20 феврал — Матназар Абдулҳаким таваллуд топган кун
Бетакрор Матназар Абдулҳакимнинг бундан 16 йил аввал «Тафаккур» журналида чоп этилган мазкур шеърлари ўқир эканман, сатрлардаги шоирнинг оташ нафаси юзимга урилиб тургандек бўлди.
Ўткир РАҲМАТ
ТИНИҚ ТУЙҒУЛАР КУЙЧИСИ
Матназар Абдулҳаким бугун орамизда йўқ. Кимдир: “Матназар деганлари қанақа одам эди?”, деб сўраб қолса, уни яқиндан билган, асарларини ўқиганлар: “Яхшилар ичра яхши, ҳақиқий шоир, ҳақиқий дўст, кўнгли осмонга талпиниб яшаган инсон эди”, деб жавоб қилиши аниқ. Дарҳақиқат, у осмонни севарди, мудом юксакларга талпиниб яшарди.
Табиатан камгап, сипо, камтар инсон бўлса-да, бироқ кўзлари чақнаб турарди унинг. Мумтоз адабиётимизни пухта билар, арузнинг шайдоси, Навоий ва Огаҳийнинг маҳлиёси эди аслида. Ҳам шоир, ҳам олим бўлиш осон иш эмас. Бу икки майдонда бирдай истеъдодини намоён этиб, кибрланмай, ҳаволанмай яшаб ўтиш ҳамманинг ҳам қўлидан келавермайди. Матназар Абдулҳаким ана шундай кишилар сирасидан эди. У ҳеч қачон мен зўрман, деб кўкрагига урмади, ҳар бир сўзини етти ўйлаб-бир кесиб айтди. Шу боис, ҳамма уни баравар ҳурмат қиларди. Сиртдан сокин, вазмин кўринган шоирнинг кўнглидаги битмас-туганмас тиниқ туйғулари дилбар сатрларида акс этарди:
Мен осмонга мактублар ёздим,
Руҳи юксак, сўзлари олий.
Хаёлларим самовий эди,
Мактубларим эса – хаёлий.
Ушбу тўртлик унинг “Осмонга хат” шеърига тааллуқли. Ана шу шеърида шоир ўтмишда не-не даҳо ижодкорларга ҳам тинчлик бермаган оғриқли саволларни ўртага ташлайди: нега ер юзида меҳр-муҳаббат устувор эмас, нега раҳм-шафқат, мурувват, саховат, эзгуликни ўзига аъмол деб билиш ҳамма одамнинг ҳам қўлидан келавермайди? Нима учун башарият турфа нифоқлар, фитналар, туҳматлар ва бидъатлар гирдобидан халос бўлолмайди? Инсон нега бу қадар мўрт яралган?.. …Матназар осмонга талпиниш – комилликка интилиш эканлигини англайди. Айтади: “Осмон мени севмаса ҳамки, яшайвердим унга суйканиб”. Ҳа, маънавий комилликка элтувчи йўл машаққатлар билан лиммо-лим. Минг бир азобда ўзингдаги нуқсонларни енгиб ўтишинг керак. Баъзан бу йўлда учраган қийинчиликларга бардош беролмай ёзғирасан, умидсизликка тушасан. Лекин ортга чекинсанг, ютқазасан. Юки нақадар оғир бўлса-да, “осмон”га суйканишинг лозим.
Истиқлол йилларида Матназар Абдулҳаким чинакам маънода истеъдодини намоён қилди. У ўзининг дилбар ва жарангдор асарларини ҳам айнан халқимиз асрий истибдод занжиридан халос бўлиб, ҳуррият қуёшига юзланган кезларида ёзди:
Жилва қил, жоним, жаҳон оро топар,
Дарбадар руҳим менинг маъво топар,
Топди кўнглим зор бўлиб кўнглингни ёр,
Ҳар қачон тиллони бил, тилло топар.
Шоир қалбининг жилва қилмоғини истайди. Ахир, беш минг йиллик тарихга эга юрт вайроналараро Ҳумо қуши бўлиб бош кўтарди. Жаҳон яна оро топиб, асл чиройини намоён қилди. Шу пайтга қадар унинг кўркида доғ бор эди. Зотан, дарбадар руҳ маъвосига интизор эди. Бундан шоирнинг руҳи ҳам афтода эди. Ниҳоят, у ўзининг маъвосини кўрди, унга юкунди, таскин топди. Сир эмаски, асл ўз аслини топиши муқаррар. Биз аслмиз, асллигимизга қайтдик. Қушлар ошёни бўлмиш бўстонни хароб қилиш мумкин, вале қушлар қўшиғини маҳв этиб бўлмайди. Бу қўшиқ наслдан-наслга ўтади. Ғорат этилган боғда ниҳоллар униб чиққач, борлиқни яна ўша қадимий қўшиқ оҳанги тутиб кетади.
Бу Матназар Абдулҳакимнинг фикри, шоирнинг изҳори, ишончи. Бугунги фараҳбахш кунлар – ана шу фикрнинг исботи. Озод, обод юртимиз боғу бўстонлари қайтадан яшнаётир, юракларда авайлаб сақлаб келинган озодлик, истиқлол ва истиқбол қўшиқлари баралла янграмоқда.
Матназар Урганч туманидаги Қоровул қишлоғида туғилиб ўсди. Санаси 1948 йил, 20 феврал. Бир гал учрашганимизда у: “Менинг туғилган кунимда Хоразмда ташқари анча совуқ бўлади, мен эса исиб кетаман. Чунки ичкаримиз ҳамиша илиқ”, деган эди. Кўпинча Нажмиддин Кубро, Замаҳшарий, Султон Жалолиддин, Паҳлавон Маҳмуд, Огаҳий, Мунис, Феруздан ривоятлар айтар, уларнинг ибрати ҳар бир қалбга муҳрланишини истарди. Мен эса бу ҳикоялардан завқ олардим, уни журналистика соҳасида ҳам қалам тебратишга ундардим. Қайсидир йили Матназар “Хотира ва қадрлаш куни” муносабати билан “Қишлоқҳаёти” газетасига бир мақола йўллади. Ўша куни кечки соат ўн бирларда газетанинг навбатдаги сонини нашрга узатгач, мақолани қўлимга олдим. Ўқиб, беҳад ҳаяжонландим. Шоирнинг Юртбошимиз ташаббуси билан нишонлана бошланган ушбу табаррук айём замиридаги эзгу ғояни жуда ҳам нозик фаҳмлаганидан мутаассир бўлдим. “Офтоб яхшилик қилишдан тўхтамайди, – деб ёзган эди у, – вазифасини ҳар бир отаётган тонгдан бошлаб сидқидилдан бажаришга чоғланади, она заминга, инсонларга эзулик, меҳр-мурувват улашади, биз ҳамофтобдай тўхтамаслигимиз керак. “Хотира ва қадрлаш куни” ҳар куни ҳар биримиз савобдан тўхтамаслигимиз зарурлигинибилдиради…” Ўша заҳоти раҳматли Озод Шарафиддиновга қўнғироқ қилиб, у кишига мақолани бошдан-охир ўқиб бердим. Устоз: “Матназарнинг кўнгли тиниқ, шеърлари тиниқ, ҳар бир ёзгани тиниқ, ғубори йўқ. Отасига раҳмат”, дедилар севиниб. “Матназарни қўйворманг, у жуда ажойиб ижодкор”, деб қўшиб қўйдилар гапнинг сўнгида.
Биз ҳам устознинг маслаҳатига амал қилиб, Матназарни “қўйвормадик”. Бот-бот қўнғироққилиб, бири-биридан яхши, ўқишли мақолалар ундирдик. Шоир ёзган ҳар бир мақоласини, у бир ғазал шарҳи бўладими, Хоразмнинг осори атиқалари тарихими, буюк аждодларимиз ҳаёти ва ижодига доир бадиҳами, барчасини“Қишлоқҳаёти”, “Ҳаёт”, кейинчалик “Халқ сўзи” газеталарига илинадиган бўлдик. Муштарийлардан кўплаб миннатдорлик мактублари олдик. Матназар бундай хатлар ҳақида эшитганида ёш боладай қувониб кетарди.
Шоир ҳазилни унчалик ҳам хуш кўрмасди. Тўғрисўз, жиддий инсон эди. Кунлардан бирида ўзи қўнғироққилиб қолди: “Ака, биз ҳам оз-моз шеър машққилиб турамиз. Шу кунларда шеър ўз-ўзидан қуйилиб келаяпти. Газетадаги йигитлар мендан хафа бўлмай туришсин. Уч ойча танаффусга чиқмоқчиман. Узримни қабул қилсангиз”. Орадан кўп ўтмай, тандирдан узилган нондек қилиб “Жавзо ташрифи” сайланмасини таҳририятга олиб келди. Чин дилдан табрикладик.
– Бу нечанчиси? – сўрадик ундан.
– “Тиниқ тонглар”, “Фасллар қўшиғи”, “Қор қўшиғи”, “Мавж”, “Ёнимдаги дарёлар”, “Қорачиқдаги дунё”, “Ойдинлик”, “Бир қучоқ гул”, “Ёлғиз япроқ”, “Кўприк”, “Мангулик жамоли” ва мана шу “Жавзо ташрифи”, – деб шоир эринмасдан китобларини бирма-бир санади-да, хижолатомуз жилмайди. — Ҳисобда адашиб кетдим. Нечанчиси экан?..
Ўшанда Матназар фақат шеърий асарларини тилга олган эди. Кейинроқ унинг “Иймон туҳфаси”, “Ялдони ёритган нур”, “Ҳақ файзи”, “Кўнгил кўзлари”, “Илм сарчашмалари”, “Иккинчи муаллим сабоқлари” каби адабиётшуносликка оид илмий-бадиий китоблари ҳам нашр этилганидан воқиф бўлдик.
Матназар умрининг сўнгги 13 йилини Президентимиз ташаббуси билан Хивада қайтадан бунёд этилган Хоразм Маъмун академиясида илмий изланишлар, тадқиқотлар олиб боришга бағишлади. У ана шу қутлуғ даргоҳда ишлаётганидан фахрланарди. У ўзининг илми ва салоҳиятини маънавий меросимиз намуналарини тадқиқ этишга сафарбар қилди. Шайх Нажмиддин Кубро, Шайх Маждиддин Бағдодий, Паҳлавон Маҳмуд, Огаҳий ижодини чуқур ўрганиб, уларнинг янгидан-янги қирраларини кашф этди. Жаҳон адабиётида ўзининг теран фалсафий маънога йўғрилган шеърлари билан шуҳрат қозонган Мирзо Абдуқодир Бедил ижодига меҳр қўйиб, мустақил тарзда форс тилини ўрганди. Тенгсиз шоирнинг ғазал ва рубоийларини аслиятдан ўзбек тилига ўгирди. Бир вақтлар Огаҳий Шайх Саъдийнинг “Гулистон” асарини таржима қилиб, ўзбек таржимашунослик мактабига асос солган эди. Матназар Абдулҳаким ана шу анъанани давом эттириб,таржимашунослигимиз ривожига муносиб ҳисса қўшди. Қолаверса, у қардош туркман шоирлари, рус шеъриятининг забардаст намояндалари асарларини ҳам ўзбек китобхонларига тақдим этди.
Матназар Абдулҳаким истеъдодли шоир, нозиктаъб журналист, зукко адабиётшунос, моҳир таржимон сифатида мамлакатимизда тилга тушган, эътибор ва эъзоз топган ижодкор эди. Хусусан, 1992 йилда у Президентимиз Фармони билан Ўзбекистон Республикасининг “Фахрий ёрлиғи” билан тақдирланган эди. 1998 йилда эса “Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган маданият ходими” фахрий унвонига сазовор бўлди. 2001 йили мамлакатимизда ташкил этилган “Офарин” танловининг “Энг яхши шоир” номинацияси бўйича совриндори бўлган бўлса, яқинда Мустақиллигимизнинг 19 йиллигига бағишлаб ўтказилган “Энг улуғ, энг азиз” республика кўрик-танловида унинг “Мангулик жамоли” ва “Илм сарчашмалари” китоблари иккинчи ўринга лойиқ топилган эди.
Истеъдодли шоир ва нозиктаъб адабиётшунос Матназар Абдулҳаким айни ижодий куч-қувватга тўлган пайтида оламдан ўтди. Аммо у жисман орамиздан кетган бўлса-да, руҳан биз билан бирга. Унинг беназир шеърий ва илмий асарлари ҳали яна кўп йиллар миллатимизга, ватанимизга, халқимизга, келажагимизга хизмат қилиши, шубҳасиз. Зотан, шоир “Осмонга хат” шеърини шундай сатрлар билан якунлаган эди:
Умид билан сочмоқда ёғду,
Нурли чопарларим – кўзларим.
Улар энди сўнмас… Элчига,
Ўлим йўқ-ку, ахир, дўстларим.
M: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 2010 йил 39-сон
Матназар АБДУЛҲАКИМ
МУҲАББАТДАН БОШҚА ШАФҚАТЛАР — ЗУЛМ
Матназар Абдулҳаким 1948 йил 20 февралда Хоразм вилояти Урганч туманида туғилган. Россиянинг Таганрог шаҳридаги Рус тили ва адабиёти иститутини тамомлаган. “Тиниқ тонглар” (1982), “Фасллар қўшиғи” (1984), “Қор қўшиғи” (1990), “Ёнимдаги дарёлар” (1993), “Қорачиқдаги дунё” (1994), “Бир қужоқ гул”, “Ойдинлик” (1997), “Сўнгги япроқ” (1999), “Жавзо ташрифи”(2008), “Кўприк”(2009) номли китоблари чоп қилинган.
Шунингдек, М.Абдулҳакимнинг Бедил, П.Маҳмуд, Н.Кубро, Ш.Мажидиддин Бағдодий, Х.Абулвафо Хоразмий, Мунис, Огаҳий, Комил Хоразмий, Рожий, Аҳмад Табибийдан қилинган таржима китоблари нашр этилган. “Табаррук ташриф”, “Ким агар озоддур”, “Жамолинг менга бас”, “Такаллум”, “Кўнгил кўзлари”, “Ой кетди, офтоб келди”, “Мангулик жамоли”, “Азизлар анжумани”, “”Ишқ ёғдуси”, “Ҳумо парвози” таржима китоблари, “Иймон ёғдуси”, “Ялдони ёритган нур”, “Иккинчи муаллим сабоқлари”, “Тафаккур чорраҳаларида” номли илмий китоблари чоп қилинган.
Матназар Абдулҳаким 1998 йилда “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими” унвонига сазовор бўлган. 2010 йил вафот этган.
АФСОНА
Ёмон масхарабоз бўлиб чиқди севги,
У аввал куттирди сизни иитизор;
Ғазаллар тўқитти, шеърлар ёздирди,
Қўшиқлар куйлатди жонисор.
Шундай соғинтирди… нима десам экан,
Гўёки — мен вужуд, гўёки — Сиз жон.
Гўёки — мен зулмат, гўё Сиз — зиё,
Гўёки — мен шароб, гўёки — Сиз жом.
Ва етаклаб борди мени қошингизга,
Шивирланди қутлуғ «меникисан» сўзи…
…Бекинмачоқ шундан кейин бошланди,
Қайга гумдон бўлди, билмайман, ўзи…
Кўзёшлар бир биллур… томади эриб…
Қаламим ногаҳон қолади тилдан.
Киприкларим бир-бир санчила бериб,
Гуллаб юборади тиканлар дилда.
Енгил табассуминг минг битта қуёш,
Ҳар бир тиканингда, воажаб, гул — минг.
Яна қайта қалқар кўзларимга ёш,
Куласан… байрамга айланар зулминг.
Минг томирга берар қутлуғ азоб тоб,
Муҳаббатдан бошқа шафқатлар — зулм.
Муҳаббат бор экан, зулумот — офтоб,
Муҳаббат йўқ экан, ҳаётлар — ўлим.
Муҳаббат бўлмаса, кулгулар — кўзёш,
Ҳаёт инкор бўлар, бўлар умр рад.
Муҳаббат бўлмаса, ҳар зумуррад — тош,
Муҳаббат бор экан, ҳар тош — зумуррад.
Тоқати тоқ бўлар сени дил таниб,
Сўнгги огриғ билан санчади кўкрак.
Талпинишлар тугар. Қаттиқ силтаниб,
Ҳамма томирларни узади юрак.
Озодлик бошланар, бошланади эрк
Ботиний бир гирдоб билан улуғвор.
Муҳаббатдан бошқа ҳамма эшик берк,
Муҳаббатдан бошқа ҳамма осмон тор.
* * *
Айвонимга уя қурди қалдирғоч,
Кузда учиб кетиб қолди, севгилим.
Ва — қайтди. Тағин дер: “Эшигингни оч…”
Довдираб, жавдираб мўлтирар дилим.
Юрагим — қалдирғоч. Сенга елади
Чека-чека азоб, дард, ҳажрларни.
Юрагингга туҳфа қилгим келади
Бўғзимда аланга — валфажрларни.
* * *
Бир силкинса, замин тушар ларзага,
Сир сақлар маъданлар, вулқонларини.
Бошидан ирғитиб ташлай олмайди
Дил қонларини.
Ёшлар оқиб тушар оппоқ юзидан,
Қаъридан ёқади махфий бир оҳлар,
Қани эди, энди биргина кўрсам,
Кимни бунча қаттиқ севади тоғлар?!
* * *
Қачон сен додимга етасан,
Бир учқун бахш этиб кўзингдан?
Бораман. Ўзингдан кетасан.
Ўзингни топмайман ўзингдан.
Мўъжизалар бари сенсиз — жўн,
Уволлар бўлади фарёд ҳам, оҳ ҳам.
Кел, биргина нафас ерга қўн,
Маъбудам, фариштам, илоҳам.
Назарга мени бир дам ил сен,
Бўлмай турсин олам бир нафас қафас.
Бир нафас осмонни ер қил сен,
Ерни осмюн этгил бир нафас!
* * *
Севгимизни қиларкан тасдиқ,
Ҳикматини этажакмиз фош.
Икки бошга ошиқ бир ёстиқ,
Бир ёстиққа ошиқ икки бош.
Бир ёстиққа бош қўйдик, бу дард
Унуттирар ҳижрон озорин.
Нафасини ичига ютар
Қанча—қанча қушлар бозори.
Бу дақиқа, бу лаҳза, бу дам
Келажаклар келар бунёда…
Ёстиқ узра тебранган гулдан
Мукаммалроқ бахт йўқ дунёда.
* * *
Қутлуғ бир ҳайбатда термулар Чимён,
Тоғдек бардош бордир тоғда. У — собир.
Тош бу шаҳринг ичра ёнингда ғариб
Мен ошиқ, мен телба, мусофир.
Чинорлар табриклар васлимиз билан,
Шувуллаб қутлайди сой тошиб, ана.
Овлоқ маъволарда юрибмиз маъсум,
Икки мусичадек… осмон — бошпана.
Ҳижронолди ғами тинимсиз ўртар,
Ўзига тинсиз тиғ санчар ҳар дами.
( Совуқ дукуллайди чиқиб кетгудек,
Юрагим кўксимда ижарадами? )
Кўчаларнинг эса бизни англашга
Сира рағбати йўқ, сира йўқ раъйи.
Бу ҳам етмагандек, йўловчилар гоҳ
Ўтади рақибдек ўқрайиб.
Уларнинг шафқатсиз қарашларидан
Икки дилга харсанг-харсанг тош қулар.
Сен уларни кечир. Улар севмаган.
Бўлсинлар, илоҳо, ошиқ улар.
Манба: «Тафаккур» журнали, 2000/01
20 fevral — Matnazar Abdulhakim tavallud topgan kun
Betakror Matnazar Abdulhakimning bundan 16 yil avval «Tafakkur» jurnalida chop etilgan mazkur she’rlari o’qir ekanman, satrlardagi shoirning otash nafasi yuzimga urilib turgandek bo’ldi.
O’tkir RAHMAT
TINIQ TUYG’ULAR KUYCHISI
Matnazar Abdulhakim bugun oramizda yo’q. Kimdir: “Matnazar deganlari qanaqa odam edi?”, deb so’rab qolsa, uni yaqindan bilgan, asarlarini o’qiganlar: “Yaxshilar ichra yaxshi, haqiqiy shoir, haqiqiy do’st, ko’ngli osmonga talpinib yashagan inson edi”, deb javob qilishi aniq. Darhaqiqat, u osmonni sevardi, mudom yuksaklarga talpinib yashardi.
Tabiatan kamgap, sipo, kamtar inson bo’lsa-da, biroq ko’zlari chaqnab turardi uning. Mumtoz adabiyotimizni puxta bilar, aruzning shaydosi, Navoiy va Ogahiyning mahliyosi edi aslida. Ham shoir, ham olim bo’lish oson ish emas. Bu ikki maydonda birday iste’dodini namoyon etib, kibrlanmay, havolanmay yashab o’tish hammaning ham qo’lidan kelavermaydi. Matnazar Abdulhakim ana shunday kishilar sirasidan edi. U hech qachon men zo’rman, deb ko’kragiga urmadi, har bir so’zini yetti o’ylab-bir kesib aytdi. Shu bois, hamma uni baravar hurmat qilardi. Sirtdan sokin, vazmin ko’ringan shoirning ko’nglidagi bitmas-tuganmas tiniq tuyg’ulari dilbar satrlarida aks etardi:
Men osmonga maktublar yozdim,
Ruhi yuksak, so’zlari oliy.
Xayollarim samoviy edi,
Maktublarim esa – xayoliy.
Ushbu to’rtlik uning “Osmonga xat” she’riga taalluqli. Ana shu she’rida shoir o’tmishda ne-ne daho ijodkorlarga ham tinchlik bermagan og’riqli savollarni o’rtaga tashlaydi: nega yer yuzida mehr-muhabbat ustuvor emas, nega rahm-shafqat, muruvvat, saxovat, ezgulikni o’ziga a’mol deb bilish hamma odamning ham qo’lidan kelavermaydi? Nima uchun bashariyat turfa nifoqlar, fitnalar, tuhmatlar va bid’atlar girdobidan xalos bo’lolmaydi? Inson nega bu qadar mo’rt yaralgan?.. …Matnazar osmonga talpinish – komillikka intilish ekanligini anglaydi. Aytadi: “Osmon meni sevmasa hamki, yashayverdim unga suykanib”. Ha, ma’naviy komillikka eltuvchi yo’l mashaqqatlar bilan limmo-lim. Ming bir azobda o’zingdagi nuqsonlarni yengib o’tishing kerak. Ba’zan bu yo’lda uchragan qiyinchiliklarga bardosh berolmay yozg’irasan, umidsizlikka tushasan. Lekin ortga chekinsang, yutqazasan. Yuki naqadar og’ir bo’lsa-da, “osmon”ga suykanishing lozim.
Istiqlol yillarida Matnazar Abdulhakim chinakam ma’noda iste’dodini namoyon qildi. U o’zining dilbar va jarangdor asarlarini ham aynan xalqimiz asriy istibdod zanjiridan xalos bo’lib, hurriyat quyoshiga yuzlangan kezlarida yozdi:
Jilva qil, jonim, jahon oro topar,
Darbadar ruhim mening ma’vo topar,
Topdi ko’nglim zor bo’lib ko’nglingni yor,
Har qachon tilloni bil, tillo topar.
Shoir qalbining jilva qilmog’ini istaydi. Axir, besh ming yillik tarixga ega yurt vayronalararo Humo qushi bo’lib bosh ko’tardi. Jahon yana oro topib, asl chiroyini namoyon qildi. Shu paytga qadar uning ko’rkida dog’ bor edi. Zotan, darbadar ruh ma’vosiga intizor edi. Bundan shoirning ruhi ham aftoda edi. Nihoyat, u o’zining ma’vosini ko’rdi, unga yukundi, taskin topdi. Sir emaski, asl o’z aslini topishi muqarrar. Biz aslmiz, aslligimizga qaytdik. Qushlar oshyoni bo’lmish bo’stonni xarob qilish mumkin, vale qushlar qo’shig’ini mahv etib bo’lmaydi. Bu qo’shiq nasldan-naslga o’tadi. G’orat etilgan bog’da nihollar unib chiqqach, borliqni yana o’sha qadimiy qo’shiq ohangi tutib ketadi.
Bu Matnazar Abdulhakimning fikri, shoirning izhori, ishonchi. Bugungi farahbaxsh kunlar – ana shu fikrning isboti. Ozod, obod yurtimiz bog’u bo’stonlari qaytadan yashnayotir, yuraklarda avaylab saqlab kelingan ozodlik, istiqlol va istiqbol qo’shiqlari baralla yangramoqda.
Matnazar Urganch tumanidagi Qorovul qishlog’ida tug’ilib o’sdi. Sanasi 1948 yil, 20 fevral. Bir gal uchrashganimizda u: “Mening tug’ilgan kunimda Xorazmda tashqari ancha sovuq bo’ladi, men esa isib ketaman. Chunki ichkarimiz hamisha iliq”, degan edi. Ko’pincha Najmiddin Kubro, Zamahshariy, Sulton Jaloliddin, Pahlavon Mahmud, Ogahiy, Munis, Feruzdan rivoyatlar aytar, ularning ibrati har bir qalbga muhrlanishini istardi. Men esa bu hikoyalardan zavq olardim, uni jurnalistika sohasida ham qalam tebratishga undardim. Qaysidir yili Matnazar “Xotira va qadrlash kuni” munosabati bilan “Qishloqhayoti” gazetasiga bir maqola yo’lladi. O’sha kuni kechki soat o’n birlarda gazetaning navbatdagi sonini nashrga uzatgach, maqolani qo’limga oldim. O’qib, behad hayajonlandim. Shoirning Yurtboshimiz tashabbusi bilan nishonlana boshlangan ushbu tabarruk ayyom zamiridagi ezgu g’oyani juda ham nozik fahmlaganidan mutaassir bo’ldim. “Oftob yaxshilik qilishdan to’xtamaydi, – deb yozgan edi u, – vazifasini har bir otayotgan tongdan boshlab sidqidildan bajarishga chog’lanadi, ona zaminga, insonlarga ezulik, mehr-muruvvat ulashadi, biz hamoftobday to’xtamasligimiz kerak. “Xotira va qadrlash kuni” har kuni har birimiz savobdan to’xtamasligimiz zarurliginibildiradi…” O’sha zahoti rahmatli Ozod Sharafiddinovga qo’ng’iroq qilib, u kishiga maqolani boshdan-oxir o’qib berdim. Ustoz: “Matnazarning ko’ngli tiniq, she’rlari tiniq, har bir yozgani tiniq, g’ubori yo’q. Otasiga rahmat”, dedilar sevinib. “Matnazarni qo’yvormang, u juda ajoyib ijodkor”, deb qo’shib qo’ydilar gapning so’ngida.
Biz ham ustozning maslahatiga amal qilib, Matnazarni “qo’yvormadik”. Bot-bot qo’ng’iroqqilib, biri-biridan yaxshi, o’qishli maqolalar undirdik. Shoir yozgan har bir maqolasini, u bir g’azal sharhi bo’ladimi, Xorazmning osori atiqalari tariximi, buyuk ajdodlarimiz hayoti va ijodiga doir badihami, barchasini“Qishloqhayoti”, “Hayot”, keyinchalik “Xalq so’zi” gazetalariga ilinadigan bo’ldik. Mushtariylardan ko’plab minnatdorlik maktublari oldik. Matnazar bunday xatlar haqida eshitganida yosh boladay quvonib ketardi.
Shoir hazilni unchalik ham xush ko’rmasdi. To’g’riso’z, jiddiy inson edi. Kunlardan birida o’zi qo’ng’iroqqilib qoldi: “Aka, biz ham oz-moz she’r mashqqilib turamiz. Shu kunlarda she’r o’z-o’zidan quyilib kelayapti. Gazetadagi yigitlar mendan xafa bo’lmay turishsin. Uch oycha tanaffusga chiqmoqchiman. Uzrimni qabul qilsangiz”. Oradan ko’p o’tmay, tandirdan uzilgan nondek qilib “Javzo tashrifi” saylanmasini tahririyatga olib keldi. Chin dildan tabrikladik.
– Bu nechanchisi? – so’radik undan.
– “Tiniq tonglar”, “Fasllar qo’shig’i”, “Qor qo’shig’i”, “Mavj”, “Yonimdagi daryolar”, “Qorachiqdagi dunyo”, “Oydinlik”, “Bir quchoq gul”, “Yolg’iz yaproq”, “Ko’prik”, “Mangulik jamoli” va mana shu “Javzo tashrifi”, – deb shoir erinmasdan kitoblarini birma-bir sanadi-da, xijolatomuz jilmaydi. — Hisobda adashib ketdim. Nechanchisi ekan?..
O’shanda Matnazar faqat she’riy asarlarini tilga olgan edi. Keyinroq uning “Iymon tuhfasi”, “Yaldoni yoritgan nur”, “Haq fayzi”, “Ko’ngil ko’zlari”, “Ilm sarchashmalari”, “Ikkinchi muallim saboqlari” kabi adabiyotshunoslikka oid ilmiy-badiiy kitoblari ham nashr etilganidan voqif bo’ldik.
Matnazar umrining so’nggi 13 yilini Prezidentimiz tashabbusi bilan Xivada qaytadan bunyod etilgan Xorazm Ma’mun akademiyasida ilmiy izlanishlar, tadqiqotlar olib borishga bag’ishladi. U ana shu qutlug’ dargohda ishlayotganidan faxrlanardi. U o’zining ilmi va salohiyatini ma’naviy merosimiz namunalarini tadqiq etishga safarbar qildi. Shayx Najmiddin Kubro, Shayx Majdiddin Bag’dodiy, Pahlavon Mahmud, Ogahiy ijodini chuqur o’rganib, ularning yangidan-yangi qirralarini kashf etdi. Jahon adabiyotida o’zining teran falsafiy ma’noga yo’g’rilgan she’rlari bilan shuhrat qozongan Mirzo Abduqodir Bedil ijodiga mehr qo’yib, mustaqil tarzda fors tilini o’rgandi. Tengsiz shoirning g’azal va ruboiylarini asliyatdan o’zbek tiliga o’girdi. Bir vaqtlar Ogahiy Shayx Sa’diyning “Guliston” asarini tarjima qilib, o’zbek tarjimashunoslik maktabiga asos solgan edi. Matnazar Abdulhakim ana shu an’anani davom ettirib,tarjimashunosligimiz rivojiga munosib hissa qo’shdi. Qolaversa, u qardosh turkman shoirlari, rus she’riyatining zabardast namoyandalari asarlarini ham o’zbek kitobxonlariga taqdim etdi.
Matnazar Abdulhakim iste’dodli shoir, nozikta’b jurnalist, zukko adabiyotshunos, mohir tarjimon sifatida mamlakatimizda tilga tushgan, e’tibor va e’zoz topgan ijodkor edi. Xususan, 1992 yilda u Prezidentimiz Farmoni bilan O’zbekiston Respublikasining “Faxriy yorlig’i” bilan taqdirlangan edi. 1998 yilda esa “O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi” faxriy unvoniga sazovor bo’ldi. 2001 yili mamlakatimizda tashkil etilgan “Ofarin” tanlovining “Eng yaxshi shoir” nominatsiyasi bo’yicha sovrindori bo’lgan bo’lsa, yaqinda Mustaqilligimizning 19 yilligiga bag’ishlab o’tkazilgan “Eng ulug’, eng aziz” respublika ko’rik-tanlovida uning “Mangulik jamoli” va “Ilm sarchashmalari” kitoblari ikkinchi o’ringa loyiq topilgan edi.
Iste’dodli shoir va nozikta’b adabiyotshunos Matnazar Abdulhakim ayni ijodiy kuch-quvvatga to’lgan paytida olamdan o’tdi. Ammo u jisman oramizdan ketgan bo’lsa-da, ruhan biz bilan birga. Uning benazir she’riy va ilmiy asarlari hali yana ko’p yillar millatimizga, vatanimizga, xalqimizga, kelajagimizga xizmat qilishi, shubhasiz. Zotan, shoir “Osmonga xat” she’rini shunday satrlar bilan yakunlagan edi:
Umid bilan sochmoqda yog’du,
Nurli choparlarim – ko’zlarim.
Ular endi so’nmas… Elchiga,
O’lim yo’q-ku, axir, do’stlarim.
M: “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2010 yil 39-son
Matnazar ABDULHAKIM
MUHABBATDAN BOSHQA SHAFQATLAR — ZULM
Matnazar Abdulhakim 1948 yil 20 fevralda Xorazm viloyati Urganch tumanida tug’ilgan. Rossiyaning Taganrog shahridagi Rus tili va adabiyoti istitutini tamomlagan. “Tiniq tonglar” (1982), “Fasllar qo’shig’i” (1984), “Qor qo’shig’i” (1990), “Yonimdagi daryolar” (1993), “Qorachiqdagi dunyo” (1994), “Bir qujoq gul”, “Oydinlik” (1997), “So’nggi yaproq” (1999), “Javzo tashrifi”(2008), “Ko’prik”(2009) nomli kitoblari chop qilingan.
Shuningdek, M.Abdulhakimning Bedil, P.Mahmud, N.Kubro, SH.Majididdin Bag’dodiy, X.Abulvafo Xorazmiy, Munis, Ogahiy, Komil Xorazmiy, Rojiy, Ahmad Tabibiydan qilingan tarjima kitoblari nashr etilgan. “Tabarruk tashrif”, “Kim agar ozoddur”, “Jamoling menga bas”, “Takallum”, “Ko’ngil ko’zlari”, “Oy ketdi, oftob keldi”, “Mangulik jamoli”, “Azizlar anjumani”, “”Ishq yog’dusi”, “Humo parvozi” tarjima kitoblari, “Iymon yog’dusi”, “Yaldoni yoritgan nur”, “Ikkinchi muallim saboqlari”, “Tafakkur chorrahalarida” nomli ilmiy kitoblari chop qilingan.
Matnazar Abdulhakim 1998 yilda “O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi” unvoniga sazovor bo’lgan. 2010 yil vafot etgan.
AFSONA
Yomon masxaraboz bo’lib chiqdi sevgi,
U avval kuttirdi sizni iitizor;
G’azallar to’qitti, she’rlar yozdirdi,
Qo’shiqlar kuylatdi jonisor.
Shunday sog’intirdi… nima desam ekan,
Go’yoki — men vujud, go’yoki — Siz jon.
Go’yoki — men zulmat, go’yo Siz — ziyo,
Go’yoki — men sharob, go’yoki — Siz jom.
Va yetaklab bordi meni qoshingizga,
Shivirlandi qutlug’ «menikisan» so’zi…
…Bekinmachoq shundan keyin boshlandi,
Qayga gumdon bo’ldi, bilmayman, o’zi…
Ko’zyoshlar bir billur… tomadi erib…
Qalamim nogahon qoladi tildan.
Kipriklarim bir-bir sanchila berib,
Gullab yuboradi tikanlar dilda.
Yengil tabassuming ming bitta quyosh,
Har bir tikaningda, voajab, gul — ming.
Yana qayta qalqar ko’zlarimga yosh,
Kulasan… bayramga aylanar zulming.
Ming tomirga berar qutlug’ azob tob,
Muhabbatdan boshqa shafqatlar — zulm.
Muhabbat bor ekan, zulumot — oftob,
Muhabbat yo’q ekan, hayotlar — o’lim.
Muhabbat bo’lmasa, kulgular — ko’zyosh,
Hayot inkor bo’lar, bo’lar umr rad.
Muhabbat bo’lmasa, har zumurrad — tosh,
Muhabbat bor ekan, har tosh — zumurrad.
Toqati toq bo’lar seni dil tanib,
So’nggi ogrig’ bilan sanchadi ko’krak.
Talpinishlar tugar. Qattiq siltanib,
Hamma tomirlarni uzadi yurak.
Ozodlik boshlanar, boshlanadi erk
Botiniy bir girdob bilan ulug’vor.
Muhabbatdan boshqa hamma eshik berk,
Muhabbatdan boshqa hamma osmon tor.
* * *
Ayvonimga uya qurdi qaldirg’och,
Kuzda uchib ketib qoldi, sevgilim.
Va — qaytdi. Tag’in der: “Eshigingni och…”
Dovdirab, javdirab mo’ltirar dilim.
Yuragim — qaldirg’och. Senga yeladi
Cheka-cheka azob, dard, hajrlarni.
Yuragingga tuhfa qilgim keladi
Bo’g’zimda alanga — valfajrlarni.
* * *
Bir silkinsa, zamin tushar larzaga,
Sir saqlar ma’danlar, vulqonlarini.
Boshidan irg’itib tashlay olmaydi
Dil qonlarini.
Yoshlar oqib tushar oppoq yuzidan,
Qa’ridan yoqadi maxfiy bir ohlar,
Qani edi, endi birgina ko’rsam,
Kimni buncha qattiq sevadi tog’lar?!
* * *
Qachon sen dodimga yetasan,
Bir uchqun baxsh etib ko’zingdan?
Boraman. O’zingdan ketasan.
O’zingni topmayman o’zingdan.
Mo»jizalar bari sensiz — jo’n,
Uvollar bo’ladi faryod ham, oh ham.
Kel, birgina nafas yerga qo’n,
Ma’budam, farishtam, iloham.
Nazarga meni bir dam il sen,
Bo’lmay tursin olam bir nafas qafas.
Bir nafas osmonni yer qil sen,
Yerni osmyun etgil bir nafas!
* * *
Sevgimizni qilarkan tasdiq,
Hikmatini etajakmiz fosh.
Ikki boshga oshiq bir yostiq,
Bir yostiqqa oshiq ikki bosh.
Bir yostiqqa bosh qo’ydik, bu dard
Unuttirar hijron ozorin.
Nafasini ichiga yutar
Qancha—qancha qushlar bozori.
Bu daqiqa, bu lahza, bu dam
Kelajaklar kelar bunyoda…
Yostiq uzra tebrangan guldan
Mukammalroq baxt yo’q dunyoda.
* * *
Qutlug’ bir haybatda termular Chimyon,
Tog’dek bardosh bordir tog’da. U — sobir.
Tosh bu shahring ichra yoningda g’arib
Men oshiq, men telba, musofir.
Chinorlar tabriklar vaslimiz bilan,
Shuvullab qutlaydi soy toshib, ana.
Ovloq ma’volarda yuribmiz ma’sum,
Ikki musichadek… osmon — boshpana.
Hijronoldi g’ami tinimsiz o’rtar,
O’ziga tinsiz tig’ sanchar har dami.
( Sovuq dukullaydi chiqib ketgudek,
Yuragim ko’ksimda ijaradami? )
Ko’chalarning esa bizni anglashga
Sira rag’bati yo’q, sira yo’q ra’yi.
Bu ham yetmagandek, yo’lovchilar goh
O’tadi raqibdek o’qrayib.
Ularning shafqatsiz qarashlaridan
Ikki dilga xarsang-xarsang tosh qular.
Sen ularni kechir. Ular sevmagan.
Bo’lsinlar, iloho, oshiq ular.
Manba: «Tafakkur» jurnali, 2000/01
