2 май — Ёзувчи Наби Жалолиддин таваллуд топган кун
Эгнига кулранг шорт, ўнгиган майка кийган, офтоб тафтида «пишган» танаси тупроқ тусли ўн ёшлар чамасидаги болакай чап қўлида толни тутиб, ҳадеб сув остига мўраларди…
Наби Жалолиддин
ОФТОБ ИСЛИ БОЛА
Наби Жалолиддин 1962 йил 2 майда Андижон вилояти Избоскан туманининг Жонобод кишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1993). «Ялпизли кеча» (1993), «Ҳур нидо» (1996), «Ўлимнинг ранги» (1998), «Сен билан қолмайман» (2002), «Эркаги бор уй» (2005) каби шеърий ва ва насрий асарлари, «Оралиқ (Хайём)» тарихий романи, буюк ўзбек шоири ва ёзувчиси Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон ҳақидаги «Тегирмон» номли романи нашр этилган.
Албер Камюнинг «Калигула» асарини ўзбек тилига таржима қилган.
Оқ «Нексия» кўприкдан ўтиб, тўхтади.
Олд эшик охиригача очилиб, қисирлаб кетди. У хўрсинди-да, икки қўлида рулни чангаллаб, устига жағини тиради.
– Илтимос сиздан, – ёлворди ортида ўтирган аёл. Ҳамма нарсадан тўйган одамдек типирчиларкан, унинг ўнг елкасига кафтини босди. – Ажрашайлик! Балки ашинда…
У силтаниб машинадан тушди-да, эшикни шарақлатиб ёпди. Зардали «уф» тортиб, қўлларини шимининг чўнтакларига тиқди, у ён-бу ён бетоқат аланглади.
Аёл ҳам машинадан тушди.
– Узоққа кетиб қолманг! – деб, «сиздан ҳам муҳимроқ ишим бор» қабилида қўл силтаб, гувиллаб ўтаётган машиналарга ён бера-бера йўлнинг нариги бетида ғойиб бўлди.
Унга шу керак эди: айни дамда хотинини кўрмаса бас. Акс ҳолда, қаттиқ тегиб қўяди.
Нарида ёлғиз тол кўринди. Сув ёқалаб у томон юрди.
Дала йўли. Уловларнинг ғилдираклари изи қиртишланган ўт-ўландан ажралиб, оқиш-сарғиш товланади. Бир тараф ғўза. Толдан ўтароқ бир нечта бола ирғишлаб, бақир-чақир ила мол-қўйларини ҳайдаб бормоқда.
Толга етди: танаси ҳали дағаллашмаган, ёш экан. Новдалари ён-верини сув эпкини аралаш елпийди.
Ўнг кафтида беихтиёр толни силаб, ёнига – ажриққа чўкди. Қўлларини тиззалари узра қовуштирди. Жағини тиради. Қуёшнинг аёвсиз онлари эмасми, машинада димиққанди. Остидаги ўт-ўлан, устидаги новдалар, сув салқини танига ҳаловат бағишлади.
Сувга тикилди.
Анҳор катта эди. Суви лим-лим, тўлқинланиб оқади, устига-устак, шитоб.
Умрни оқар сувга ўхшатишади. Рост шекилли. Ҳозир шундоқ шўнғийману оқаман-кетаман. Аммо ажрашмайман. Ахир уни севаман!.. Ўнг кўзининг четида бир томчи ёш айланди. Нима қилай?! Худо бор-ку, ноумид қилмас… Иккинчи томчи сизди.
– Ассаломалейким, тоға (Андижонда бегона ўрта яшар эркакни «тоға», ёши улуғини «бува», дейишади. Қариндош тоғалар ҳам бор.).
Чўчиб тушди. Ўнг ёғига қайрилди.
– Йиғлаяпсизми?
– Йўғ-э!.. – Шошиб кўзларини артиш асносида юзига сув урди.
Эгнига кулранг шорт, ўнгиган майка кийган, офтоб тафтида «пишган» танаси тупроқ тусли ўн ёшлар чамасидаги болакай чап қўлида толни тутиб, ҳадеб сув остига мўраларди.
– Балиғимни қўрқитиб юборманг, ишқилиб… – деди ўнг қўлида шортини қорни аралаш кўтариб қўяркан.
Тол остидаги мол-қўй ёки одамлар қиртишлаб ташлаган «бошсиз» буталар боланинг болдирини тирнади.
– Қанақа балиқ? – У юзини артиб, қайта-қайта бурнини тортди. – Мен… Мен…
– Ҳали чиқмабди… – Бола чап қўлида «қорни»ни тутиб, тол билан Унинг ўртасига қисилиброқ ўтирди. Қуймичига нимадир ботди – бута шекилли. – Ҳали кўрасиз.
Анҳор суви гўё кўтарилди, оқим, ваҳм зиёдалашди.
Юрак уриши тезлашиб, болага ҳадиксираб боқди: «Бола-а!»
– Нимага бунақа ўтирибсиз?
Довдиради.
– Билмадим…
– Мен мол боқяпман. Ҳар куни шу ерда боқаман.
У бола қараган тарафга ўгирилди. Сигир билан бузоқча ёнида қўнғирроқ буқача тишланавериб ерга ёпишиб кетган ўтларни менсимагандай гоҳо искаб, гоҳо тишида чимдиб-нетиб боради.
Ўзига келди. Ўрнидан қўзғалиб, елкаларини силтади.
– Боллар ўтиб кетди-ку?.. – деди гап тополмагандай тили калдираб.
– Мен улардан бошқаман!. – Бола бўйнини чўзиб, толнинг илдизларини ювган сув тубига боқди. – Улар бошқа!
У чўчиб кетди: ранжитиб қўйдим шекилли.
– Май… Майли-да… – Болага зимдан сарасоф солди: юзи оқиш-қўнғир – лойқаранг. Қоши, сочлари, ҳатто лаблари ҳам уйқаш. – Балиғингиз қани?
Бола «ҳозир» деди-да, яна толни тутиб, сув остига бўйлади.
– Ана, чиқибди, – деди қўли билан ишора қилиб. Юзида мамнунлик – беғубор табассум балқди. – Мени танийди-да!
У бўйнини чўзиб, бола кўрсатган жойга диққат билан тикилди. Кўзига ҳеч нарса илинавермади.
– Кўрмаяпсизми-ей… – Бола кўрсаткич бармоғини сувга теккизгудай бўлди. – Ана-ана!..
Кўрди: бир қаричча келадиган балиқ толнинг майда томирлари орасида оқимга қарши сузгандай қаноту думини ликиллатиб, билтанглайди. Аммо ўрнидан жилмасди.
– Қойил! – деди У болани мақтагандай. – Уяси шу ерда бўлса керак-да.
– Билмадим. Оммале қачон келсам кўринади. Баъзида рақсга тушиб беради. – Қайтиб жойига ўтирди.
– Йўғ-ей!.. – У боланинг тинмай гапиришини истаб борарди.
– Балиқларга маза-да – сузишниям ўрганишмайди, чўкиб ҳам кетишмайди!.. – Бола майкаси ичидан иккита кичкинагина бўзарган олма чиқариб, бирини узатди. – Ейсизми?
Олмани олди. Бола «қирс» этказиб тишлади. Унинг оғзи сувланди. Олмани ювса ёки артиб-нетса, болакай ранжиб қоладигандай шундайича оғзига солди. Тишладию, кўзларигача ачишиб кетди. Буни сездирмасликка уриниб, кўзини қисиб жилмайди.
– Зўракан!
– Маза-да…
У ғўза томон ўтиб бораётган молларга имо қилди.
– Молларингиз ғўзага тушиб кетмайдими?
Бола қайрилиб,
– Тушмайди, – деди ишонч билан ва икки бармоғини тилига босиб, ҳуштак чалди.
Моллар ортига қайтишди.
У энди болага ростмона қойил қолди, ҳатто ҳуштакдан қулоғи чийиллаб кетганига ҳам парво қилмай, деди:
– Ўргатилган экан-да, а?
Бола индамай олма ямлайверди.
Жим қолишди. Аммо Унинг гаплашгиси келарди.
– Чўмилиб ҳам турсангиз керак?
Бола сири очилган одамдай норозироқ боқди.
– Мен ҳов нарёқдаги кичкина ариқда хопитаман (чўмиламан). Бейда хопитолмийман.
– Нега? – деб юборди У беихтиёр.
– Қўрқаман,– деди бола бўшашиб.
Ҳе, бефаросат, ўзини койиди У ичида, барибир хафа қилдинг-а! Бу ёш бола бўлса, сувнинг ваҳимасини кўриб турибсан-ку, албатта, қўрқади-да!..
– Нима, сузишни билмайсизми? Мен сизни ҳамма нарсани билса керак, деб ўйловдим.
– Йўқ, сузишни билмайман. – Сўнг ўзини оқламоқчидай изоҳ берди: – Бир марта боллар «чўмил-чўмил» дейишавергач, анҳорга калла солганман. Сув ютиб қолиб, чўкиб кетай, деганман. Ашиндан бери қўрқаман. Ошналарим «сузишни ўрган, биз қараб турамиз», дейишади-ю, барибир қўрқаман. Улар ҳов тўғоннинг шоввасидаям чўмилишади… – Бола моллари томонга тағин ҳуштак уриб қўйди.
У нима дейишини билмасди. Овутиши ҳам болага оғир ботишини ўйлаб, мум тишлади.
– Дадамга неча марта айтдим, – дея аразли оҳангда тилга кирди бола, – анҳорга бирга борайлик, сузишни ўргатинг, дедим. «Хўп», дейдию, ҳечам вақт ажратмайди. Дадам қараб турса, қўрқмасдим. Сузишниям тез ўрганардим.
– Ҳозир ўргана қолинг, – деди болани чалғитмоқчидай. – Мен қараб тураман.
– Ие-е, сиз дадаммассизу!.. – Юзига яна самимий табассум ёйилди.
У боланинг елкасидан қучиб, ўзига тортди. Иягини бошига босди. Димоғига тупроқ ҳиди қоришиқ офтоб иси урилди. Тўйиб ҳидлади. Бағри ийди. «Оббо-о сиз-ей!» деди эркалаб.
Бола катта йўл тарафга боқиб, сўради:
– Ҳов, анави мошина сизникими?
– Ҳа.
– Зўр мошина-да. Катта бўлсам мендаям шунақаси бўлади.
– Илоҳим!– У боланинг кайфияти яхшиланганидан хурсанд эди. – Илоҳим, ундан ҳам зўрлари бўлсин!
– Келинг, тоға, бир-биримизни дуо қиламиз. Олдин сиз.
Унинг завқи қўзиди. Юзи чарақлаб, қўлларини дуога очди:
– Омин! Илоҳим, катта йигит бўлиб, зўр ўқишларда ўқинг! Бой-бадавлат бўлиб, энг яхши машиналарда юринг! – кулиб давом этди: – Тезроқ сузишни ўрганиб олинг, Оллоҳу Акбар!
Юзларига фотиҳа тортишди.
– Энди мен, – деди бола яна кафтларини очиб.– Омин! Нима яхши ниятингиз бўлса, етинг! Илоҳи, фарзандларингиз кў-ўп бўлсин!..
Унинг кўкси эриб, бўғзи куйди, кўзларига ёш сизди. «Омин!»– деди ичида ўртаниб.
Бола ҳамон тиларди:
– …Ҳечам касал бўлманг! Оллоҳу Акбар!..
У нимадир демоқчи бўлиб оғиз жуфтлаганди, бола ўрнидан турди. Балиғига қўл силтаб, «Хайр», деди.
– Бўпти, тоға. Молларим кетиб қолди, етволай. – Нарироққа боргач, ортига қайрилди. – Сиз яхши одам экансиз, тоға. Ҳамма катталар болларни «сен»лаб гапиришади. Сиз бўлса, «сиз»ларкансиз.. – дея тағин табассум ҳадя қилиб, чопа кетди.
Унинг юраги орзиқди. Болага ҳаваси келди. Қўлини ювиш учун энкайди-да, бирдан тўхтади. Ювса, боланинг ҳидидан айрилишини ўйлаб, шошиб тортиб олди. Тўйиб ҳидлади – кафтларидан офтоб иси келди. Ўрнидан туриб, бола тарафга интиқ тикилди. Исмини сўрамабди-ю!.. Аммо болакай олислаб бўлганди. Машинаси томон юрди. Қалби ойдин-ойдин эди.
Жойига ўтириши ҳамоно орқадан хотинининг овози эшитилди:
– Тилла топган одамдай жа хурсандсиз? Мени иссиққа ташлаб, қаёқларда юрибсиз?
– Ҳа, тилла топдим, хотин, тилла!– Машинани ўт олдириб, ортига қайрилди. Хотинига меҳрли тикилди. – Ажрашмаймиз!.. Энди ҳеч қачон ажрашмаймиз, билдингми!.. – дедию газни босди…
***
Оқ «Нексия» кўприкдан ўтиб, тўхтади. Эшикни очди. Хотини жавради:
– Тағин нимага тўхтадингиз? Шундай иссиқда…
– Ҳозир келаман… – У машинадан тушиб, мол-қўйларни шовқин-сурон билан ҳайдаб бораётган уч-тўрт қора-қура болага эргашди.
– Узоққа кетманг, ҳой!.. – ялинди хотини. – Бизни иссиқда қолдириб.
У болани қидирарди. Лекин болаларнинг биронтаси, ҳатто шорт ва майка кийганлари ҳам унга ўхшамасди. Сўрай деса, исмини билмайди. Бу орада толга яқинлашди. Майли, бир пас салқинлайман. Балки келиб қолар! Ахир у булардан бошқача эди-ку. Орқароқда юрармиди?..
Негадир болаларнинг овози пасайиб, шивир-шивир, висир-висирга айланди. Қадамлари эса, тезлашди: тол олдидан шитоброқ ўтиб кетишни исташаётгандек туюлди.
Унинг диққати ошди: нима гап?..
Тол остида – аввал У ўтирган жойда елкалари бўртган, дўппили боши эгик эркак кўринди.
Толни кўриб, юраги ҳаприқди. Яқинлашди. Халақит беришни истамаса-да, тилидан беихтиёр салом учди. Кафти эса, тол танасида.
Дўппили чўчиб тушди. Қўлларида кўзларини артиб, шошиб қўзғолди.
– Ваалайкум ассалом, келинг!..
Уни туришга қўймай, елкасидан босиб, сўрашди. Сўл ёғига чўкди.
– Шу ерда бир ўтиргандим, – деди нигоҳи лим-лим оқаётган сувда қотиб. – Салқинлагим келди!.. – Юрагидаги ваҳмни яширишга уринди.
Дўппили «ҳмм, қҳмм» каби товушлар чиқардию, у ён-бу ён безовта қимирлади, бироқ бирон сўз айтмади, айтолмади. Кўзлари мунгли, бақувват жуссаси сувга сингиб бораётгандек эди.
– Тинчликми, ака? – деди У «келмасам ҳам бўларкан» янглиғ надоматда.
Дўппилининг елкалари силтанди, бағри кўпчиди.
– Узр!.. – Кўзларидан дувва ёш оқди. – Узр, ука! Мен … Мен бу жойни!.. Боламни бериб қўйдим! Умиджонимни бериб қўйдим, ука!.. Мен… Мен… Билмадим!.. Аммо…
Унинг кўкси музлади. Дўппилига сарасоф солди: юз-кўзи танишдек. Қалби ёмон гап эшитишни истамасди.
– Ўзингизни босинг, ака! – дея олди аранг ўнг қўлини дўппилининг елкасига қўйиб. «Умиджон», «ўғлим», деган сўзлардан юраги безовта ура бошлади.
– Неча марта айтди!.. – Ҳамроҳи ҳўнграб йиғлаб юборди. – Ўғлим шўрлик «сузишни ўргатинг», деб неча марта айтди-я!.. Мен кўр!.. Мен ношуд!.. Мен аблаҳ!.. Қулоқ солмабман-а!.. Сузишни ўрганаман, деган шекилли-да… Сувга шўнғиган… Ҳеч ким йўқ. Моллари ўтлаб юраверган… Жасадини ҳов тўғондан топдик… Эй, Худо!.. Ёлғиз ўғлим эди-я!.. Ёлғизим неча марта айтди-я!.. Мен!.. Мен!.. – Отанинг бўзлаши қошида сувнинг ваҳми ҳечдек эди.
У ҳам йиғларди. Йиғларкан, донишманд болакайнинг ёқимли чеҳраси кўз олдида гавдаланиб, димоғига офтоб иси урилди. Аммо нима дейишни, ота бечорани не деб овутишни билмасди…
Бирдан шуури тиниқлашди. Дарвоқе, балиқ! Ўрнидан туриб, сув остига тикилди. Ахир, балиқ!.. Ҳарчанд тикилмасин, балиқ кўринмади. Фақат майда томирлар билтангларди. Хафсаласи пир бўлиб, қаддини тиклади.
– Манов ерда бир балиқ бор, ака, – деди «гап йўғида гап» қабилида. – Мабодо ўғлингизни кўргингиз келса…
– Қани-қани?! Бу ерга ҳар куни келаман, ука, ҳар куни! Қани аши балиқ?!.. – Ота сапчиб, ўзини сувга отгудай бўлди.
У юраги зир титраб, сув остига умидвор тикилди: хиёл катталашган балиқнинг дум ва қанотлари билтангларди.
– Ана!.. Гоҳо рақсга ҳам тушиб беради!.. – дедию, катта йўл томон юрди. Юз-кўзини ёш ювар, бутун вужуди ёшга айланиб бораётгандек эди…
Машина ортидан хотинининг овози келди:
– Қайларда юрибсиз Умиджон икковимизни димиқтириб?! Ўғлимизга офтоб ўтиб қолса нима қиламиз, дадаси?!..
Гўдак чинқириб йиғлади.
Унга «дадаси» деган сўз жуда-жуда ёқиб кетди.
– Офтоб иси кеб қолади-да! – деди жилмайиб, аммо кўзлари ёшли эди. – Офтоб исли бола бўлади!..
Машина ўрнидан жилди.
Nabi Jaloliddin
OFTOB ISLI BOLA
Nabi Jaloliddin 1962 yil 2 mayda Andijon viloyati Izboskan tumanining Jonobod kishlog‘ida tug‘ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1993). «Yalpizli kecha» (1993), «Hur nido» (1996), «O‘limning rangi» (1998), «Sen bilan qolmayman» (2002), «Erkagi bor uy» (2005) kabi she’riy va va nasriy asarlari, «Oraliq (Xayyom)» tarixiy romani, buyuk o‘zbek shoiri va yozuvchisi Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpon haqidagi «Tegirmon» nomli romani nashr etilgan.
Alber Kamyuning «Kaligula» asarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.
Oq «Neksiya» ko‘prikdan o‘tib, to‘xtadi.
Old eshik oxirigacha ochilib, qisirlab ketdi. U xo‘rsindi-da, ikki qo‘lida rulni changallab, ustiga jag‘ini tiradi.
– Iltimos sizdan, – yolvordi ortida o‘tirgan ayol. Hamma narsadan to‘ygan odamdek tipirchilarkan, uning o‘ng yelkasiga kaftini bosdi. – Ajrashaylik! Balki ashinda…
U siltanib mashinadan tushdi-da, eshikni sharaqlatib yopdi. Zardali «uf» tortib, qo‘llarini shimining cho‘ntaklariga tiqdi, u yon-bu yon betoqat alangladi.
Ayol ham mashinadan tushdi.
– Uzoqqa ketib qolmang! – deb, «sizdan ham muhimroq ishim bor» qabilida qo‘l siltab, guvillab o‘tayotgan mashinalarga yon bera-bera yo‘lning narigi betida g‘oyib bo‘ldi.
Unga shu kerak edi: ayni damda xotinini ko‘rmasa bas. Aks holda, qattiq tegib qo‘yadi.
Narida yolg‘iz tol ko‘rindi. Suv yoqalab u tomon yurdi.
Dala yo‘li. Ulovlarning g‘ildiraklari izi qirtishlangan o‘t-o‘landan ajralib, oqish-sarg‘ish tovlanadi. Bir taraf g‘o‘za. Toldan o‘taroq bir nechta bola irg‘ishlab, baqir-chaqir ila mol-qo‘ylarini haydab bormoqda.
Tolga yetdi: tanasi hali dag‘allashmagan, yosh ekan. Novdalari yon-verini suv epkini aralash yelpiydi.
O‘ng kaftida beixtiyor tolni silab, yoniga – ajriqqa cho‘kdi. Qo‘llarini tizzalari uzra qovushtirdi. Jag‘ini tiradi. Quyoshning ayovsiz onlari emasmi, mashinada dimiqqandi. Ostidagi o‘t-o‘lan, ustidagi novdalar, suv salqini taniga halovat bag‘ishladi.
Suvga tikildi.
Anhor katta edi. Suvi lim-lim, to‘lqinlanib oqadi, ustiga-ustak, shitob.
Umrni oqar suvga o‘xshatishadi. Rost shekilli. Hozir shundoq sho‘ng‘iymanu oqaman-ketaman. Ammo ajrashmayman. Axir uni sevaman!.. O‘ng ko‘zining chetida bir tomchi yosh aylandi. Nima qilay?! Xudo bor-ku, noumid qilmas… Ikkinchi tomchi sizdi.
– Assalomaleykim, tog‘a (Andijonda begona o‘rta yashar erkakni «tog‘a», yoshi ulug‘ini «buva», deyishadi. Qarindosh tog‘alar ham bor.).
Cho‘chib tushdi. O‘ng yog‘iga qayrildi.
– Yig‘layapsizmi?
– Yo‘g‘-e!.. – Shoshib ko‘zlarini artish asnosida yuziga suv urdi.
Egniga kulrang short, o‘ngigan mayka kiygan, oftob taftida «pishgan» tanasi tuproq tusli o‘n yoshlar chamasidagi bolakay chap qo‘lida tolni tutib, hadeb suv ostiga mo‘ralardi.
– Balig‘imni qo‘rqitib yubormang, ishqilib… – dedi o‘ng qo‘lida shortini qorni aralash ko‘tarib qo‘yarkan.
Tol ostidagi mol-qo‘y yoki odamlar qirtishlab tashlagan «boshsiz» butalar bolaning boldirini tirnadi.
– Qanaqa baliq? – U yuzini artib, qayta-qayta burnini tortdi. – Men… Men…
– Hali chiqmabdi… – Bola chap qo‘lida «qorni»ni tutib, tol bilan Uning o‘rtasiga qisilibroq o‘tirdi. Quymichiga nimadir botdi – buta shekilli. – Hali ko‘rasiz.
Anhor suvi go‘yo ko‘tarildi, oqim, vahm ziyodalashdi.
Yurak urishi tezlashib, bolaga hadiksirab boqdi: «Bola-a!»
– Nimaga bunaqa o‘tiribsiz?
Dovdiradi.
– Bilmadim…
– Men mol boqyapman. Har kuni shu yerda boqaman.
U bola qaragan tarafga o‘girildi. Sigir bilan buzoqcha yonida qo‘ng‘irroq buqacha tishlanaverib yerga yopishib ketgan o‘tlarni mensimaganday goho iskab, goho tishida chimdib-netib boradi.
O‘ziga keldi. O‘rnidan qo‘zg‘alib, yelkalarini siltadi.
– Bollar o‘tib ketdi-ku?.. – dedi gap topolmaganday tili kaldirab.
– Men ulardan boshqaman!. – Bola bo‘ynini cho‘zib, tolning ildizlarini yuvgan suv tubiga boqdi. – Ular boshqa!
U cho‘chib ketdi: ranjitib qo‘ydim shekilli.
– May… Mayli-da… – Bolaga zimdan sarasof soldi: yuzi oqish-qo‘ng‘ir – loyqarang. Qoshi, sochlari, hatto lablari ham uyqash. – Balig‘ingiz qani?
Bola «hozir» dedi-da, yana tolni tutib, suv ostiga bo‘yladi.
– Ana, chiqibdi, – dedi qo‘li bilan ishora qilib. Yuzida mamnunlik – beg‘ubor tabassum balqdi. – Meni taniydi-da!
U bo‘ynini cho‘zib, bola ko‘rsatgan joyga diqqat bilan tikildi. Ko‘ziga hech narsa ilinavermadi.
– Ko‘rmayapsizmi-yey… – Bola ko‘rsatkich barmog‘ini suvga tekkizguday bo‘ldi. – Ana-ana!..
Ko‘rdi: bir qarichcha keladigan baliq tolning mayda tomirlari orasida oqimga qarshi suzganday qanotu dumini likillatib, biltanglaydi. Ammo o‘rnidan jilmasdi.
– Qoyil! – dedi U bolani maqtaganday. – Uyasi shu yerda bo‘lsa kerak-da.
– Bilmadim. Ommale qachon kelsam ko‘rinadi. Ba’zida raqsga tushib beradi. – Qaytib joyiga o‘tirdi.
– Yo‘g‘-yey!.. – U bolaning tinmay gapirishini istab borardi.
– Baliqlarga maza-da – suzishniyam o‘rganishmaydi, cho‘kib ham ketishmaydi!.. – Bola maykasi ichidan ikkita kichkinagina bo‘zargan olma chiqarib, birini uzatdi. – Yeysizmi?
Olmani oldi. Bola «qirs» etkazib tishladi. Uning og‘zi suvlandi. Olmani yuvsa yoki artib-netsa, bolakay ranjib qoladiganday shundayicha og‘ziga soldi. Tishladiyu, ko‘zlarigacha achishib ketdi. Buni sezdirmaslikka urinib, ko‘zini qisib jilmaydi.
– Zo‘rakan!
– Maza-da…
U g‘o‘za tomon o‘tib borayotgan mollarga imo qildi.
– Mollaringiz g‘o‘zaga tushib ketmaydimi?
Bola qayrilib,
– Tushmaydi, – dedi ishonch bilan va ikki barmog‘ini tiliga bosib, hushtak chaldi.
Mollar ortiga qaytishdi.
U endi bolaga rostmona qoyil qoldi, hatto hushtakdan qulog‘i chiyillab ketganiga ham parvo qilmay, dedi:
– O‘rgatilgan ekan-da, a?
Bola indamay olma yamlayverdi.
Jim qolishdi. Ammo Uning gaplashgisi kelardi.
– Cho‘milib ham tursangiz kerak?
Bola siri ochilgan odamday noroziroq boqdi.
– Men hov naryoqdagi kichkina ariqda xopitaman (cho‘milaman). Beyda xopitolmiyman.
– Nega? – deb yubordi U beixtiyor.
– Qo‘rqaman,– dedi bola bo‘shashib.
He, befarosat, o‘zini koyidi U ichida, baribir xafa qilding-a! Bu yosh bola bo‘lsa, suvning vahimasini ko‘rib turibsan-ku, albatta, qo‘rqadi-da!..
– Nima, suzishni bilmaysizmi? Men sizni hamma narsani bilsa kerak, deb o‘ylovdim.
– Yo‘q, suzishni bilmayman. – So‘ng o‘zini oqlamoqchiday izoh berdi: – Bir marta bollar «cho‘mil-cho‘mil» deyishavergach, anhorga kalla solganman. Suv yutib qolib, cho‘kib ketay, deganman. Ashindan beri qo‘rqaman. Oshnalarim «suzishni o‘rgan, biz qarab turamiz», deyishadi-yu, baribir qo‘rqaman. Ular hov to‘g‘onning shovvasidayam cho‘milishadi… – Bola mollari tomonga tag‘in hushtak urib qo‘ydi.
U nima deyishini bilmasdi. Ovutishi ham bolaga og‘ir botishini o‘ylab, mum tishladi.
– Dadamga necha marta aytdim, – deya arazli ohangda tilga kirdi bola, – anhorga birga boraylik, suzishni o‘rgating, dedim. «Xo‘p», deydiyu, hecham vaqt ajratmaydi. Dadam qarab tursa, qo‘rqmasdim. Suzishniyam tez o‘rganardim.
– Hozir o‘rgana qoling, – dedi bolani chalg‘itmoqchiday. – Men qarab turaman.
– Ie-ye, siz dadammassizu!.. – Yuziga yana samimiy tabassum yoyildi.
U bolaning yelkasidan quchib, o‘ziga tortdi. Iyagini boshiga bosdi. Dimog‘iga tuproq hidi qorishiq oftob isi urildi. To‘yib hidladi. Bag‘ri iydi. «Obbo-o siz-yey!» dedi erkalab.
Bola katta yo‘l tarafga boqib, so‘radi:
– Hov, anavi moshina siznikimi?
– Ha.
– Zo‘r moshina-da. Katta bo‘lsam mendayam shunaqasi bo‘ladi.
– Ilohim!– U bolaning kayfiyati yaxshilanganidan xursand edi. – Ilohim, undan ham zo‘rlari bo‘lsin!
– Keling, tog‘a, bir-birimizni duo qilamiz. Oldin siz.
Uning zavqi qo‘zidi. Yuzi charaqlab, qo‘llarini duoga ochdi:
– Omin! Ilohim, katta yigit bo‘lib, zo‘r o‘qishlarda o‘qing! Boy-badavlat bo‘lib, eng yaxshi mashinalarda yuring! – kulib davom etdi: – Tezroq suzishni o‘rganib oling, Ollohu Akbar!
Yuzlariga fotiha tortishdi.
– Endi men, – dedi bola yana kaftlarini ochib.– Omin! Nima yaxshi niyatingiz bo‘lsa, yeting! Ilohi, farzandlaringiz ko‘-o‘p bo‘lsin!..
Uning ko‘ksi erib, bo‘g‘zi kuydi, ko‘zlariga yosh sizdi. «Omin!»– dedi ichida o‘rtanib.
Bola hamon tilardi:
– …Hecham kasal bo‘lmang! Ollohu Akbar!..
U nimadir demoqchi bo‘lib og‘iz juftlagandi, bola o‘rnidan turdi. Balig‘iga qo‘l siltab, «Xayr», dedi.
– Bo‘pti, tog‘a. Mollarim ketib qoldi, yetvolay. – Nariroqqa borgach, ortiga qayrildi. – Siz yaxshi odam ekansiz, tog‘a. Hamma kattalar bollarni «sen»lab gapirishadi. Siz bo‘lsa, «siz»larkansiz.. – deya tag‘in tabassum hadya qilib, chopa ketdi.
Uning yuragi orziqdi. Bolaga havasi keldi. Qo‘lini yuvish uchun enkaydi-da, birdan to‘xtadi. Yuvsa, bolaning hididan ayrilishini o‘ylab, shoshib tortib oldi. To‘yib hidladi – kaftlaridan oftob isi keldi. O‘rnidan turib, bola tarafga intiq tikildi. Ismini so‘ramabdi-yu!.. Ammo bolakay olislab bo‘lgandi. Mashinasi tomon yurdi. Qalbi oydin-oydin edi.
Joyiga o‘tirishi hamono orqadan xotinining ovozi eshitildi:
– Tilla topgan odamday ja xursandsiz? Meni issiqqa tashlab, qayoqlarda yuribsiz?
– Ha, tilla topdim, xotin, tilla!– Mashinani o‘t oldirib, ortiga qayrildi. Xotiniga mehrli tikildi. – Ajrashmaymiz!.. Endi hech qachon ajrashmaymiz, bildingmi!.. – dediyu gazni bosdi…
***
Oq «Neksiya» ko‘prikdan o‘tib, to‘xtadi. Eshikni ochdi. Xotini javradi:
– Tag‘in nimaga to‘xtadingiz? Shunday issiqda…
– Hozir kelaman… – U mashinadan tushib, mol-qo‘ylarni shovqin-suron bilan haydab borayotgan uch-to‘rt qora-qura bolaga ergashdi.
– Uzoqqa ketmang, hoy!.. – yalindi xotini. – Bizni issiqda qoldirib.
U bolani qidirardi. Lekin bolalarning birontasi, hatto short va mayka kiyganlari ham unga o‘xshamasdi. So‘ray desa, ismini bilmaydi. Bu orada tolga yaqinlashdi. Mayli, bir pas salqinlayman. Balki kelib qolar! Axir u bulardan boshqacha edi-ku. Orqaroqda yurarmidi?..
Negadir bolalarning ovozi pasayib, shivir-shivir, visir-visirga aylandi. Qadamlari esa, tezlashdi: tol oldidan shitobroq o‘tib ketishni istashayotgandek tuyuldi.
Uning diqqati oshdi: nima gap?..
Tol ostida – avval U o‘tirgan joyda yelkalari bo‘rtgan, do‘ppili boshi egik erkak ko‘rindi.
Tolni ko‘rib, yuragi hapriqdi. Yaqinlashdi. Xalaqit berishni istamasa-da, tilidan beixtiyor salom uchdi. Kafti esa, tol tanasida.
Do‘ppili cho‘chib tushdi. Qo‘llarida ko‘zlarini artib, shoshib qo‘zg‘oldi.
– Vaalaykum assalom, keling!..
Uni turishga qo‘ymay, yelkasidan bosib, so‘rashdi. So‘l yog‘iga cho‘kdi.
– Shu yerda bir o‘tirgandim, – dedi nigohi lim-lim oqayotgan suvda qotib. – Salqinlagim keldi!.. – Yuragidagi vahmni yashirishga urindi.
Do‘ppili «hmm, qhmm» kabi tovushlar chiqardiyu, u yon-bu yon bezovta qimirladi, biroq biron so‘z aytmadi, aytolmadi. Ko‘zlari mungli, baquvvat jussasi suvga singib borayotgandek edi.
– Tinchlikmi, aka? – dedi U «kelmasam ham bo‘larkan» yanglig‘ nadomatda.
Do‘ppilining yelkalari siltandi, bag‘ri ko‘pchidi.
– Uzr!.. – Ko‘zlaridan duvva yosh oqdi. – Uzr, uka! Men … Men bu joyni!.. Bolamni berib qo‘ydim! Umidjonimni berib qo‘ydim, uka!.. Men… Men… Bilmadim!.. Ammo…
Uning ko‘ksi muzladi. Do‘ppiliga sarasof soldi: yuz-ko‘zi tanishdek. Qalbi yomon gap eshitishni istamasdi.
– O‘zingizni bosing, aka! – deya oldi arang o‘ng qo‘lini do‘ppilining yelkasiga qo‘yib. «Umidjon», «o‘g‘lim», degan so‘zlardan yuragi bezovta ura boshladi.
– Necha marta aytdi!.. – Hamrohi ho‘ngrab yig‘lab yubordi. – O‘g‘lim sho‘rlik «suzishni o‘rgating», deb necha marta aytdi-ya!.. Men ko‘r!.. Men noshud!.. Men ablah!.. Quloq solmabman-a!.. Suzishni o‘rganaman, degan shekilli-da… Suvga sho‘ng‘igan… Hech kim yo‘q. Mollari o‘tlab yuravergan… Jasadini hov to‘g‘ondan topdik… Ey, Xudo!.. Yolg‘iz o‘g‘lim edi-ya!.. Yolg‘izim necha marta aytdi-ya!.. Men!.. Men!.. – Otaning bo‘zlashi qoshida suvning vahmi hechdek edi.
U ham yig‘lardi. Yig‘larkan, donishmand bolakayning yoqimli chehrasi ko‘z oldida gavdalanib, dimog‘iga oftob isi urildi. Ammo nima deyishni, ota bechorani ne deb ovutishni bilmasdi…
Birdan shuuri tiniqlashdi. Darvoqe, baliq! O‘rnidan turib, suv ostiga tikildi. Axir, baliq!.. Harchand tikilmasin, baliq ko‘rinmadi. Faqat mayda tomirlar biltanglardi. Xafsalasi pir bo‘lib, qaddini tikladi.
– Manov yerda bir baliq bor, aka, – dedi «gap yo‘g‘ida gap» qabilida. – Mabodo o‘g‘lingizni ko‘rgingiz kelsa…
– Qani-qani?! Bu yerga har kuni kelaman, uka, har kuni! Qani ashi baliq?!.. – Ota sapchib, o‘zini suvga otguday bo‘ldi.
U yuragi zir titrab, suv ostiga umidvor tikildi: xiyol kattalashgan baliqning dum va qanotlari biltanglardi.
– Ana!.. Goho raqsga ham tushib beradi!.. – dediyu, katta yo‘l tomon yurdi. Yuz-ko‘zini yosh yuvar, butun vujudi yoshga aylanib borayotgandek edi…
Mashina ortidan xotinining ovozi keldi:
– Qaylarda yuribsiz Umidjon ikkovimizni dimiqtirib?! O‘g‘limizga oftob o‘tib qolsa nima qilamiz, dadasi?!..
Go‘dak chinqirib yig‘ladi.
Unga «dadasi» degan so‘z juda-juda yoqib ketdi.
– Oftob isi keb qoladi-da! – dedi jilmayib, ammo ko‘zlari yoshli edi. – Oftob isli bola bo‘ladi!..
Mashina o‘rnidan jildi.
Nabi Jaloliddin. Oraliq (Xayyom) by Khurshid Davron on Scribd
