кўргандан сўралади. Энди бўлса, йиғилишлар қолдириляпти, тўйлар қолдириляпти… район милиционерининг келиши кутилади: у ўзи эмас, «амал»и билан келади-да, бусиз эса тадбирни бошлаш мумкин эмас. Мен мансабга қарши эмасман, бироқ одамзоднинг ҳар бир ишида унинг аҳамиятини бўрттиравериш ярамайди.

Депутатман, одамлар олдимга ёрдам сўраб келишади. Қанақа ёрдам денг. «Фалончининг ҳузурига киришимга ёрдам беринг, Писмадончининг олдига…» Бу туришда министрнинг қабулига оддий одам мутлақо киролмас экан-да, деб ўйлаб қоламан. Ҳолбуки, минглаб одам ҳақиқат излаяпти, минглаб одам адоғи кўринмас кераксиз командировкаларда ё ўз ҳисобидан отпускаларга чиқиб, идораларда навбат кутяпти.

Бюрократликка қарши курашимизнинг ўзи ҳам гоҳо қуруқ сафсатага айланиб кетмоқда. Ҳалигача хилма-хил қоғозлар, пуч қарорлар кўп! Худонинг бермиш куни бир ташаббус. Лекин эскиларини ҳам ўйлаб кўришимиз, унутмаслигимиз керак. Айниқса, кенгашбозлик Ёзувчилар союзида авж оляпти. Унинг устига, кўплари самарасиз. Нега деганда, улар мижғовлик, ҳасратбозликдан бўлак нарса эмас.

Адабий маҳорат ҳам меросга ўтадиган ишга ўхшаб қолди. Адабиёт институтларида оталар ўқиган эди, энди уларнинг ўғиллари, неваралар ўқимоқда. Буни мен қариндошлик худбинлиги деб атаган бўлардим.

Бунақа худбинлик илмда ҳам бор. Санъатда ҳам, Дипломатияда ҳам. Ҳатто савдода ҳам бор. Яқинда бир гапни эшитдим: қариндошлар ўзаро йиғин ўтказиб, «уруғ»ларидан биттасини Социалистик Меҳнат Қаҳрамони қилишга келишибди ва ҳаммаларининг ишини унинг номига ўтказишибди. Нима деб ўйлайсиз? Шунга эришишган ҳам.

Аслида камтарроқ бўлиши лозим бўлган айрим кап-катта ёзувчиларнинг ҳовлиқмаликлари ҳам менга ёқмайди. Ўйлашадики, қайта қуриш ўшалар туфайли бошланган. Тўғри, Пастернакнинг навбати келди. Лекин айни шу «кап-катталар»дан баъзилари Пастернакни уюшмамиздан ҳайдашга қўл кўтаришгани ҳам сир эмас. Буюк шоир номининг ҳимоясига бел боғлаб чиққан мардлардан ҳеч ким вақтида унинг ёнини олмаган эди. Ҳолбуки, улар ўшанда ҳам Пастернакнинг барча шеърларини, барча асарларини билишарди, у Россияга Шекспирдан, Гётедан, Бараташвилидан гўзал таржималар ҳадя этганидан хабардор эдилар. Нима сабабдан ўшанда жим туришган?

Мана, ҳозир Твардовский тўғрисида кўп гапириляпти, кўп ёзиляпти. Твардовскийнинг музейини очиш керак ва бошқа-бошқа …деб кўп такрорланяпти. Аммо, эй қадрдонларим, унинг қабрига бир боринглар-а. Қандай қаровсиз ҳолда эканини бир кўринглар! Ақалли гул қўйишса-чи. «Новий мир» босган материал учун «…жавобгарликка тортилсин!» сарлавҳали коллектив хатлар битилганида бу ҳозирги ботирлар қаёқда эдилар! Шундоқ ҳам ўзи касал, тўшакда ётган Твардовскийни заҳарлашганида булар қайси бурчакларда эди! Нега ўшанда катта шоирни ҳеч ким ҳимоя қилиб чиқмади!

Сўнгги йиллар бахтим чопиб, Твардовский билан жуда дўстлашиб кетган эдим. Ҳужжатларни кўз-кўзлаб мақтанишни ёқтирмайман, лекин унинг менга ёзган хатлари бор. Мени излаб меҳмонхоналарга келган, ўзим ҳам уникида кўп марта бўлганман. Шахсан мени унинг нимаси тортарди! Бутун Оврупа шеъриятини, Шарқ шеъриятини, Ҳофизни бениҳоя зўр билиши, хитой шеъриятига ошиқлиги. У камтар инсон эди. Мақолаларида ҳам, суҳбатларида ҳам, ишда ҳам. Мустақил, ўзига хос шахс эди. Кимларгадир ёқишга ҳеч қачон интилмасди,

Адабиёт институтининг яқинида машҳур қаҳвахона бўларди. Тез-тез ўша ерга бориб турардим. У ҳам келарди. Ўшанда дилдан қурилган суҳбатларимизни унутиб бўладими? Шеърларимни, рост гап, бирон марта мақтамаган, «Менинг Доғистоним»ни эса журналида чоп эттирган.

Шундай қилиб, «Новий мир» журнали таҳрир ҳайъатининг аъзоси бўлдим. Ўша пайтлари мен таҳрир ҳайъатининг аъзоси бўлган «Литературная Россия» газетаси «Новий мир» журнали ва Александр Твардовский тўғрисида жирканч бир мақола ёзди. Шунда Твардовский менга бундай деган: «Мен раддия ёздим, агар хоҳласанг, сен ҳам ё мени ё «Лит. Россияни танла».

У мени ўзига дўст санарди, лекин мен уни дўстим дейишга тилим бормасди. Чунки у мен учун ҳаддан ташқари улкан одам эди. У нимагадир республикаларга чиқишни хушламасди, лекин бизнинг овулга хотини Мария Илларионовна билан бирга келарди. Унга мен Ҳожимурод юрган ерларни кўрсатганман. Эсимда, бир гал Мария Илларионовнага гул тераётганимда, Александр Трифонович: «Мен майсаларни ёқтираман», деган эди.

Ён дафтарчасига бирон нима ёзиб турганини ҳеч кўрмаганман. Ҳаммасини ёдда сақлаб қолишга интиларди. Архивимда Твардовскийнинг Доғистон сафаридан ҳикоя қилувчи кўп суратлар сақланган. Қандай яхши! Уларга қараб туриб, унинг нақадар руҳан бой бўлганини ҳис қиламан.

Анча илгари ёзилган «Икки юрак» достонимни Твардовскийга ўқишга бердим. У хат ёзди (албатта, бу хат ҳам турибди). Хат шафқатсизларча ёзилган, Александр Трифонович мени кескин танқид қилган эди. Гарчи унинг ҳамма фикрларини ҳам тўғри деб ҳисобламасам-да, ундан ранжимадим.

Твардовскийни хатосиз деб бекор ўйлашади. Хатосиз одамнинг ўзи йўқ. Мен уни жуда ҳурмат қиламан, эҳтимол бошқа ҳеч кнм бунчалик ҳурматламас. У — буюк ёзувчи. Аммо унинг ҳам гуноҳлари бор эди. Нималардадир носамимий эдими… Давр бошқача эди. Умуман, буларни тарих ойдинлаштиради.

Олдинги гапга қайтай. Хуллас, унинг хати мени лол қолдирди. У мени мавзуни нариги дунёдан олганим, бадиий усулларни эмишки, бошқа кимдандир ўзлаштирганим учун айблаган эди. Балки бунда ўзига ишора қилгандир. Бунақа ўйланса, ўзининг «Тёркин нариги дунёда» деган асари ҳам янгилик эмас. Жаннат билан дўзах тўғрисида унгача ҳам қанча ёзилган-у… Гап аслида нимадалигини, Александр Трифонович нимага бу қадар ғазабланганини кейин тушундим. Унинг жаҳлини чиқарган нарса — достонимни бир бегона кимсага ўқиб берганим бўлган экан. Буни унга етказишган. Тўғри, бировга ўқитганман, лекин кимга ўқитиш менинг ихтиёрим-ку. У кимса — «Известия»нинг ўша пайтдаги муҳаррири Алексей Ажубей эди. Достоним чоп этилмади. Шундайича столим устида 25 йил қолиб кетди.

Твардовский ўзини дўстдай тутарди, аслида у устоз эди. Аммо буни ҳеч қачон таькидламаган. Ўзининг устозлигини, мураббийлигини рўкач қилмаган. Унинг шеърияти ожизлар тарафида, оддий кишилар томонида эди. Биз эса жуда кўп ҳолларда кучлилар томонида юрамиз. Гарчи табиатга, адабиёт табиатига тўғри келмаса-да, асалга қанд қўшиб ичиш билан шуғулланамиз.

Фадеев, Федин, Светлов, Смеляковларнинг дўстлигига ҳамиша ҳавас қилардим. Улар бари Марказий адабиётчилар уйига (МАУ) чой устида ёки бирор бокалдан вино устида тўпланиб, дўстона суҳбат қуриб, узоқ-узоқ ўтиришарди. Фақат Твардовский бир куни менга: «Адабиётчилар уйига борма. Ичгинг келса, бошқа жойга бор», деган.

Кўҳна Дарбанд харобаларида

— «Ғарбга сажда қилинаётгани» тўғрисидаги шубҳали формула қаёқдан чиққан гап ўзи? Гёте қаршисида, Флобер қаршисида, Ҳейне қаршисида, япон шеърияти ёки хитой Ду Фу шеърияти қаршисида таъзим қилинса — шу ёмонми?!

Бошқа томондан, рост, Ғарб билан Шарқнинг ўзаро бир-бирига таъсири миллий хусусиятларни бараварлаштириб қўяди.

Ҳар қандай шошқалоқлик миллатчиликни туғдиради, холос. Чинакам интернационализмни тарбиялаш қийинроқ. Мана, мисоллар. Доғистонлик бир йигит рус қизга уйланди, дейлик. Бу ҳол миллатларнинг дўстлиги сифатида дарҳбл кўз-кўзланади. Ҳолбуки, бу жуда жўн, оддий ҳодиса: икки ёш бир-бирини яхши кўриб қолган, вассалом! Ёки, дейлик, колхозда беш хил миллат вакили ишлайди, ўзаро тинч, дўст бўлиб яшайди. «Интернационализмнинг самараси!» деб айюҳаннос солишади қовоқбош ақидапарастлар. Бундан чиқадики, бордию бирор чет эл матаҳига навбат талашиб бир-бирлари билан жиққамушт бўлишса, буни миллатчилик дейиш керак экан-да! Бемаънилик! Умуман олганда, менга Доғистонда интернационал тарбия анча яхши ҳал этилгандек туюлади, чунки кўптилли республикамизда ҳаётнинг ўзи шуни тақозо қилган. Бизда шундай жойлар борки, у ерлар турли миллат вакилларининг ўзаро яқинлиги билан табаррук бўлиб кетган. Албатта, рус тили ҳаммамизни бирлаштириб турган иккинчи тил бўлиб қолди. Ҳа, мен иккитилликни, зуллисонийликни қувватлайман. Чингиз Айтматовнинг фикрига қўшиламан: икки тилда ёзиш — вазиятдан чиқишнинг йўли. Бизнинг халқларимизга иккитиллилик — иккита она тилидек гап.

Бироқ иккитилликни зўрлик билан жорий этиш ярамайди. Мен ўзимнинг халқимдан келиб чиқиб гапиряпман. Иккитиллиликни қабул қилиш ҳам, қабул қилмаслик ҳам гуржи ёки эстонларнинг ўз иши. Менимча, қанча кўп тилни билсангиз, шунча яхши. Аҳолиси оз элатларга бу, айниқса, керак. Чингиз Айтматов рус тилида ёзади, Афанди Капиев рус тилида ёзган. Фозил Искандар рус тилида ёзади — булар адабиётда ўзини оқлаган ҳодисалардир. Умуман олганда, одам нафақат ўз она тили, бошқа тилларни ҳам билиши керак. Кимнингдир сўзини эсланг: қанча кўп тил билсанг, шунча узоқ яшайсан. Қани энди инглиз тилини ҳам, фаранг тилини ҳам билсам! Афсуски… Ўйлашимча, янги авлод бизга қараганда маълумотлироқ, демакки, «интернационалроқ» бўлади.

Она сути билан кирган тиллар вақт ўтиши билан йўқ бўлиб кетмайди. Ҳозир ҳам йўқолиш эмас, тилларнинг мустақиллашиш жараёни кетяпти. Доғистоннинг ўзида кейинги йиллар ичида ўз она тилимизда болалар ва катталарнинг бешта журнали ташкил бўлди.

Тилсиз, тарихсиз халқ йўқ. Менинг халқим эҳтимол у қадар буюк эмасдир, лекин доғистон халқининг тарихи ҳам бой, ҳам ибратли. Инсон кулфатлари ҳам, қувончлари ҳам — бари унда мужассам. Шундай экан, нега халқимни ранжитиш керак, ким буни хоҳларди?! Яқинда, ислом тўғрисида бир мақола ўқидим, унда дин билан боғлиқ айрим атамалар ва исмларни бошқасига алмаштириш таклиф этилган. Мен ислом тарафда эмасман, лекин отим Расул Ҳамзатов эмас, Василий Ҳамзатов бўлса, унинг — мақола муаллифининг дарди енгиллашадими?!

Ҳатто «Ялла» ансамблининг номи ҳам талаффуздагина «оллоҳ» сўзига ўхшайди. Халқ ўзи яратади, ўзи ном танлайди. Зўравонлик бу ерда кетмайди. Бир вақтлар мачитларни ва вайрон қилишганида, унга қўшиб халқнинг тарихини ҳам, меъморчилигини ҳам, маданиятини ҳам вайрон қилишган.

Бошқа халқларнинг тарихи тўғрисида осмондан туриб гапирадиган, «…бўрттириб қўрсатиш…» деб айблар тақайдиган одамларга шубҳа билан қарайман. Ўзбекистон қадим тарихга эга. Гуржистон қадим тарихга эга. Арманистон қадим тарихга эга. Бунга шубҳа қилиш мумкинми? Шубҳага на ҳожат? Бор нарсани бор дейдилар-да. Кимнингдир тарихи ёш, кимнингдир тарихи қадимийроқ, чуқурроқ. Бир-биримизни ўрганишимиз керак. Халқлар бир-бирларининг тилини билишса — бу қандай яхши! Ахир, ҳар бир халқнинг тарихида ҳали биз билмаган қанчадан-қанча нарсалар ётибди!

Ҳозир инсонга ишониш керак. Мансабга эмас, инсонга. Ҳатто 1937 йили биз «Одам бундай ҳур нафас олаётган бошқа бирор юртни бйлмайман», деб ашула айтардик. Лекин ҳур нафас олиш дегани нафақат ўз уйида яшаш дегани, балки дунёни кўриш, Париж бўйлаб айланиш, Лондон туманларини димоқда туйиш дегани ҳамдир. Чет элга тез-тез чиқиб туриш керак. Хорижий мамлакатлар билан муомала қилмасдан, илмий-техник айирбошловларсиз, адабий-маданий алоқаларсиз қандай қилиб олға юриш мумкин? Яхшиям бу масалада партиянинг йигирманчи, йигирма иккинчи съездларида кўп ишлар қилинди. Чет элга борадиган одамга ҳужжатларини расмийлаштириш ишларини тезлик билан енгиллаштириш керак, бундаги асабийликка барҳам бериш лозим. Ҳорижга бориш учун қанча комиссиядан ўтилади, қанча қоғозлар тўлғазилади-я! Бошимдан ўтганини айтяпман. Ҳолбуки, мен ўйнаб келгани бормаяпман-ку, адабиёт, давлат ишлари билан бораман-ку.

Бизда ўқишга кириш ҳам баъзида тўраларча сансалорликдан бошқа нарса эмас. Мисол учун, чекка республикадаги абитуриентга рус тилида иншо ёзишнинг нима кераги бор? Менга қадим славян тилини мажбурлаб ўқитишган. Бугун у керак бўляптими? Бирон марта ҳам керак бўлмади. Балки қадим славян тилини билиш ортиқчалик қилмас, лекин шахсан менда бунақа зарурат бўлмаган. Шундай қилиб, иншодаги хатоси учун республикадан келган абитуриент институтга киролмайди. Бу адолатдан эмас, деб ўйлайман.

Бугун бизга одамларнинг, халқларнинг чамбарчас алоқаси нақадар зарур! Бизда телефон алоқаси бор (Тўғри, телефонларнинг ярми ишламайди), почта алоқалари мавжуд. Руҳий алоқалар кўпроқ керак, энг муҳими, — шулар.

Гунибда — Шомил асир олинган жойда

— Доғистонликлар учун энг чигал масала — Шомил тақдири масаласи. Маълумки, Шомилни ҳатто Маркс ҳам озодлик ҳаракатининг қаҳрамони, миллий қаҳрамон деб ҳисоблаган. Ўз вақтида Чернишевский, Добролюбов, кўп рус кишилари унинг мустамлакачиларга қарши курашини муносиб баҳолашган. У Россияга биринчи бўлиб ҳужум қилмаган. Қишлоқларга, овулларга ўт қўйишни чор генераллари буюришган. Шундан кейин Шомил озодлик учун курашни бошқарган. Нимага уни бугун ҳам реакцион арбоб деб ҳисоблашмоқда? Шомилга мутлақо исботланмаган айблар тақашмоқда, очиқдан-очиқ унга нафратларини изҳор қилишмоқда?

Аслида Шомилдек қаҳрамоннинг пайдо бўлишига ким айбдор? Жавоб битта — шоҳ ва унинг босқинчилик сиёсати. Душман бостириб кирса, қўлни қовуштириб ўтирадими? Бу тоғликларнинг табиатига тўғри келмайди. Шомил ўзи ҳеч кимни ранжитмаган. Фақат шоҳни «ранжитган». Ҳозирги замон тили билан айтганда, босқинчилик сиёсатига қарши 25 йиллик кураши давомида ўша подшонигина «ранжитган»…

«Шомил» деган достонимни қачонлар эди ёзганим, бироқ ҳалигача бирон жойда чоп эттиролмайман. Достон яхши, менинг катта муваффақиятим, демайман, лекин достонда ҳикоя қилинган воқеаларга юракдан ишонаман. Шомилнинг номидан айрим юртдошларимиз чўлда бўридан қўрққандан баттар қўрқадилар. Босқинчи шоҳдан ҳам баттар ундан қўрқадилар. Бир раҳбар ходимдан: «Шомилдан нимага бунча чўчийсиз» деб сўрадим. «Шомилни тияга олмасам менга ҳеч нарса бўлиб қолмайди, айтсам, ишдан олишади» деб жавоб қилди. Ҳақиқатан ҳам шундай. Доғистон театрида Шомилнинг курашини акс эттирган спектакль қўйилганда, раҳбарлардан биронтаси бу спектаклни бориб кўрмади. Боз устига, битта телефон қўнғироғи туфайли уни саҳнадан олиб ташлашди.

Биз нимадан қўрқамиз? Тарихданми? Ҳақиқатданми? Ўзимизданми? Ёки яна ва яна миллатчилик олабўжисидан ваҳимадамизми? Бироқ Доғистон ўзининг миллий тарихига эга, бу тарихда эса ўзининг қаҳрамонлари, тақдирлари, ўзининг мураккаб ижтимоий зиддиятлари мавжуд. Тарихни «кесиш»нинг нима кераги бор, у ахир киноплёнка эмас-ку. Доғистон — республика, у фақат тайёрлов пункти эмас. Шомилнинг номини бизнинг тарихимиздан юлиб олиш ярамайди. Бу мумкин эмас! Шомил ҳаракатига, унинг ишларига нафақат доғистонликлар, балки яхши рус кишилари, Россиянинг яхши ёзувчилари, социал-демократлар ҳам хайрихоҳ бўлишган. Шомилчилик ҳаракатига украинларнинг улуғ фарзанди Тарас Шевченко ҳамдард бўлган, Озарбайжон, Гуржистон, Қозоғистон олимлари уни олқишлашган: Ҳозирги пайтда ҳам Доғистонда бирон шоир йўқки, афсонавий халқ доҳийсининг номини хайрли сўз билан ёдга олмаган бўлса. У ҳақда Сулаймон Стальский, Ҳамзат Цадаса, Афанди Капиевлар ёзишган. Ниҳоят, яна бир гап: бошқирд халқининг қаҳрамони Салават Юлаев ҳам шоҳга қарши курашган, лекин унинг номи қатағон қилинмаган, ҳурмат билан тилга олинади. Шомилни эса айримлар сал бўлмаса инглиз айғоқчиси деб ҳисоблашади.

Россия менга қадрли. Мен кўп рус ижодқорларининг асарларини таржима қилганман. Бироқ, нимага баъзи рус ёзувчилари, олимлари сурбетларча бизнинг тарихимизга бостириб киришади, бузиб, майиб-мажруҳ қйлиб ташлашади? Халқнинг юрагидаги нарсани юлиб олиш мумкин эмас, ахир. ’

Биз Толстойнинг «Ҳожи Мурод»ига кўникканмиз, Шомилдан ё Ҳожи Муроддан уларнинг мураккаб тақдирлари бугунги кунимизга «мос келишини» талаб қилиб бўлмайди. Уларнинг тақдирлари зиддиятли. Ахир, шоҳ билан уруш чорак аср давом этган. Ҳатто душманлари ҳам Шомилни ҳурмат қилишган. Тарихни сохталаштирувчи бўлмайликда. Ҳар бир халқ ўз вақтида Россияга турлича тарихий шароитларда қўшилган. Биз уларнинг мустақиллик учун курашини рус халқига қарши кураш тарзида талқин қилсак, бу катта хато бўлади. Нафақат коммунистларни, балки барча афкор оммани ҳақоратловчи хато бўлади.

Бир вақтлар Гие Данеяия ҳамда Владимир Огнев билан бирга «Ҳожи Мурод» сценарийсини ёзганман. Данелия бу картинани суратга олиши керак эди. Лекин шунақа одамлар топилдики, улар ишимизга ғалати ёрлиқ ёпиштиришди: эмишки, бу нарса халқлар дўстлигига ҳалақит берармиш. Бу нима деган гап, биродарлар! Нега энди ҳалақит бераркан? Лев Толстой халақит бермайди, мен бўлсам халақит бераманми? Шомил тўғрисида жуда кўп адабиёт мавжуд, жумладан Пётр Павленконинг қачондан бери қайта нашр қилинмаган қиссаси ҳам бор. Ҳатто ҳозирги тарихимизнинг айрим саҳифалари ҳам Шомил номи билан боғлиқ. Ёзувчи, тарихчи Шомилга муносабат ҳақида, унинг Доғистон халқи тарихида тутган ўрни тўғрисида ҳақ гапни айтганлари учунгина кўплар хизмат вазифасидан, тақдирларидан, ҳатто ҳаётларидан айрилган. Интернационал тарбия учун айнан тарихни шундай бузиб талқин қилиш керак, деб ким ўйлаётган бўлса, у қаттиқ хато қилади. Бунақа муносабат одамнинг ғазабини келтиради, холос. Қайта қуриш Шомилнинг номини оқлашга ҳам дахлдордир. Бу жуда муҳим.

Суратлар заҳирахонасида, Ҳалил Мусаев асарлари қаршисида

Доғистоннинг машҳур рангтасвирчи мўйқалам устаси Ҳалил Мусаевнинг картиналарини кўриб турибмиз. Унинг тақдири фажиали. Ўзи Чох қишлоғида туғилган. Истеъдодли рассом эканини эрта намоён қилган. Рус совет журналларини суратлар билан безаган доғистонлик рассомлардан биринчиси. У тоғ гўзалининг, аёлларнинг образини, чиройли манзараларни чизган. Табиатни зўр истеъдод билан, юракдан чизарди. 1921 йили Ҳалил Италияга ўқишга кетди. Ўша ерда уйланди. Қандайдир сабаблар билан Ватанига қайтиб келмади, ёт юртларда қолиб кетди. Мусаев яқинда Нью-Йоркда оламдан ўтди. Унинг картиналари ғарбда тан олинган, Оврупада, Америкада машҳур. Доғистонда эса номи қатағон қилинган. Санъатни севувчилар унинг тақдирини билишади, асарларини қадрлашади, лекин расман ҳалигача тан олинмаган. Шундоқ ҳам бўладими? Ўз Ватанига, ўз халқига ҳеч бир ёмонлик қилмаган одамни ёллонотлиқ қилсак-а. Доғистоннинг атоқли рассомлари жуда унақа кўп эмас. Ҳ. Мусаевга ўхшаганларни қатордан чиқариб ташлаш мумкинми, ахир! Қолаверса, у жасоратли, мард киши эди. Биз томонларда инқилобгача одамнинг қиёфасини чизиш ман этилган

эди. Ҳалил эса одамларнинг, қаҳрамонларнинг, жирловчиларнинг, аёлларнинг образини чизди. Унинг инсонга, тоғликларга, қизиққон, юрагида ўти бор ватанпарварларга меҳри баланд эди. Яна қайтараман, биз жиноятчиларга амнистиялар чиқаряпмиз, тарихда из қолдирган истеъдодли инсонларнинг гуноҳидан ўтишдан эса қўрқамиз. Нимага шундай?

Дунёга машҳур Кубачи қишлоғида

— Яна битта масала ичимни таталайди. Доғистонда тилла ва кумуш буюмлар ишининг тақдири. Бор-йўғи тўрт нафар уста қолди. (Шулардан М. Жамолиддинов — нодир истеъдод эгаси, ҳақиқий яратувчи.) Улардан кейин республикада халқ ҳунармандчилигининг ноёб сирларини ўрганадиган одам йўқ. Ҳозир уста ҳам якка хўжаликчи шоирдек бўлиб қолган. Шоирнинг хусусий хўжалиги — унинг юраги. Заргарда ҳам шундай. Дамашқ ханжари бутун дунёга машҳур. Биздаги амузгин ханжари ҳам ёмон эмас, Лашкарбошилар, маршаллар, ҳатто Шомил ҳам амузгинда ясалган ханжарларни тутишган. Энди эса овулни кўчиришди-ю, шу билан усталар ҳам йўқ бўлди. Иккита-учта оилани демаса, овулдан ҳам асар қолмаяпти. Ҳолбуки бу усталар ҳам вақтида кубачиликлар сингари машҳур бўлишган. Бугунги кунда кубачиликлар, гоцатлиликлар ясаган нодир буюмлар музейлардагина сақланиб қолган. Доғистон усталарини Ленин буюк ижодкорлар деб атаган. Нима бўлди, нега Доғистоннинг ўзида уларни қадрлай билишмади? Чет эллардан сайёҳлар келишади, ҳайратланишади, қарашади, ноёб буюмларни ахтаришади. Биз бўлсак, айтиш мумкинки, уларга лоқайдмиз. Нимага? Бу Иттифоқ миқёсидаги, дунё миқёсидаги масаладир. Горький Сулаймон Стальскийга бундай деб ёзган: «Сизни халқнинг ўзи асрасин». Бу васият эди. Лекин унга доим ҳам амал қилишмаяпти. Ҳозирги халқ усталаримиз ижодкор эмаслар, мен буни аччиқ киноя билан айтяпман, чунки улар план учун ишлашяпти, стаканчалар, мугузлар ясашяпти. Сиз менга айтинг: муҳаббатни планлаштириб бўладими? Маҳоратни-чи? Баъзан маданият министрлиги усталар билан шартнома тузади. Барча буюртма замонавий услубда, ёмон маънода замонавий. Чунки замонавий услубдагилари ҳам яхши бўлиши мумкин. Усталарнинг дардини эшитсам, кўзларимдан ёш чиқиб кетади. «Биз ўлиб кетамиз, биз энди ҳеч кимга керак бўлмай қолибмиз, лекин қўлимиздаги ҳунарни олишга одам йўқ…» дейишмоқда улар.

Шоирнинг уйида — «Аёллар ороли»

— Шунақа китобим бор — «Аёллар ороли» деган. Уйимда ҳам уларнинг орасида битта ўзимман: хотиним, қизларим, невара-қизларим, синглим… Муҳаббат ҳақида, қизлик ғурури ҳақида, она бахти ҳақида кўп ёзганман. Шундай деб ўйлайман: илгари аёл чодра ичида юрган, шеърият эса очиқ эди, энди аёл очиқ юрибди, шеърият эса чодрага кирди. Одамларнинг миридан-сиригача кўриб турадиган аёл тўғрисидаги янги шеъримни яқинда ёздим. Ўқиб берайми! Эшитинг:

ВАНГА

Исми Ванга — зийрак, оқила,
Кўнгилларни кўргучи туйғун,
Олиймақом парихон ила
Насиб этди учрашмоқ бу кун.

Эшитгандим уни кўп аввал,
Ўткир зеҳни шон олиб қанча
Булғор элин тутиб муфассал
Келган эди Доғистонгача.

Дердиларки, «Ванга қилар лол,
Зингил солиб бир боқса ёҳу,
Кўз олдида кафтдаги мисол
Аён бўлар ул бегона руҳ».

Сабрим битди, ҳеч алдамайман,
Кимлигимни билмоққа елдим.
Совға олиб мен Доғистондан
Парихоннинг олдига келдим.

Бердим йўлда бўлсин деб ҳамдам
Кўп нақшинкор бир ирғай асо.
Бир асоки, бани одамда
Бунақаси топилмас асло!

Асонинг сал бўшроқ пўстини
Уста обдан нақш этган эди.
Ва шул нақшга ҳикматли сўзми,
Ё маъноми бахш этган эди.

…Шафқат қилмас?! бу нимам учун?
Қачон хафа қилдирган жойим?!
Тўғри, бўлган ёшликнинг кучи,
Аммо энди мен кўп мулойим.

— Вой, йўқ. Ҳасса бошқа нарса дер
Бу нақшларда қилмишинг минг-минг…
Айт-чи, кймсан? Ўғри, исрофгар,
ЎЗ кучларинг ва ўз умрингнинг?

Ёшлик тафтин ақлсизларча
Тўзонларга сочдинг, сўлдирдинг,
Олтин вақтларингни ўлдирдинг.

«Нима?» Шеърми?..
Ҳеч ярармикин
Янги асрларда бу одамларга?
Керагидан ортиқ май ичдинг
Гарчи Қуръон таъқиқласа-да.

Мана сенинг кечмишинг, тўйинг,
Барчаси шу асога сингган.
Асрадингми ўз ота уйинг,
Ҳамда асл синглингни чиндан?

Ҳақни доим айтиб юрдингми?..
Йўқ, шеърларинг бу қадар бўшанг.
Ванга унга боқиб астойдил,
Сўнг ҳассани ушлади секин.

Таянди-да («Ҳасса ишончли»),
Бир-бир қадам ташлади кейин
Ва оҳиста фолин бошлади:
Қайда ўсдим, ўқидим қайда…
Умри унинг ўтгандек эди
Цада аёллари ичида.

Кафтдагидай кўрсатди барин,
Айтди аён-ноаён феълим
Ва обкомга бир куни ҳатто
Ёзганини устимдан элим.

Ё кўп йиллик ҳимоя дўстим
Танирмикан десам бу қурғур,
Йўқ, суҳбатнинг сўнггида ўзим
Билдим: бунда дўстим не қилур?!

— Аввал отанг жимликни қучган,
Сўнг онангни чақирган Оллоҳ.
Улар ухлар, қўлида билсанг
Шундай ирғай асолар, бироқ…

Ухлар билмай ташвишу алам,
Лекин ўғли келса-чи, алҳол
Ҳасса билан иккаласи ҳам
Кутмоқликка тайёр, бемалол.

Шундан ташвиш тортар, кўрдингми,
Қабрдаги ота-онанг ҳам?
Дўстларинг ким?
Севган сен-ку… тил тийгум ночор,
Ҳаммасини санаш ноқулай,
Ахир бунда… хотининг ҳам бор.

Эшитдим-ку барини, чидаб
У кўп заҳар сўзларни деди.
Алам қилди, бунинг устига
Парихоннинг гапи рост эди.

Неки айтса рост эди буткул
Ҳеч сохталик кўрмади кўзим.
Энди нетай? Не қилсам маъқул?
Эй, Ванга айт, айта қол ўзинг!

Наҳот шундай яшагайман боз
Бекор сарфлаб бутун ҳаётим,
Неларгадир қўяман ихлос
Бир умр ўзимни йўқотиб.

Ахир топсам бир кун абадий
(Мен барчадай — йўловчи, меҳмон)
Ота-оналарим кутар асабий
Қўлларида асо — беомон.
Дуч келганларда..

(Равшан Файз таржимаси)

Ҳамзат Цадаса таваллудининг 110 йиллигига бағишланган кечага боришда

— Санъатдаги, адабиётдаги оммавийлик мени ташвишлантиряпти, Ахир, санъат спорт эмас-ку. Ҳозир биргина ёзувчиларнинг ўзи нақ бўлмаса ўн бир мингтача. Ёзувчилар съездларида энг катта баҳс (уларда қатнашишнинг ўзи уят) қанақадир муҳим иқтисодий ёки давлат аҳамиятидаги масала устида авж олмайди. Йўқ. Овоз бериш палласи, номзодлар кўрсатишда бошланади ҳаммаси. Лекин катта миқёсдан қараганимизда, кимнинг номзоди қўйилишининг нима аҳамияти бор? Фақат битта нарса аҳамиятли — истеъдод. Бизда кўпинча нима бўлади: аввалига пуфлаб обрўни шиширамиз, кейин унинг орқасидан кун кўришни бошлаймиз. Руҳий бойликларга мана бундай муносабатда бўлиш мумкинми? Гоҳ оқлаймиз, гоҳ қора чаплаймиз? ёки аксинча. Ёш китобхонлар авлоди бунақа турланишларни қандай қабул қилади? Мукофотлар, унвонлар… Мен халқ шоириман. Лекин мени халқ шоири дейишларини истамайман. Твардовскийни бундай аташмаган. Маяковскийни аташмаган, Блокни аташмаган, Пушкинни аташмаган. Нимага Россияда халқ шоири деган унвон йўқ? Францияда, Италияда нега йўқ? Ва ниҳоят, нимага Гуржистонимизда йўқ бундай унвон?! Халқ истаса, ўзи атаб олаверади. Ахир, «шоир» деган сўзда унвон эмас, мансаб эмас, катта бурч, масъулият бор-ку.

Биздаги бюрократизм шундай даражага етдики, телефонни битта жиринглатиб спектаклларни, қўшиқларни тақиқлашади, телефонни битта жиринглатиб ҳатто унвонлар тортиқ қилишади. Бир амалдор иккинчисига сим қоқади ва бир-бирларининг кўзларига қарамай туриб, жиддий ижодий, жамият аҳамиятига молик, айтиш мумкинки, халқ ишларини ҳал қилиб юбораверишади. Биз эса, очиқ муҳокама бўлишини хоҳлаймиз, шоирларнинг, санъаткорларнинг тақдирига жиддий муносабатни истаймиз.

Ўтган давримизга танқидий кўз билан қараётган бўлсак ҳам, мен илгариги адабиёт кунларимизни, адабий асарларнинг кенг муҳокамаларини ҳузур билан эслайман. Менинг ёшлик йилларимда ўзаро муносабатларимиз нақадар тенг, демократик эди! Ёзувчи ёзувчи билан ҳамқур бўлса, ҳамюрт бўлса. Фадеевни мен жуда кўп марта кўрганман, лекин дастлаб унинг олдига боришга ийманардим, камтарлик халал берарди. Шундай бўлгани билан у ёшларга муносабатда оддий эди, адабиётчиларнинг Марказий уйига ўзи келарди, буни у уят ҳисобламасди. Айрим ҳозирги раҳбарлар эса бошловчилар билан ёнма-ён ўтиришни обрўларига мос эмас деб ҳисоблашади.

Мен шундай ўйлайман: биз энди ўтмишдаги хатти-ҳаракатларимизга танқидий кўз билан қарашимиз, улар билан ҳозирги жамоат хатти-ҳаракати ўртасидаги боғлиқликни аниқлашимиз керак. Мен ҳам хато қилганман. Лекин давр менинг ҳам кўп нарсамни ўғирлаган. Ҳаммани ўзини ўзи айблашга чақирмаяпман, лекин бизга ботирлар бир соатга керак эмас. Ёзувчилар союзи ташкил топганининг эллик йиллиги юбилейи қандай серҳашам, лаганбардорларча ўтказилган эди! Қандай мадҳиялар куйланган! Шундай тасаввур туғилганки, битта-иккита одамсиз бутун адабиёт йўқ бўладигандек.

Ҳозир достон чоп эттириш қийинлашди. Муҳаррирларнинг фикрича достонда 500 дан ортиқ сатр бўлиши мумкин эмас. Ким уларга бундай ҳуқуқ берган? Агар шундай бўлганида, Твардовский достон чоп эттирмаган бўларди, Блок достон чоп эттирмаган бўларди. Нега яхши достонларни босиш керак эмас?! Боз устига, уларнинг кўпи — инқилоб солномаларидир. Ярослав Смеляков «Дружба народов» журналида менинг «Тоғ гўзали» достонимни таҳрир қилган: у тўрт минг сатр эди. Ўшани босишган-ку. «Литературная газета»да Константин Симонов «Отам билан суҳбат» достонимни бутунисича эълон қилган. Шундан кейин Фадеевдан хат олганман. Яхши, мушфиқ, самимий хат. Гап шундаки, айни ўша пайтлари бир неча маҳаллий журналларда менинг туркум шеърларим пайдо бўлган эди. Фадеев эса, маълум бўлишича, ҳаммасини кузатиб бораркан. У ўзининг ўртоқларига, адабиётчи ҳамкасбларига оталарча эътиборли эди. Чиққан барча нарсаларимни бу қадар батафсил таҳлил қилгани мени ҳайрон қолдирди. Аммо хатда энг муҳим гап ҳам бор эди. «Нарсаларингизни чиқаришга бир оз шошилмаяпсизмикан? — деб ёзган эди у. — Ишлашга, заҳмат чекишга шошилиш керак…» Бу унинг маслаҳати эди.

«Бир оз шошилмаяпсизмикан!»

Мен қабул масалаларини тушунмайман, лекин нимага шундайки, доғистонлик ёки ёқут ёзувчиси СССР ёзувчилар союзига тез қабул қилинади? Аввал у ўз қиёфасини қадрдон юртида кўрсатсин, халқининг эътиборига тушсин. Иттифоқ ёзувчилар шеъриятни деб камбағаллмкка ҳам рози бўлардилар, ҳозир эса кабағаллар шеърият ёрдамида бой бўлишни истаб қолишган.

Москвада беш юз нафар шоир бор. Бу кўп. Доғистонда ҳам Ёзувчилар союзи аъзоларининг сонини чегаралаш керак. (Ёқутистонда ҳам, Бурятистонда ҳам, Осетияда ҳам, ҳамма республикаларда шундай қилиш керак, деб ўйлайман.) Бизда эса нима бўляпти: бир одам ўз тилида иккита китоб чиқаради, ҳали эътиборга тушмаган, бошқа республикаларда ҳам уни бир кимса билмайди, у эса аллақачон СССР Ёзувчилар союзининг аъзоси! Москвага боради, СССР Ёзувчилар союзининг аъзосиман, дейди, китобини чиқаришни талаб қилади. Уни қўллашади ва кўрибсизки, у энди ўз ҳуқуқларидан матал ўқий бошлайди.

Шоирларга муносабат ҳозир ўзгарган, амалдорлар кўпайиб кетди. Илгари Константин Симонов телефон қилар ёки телеграмма йўллар, бирон нимани сўрар эди. Бундан одамнинг кўнгли кўтариларди.

Шеърият — шоирнинг маҳрами. Шеърият намойиш эмас, шеър баҳона одам хилватга кетади, ўзи билан ўзи танҳо қолгиси келади. Сўз билан ҳам. Биздаги шеъриятда эса кенгашли муҳаббат ва телефондаги ўпичлар…

Эҳтимол шунинг учундир, сайловчилар билан учрашиб қайта қуриш, санъат, шеърият тўғрисида гапирсам, қачон колбаса бўлади, водопровод қачон ўтказилади, деб сўрашади мендан. Сайловчиларимнинг дардини ҳам тушунаман, қайта қуришнинг мақсади — одамларга бир бўлак нон билан бирга тўғри, самимий ҳақиқат сўзини ҳам бериш. Бунда унисини-да, бунисини-да уддалаш керак. Нон зарур, лира ҳам муҳим. Шеърият нонсиз яшайди, лекин нон шеъриятсиз…

Каспий аэропортида, хайрлашув чоғи

— Ҳозир «Концерт» деган номда бир китобни ёзиб тугатдим. Ҳаёт —концерт, дунё — концерт, тарих — концерт. Бу концертларнинг ғижжаги ҳам бор, рояли ҳам, рок-музикаси ҳам, арғуни ҳам бор… Эсимда, уруш бошланиши арафасидаги сўнгги кун — 1941 йилнинг 21 июнида радиодан катта концерт берилган эди. Ашулалар, куйлар, кўтаринки оҳанглар… Чегараларда эса бу пайтда аллақачон немис десантлари туширилиб қўйилди. Ана ундан кейин уруш концерти, ўлим рақслари бошланиб кетди-ку. Бутун Оврупа ерларида гўрлар қазилар, охирги қўшиқлар куйланар эди… Ҳужумларимиздан бирининг махфий номи «Концерт» бўлган…

Агар фашистларнинг ўлим лагерларида чинакамига «жонли» концертлар қўйилмаганда, китобнинг номини ҳазилга йўйиш ҳам мумкин эди.

Ҳозирги ҳаётимиз гоҳо менга ҳеч тўхтамайдиган концертга ўхшаб кетади. Хушчақчақ, фожиали, ҳаловатсиз, мияни айнитадиган концертга… Достонни бир даврада ўқиб бердим. Мендан «Нимага унда Пугачёванинг, рок-музиканинг концерти йўқ?» деб сўрашди. Кулайинми, йиғлайинми — билмай турардим.

Бу беқарорлик туйғуси, ўзгаришлар талвасаси, даврлар ва шахсларнинг шундоқ кўз ўнгимизда содир бўлаётган бу алмашинишлари ҳам менга баъзан фалакнинг сира тинмайдиган аллақандай концерти, фожиали нотадаги кўриниши бўлиб туюлади. Сурнай, балалайка, арғун… Бирининг овози ҳаволанади, бошқасиникини ер ютади.

Ҳаётимизнинг бу буюк концерти нима билан тугашини билолсак эди!

Нурулло Отахонов таржимаси

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 1988 йил, 1-сон («Огонёк» журналининг 1987 йил, 41-сонида эълон қилинган суҳбатни журналнинг махсус мухбири Феликс Медведев ёзиб олган.).

BURGUT QANOTIDA…
Rasul Hamzatov: Xotiralar, mulohazalar

Shoir. Faylasuf. Hamzat Sadasaning o‘g‘li. Fotimat, Zarima va Solihatlarning otasi. To‘rt nabiraning bobosi. Epikur ta’limotining tarafdori. Diltortar suhbatdosh. Soddalarning soddasi. Peshonasi yarqiroq, omadli. Bir paytning o‘zida ham Gargantyua, ham Pantagryuel. Ham Sancho Pansa, ham Don Kixot. Sholoxovning suhbatdoshi. Tvardovskiy, Fadeev, Simonovlarning do‘sti. Tirik klassik. Tasavvurga sig‘maydi. Yarim dunyoni kezib chiqqan tinib-tinchimas. Fidel Kastro hamda Indira Gandi bilan soatlab suhbat qurgan. Bu dunyoda sadoqatli ikki yorning — she’riyat va xotini Fotimatning bir umrli shaydosi. Yuzta kitobning muallifi.

Dog‘iston xalq shoiri. Davlat mukofotlarining sohibi. Lenin mukofotining laureati. SSSR va RSFSR Yozuvchilar soyuzining sekretarlaridan. SSSR Oliy Sovetining deputati. SSSR Oliy Soveti Prezidiumining a’zosi. Sotsialistik Mehnat Qahramoni…

Men Rasul Hamzatov bilan sakkiz kun birga bo‘ldim. Tog‘ yo‘llarida kezib, vertolyotlarda uchib, mashinalarda yurib, Dog‘istonning katta qismini aylanib chiqdik. Go‘zalligi ta’rifga sig‘maydigan bu yurt odamni hayratga soladi. Tong qoldiradi. Uyqusini o‘g‘irlaydi.

Rasul Hamzatov — shu zaminning farzandi.

Hamzat Sadasa xonadonida

— Sada ovulida, otamning uyida suhbatlashayotganimdan mamnunman. Qachonlardir borliq olamdan uzilib qolgan bu tog‘ qishlog‘i hozir butun olam bilan bog‘langan. Bu yerdan tevarak-atrof kaftdek yaqqol ko‘rinadi. Bir kuni mendan, tug‘ilgan uying qaerda, deb so‘rab qolishdi, shunda men tog‘lik donishmandlar aytganidek, «Burgut qanotining ustida va ostida», deb javob qildim.

Otam hayotligida bu yerda ko‘p taniqli yozuvchilar, madaniyat arboblari mehmon bo‘lishgan. Menikiga esa Tvardovskiy, Simonov, Grossman, Kron, Mixalkov va boshqalar kelishgan.

Gohida eshitib qolaman: meni go‘yo tarjimonlar shoir qilgan emish. Nima ham derdim, xursandman, mayli, shunday bo‘laqolsin. To‘g‘risi, men bu haqda o‘ylamayman ham. Tarjimonlarimning bari bilan urushdan keyingi yillari Adabiyot institutida birga o‘qiganman. Qaysi birimizning kim bo‘lishimizni unda hech qaysimiz bilmasdik. Ittifoqda nom qozonishimda, rus o‘quvchisiga tanilishimda ko‘maklashgani uchun tarjimonlarim Naum Grebnev, Yakov Kozlovskiy, Vera Zvyagintseva, Yelena Nikolaevskaya, Semyon Lipkin, Vladimir Solouxin, Yakov Xelemskiy va boshqalardan minnatdorman.

Nima desam ekan, menda milliy tuyg‘u bor, millatchilik tuyg‘usi yo‘q, bo‘lishi ham mumkin emas. Nafaqat menda, balki butun xalqimda shunday.

Shunday gap bor: kim o‘tmishga to‘pponchadan o‘q uzsa, kelajak uni zambarakdan o‘qqa tutadi. Hozir qayta qurish, eskini buzish ishlari ketyapti, ammo hammasini buzaverish shartmas, deb hisoblayman. Yaxshilarini ehtiyotlash, asrash va tiklash lozim.

Ko‘ksimda xuddi ikkita yurak urib turgandek: bittasi — «tarafdor», ikkinchisi — «qarshi». Men ikkiga bo‘linib qolgandekman. Agar mamlakatda hamma narsa bitta odamga bog‘liq bo‘lib qolsa, menimcha, bundan yomoni yo‘q. Oldin shaxsga sig‘inish illati mavjud edi, keyin mansabga sig‘inish boshlandi. Shunday odamlar borki, ular mehmonlarni o‘zlariga maqtaydilar, salomatligiga qadah ko‘taradilar, mehr-muhabbat izhor qiladilar, mehmonlar tarqagach esa, hali ostonadan izlari qurimay turib, ularni so‘kishga tushadilar — shukrki, bunday toifadan emasman.

Tarixiy shaxslar to‘g‘risida indamaslik adolatdan emas. Nelarga bunchalik ishongan edim-u, nima uchun va qaerda aldashganini men ham bilgim keladi. Biz yashagan davrda chindan ham jinoyatlar bo‘lgan bo‘lsa, kechirmaslik kerak, ularni yoqlab ham bo‘lmaydi. Ko‘plarning fojiali xatosi shundaki, ular davlatimiz mustahkamlanyapti, deb o‘ylashgan. Bordiyu davlat mustahkamlaygan bo‘lsa ham, odamzod ayniy boshladi. Bu aynish bugungi kunda ham davom etyapti, deb hisoblayman, chunki unga bir paytlar Lenin aytgan kommunistik manmanlik va to‘ralik kasali yuqib bo‘lgan.

«Bizga nima bo‘lgan o‘zi! Nahot turgan-bitganimiz yomon!» degan savollarni shu kunlarda tez-tez eshityapmiz. Horijda mendan shuni so‘rashadi, qadrdon ovulimda ham shu gap. Qolaversa, o‘zim ham o‘zimdan so‘rayman: «Bu nima degan gap: ishladik, ter to‘kdik, yashadik, ashulalar aytdik, o‘ynadik, endi ma’lum bo‘ldiki, Lenindan keyingi bari rahbarlar yomon ekan!» Bu savolga aniq javobni hozircha eshitganim yo‘q. Javob esa, berilishi kerak.

Siz mendan yigirma yil davomida SSSR Oliy Soveti Prezidiumining a’zosi sifatida qanday qilib ayrim xato ko‘rsatmalarga, qarorlarga, ayrim «qahramonlar»ning (endi bilishimizcha, aslida noloyiq kimsalarning) taqdirlanishiga ovoz berganimni so‘rayapsiz. Rostini aytsam, orden va medallarga qancha oltin ketishini, qanchadan-qancha mablag‘ sarflanishini o‘ylardim! Biroq bunda ham ishga to‘ralarcha yondashilardi: o‘ninchi besh yillikda muncha, o‘n birinchi besh yillikda mana buncha odam mukofotlanishi kerak… Bu nima degan gap, axir! Bu yoqda SSSR Oliy Sovetining nashriyoti ishlab turibdi. Nimalarni chop etadi? Oliy Sovet qarorlarining stenografik hisobotlarini. O‘n besh tilda. Shu ko‘rsatmalarning o‘zi keyinchalik joylarda ham bosiladi. Shunday bo‘lishi shartmi? Oliy navli qog‘ozga bosilgan bu semiz-semiz kitoblar o‘lik mol bo‘pib yotibdi-ku. Albatta, ovoz berganman, aksari to‘g‘ri, insoniy, adolatli qarorlarga ovoz berganman. Alam qiladigan joyi — o‘shanday qarorlar chiqqaniga qaramay, jinoyat juda sekin kamayyapti, sog‘liqni saqlash sohamiz havas qiladigan darajada emas… Yomon tomonlarimiz, kam-ko‘stlarimiz ozmi… Ha, men ikkiga bo‘linib qolganman. Bu haqiqat chap tomonda, boshqasi o‘ng tomoida. Har bir avlod hodisaga o‘zicha qarab, o‘zicha baholasa kerak-da.

Men Dog‘istonda, shunday muhitda o‘sganmanki, bu yerda Leninni Stalin asarlari orqali o‘rganilardi. Lekinning o‘zi kam o‘qilardi. Ko‘chirmalar ko‘proq Stalin asarlaridan olinardi. Birinchi she’rimni ham men Stalin to‘g‘risida yozganman: yosh bolalik paytimdayoq e’lon qildirganman o‘sha qasidamni. Gazeta muharriri bosh maqolasida, bu she’rni yod olmagan bironta tog‘lik qolmaydi, deb xitob qilgan. O‘shanda yurtimizga Stalinning kelishini qanday nishonlagan edik-a! Axir, u respublkkaga avtonomiya huquqi berilganini e’lon qilgan edi!

Dohiyning tashrifini, respublikaning tug‘ilishi va avtonomiya huquqiga ega bo‘lishini, har bir tog‘lik o‘zining tug‘ilgan kunidek kutib olgandi. Bundayin muhim voqealarga bag‘ishlangan dostonim uchun o‘sha yillar Stalin mukofotiga sazovor bo‘lganman. U paytlar xalkimning bor-yuqligi birgina uning nomi bilan bog‘liq edi. Tarix naqadar tez o‘zgaradi-ya: bugun respublikada avtonomiya berilgani munosabati bilan o‘tkaziladigan bayram ham boshqa kunga ko‘chirilgan…

Boshqa jihatdan esa, mening vaqtimni o‘g‘irlashgan, deb hisoblayman. Umrimning bir qismini o‘g‘irlatganman. Ma’lum bo‘lishicha, mendan ko‘p narsalarni yashirishgan. Shu ovulda yashadim, maktabida o‘qidim, ular esa mendan tarixning qaysidir qismlarini, butun bir qatlamini sir tutishibdi. Ayrim shoirlarni yashirishibdi, boshqalarini ko‘z-ko‘zlab ko‘rsatishibdi. Men u paytlar, hatto Mayakovskiyni ham to‘la bilmasdim. Yeseninni, Blokni bilmasdim. Men Jarov, Bezimenskiy, Viktor Gusev she’rlari ruhida tarbiyalanganman. Hayot ulkan teatr tomoshalari edi, parda ortida nimalar sodir bo‘layotgani tug‘risida esa, hech narsa bilmasdim. Shunchaki, men hamma narsaga soddalarcha ishonaverardim. 1937 yili o‘n to‘rt yoshli o‘spirin paytimda odamlar qatli om qilinayotgani to‘g‘risida gazetalardan o‘qib bilganimda ham, haqiqatan xalq dushmanlarini qamashayotibdi, deb o‘ylaganman.

Mendan tez-tez, ijodingizda otangizning ta’siri kuchlimi, deb so‘rab turishadi. Nima desam bo‘ladi? Men Hamzat Sadasani buyuk shoir deb bilaman, ammo o‘zim she’riyat bilan mustaqil, otamning ta’siriga berilmasdan jiddiy shug‘ullana boshlaganimdan keyingina shoir bo‘lib yetishdim. 1945 yili, urushdan keyin Moskvaga bordim, Adabiyot institutiga o‘qishga kirdim. Moskvaga ko‘pmillatli respublikadan keldim. Bizning tomonlarda shunday gap bor (o‘zlashtirayotganim yo‘q, odamlarning gapi bu): qo‘shnisini so‘kkan kishi o‘z uyida aqmoq, esi yo‘q bo‘ladi, boshqa millatni so‘kkan kishi millati ichida ahmoq, boshqa mamlakatni so‘kkan kishi esa, o‘z mamlakatida ahmoq. Kattalarga hurmat, ayollarga yaxshi munosabat, mehmondo‘stlik — tog‘liklarning azaliy an’analaridir. Eshigi mehmonlarga lang ochiq otamning uyi — mening bolaligim.

Otamning oldiga Nikolay Tixonov, o‘ktam shoir Vladimir Lugovskoylar ko‘p kelishgan. Dastlabki she’rlarimni ularga o‘qib berganimda o‘n bir yoshli bola edim. Ular esa she’rlarini otamga o‘qib berishardi. Otamni dunyoga tanitgan ham o‘shalardir. Keyinroq Moskvada menga o‘shalar boshpana berishdi. Institutga imtihon topshirayotganimda birinchi inshodayoq (uni men bir rus shoiridan diqqat bilan ko‘chirib yozgan edim) oltmishta — roppa-rosa o‘sha partadoshim qilgan xatocha xato qilganman. Meni odam qilgunicha ko‘p ovora bo‘lishgan, eh-he… Men unda eng jo‘n narsalarni, masalan, chukcha kim, yahudiy kim, ruslar kim — shularni ham bilmasdim. Bu haqda o‘ylamasdim-da; Katta teatrda ilk marta Ulanovani ko‘rishim — menga yangilik. MXATda Tarasovni ko‘rishim — yangilik. Pasternakni uchratsam — yangilik. Erenburgning nutqini eshitsam — yangilik.

Mitinglar, muhokamalar, qoralashlar ham yangilik. Yig‘inlardan birida men ham qatnashdim, kimnidir la’natladim. Yonimda ayrim taniqli yozuvchilar turishardi, ular ham fosh qilishardi. Ko‘rganlarimning barini otamga yozib yubordim. U meni zudlik bilan Dog‘istonga chaqirib oldi. «O‘zing la’natlagan yozuvchilarning asarlarini o‘qiganmisan?» deb so‘radi. «Yo‘q, o‘qimaganman, lekin ular to‘g‘risida gazetalar yozishyapti-ku». Shunda otamning nazari menga qadaldi va: «Yozuvchining kitobini o‘qimay turib u to‘g‘rida fikr aytishga nima haqqing bor?» dedi.

O‘shanda otamning nasihatiga jon-jon deb kirganman demayman, ammo bu yog‘iga yengiltaklik qilmaslikka uringanman. Mitinglarning esa hisobi yo‘q edi. Pasternak masalasida, Tvardovskiy masalasida, musiqa, kosmopolotizm masalalarida…

O‘sha yillari mening xalqimning boshiga ne kulfatlar tushganini aytmaysizmi. Respublikaning butun partiya tashkiloti — inqilobni amalga oshirgan barcha ziyoli tor-mor etildi. Kitoblar yoqildi, kutubxonalarga o‘t qo‘yildi. Ularni kimningdir xohishi bilan aybdor bo‘lib chiqqan odamlar uzoq yillar davomida yiqqan edi.

…Bugungi kunda Rossiya Kulikovo jangini, «Igor jangnomasi»ni, Pushkinni bayram qilayotgani quvonchli hodisa. Lekin, afsuski, tarixning ahamiyati ba’zida kamsitilmoqda. Misol uchun, Mahachqal’ada, universitet kafedrasida Dog‘iston tarixini o‘rganish bekor qilindi. Nahot shunday qilish mumkin bo‘lsa!? O‘z xalqi tarixini o‘rganish boshqa xalqlar tarixini o‘rganishga xalaqit bermaydi. Shaxsan men, masalan, arab madaniyatidan juda minnatdorman, chunki mening otam shu til bois nihoyat o‘qimishli odam edi. Romen Rolanni u arab tilida o‘qigan, Tolstoyni, Chexovni, rus kitoblarini ham arabchada o‘qigan.

Har bir xalqning madaniyati — ta’zim qilsa arziydigan madaniyat, deb o‘ylayman. Ancha paytlargacha bizda milliy masalani hal etishning eng yaxshi yo‘li — indamaslik, deb hisoblanib kelingan edi. O‘zimizni shunday tutganmizki, go‘yo bu masala allaqachon kun tartibimizdan tushib qolgan.

O‘zimizga ham o‘zimizni pardozlab ko‘rsatgimiz keladi-ya!

Otalar va bolalar muammosi butun dunyoda bor. Bizda esa, bu masala xuddi tag-tomiri bilan uzil-kesil hal bo‘lgandek. Go‘yo bizda hamma narsa sip-silliq, hamma narsa xamirdan qil sug‘urgandek oppa-oson. Shu qadar xaspo‘shladikki, mana endi u xatolarni tuzatish mashaqqat bo‘lib qoldi.

Ko‘p narsalarni she’rlarimda aks ettirishga harakat qilganman. Rost, men publitsist emasman. Grajdanlikni bizda har xil tushunishadi. Hozir qayta qurish ketyapti. Orqaga qarab-qarab olg‘a yurish kerak — shunday qilmasa bo‘lmaydi. Boshqa yo‘l yo‘q. Faqat, har kim harakat qilayotganini ko‘rsatishi emas, isbotlashi kerak. Biroq har bir tashabbusda ham, afsuski, goho qusur bo‘ladi. Hozir shunday narsa ro‘y beryaptiki, men buni biryoqlamalik deb atagan bo‘lardim. Baqiroqlar, mahmadonalar, buzg‘unchilar ko‘payib ketdi. Oshkoralik niqobida — jazavali og‘iz ko‘pirtirishlar. Haqiqat, axir, jiddiy bahsda, har xil qarashlarning muqoyasasida-ku.

Boshqa jihatdan, agar ortimizga qarasangiz, bir tuslilik adabiyotimiz rivojiga juda qattiq to‘sqinlik qilganini ko‘rasiz. Qanday yaxshi, ko‘p yozuvchilar safimizga qaytishdi! Allaqanday jinoyatchilarning gunohidan o‘tamiz-ku, nega endi adabiyotda amnistiya e’lon qilish mumkin emas? Bir paytlar Buninning gunohidan o‘tilganga o‘xshab. Biz uni kechirdik, hamon sevamiz. Bordiyu qaytarmaganimizda, kechirmaganimizda nima bo‘lardi? Buninsiz bizga nimadir yetishmagan bo‘lardi, adabiyotda bir bo‘sh joy sezilib turardi.

Yangi «eski» nomlarning paydo bo‘lishi boshqa mualliflarni kamsitmasligi kerak. Adabiyot bir kishi kelsa boshqasi unga joy bo‘shatishi lozim bo‘lgan soha emas. Adabiyotda joy hammaga yetadi.

Dog‘istonda ham ayrimlar, rus madaniyati milliy madaniyatimizni yutib yubormasmikan, deb o‘ylashadi. Puch gap.

Bizning murabbiylarimiz uchta — tabiat, yillar va asrlar dahosi.

Kamina partiyaniug yettita s’ezdiga Delegat bo‘lganman, qatnashganman. Ayniqsa, XXII bilan XXVII s’ezdlar yodimda qoldi. Chunki bu s’ezdlarda inson qadr-qimmati to‘g‘risida: imon-diyonat xususida, haqiqat haqida, odamiy munosabatlar borasida gaplar bo‘ldi. Men ikkinchi s’ezddan boshlab yozuvchilarning hamma anjumanida ishtirok etdim. Ikkinchi s’ezd bilan oxirgisi — sakkizinchisi, menimcha, eng qiziqarli o‘tdi. Boshqa s’ezdlarning ahamiyatini kamsitmoqchimasman, qaysidir jihatlari bilan ular ham muhim, lekin ularda tanqidiy nutqlar aytilmagan, ko‘proq chapakbozlik yangrab turgan, ko‘proq yasama, nosamimiy birdamlik hukm surgan. Ularda Valentin Ovechkin, Aleksandr Tvardovskiy, Mixail Sholoxovlarning yorqin, o‘tkir so‘zlari yetishmagan.

Fadeevning hamma nutqi esimda qolgan: u hamisha idrok bilan, o‘z qadrini bilgan holda, hayajon ila so‘zlardi,

Ishxonada, telefon jarang-jurungi jo‘rligida

— Yaqinda Angliyaga borgan edim, o‘sha yerda ko‘plardan, hozir dunyoning ma’naviy poytaxti — Rossiya, Sovet Ittifoqi, degan gaplarni eshitdim. Yaqin oragacha ham bizning mamlakatimizda ro‘y berayotgan hodisalarga kam qiziqishardi. Endi esa Moskvaga chindan ham butun dunyo ko‘z tikib turibdi, Umid bilan, tashvish bilan ko‘z tikyapti: qayta qurish yutib chiqarmikan? Men ham o‘zimga shu savolni beraman. Ha, biz shaxsga sig‘inishga qarshimiz, zo‘ravonlikka qarshimiz, inson huquqlarining poymol etilishiga qarshimiz. Biroq men mansabga sig‘inishning kurtaklarini, amaldorlarning talvasalarini ko‘ryapman.

Ovulimizda bir aqida bor: oldin o‘zidan kattadan — ko‘proq yulduz ko‘rgandan so‘raladi. Endi bo‘lsa, yig‘ilishlar qoldirilyapti, to‘ylar qoldirilyapti… rayon militsionerining kelishi kutiladi: u o‘zi emas, «amal»i bilan keladi-da, busiz esa tadbirni boshlash mumkin emas. Men mansabga qarshi emasman, biroq odamzodning har bir ishida uning ahamiyatini bo‘rttiraverish yaramaydi.

Deputatman, odamlar oldimga yordam so‘rab kelishadi. Qanaqa yordam deng. «Falonchining huzuriga kirishimga yordam bering, Pismadonchining oldiga…» Bu turishda ministrning qabuliga oddiy odam mutlaqo kirolmas ekan-da, deb o‘ylab qolaman. Holbuki, minglab odam haqiqat izlayapti, minglab odam adog‘i ko‘rinmas keraksiz komandirovkalarda yo o‘z hisobidan otpuskalarga chiqib, idoralarda navbat kutyapti.

Byurokratlikka qarshi kurashimizning o‘zi ham goho quruq safsataga aylanib ketmoqda. Haligacha xilma-xil qog‘ozlar, puch qarorlar ko‘p! Xudoning bermish kuni bir tashabbus. Lekin eskilarini ham o‘ylab ko‘rishimiz, unutmasligimiz kerak. Ayniqsa, kengashbozlik Yozuvchilar soyuzida avj olyapti. Uning ustiga, ko‘plari samarasiz. Nega deganda, ular mijg‘ovlik, hasratbozlikdan bo‘lak narsa emas.

Adabiy mahorat ham merosga o‘tadigan ishga o‘xshab qoldi. Adabiyot institutlarida otalar o‘qigan edi, endi ularning o‘g‘illari, nevaralar o‘qimoqda. Buni men qarindoshlik xudbinligi deb atagan bo‘lardim.

Bunaqa xudbinlik ilmda ham bor. San’atda ham, Diplomatiyada ham. Hatto savdoda ham bor. Yaqinda bir gapni eshitdim: qarindoshlar o‘zaro yig‘in o‘tkazib, «urug‘»laridan bittasini Sotsialistik Mehnat Qahramoni qilishga kelishibdi va hammalarining ishini uning nomiga o‘tkazishibdi. Nima deb o‘ylaysiz? Shunga erishishgan ham.

Aslida kamtarroq bo‘lishi lozim bo‘lgan ayrim kap-katta yozuvchilarning hovliqmaliklari ham menga yoqmaydi. O‘ylashadiki, qayta qurish o‘shalar tufayli boshlangan. To‘g‘ri, Pasternakning navbati keldi. Lekin ayni shu «kap-kattalar»dan ba’zilari Pasternakni uyushmamizdan haydashga qo‘l ko‘tarishgani ham sir emas. Buyuk shoir nomining himoyasiga bel bog‘lab chiqqan mardlardan hech kim vaqtida uning yonini olmagan edi. Holbuki, ular o‘shanda ham Pasternakning barcha she’rlarini, barcha asarlarini bilishardi, u Rossiyaga Shekspirdan, Gyotedan, Baratashvilidan go‘zal tarjimalar hadya etganidan xabardor edilar. Nima sababdan o‘shanda jim turishgan?

Mana, hozir Tvardovskiy to‘g‘risida ko‘p gapirilyapti, ko‘p yozilyapti. Tvardovskiyning muzeyini ochish kerak va boshqa-boshqa …deb ko‘p takrorlanyapti. Ammo, ey qadrdonlarim, uning qabriga bir boringlar-a. Qanday qarovsiz holda ekanini bir ko‘ringlar! Aqalli gul qo‘yishsa-chi. «Noviy mir» bosgan material uchun «…javobgarlikka tortilsin!» sarlavhali kollektiv xatlar bitilganida bu hozirgi botirlar qayoqda edilar! Shundoq ham o‘zi kasal, to‘shakda yotgan Tvardovskiyni zaharlashganida bular qaysi burchaklarda edi! Nega o‘shanda katta shoirni hech kim himoya qilib chiqmadi!

So‘nggi yillar baxtim chopib, Tvardovskiy bilan juda do‘stlashib ketgan edim. Hujjatlarni ko‘z-ko‘zlab maqtanishni yoqtirmayman, lekin uning menga yozgan xatlari bor. Meni izlab mehmonxonalarga kelgan, o‘zim ham unikida ko‘p marta bo‘lganman. Shaxsan meni uning nimasi tortardi! Butun Ovrupa she’riyatini, Sharq she’riyatini, Hofizni benihoya zo‘r bilishi, xitoy she’riyatiga oshiqligi. U kamtar inson edi. Maqolalarida ham, suhbatlarida ham, ishda ham. Mustaqil, o‘ziga xos shaxs edi. Kimlargadir yoqishga hech qachon intilmasdi,

Adabiyot institutining yaqinida mashhur qahvaxona bo‘lardi. Tez-tez o‘sha yerga borib turardim. U ham kelardi. O‘shanda dildan qurilgan suhbatlarimizni unutib bo‘ladimi? She’rlarimni, rost gap, biron marta maqtamagan, «Mening Dog‘istonim»ni esa jurnalida chop ettirgan.

Shunday qilib, «Noviy mir» jurnali tahrir hay’atining a’zosi bo‘ldim. O‘sha paytlari men tahrir hay’atining a’zosi bo‘lgan «Literaturnaya Rossiya» gazetasi «Noviy mir» jurnali va Aleksandr Tvardovskiy to‘g‘risida jirkanch bir maqola yozdi. Shunda Tvardovskiy menga bunday degan: «Men raddiya yozdim, agar xohlasang, sen ham yo meni yo «Lit. Rossiyani tanla».

U meni o‘ziga do‘st sanardi, lekin men uni do‘stim deyishga tilim bormasdi. Chunki u men uchun haddan tashqari ulkan odam edi. U nimagadir respublikalarga chiqishni xushlamasdi, lekin bizning ovulga xotini Mariya Illarionovna bilan birga kelardi. Unga men Hojimurod yurgan yerlarni ko‘rsatganman. Esimda, bir gal Mariya Illarionovnaga gul terayotganimda, Aleksandr Trifonovich: «Men maysalarni yoqtiraman», degan edi.

Yon daftarchasiga biron nima yozib turganini hech ko‘rmaganman. Hammasini yodda saqlab qolishga intilardi. Arxivimda Tvardovskiyning Dog‘iston safaridan hikoya qiluvchi ko‘p suratlar saqlangan. Qanday yaxshi! Ularga qarab turib, uning naqadar ruhan boy bo‘lganini his qilaman.

Ancha ilgari yozilgan «Ikki yurak» dostonimni Tvardovskiyga o‘qishga berdim. U xat yozdi (albatta, bu xat ham turibdi). Xat shafqatsizlarcha yozilgan, Aleksandr Trifonovich meni keskin tanqid qilgan edi. Garchi uning hamma fikrlarini ham to‘g‘ri deb hisoblamasam-da, undan ranjimadim.

Tvardovskiyni xatosiz deb bekor o‘ylashadi. Xatosiz odamning o‘zi yo‘q. Men uni juda hurmat qilaman, ehtimol boshqa hech knm bunchalik hurmatlamas. U — buyuk yozuvchi. Ammo uning ham gunohlari bor edi. Nimalardadir nosamimiy edimi… Davr boshqacha edi. Umuman, bularni tarix oydinlashtiradi.

Oldingi gapga qaytay. Xullas, uning xati meni lol qoldirdi. U meni mavzuni narigi dunyodan olganim, badiiy usullarni emishki, boshqa kimdandir o‘zlashtirganim uchun ayblagan edi. Balki bunda o‘ziga ishora qilgandir. Bunaqa o‘ylansa, o‘zining «Tyorkin narigi dunyoda» degan asari ham yangilik emas. Jannat bilan do‘zax to‘g‘risida ungacha ham qancha yozilgan-u… Gap aslida nimadaligini, Aleksandr Trifonovich nimaga bu qadar g‘azablanganini keyin tushundim. Uning jahlini chiqargan narsa — dostonimni bir begona kimsaga o‘qib berganim bo‘lgan ekan. Buni unga yetkazishgan. To‘g‘ri, birovga o‘qitganman, lekin kimga o‘qitish mening ixtiyorim-ku. U kimsa — «Izvestiya»ning o‘sha paytdagi muharriri Aleksey Ajubey edi. Dostonim chop etilmadi. Shundayicha stolim ustida 25 yil qolib ketdi.

Tvardovskiy o‘zini do‘stday tutardi, aslida u ustoz edi. Ammo buni hech qachon takidlamagan. O‘zining ustozligini, murabbiyligini ro‘kach qilmagan. Uning she’riyati ojizlar tarafida, oddiy kishilar tomonida edi. Biz esa juda ko‘p hollarda kuchlilar tomonida yuramiz. Garchi tabiatga, adabiyot tabiatiga to‘g‘ri kelmasa-da, asalga qand qo‘shib ichish bilan shug‘ullanamiz.

Fadeev, Fedin, Svetlov, Smelyakovlarning do‘stligiga hamisha havas qilardim. Ular bari Markaziy adabiyotchilar uyiga (MAU) choy ustida yoki biror bokaldan vino ustida to‘planib, do‘stona suhbat qurib, uzoq-uzoq o‘tirishardi. Faqat Tvardovskiy bir kuni menga: «Adabiyotchilar uyiga borma. Ichging kelsa, boshqa joyga bor», degan.

Ko‘hna Darband xarobalarida

— «G‘arbga sajda qilinayotgani» to‘g‘risidagi shubhali formula qayoqdan chiqqan gap o‘zi? Gyote qarshisida, Flober qarshisida, Heyne qarshisida, yapon she’riyati yoki xitoy Du Fu she’riyati qarshisida ta’zim qilinsa — shu yomonmi?!

Boshqa tomondan, rost, G‘arb bilan Sharqning o‘zaro bir-biriga ta’siri milliy xususiyatlarni baravarlashtirib qo‘yadi.

Har qanday shoshqaloqlik millatchilikni tug‘diradi, xolos. Chinakam internatsionalizmni tarbiyalash qiyinroq. Mana, misollar. Dog‘istonlik bir yigit rus qizga uylandi, deylik. Bu hol millatlarning do‘stligi sifatida darhbl ko‘z-ko‘zlanadi. Holbuki, bu juda jo‘n, oddiy hodisa: ikki yosh bir-birini yaxshi ko‘rib qolgan, vassalom! Yoki, deylik, kolxozda besh xil millat vakili ishlaydi, o‘zaro tinch, do‘st bo‘lib yashaydi. «Internatsionalizmning samarasi!» deb ayyuhannos solishadi qovoqbosh aqidaparastlar. Bundan chiqadiki, bordiyu biror chet el matahiga navbat talashib bir-birlari bilan jiqqamusht bo‘lishsa, buni millatchilik deyish kerak ekan-da! Bema’nilik! Umuman olganda, menga Dog‘istonda internatsional tarbiya ancha yaxshi hal etilgandek tuyuladi, chunki ko‘ptilli respublikamizda hayotning o‘zi shuni taqozo qilgan. Bizda shunday joylar borki, u yerlar turli millat vakillarining o‘zaro yaqinligi bilan tabarruk bo‘lib ketgan. Albatta, rus tili hammamizni birlashtirib turgan ikkinchi til bo‘lib qoldi. Ha, men ikkitillikni, zullisoniylikni quvvatlayman. Chingiz Aytmatovning fikriga qo‘shilaman: ikki tilda yozish — vaziyatdan chiqishning yo‘li. Bizning xalqlarimizga ikkitillilik — ikkita ona tilidek gap.

Biroq ikkitillikni zo‘rlik bilan joriy etish yaramaydi. Men o‘zimning xalqimdan kelib chiqib gapiryapman. Ikkitillilikni qabul qilish ham, qabul qilmaslik ham gurji yoki estonlarning o‘z ishi. Menimcha, qancha ko‘p tilni bilsangiz, shuncha yaxshi. Aholisi oz elatlarga bu, ayniqsa, kerak. Chingiz Aytmatov rus tilida yozadi, Afandi Kapiev rus tilida yozgan. Fozil Iskandar rus tilida yozadi — bular adabiyotda o‘zini oqlagan hodisalardir. Umuman olganda, odam nafaqat o‘z ona tili, boshqa tillarni ham bilishi kerak. Kimningdir so‘zini eslang: qancha ko‘p til bilsang, shuncha uzoq yashaysan. Qani endi ingliz tilini ham, farang tilini ham bilsam! Afsuski… O‘ylashimcha, yangi avlod bizga qaraganda ma’lumotliroq, demakki, «internatsionalroq» bo‘ladi.

Ona suti bilan kirgan tillar vaqt o‘tishi bilan yo‘q bo‘lib ketmaydi. Hozir ham yo‘qolish emas, tillarning mustaqillashish jarayoni ketyapti. Dog‘istonning o‘zida keyingi yillar ichida o‘z ona tilimizda bolalar va kattalarning beshta jurnali tashkil bo‘ldi.

Tilsiz, tarixsiz xalq yo‘q. Mening xalqim ehtimol u qadar buyuk emasdir, lekin dog‘iston xalqining tarixi ham boy, ham ibratli. Inson kulfatlari ham, quvonchlari ham — bari unda mujassam. Shunday ekan, nega xalqimni ranjitish kerak, kim buni xohlardi?! Yaqinda, islom to‘g‘risida bir maqola o‘qidim, unda din bilan bog‘liq ayrim atamalar va ismlarni boshqasiga almashtirish taklif etilgan. Men islom tarafda emasman, lekin otim Rasul Hamzatov emas, Vasiliy Hamzatov bo‘lsa, uning — maqola muallifining dardi yengillashadimi?!

Hatto «Yalla» ansamblining nomi ham talaffuzdagina «olloh» so‘ziga o‘xshaydi. Xalq o‘zi yaratadi, o‘zi nom tanlaydi. Zo‘ravonlik bu yerda ketmaydi. Bir vaqtlar machitlarni va vayron qilishganida, unga qo‘shib xalqning tarixini ham, me’morchiligini ham, madaniyatini ham vayron qilishgan.

Boshqa xalqlarning tarixi to‘g‘risida osmondan turib gapiradigan, «…bo‘rttirib qo‘rsatish…» deb ayblar taqaydigan odamlarga shubha bilan qarayman. O‘zbekiston qadim tarixga ega. Gurjiston qadim tarixga ega. Armaniston qadim tarixga ega. Bunga shubha qilish mumkinmi? Shubhaga na hojat? Bor narsani bor deydilar-da. Kimningdir tarixi yosh, kimningdir tarixi qadimiyroq, chuqurroq. Bir-birimizni o‘rganishimiz kerak. Xalqlar bir-birlarining tilini bilishsa — bu qanday yaxshi! Axir, har bir xalqning tarixida hali biz bilmagan qanchadan-qancha narsalar yotibdi!

Hozir insonga ishonish kerak. Mansabga emas, insonga. Hatto 1937 yili biz «Odam bunday hur nafas olayotgan boshqa biror yurtni bylmayman», deb ashula aytardik. Lekin hur nafas olish degani nafaqat o‘z uyida yashash degani, balki dunyoni ko‘rish, Parij bo‘ylab aylanish, London tumanlarini dimoqda tuyish degani hamdir. Chet elga tez-tez chiqib turish kerak. Xorijiy mamlakatlar bilan muomala qilmasdan, ilmiy-texnik ayirboshlovlarsiz, adabiy-madaniy aloqalarsiz qanday qilib olg‘a yurish mumkin? Yaxshiyam bu masalada partiyaning yigirmanchi, yigirma ikkinchi s’ezdlarida ko‘p ishlar qilindi. Chet elga boradigan odamga hujjatlarini rasmiylashtirish ishlarini tezlik bilan yengillashtirish kerak, bundagi asabiylikka barham berish lozim. Horijga borish uchun qancha komissiyadan o‘tiladi, qancha qog‘ozlar to‘lg‘aziladi-ya! Boshimdan o‘tganini aytyapman. Holbuki, men o‘ynab kelgani bormayapman-ku, adabiyot, davlat ishlari bilan boraman-ku.

Bizda o‘qishga kirish ham ba’zida to‘ralarcha sansalorlikdan boshqa narsa emas. Misol uchun, chekka respublikadagi abiturientga rus tilida insho yozishning nima keragi bor? Menga qadim slavyan tilini majburlab o‘qitishgan. Bugun u kerak bo‘lyaptimi? Biron marta ham kerak bo‘lmadi. Balki qadim slavyan tilini bilish ortiqchalik qilmas, lekin shaxsan menda bunaqa zarurat bo‘lmagan. Shunday qilib, inshodagi xatosi uchun respublikadan kelgan abiturient institutga kirolmaydi. Bu adolatdan emas, deb o‘ylayman.

Bugun bizga odamlarning, xalqlarning chambarchas aloqasi naqadar zarur! Bizda telefon aloqasi bor (To‘g‘ri, telefonlarning yarmi ishlamaydi), pochta aloqalari mavjud. Ruhiy aloqalar ko‘proq kerak, eng muhimi, — shular.

Gunibda — Shomil asir olingan joyda

— Dog‘istonliklar uchun eng chigal masala — Shomil taqdiri masalasi. Ma’lumki, Shomilni hatto Marks ham ozodlik harakatining qahramoni, milliy qahramon deb hisoblagan. O‘z vaqtida Chernishevskiy, Dobrolyubov, ko‘p rus kishilari uning mustamlakachilarga qarshi kurashini munosib baholashgan. U Rossiyaga birinchi bo‘lib hujum qilmagan. Qishloqlarga, ovullarga o‘t qo‘yishni chor generallari buyurishgan. Shundan keyin Shomil ozodlik uchun kurashni boshqargan. Nimaga uni bugun ham reaktsion arbob deb hisoblashmoqda? Shomilga mutlaqo isbotlanmagan ayblar taqashmoqda, ochiqdan-ochiq unga nafratlarini izhor qilishmoqda?

Aslida Shomildek qahramonning paydo bo‘lishiga kim aybdor? Javob bitta — shoh va uning bosqinchilik siyosati. Dushman bostirib kirsa, qo‘lni qovushtirib o‘tiradimi? Bu tog‘liklarning tabiatiga to‘g‘ri kelmaydi. Shomil o‘zi hech kimni ranjitmagan. Faqat shohni «ranjitgan». Hozirgi zamon tili bilan aytganda, bosqinchilik siyosatiga qarshi 25 yillik kurashi davomida o‘sha podshonigina «ranjitgan»…

«Shomil» degan dostonimni qachonlar edi yozganim, biroq haligacha biron joyda chop ettirolmayman. Doston yaxshi, mening katta muvaffaqiyatim, demayman, lekin dostonda hikoya qilingan voqealarga yurakdan ishonaman. Shomilning nomidan ayrim yurtdoshlarimiz cho‘lda bo‘ridan qo‘rqqandan battar qo‘rqadilar. Bosqinchi shohdan ham battar undan qo‘rqadilar. Bir rahbar xodimdan: «Shomildan nimaga buncha cho‘chiysiz» deb so‘radim. «Shomilni tiyaga olmasam menga hech narsa bo‘lib qolmaydi, aytsam, ishdan olishadi» deb javob qildi. Haqiqatan ham shunday. Dog‘iston teatrida Shomilning kurashini aks ettirgan spektakl qo‘yilganda, rahbarlardan birontasi bu spektaklni borib ko‘rmadi. Boz ustiga, bitta telefon qo‘ng‘irog‘i tufayli uni sahnadan olib tashlashdi.

Biz nimadan qo‘rqamiz? Tarixdanmi? Haqiqatdanmi? O‘zimizdanmi? Yoki yana va yana millatchilik olabo‘jisidan vahimadamizmi? Biroq Dog‘iston o‘zining milliy tarixiga ega, bu tarixda esa o‘zining qahramonlari, taqdirlari, o‘zining murakkab ijtimoiy ziddiyatlari mavjud. Tarixni «kesish»ning nima keragi bor, u axir kinoplyonka emas-ku. Dog‘iston — respublika, u faqat tayyorlov punkti emas. Shomilning nomini bizning tariximizdan yulib olish yaramaydi. Bu mumkin emas! Shomil harakatiga, uning ishlariga nafaqat dog‘istonliklar, balki yaxshi rus kishilari, Rossiyaning yaxshi yozuvchilari, sotsial-demokratlar ham xayrixoh bo‘lishgan. Shomilchilik harakatiga ukrainlarning ulug‘ farzandi Taras Shevchenko hamdard bo‘lgan, Ozarbayjon, Gurjiston, Qozog‘iston olimlari uni olqishlashgan: Hozirgi paytda ham Dog‘istonda biron shoir yo‘qki, afsonaviy xalq dohiysining nomini xayrli so‘z bilan yodga olmagan bo‘lsa. U haqda Sulaymon Stalskiy, Hamzat Sadasa, Afandi Kapievlar yozishgan. Nihoyat, yana bir gap: boshqird xalqining qahramoni Salavat Yulaev ham shohga qarshi kurashgan, lekin uning nomi qatag‘on qilinmagan, hurmat bilan tilga olinadi. Shomilni esa ayrimlar sal bo‘lmasa ingliz ayg‘oqchisi deb hisoblashadi.

Rossiya menga qadrli. Men ko‘p rus ijodqorlarining asarlarini tarjima qilganman. Biroq, nimaga ba’zi rus yozuvchilari, olimlari surbetlarcha bizning tariximizga bostirib kirishadi, buzib, mayib-majruh qylib tashlashadi? Xalqning yuragidagi narsani yulib olish mumkin emas, axir. ’

Biz Tolstoyning «Hoji Murod»iga ko‘nikkanmiz, Shomildan yo Hoji Muroddan ularning murakkab taqdirlari bugungi kunimizga «mos kelishini» talab qilib bo‘lmaydi. Ularning taqdirlari ziddiyatli. Axir, shoh bilan urush chorak asr davom etgan. Hatto dushmanlari ham Shomilni hurmat qilishgan. Tarixni soxtalashtiruvchi bo‘lmaylikda. Har bir xalq o‘z vaqtida Rossiyaga turlicha tarixiy sharoitlarda qo‘shilgan. Biz ularning mustaqillik uchun kurashini rus xalqiga qarshi kurash tarzida talqin qilsak, bu katta xato bo‘ladi. Nafaqat kommunistlarni, balki barcha afkor ommani haqoratlovchi xato bo‘ladi.

Bir vaqtlar Gie Daneyaiya hamda Vladimir Ognev bilan birga «Hoji Murod» stsenariysini yozganman. Daneliya bu kartinani suratga olishi kerak edi. Lekin shunaqa odamlar topildiki, ular ishimizga g‘alati yorliq yopishtirishdi: emishki, bu narsa xalqlar do‘stligiga halaqit berarmish. Bu nima degan gap, birodarlar! Nega endi halaqit berarkan? Lev Tolstoy xalaqit bermaydi, men bo‘lsam xalaqit beramanmi? Shomil to‘g‘risida juda ko‘p adabiyot mavjud, jumladan Pyotr Pavlenkoning qachondan beri qayta nashr qilinmagan qissasi ham bor. Hatto hozirgi tariximizning ayrim sahifalari ham Shomil nomi bilan bog‘liq. Yozuvchi, tarixchi Shomilga munosabat haqida, uning Dog‘iston xalqi tarixida tutgan o‘rni to‘g‘risida haq gapni aytganlari uchungina ko‘plar xizmat vazifasidan, taqdirlaridan, hatto hayotlaridan ayrilgan. Internatsional tarbiya uchun aynan tarixni shunday buzib talqin qilish kerak, deb kim o‘ylayotgan bo‘lsa, u qattiq xato qiladi. Bunaqa munosabat odamning g‘azabini keltiradi, xolos. Qayta qurish Shomilning nomini oqlashga ham daxldordir. Bu juda muhim.

Suratlar zahiraxonasida, Halil Musayev asarlari qarshisida

Dog‘istonning mashhur rangtasvirchi mo‘yqalam ustasi Halil Musaevning kartinalarini ko‘rib turibmiz. Uning taqdiri fajiali. O‘zi Chox qishlog‘ida tug‘ilgan. Iste’dodli rassom ekanini erta namoyon qilgan. Rus sovet jurnallarini suratlar bilan bezagan dog‘istonlik rassomlardan birinchisi. U tog‘ go‘zalining, ayollarning obrazini, chiroyli manzaralarni chizgan. Tabiatni zo‘r iste’dod bilan, yurakdan chizardi. 1921 yili Halil Italiyaga o‘qishga ketdi. O‘sha yerda uylandi. Qandaydir sabablar bilan Vataniga qaytib kelmadi, yot yurtlarda qolib ketdi. Musaev yaqinda Nyu-Yorkda olamdan o‘tdi. Uning kartinalari g‘arbda tan olingan, Ovrupada, Amerikada mashhur. Dog‘istonda esa nomi qatag‘on qilingan. San’atni sevuvchilar uning taqdirini bilishadi, asarlarini qadrlashadi, lekin rasman haligacha tan olinmagan. Shundoq ham bo‘ladimi? O‘z Vataniga, o‘z xalqiga hech bir yomonlik qilmagan odamni yollonotliq qilsak-a. Dog‘istonning atoqli rassomlari juda unaqa ko‘p emas. H. Musaevga o‘xshaganlarni qatordan chiqarib tashlash mumkinmi, axir! Qolaversa, u jasoratli, mard kishi edi. Biz tomonlarda inqilobgacha odamning qiyofasini chizish man etilgan

edi. Halil esa odamlarning, qahramonlarning, jirlovchilarning, ayollarning obrazini chizdi. Uning insonga, tog‘liklarga, qiziqqon, yuragida o‘ti bor vatanparvarlarga mehri baland edi. Yana qaytaraman, biz jinoyatchilarga amnistiyalar chiqaryapmiz, tarixda iz qoldirgan iste’dodli insonlarning gunohidan o‘tishdan esa qo‘rqamiz. Nimaga shunday?

Dunyoga mashhur Kubachi qishlog‘ida

— Yana bitta masala ichimni tatalaydi. Dog‘istonda tilla va kumush buyumlar ishining taqdiri. Bor-yo‘g‘i to‘rt nafar usta qoldi. (Shulardan M. Jamoliddinov — nodir iste’dod egasi, haqiqiy yaratuvchi.) Ulardan keyin respublikada xalq hunarmandchiligining noyob sirlarini o‘rganadigan odam yo‘q. Hozir usta ham yakka xo‘jalikchi shoirdek bo‘lib qolgan. Shoirning xususiy xo‘jaligi — uning yuragi. Zargarda ham shunday. Damashq xanjari butun dunyoga mashhur. Bizdagi amuzgin xanjari ham yomon emas, Lashkarboshilar, marshallar, hatto Shomil ham amuzginda yasalgan xanjarlarni tutishgan. Endi esa ovulni ko‘chirishdi-yu, shu bilan ustalar ham yo‘q bo‘ldi. Ikkita-uchta oilani demasa, ovuldan ham asar qolmayapti. Holbuki bu ustalar ham vaqtida kubachiliklar singari mashhur bo‘lishgan. Bugungi kunda kubachiliklar, gotsatliliklar yasagan nodir buyumlar muzeylardagina saqlanib qolgan. Dog‘iston ustalarini Lenin buyuk ijodkorlar deb atagan. Nima bo‘ldi, nega Dog‘istonning o‘zida ularni qadrlay bilishmadi? Chet ellardan sayyohlar kelishadi, hayratlanishadi, qarashadi, noyob buyumlarni axtarishadi. Biz bo‘lsak, aytish mumkinki, ularga loqaydmiz. Nimaga? Bu Ittifoq miqyosidagi, dunyo miqyosidagi masaladir. Gorkiy Sulaymon Stalskiyga bunday deb yozgan: «Sizni xalqning o‘zi asrasin». Bu vasiyat edi. Lekin unga doim ham amal qilishmayapti. Hozirgi xalq ustalarimiz ijodkor emaslar, men buni achchiq kinoya bilan aytyapman, chunki ular plan uchun ishlashyapti, stakanchalar, muguzlar yasashyapti. Siz menga ayting: muhabbatni planlashtirib bo‘ladimi? Mahoratni-chi? Ba’zan madaniyat ministrligi ustalar bilan shartnoma tuzadi. Barcha buyurtma zamonaviy uslubda, yomon ma’noda zamonaviy. Chunki zamonaviy uslubdagilari ham yaxshi bo‘lishi mumkin. Ustalarning dardini eshitsam, ko‘zlarimdan yosh chiqib ketadi. «Biz o‘lib ketamiz, biz endi hech kimga kerak bo‘lmay qolibmiz, lekin qo‘limizdagi hunarni olishga odam yo‘q…» deyishmoqda ular.

Shoirning uyida — «Ayollar oroli»

— Shunaqa kitobim bor — «Ayollar oroli» degan. Uyimda ham ularning orasida bitta o‘zimman: xotinim, qizlarim, nevara-qizlarim, singlim… Muhabbat haqida, qizlik g‘ururi haqida, ona baxti haqida ko‘p yozganman. Shunday deb o‘ylayman: ilgari ayol chodra ichida yurgan, she’riyat esa ochiq edi, endi ayol ochiq yuribdi, she’riyat esa chodraga kirdi. Odamlarning miridan-sirigacha ko‘rib turadigan ayol to‘g‘risidagi yangi she’rimni yaqinda yozdim. O‘qib beraymi! Eshiting:

VANGA

Ismi Vanga — ziyrak, oqila,
Ko‘ngillarni ko‘rguchi tuyg‘un,
Oliymaqom parixon ila
Nasib etdi uchrashmoq bu kun.

Eshitgandim uni ko‘p avval,
O‘tkir zehni shon olib qancha
Bulg‘or elin tutib mufassal
Kelgan edi Dog‘istongacha.

Derdilarki, «Vanga qilar lol,
Zingil solib bir boqsa yohu,
Ko‘z oldida kaftdagi misol
Ayon bo‘lar ul begona ruh».

Sabrim bitdi, hech aldamayman,
Kimligimni bilmoqqa yeldim.
Sovg‘a olib men Dog‘istondan
Parixonning oldiga keldim.

Berdim yo‘lda bo‘lsin deb hamdam
Ko‘p naqshinkor bir irg‘ay aso.
Bir asoki, bani odamda
Bunaqasi topilmas aslo!

Asoning sal bo‘shroq po‘stini
Usta obdan naqsh etgan edi.
Va shul naqshga hikmatli so‘zmi,
Yo ma’nomi baxsh etgan edi.

…Shafqat qilmas?! bu nimam uchun?
Qachon xafa qildirgan joyim?!
To‘g‘ri, bo‘lgan yoshlikning kuchi,
Ammo endi men ko‘p muloyim.

— Voy, yo‘q. Hassa boshqa narsa der
Bu naqshlarda qilmishing ming-ming…
Ayt-chi, kymsan? O‘g‘ri, isrofgar,
O‘Z kuchlaring va o‘z umringning?

Yoshlik taftin aqlsizlarcha
To‘zonlarga sochding, so‘ldirding,
Oltin vaqtlaringni o‘ldirding.

«Nima?» She’rmi?..
Hech yararmikin
Yangi asrlarda bu odamlarga?
Keragidan ortiq may ichding
Garchi Qur’on ta’qiqlasa-da.

Mana sening kechmishing, to‘ying,
Barchasi shu asoga singgan.
Asradingmi o‘z ota uying,
Hamda asl singlingni chindan?

Haqni doim aytib yurdingmi?..
Yo‘q, she’rlaring bu qadar bo‘shang.
Vanga unga boqib astoydil,
So‘ng hassani ushladi sekin.
Tayandi-da («Hassa ishonchli»),

Bir-bir qadam tashladi keyin
Va ohista folin boshladi:
Qayda o‘sdim, o‘qidim qayda…
Umri uning o‘tgandek edi
Sada ayollari ichida.

Kaftdagiday ko‘rsatdi barin,
Aytdi ayon-noayon fe’lim
Va obkomga bir kuni hatto
Yozganini ustimdan elim.

Yo ko‘p yillik himoya do‘stim
Tanirmikan desam bu qurg‘ur,
Yo‘q, suhbatning so‘nggida o‘zim
Bildim: bunda do‘stim ne qilur?!

— Avval otang jimlikni quchgan,
So‘ng onangni chaqirgan Olloh.
Ular uxlar, qo‘lida bilsang
Shunday irg‘ay asolar, biroq…

Uxlar bilmay tashvishu alam,
Lekin o‘g‘li kelsa-chi, alhol
Hassa bilan ikkalasi ham
Kutmoqlikka tayyor, bemalol.

Shundan tashvish tortar, ko‘rdingmi,
Qabrdagi ota-onang ham?
Do‘stlaring kim?
Sevgan sen-ku… til tiygum nochor,
Hammasini sanash noqulay,
Axir bunda… xotining ham bor.

Eshitdim-ku barini, chidab
U ko‘p zahar so‘zlarni dedi.
Alam qildi, buning ustiga
Parixonning gapi rost edi.

Neki aytsa rost edi butkul
Hech soxtalik ko‘rmadi ko‘zim.
Endi netay? Ne qilsam ma’qul?
Ey, Vanga ayt, ayta qol o‘zing!

Nahot shunday yashagayman boz
Bekor sarflab butun hayotim,
Nelargadir qo‘yaman ixlos
Bir umr o‘zimni yo‘qotib.

Axir topsam bir kun abadiy
(Men barchaday — yo‘lovchi, mehmon)
Ota-onalarim kutar asabiy
Qo‘llarida aso — beomon.
Duch kelganlarda…

(Ravshan Fayz tarjimasi)

Hamzat Sadasa tavalludining 110 yilligiga bag‘ishlangan kechaga borishda

— San’atdagi, adabiyotdagi ommaviylik meni tashvishlantiryapti, Axir, san’at sport emas-ku. Hozir birgina yozuvchilarning o‘zi naq bo‘lmasa o‘n bir mingtacha. Yozuvchilar s’ezdlarida eng katta bahs (ularda qatnashishning o‘zi uyat) qanaqadir muhim iqtisodiy yoki davlat ahamiyatidagi masala ustida avj olmaydi. Yo‘q. Ovoz berish pallasi, nomzodlar ko‘rsatishda boshlanadi hammasi. Lekin katta miqyosdan qaraganimizda, kimning nomzodi qo‘yilishining nima ahamiyati bor? Faqat bitta narsa ahamiyatli — iste’dod. Bizda ko‘pincha nima bo‘ladi: avvaliga puflab obro‘ni shishiramiz, keyin uning orqasidan kun ko‘rishni boshlaymiz. Ruhiy boyliklarga mana bunday munosabatda bo‘lish mumkinmi? Goh oqlaymiz, goh qora chaplaymiz? yoki aksincha. Yosh kitobxonlar avlodi bunaqa turlanishlarni qanday qabul qiladi? Mukofotlar, unvonlar… Men xalq shoiriman. Lekin meni xalq shoiri deyishlarini istamayman. Tvardovskiyni bunday atashmagan. Mayakovskiyni atashmagan, Blokni atashmagan, Pushkinni atashmagan. Nimaga Rossiyada xalq shoiri degan unvon yo‘q? Frantsiyada, Italiyada nega yo‘q? Va nihoyat, nimaga Gurjistonimizda yo‘q bunday unvon?! Xalq istasa, o‘zi atab olaveradi. Axir, «shoir» degan so‘zda unvon emas, mansab emas, katta burch, mas’uliyat bor-ku.

Bizdagi byurokratizm shunday darajaga yetdiki, telefonni bitta jiringlatib spektakllarni, qo‘shiqlarni taqiqlashadi, telefonni bitta jiringlatib hatto unvonlar tortiq qilishadi. Bir amaldor ikkinchisiga sim qoqadi va bir-birlarining ko‘zlariga qaramay turib, jiddiy ijodiy, jamiyat ahamiyatiga molik, aytish mumkinki, xalq ishlarini hal qilib yuboraverishadi. Biz esa, ochiq muhokama bo‘lishini xohlaymiz, shoirlarning, san’atkorlarning taqdiriga jiddiy munosabatni istaymiz.

O‘tgan davrimizga tanqidiy ko‘z bilan qarayotgan bo‘lsak ham, men ilgarigi adabiyot kunlarimizni, adabiy asarlarning keng muhokamalarini huzur bilan eslayman. Mening yoshlik yillarimda o‘zaro munosabatlarimiz naqadar teng, demokratik edi! Yozuvchi yozuvchi bilan hamqur bo‘lsa, hamyurt bo‘lsa. Fadeevni men juda ko‘p marta ko‘rganman, lekin dastlab uning oldiga borishga iymanardim, kamtarlik xalal berardi. Shunday bo‘lgani bilan u yoshlarga munosabatda oddiy edi, adabiyotchilarning Markaziy uyiga o‘zi kelardi, buni u uyat hisoblamasdi. Ayrim hozirgi rahbarlar esa boshlovchilar bilan yonma-yon o‘tirishni obro‘lariga mos emas deb hisoblashadi.

Men shunday o‘ylayman: biz endi o‘tmishdagi xatti-harakatlarimizga tanqidiy ko‘z bilan qarashimiz, ular bilan hozirgi jamoat xatti-harakati o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashimiz kerak. Men ham xato qilganman. Lekin davr mening ham ko‘p narsamni o‘g‘irlagan. Hammani o‘zini o‘zi ayblashga chaqirmayapman, lekin bizga botirlar bir soatga kerak emas. Yozuvchilar soyuzi tashkil topganining ellik yilligi yubileyi qanday serhasham, laganbardorlarcha o‘tkazilgan edi! Qanday madhiyalar kuylangan! Shunday tasavvur tug‘ilganki, bitta-ikkita odamsiz butun adabiyot yo‘q bo‘ladigandek.

Hozir doston chop ettirish qiyinlashdi. Muharrirlarning fikricha dostonda 500 dan ortiq satr bo‘lishi mumkin emas. Kim ularga bunday huquq bergan? Agar shunday bo‘lganida, Tvardovskiy doston chop ettirmagan bo‘lardi, Blok doston chop ettirmagan bo‘lardi. Nega yaxshi dostonlarni bosish kerak emas?! Boz ustiga, ularning ko‘pi — inqilob solnomalaridir. Yaroslav Smelyakov «Drujba narodov» jurnalida mening «Tog‘ go‘zali» dostonimni tahrir qilgan: u to‘rt ming satr edi. O‘shani bosishgan-ku. «Literaturnaya gazeta»da Konstantin Simonov «Otam bilan suhbat» dostonimni butunisicha e’lon qilgan. Shundan keyin Fadeevdan xat olganman. Yaxshi, mushfiq, samimiy xat. Gap shundaki, ayni o‘sha paytlari bir necha mahalliy jurnallarda mening turkum she’rlarim paydo bo‘lgan edi. Fadeev esa, ma’lum bo‘lishicha, hammasini kuzatib borarkan. U o‘zining o‘rtoqlariga, adabiyotchi hamkasblariga otalarcha e’tiborli edi. Chiqqan barcha narsalarimni bu qadar batafsil tahlil qilgani meni hayron qoldirdi. Ammo xatda eng muhim gap ham bor edi. «Narsalaringizni chiqarishga bir oz shoshilmayapsizmikan? — deb yozgan edi u. — Ishlashga, zahmat chekishga shoshilish kerak…» Bu uning maslahati edi.

«Bir oz shoshilmayapsizmikan!»

Men qabul masalalarini tushunmayman, lekin nimaga shundayki, dog‘istonlik yoki yoqut yozuvchisi SSSR yozuvchilar soyuziga tez qabul qilinadi? Avval u o‘z qiyofasini qadrdon yurtida ko‘rsatsin, xalqining e’tiboriga tushsin. Ittifoq yozuvchilar she’riyatni deb kambag‘allmkka ham rozi bo‘lardilar, hozir esa kabag‘allar she’riyat yordamida boy bo‘lishni istab qolishgan.

Moskvada besh yuz nafar shoir bor. Bu ko‘p. Dog‘istonda ham Yozuvchilar soyuzi a’zolarining sonini chegaralash kerak. (Yoqutistonda ham, Buryatistonda ham, Osetiyada ham, hamma respublikalarda shunday qilish kerak, deb o‘ylayman.) Bizda esa nima bo‘lyapti: bir odam o‘z tilida ikkita kitob chiqaradi, hali e’tiborga tushmagan, boshqa respublikalarda ham uni bir kimsa bilmaydi, u esa allaqachon SSSR Yozuvchilar soyuzining a’zosi! Moskvaga boradi, SSSR Yozuvchilar soyuzining a’zosiman, deydi, kitobini chiqarishni talab qiladi. Uni qo‘llashadi va ko‘ribsizki, u endi o‘z huquqlaridan matal o‘qiy boshlaydi.

Shoirlarga munosabat hozir o‘zgargan, amaldorlar ko‘payib ketdi. Ilgari Konstantin Simonov telefon qilar yoki telegramma yo‘llar, biron nimani so‘rar edi. Bundan odamning ko‘ngli ko‘tarilardi.

She’riyat — shoirning mahrami. She’riyat namoyish emas, she’r bahona odam xilvatga ketadi, o‘zi bilan o‘zi tanho qolgisi keladi. So‘z bilan ham. Bizdagi she’riyatda esa kengashli muhabbat va telefondagi o‘pichlar…

Ehtimol shuning uchundir, saylovchilar bilan uchrashib qayta qurish, san’at, she’riyat to‘g‘risida gapirsam, qachon kolbasa bo‘ladi, vodoprovod qachon o‘tkaziladi, deb so‘rashadi mendan. Saylovchilarimning dardini ham tushunaman, qayta qurishning maqsadi — odamlarga bir bo‘lak non bilan birga to‘g‘ri, samimiy haqiqat so‘zini ham berish. Bunda unisini-da, bunisini-da uddalash kerak. Non zarur, lira ham muhim. She’riyat nonsiz yashaydi, lekin non she’riyatsiz…

Kaspiy aeroportida, xayrlashuv chog‘i

— Hozir «Kontsert» degan nomda bir kitobni yozib tugatdim. Hayot —kontsert, dunyo — kontsert, tarix — kontsert. Bu kontsertlarning g‘ijjagi ham bor, royali ham, rok-muzikasi ham, arg‘uni ham bor… Esimda, urush boshlanishi arafasidagi so‘nggi kun — 1941 yilning 21 iyunida radiodan katta kontsert berilgan edi. Ashulalar, kuylar, ko‘tarinki ohanglar… Chegaralarda esa bu paytda allaqachon nemis desantlari tushirilib qo‘yildi. Ana undan keyin urush kontserti, o‘lim raqslari boshlanib ketdi-ku. Butun Ovrupa yerlarida go‘rlar qazilar, oxirgi qo‘shiqlar kuylanar edi… Hujumlarimizdan birining maxfiy nomi «Kontsert» bo‘lgan…

Agar fashistlarning o‘lim lagerlarida chinakamiga «jonli» kontsertlar qo‘yilmaganda, kitobning nomini hazilga yo‘yish ham mumkin edi.

Hozirgi hayotimiz goho menga hech to‘xtamaydigan kontsertga o‘xshab ketadi. Xushchaqchaq, fojiali, halovatsiz, miyani aynitadigan kontsertga… Dostonni bir davrada o‘qib berdim. Mendan «Nimaga unda Pugachyovaning, rok-muzikaning kontserti yo‘q?» deb so‘rashdi. Kulayinmi, yig‘layinmi — bilmay turardim.

Bu beqarorlik tuyg‘usi, o‘zgarishlar talvasasi, davrlar va shaxslarning shundoq ko‘z o‘ngimizda sodir bo‘layotgan bu almashinishlari ham menga ba’zan falakning sira tinmaydigan allaqanday kontserti, fojiali notadagi ko‘rinishi bo‘lib tuyuladi. Surnay, balalayka, arg‘un… Birining ovozi havolanadi, boshqasinikini yer yutadi.

Hayotimizning bu buyuk kontserti nima bilan tugashini bilolsak edi!

Nurullo Otaxonov tarjimasi

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 1988 yil, 1-son («Ogonyok» jurnalining 1987 yil, 41-sonida e’lon qilingan suhbatni jurnalning maxsus muxbiri Feliks Medvedev yozib olgan.).