10   август — таниқли  адиб ва кинодраматург Эркин Аъзам таваллуд топган кун

   Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон:  Эркин аканинг ёзувчилигини агар бир оғиз сўз билан таърифлаш лозим бўлса, мен самимийлигига алоҳида урғу берган бўлардим. У самимий ёзувчи — шу билан бирга ҳамма нарса айтилган бўлади!  Муртазо Қаршибой: Ёзувчига хос самимият унинг қаҳрамонлари мисолида яққол кўриниб туради. Шоир Хуршид Даврон бир пайт “Эркин аканинг ҳикояларини ўқисам, унинг ўзи билан суҳбатлашгандек бўламан” деган эди. Бу — ана шу самимият эътирофи, десак муболаға бўлмас.

ЭРКИН АЪЗАМ ҲАҚИДА ИККИ МАҚОЛА

УСТОЗ
Нуруллоҳ МУҲАММАД РАУФХОН

   Ёшликда билинмаган қадрлар аста-секин ёш ўтиши билан билиниб бораркан. Жумладан, устоз қадри ҳам. Айниқса, халқимизнинг ота-она, устоз, ака-ука, опа-сингил, қариндош-уруғ, Ватан миллат ҳақидаги ўгитларидан хабардор бўлганингиз сари бу қадрнинг қадри янада ортиб, қаршингизда бутун моҳияти ва барча гўзалликлари билан кўринар экан.
Бу маънода мен учун бир олийжаноб киши бор: ижод деб аталмиш ўзига тортувчи бу оламнинг бутун сир-синоатини менга биттама-битта ўша киши таниттириб чиққан. Сўз чаман- зори аро сўқмоқма-сўқмоқ олиб юриб, ўхшаши йўқ чиройларини эринмай ўша киши томоша қилдирган, адабиётнинг энг биринчи галда адабиёт эканини бевосита ўша киши билдирган.

Бу киши яхши бир ёзувчи, яхши бир кинодраматург, яхши бир муҳаррир, яхши бир тилшунос заргар, яхши бир инсон Эркин Аъзам.

Эркин аканинг ёзувчилигини агар бир оғиз сўз билан таърифлаш лозим бўлса, мен самимийлигига алоҳида урғу берган бўлардим. У самимий ёзувчи — шу билан бирга ҳамма нарса айтилган бўлади! Ёзганларида ёлғон йўқ, кучаниш йўқ, фақат самимият бор! Эркин аканинг илк ҳикояларидан то охирги асарларигача синчиклаб ўқиган киши ҳаммасида ёзувчининг очиқ юрагини, очиқ юзини кўради. Мен “Отойининг туғилган йили”даги шартаки талаба тимсолида ёзувчининг ўзини кўрганман ва яхши кўриб қолганман. Кейин адабиётга бир қанча ва хилма-хил қаҳрамонлар тақдим этди. Улар дунёқараши, феъл-бўйи ҳар хил кишилар, лекин уларни бир- бирига боғлаб турган ип боя айтганимиз самимийликдир.

Эркин Аъзамнинг ёзганлари ўзининг савиясига нисбатан ҳар хил даражада бўлиши мумкин, аммо ҳеч қайсиси бўш эмас ва ҳаммасида ёзувчининг шахсияти бўртиб кўриниб туради. Мен адабиётшуносликдан қаҳрамонларига қараб ёзувчининг қиёфасини аниқлайдиган йўналишдаги изланишларни кутаман, жудаям қизиқарли йўналиш бўларди бу. Эркин Аъзам ижоди бу йўналишга тайёр хомашё. Албатта, ҳамма қаҳрамонларини ҳам муаллиф шахсияти билан ёки асаридаги воқеаларни муаллиф ҳаёти билан боғлайвериш унча тўғри эмас, лекин агар ёзувчи чинакам самимий ёзувчи бўлса, асари ўзидан мутлақо бегона бўлмайди, ёзувчининг қон томирлари танасидан тошиб чиқиб, асарнинг ичига ҳам кириб кетган бўлади, яъни қони ўз танасида қандай айланиб юрса, асари танасига ўтиб кетган кон томирларда ҳам бирдай кезади. Бу дегани самимийлик ижодкор шахсиятини асарига ҳам кўчиради деганидир. “Отойининг туғилган йили” қиссасидаги ёш, шартаки қаҳрамон асардан асарга улғайиб, керак бўлса бир оз қуйилиб, гоҳ олдинги шартакилиги ўрнини босиқ — вазминлик ва мулоҳазакорлик эгаллаб, масалан, “Жавоб”даги Нуриддин Элчиев сингари, синиқ бир кишига айланса, гоҳо, одатда бир босқичдан бошқа босқичга ўтаётганда доим қўзгаланган армоннинг тимсоли ўлароқ, “Анойининг жайдари олмаси” даги Рамазон бўлиб тугилади.

Албатга, мен хато қилаётган бўлишим мумкин, анчадан бери кўнглимда ўйлаб юрган ўйларимнинг учини бир оз чиқариб қўйдим, холос. Синчи адабиётшунослар бу масалани яхшироқ билишади ва ўта синчковлик билан қойиллатиб ўрганишади. Шунинг учун ёзувчининг ижод олами тадқиқини уларга қолдириб, бу ерда Эркин аканинг адабиёт майдонидаги жуда улкан бошқа бир ижтимоий фаолияти ҳақида ёзсам деган эдим. Бу “ижтимоий фаолият” муҳаррирликдир.

Таҳрирга ҳар ким ҳар хил қарайди — кимгадир ёқади, маъқуллайди, кимдир уни ортиқча, хато зарарли иш деб билади, қадрламайди. Ўтган асрнинг саксонинчи йиллари “Ёшлик” журналининг, айниқса, наср бўлимининг машҳур бўлиб кетишида бўлим мудири Эркин Аъзамнинг шу қадрсиз иши — муҳаррирлиги, таҳририда талабчанлиги ҳам сабаб бўлган деб ўйлайман. Шунда ҳам айрим ёзувчилар таҳририятимизга келиб: “Сизлар хато қиляпсизлар, ижодкорнинг ўзига хос стилини бузяпсизлар”, деса, инсофли айримлари: “Сизлар хато қиляпсизлар, паст асарни кўтариб, бўш ёзувчини кўпайтириб қўйяпсизлар, улар “Ёшлик”дан бошқа жойга асар берса, бунақа ёза олмаслиги очилиб қолаверади-ку”, дегандай эътирозлар билдиришгани ҳануз қулогим остида  турибди. Ҳолбуки, “ўзига хос стиль” дегани кўпинча оддийгина саводсизлик бўларди. Ўзбек тилининг ижод қоидалари ва усулларидан хабарсизлик ёки бу борадаги нўноқлик, камбағаллик бўларди. Ким нима деса десин, “Ёшлик”даги таҳрирдан ким рози, ким норози бўлган бўлмасин, ундан қарийб ҳамма фойда кўргани аниқ. Биринчидан, “Услубимни бузяпсизлар!” деб йиғлаб келганлар ҳам эл унинг нарсасини “Ёшлик” саҳифаларида суйиб ёки суйиброқ ўқиганидан  кейин тили қисилиб коларди, тан бермас- дан иложи қолмасди. Иккинчидан, халқ хом-хатала нарсани эмас, тилда саводли, бадиий равон асарни ўқирди. Учинчидан ва балки энг муҳими, миллий тилларни зимдан руслаштириш сиёсати кетган совет даври босими билан тилимизга ёпирилиб кириб кетган ёт сўзларга ва ёт ифодаларга тўгон ўлароқ ҳам билгич фидойиларнинг таҳрир мактаблари юзага келган ва улар тилимизнинг гўзалликларини, бойликларини, ифода имкониятларини асраб қолишга ҳаракат қилишган. Эркин Аъзам ана ўшандай таҳрир мактабларидан етишиб чикқан, чин маънода устоз кўрган тилшунослардан биридир. Қолаверса, ўзи ҳам кейинчалик бир нечта шогирд чиқарди, билганларини келгуси авлодга ўтказишга жон жаҳди билан тиришди.

Эркин ака сўзларнинг қават-қават этакларини кўтариб, ҳар қавати оралиғига бурунларимизни ишқалаб ҳидларини ҳидлатган, кўзларимизни кериб ранг-ранг товланишларини кўрсатган, хато қилганимизда керак бўлса икки қошимизнинг ўртасига ё бурунларимизнинг учига чертиб-чергиб тўғрисини ўргагган том маънодаги Устоздир. Бир одам бошқа бир одамга бор билими, куч- ғайратини фидойиларча бағишласа шунчалик бағишлайди, деб ўйлайман. Гап энди бизнинг шогирдликка ярашишимизда ва у ишларни лойиқ даражада давом эттиришимизда қолган, холос.

Эркин Аъзам фақат ўзини, фақат ўзининг ижодини ва фақат ўзининг келажагини ўйлаган бўлса эди, ҳамма ижтимоий ишларни йиғиштириб қўйиб, балки яна қанчадан-қанча кисса, роман ва киноасарлар яратган бўларди. Лекин унда Эркин Аъзам ҳозирги Эркин Аъзам бўлмай қоларди. Эркин ака ҳануз тил учун, тилимизнинг келажаги учун қайғуриб юрибди. Мана, бир неча йиллардан бери “Тафаккур” журналида миллатимизнинг тафаккур қобилиятини шакллантиришга ва юксалтиришга хизмат қиларкан, айни чоғда, ўзбек тилимизнинг бой имкониятларини хам намойиш этиб келяпти. Масалан, журналнинг охирги сонларидан бирида рус тилидан таржима қилинган бир мақолани ўқидим. Таржималиги билинмай кетибди, ўзига хос фикрлаш ва ёзиш тарзи — стили тўла сақланган ҳолда соф ўзбек тилида ёзилгандай бўлибди. Мен таржиманинг бу ҳолга келишида Эркин аканинг қалами изларини кўрдим.

ҲАҚИҚИЙ БОЙСУН
Муртазо ҚАРШИБОЙ

Адашмасам, Эркин аканинг илк ҳикоялари “Гулистон” журналида чоп этилган эди. Биз унда мактаб ўқувчиси — ёш болалармиз. Адабиётнинг маъниси, сир-асрорига унча тушунмаймиз. Билганимиз — шундай журналда номингиз чиқиб турса, одамлар қўлма-қўл қилиб ўқиса, бундан зиёд бахт борми? Газеталар сиз ҳақингизда ёзса, радио-телевидение сиз тўғрингизда гапирса, қизлар ўзингизни қўйиб, сиз яратган қаҳрамонларга ошиқ бўлиб юрса, бир йигитга буюргани шу-да!

Эсимда қолгани — “Отойининг туғилган йили” қиссаси ана шу баҳс-мунозарага сабаб бўлган эди. Бир танқидчи чиқади, “Мана, ниҳоят, бу қиссада социалистик реализм методининг янги имкониятлари намоён бўлди” дейди, бошқаси чиқади, “Ўз домлаларига нисбатан бетгачопарлик қилган талаба илғор совет ёшларининг тимсоли бўла оладими?” дея бонг уради. Ўртада учинчиси чиқиб, “Ўртоқлар шошилмайлик, ёшлар бамисоли нозик ниҳол, уларни бирданига топтаб ташламайлик. Аввало, дунё адабиётида юз бераётган ўзгаришларга эътибор берайлик, шунга қараб, тош-тарозини тўғри қўйиб, ёш ёзувчиларимиз ижодига холис баҳо берайлик” деб бошловчи адибнинг бошини силаган бўлади.

Биз — содда кузатувчилар эса шунча “шов-шув”га сабаб бўлган ёзувчига ҳавас билан қарар, уни ўзимизча ҳимоя қилишга интилар эдик. Айнан мана шундай интилиш бизни адабиётга олиб келган, десам адашмайман.

Адолат юзасидан яна бир нарсани эътироф этмоқ лозим. Биз ўша даврдаги ёш ижодкорлар асарларини ўқигандан сўнг мактабда ўқитиладиган адабиёт билан асл адабиёт ўртасида катга фарқ бор эканини ҳис этганмиз. Макгабда ўқитилган адабиётдан эсда қоладигани — “Она” романининг вақтида ёзилганию Ғофурдек камбағалларнинг золимлар бойлар дастидан азоб чеккани ва яна аллақандай, яъни нуқул нафратни тарбияловчи воқеалар эди. Янги адабиёт намуналарида эса меҳр бор эди, самимият бор эди, жозиба бор эди. Шунда билдикки, адабиёт ёмон одамни ҳам, яхши одамни ҳам бир хил назар билан кузатади, ҳаётга холис қарайди. Унинг адаби — ҳикмати шу.

Тасодифни қарангки, университетни тамомлаб, Эркин ака яқиндагина ишлаб кетган жамоа — “Ёшлик” журналига келиб қолдим. Яна денг, у кишининг таълимини олган ёзувчиларнинг қўлига тушдим, устознинг шогирдларига шогирд тутиндим. Бири — Набижон Боқий, тўғрисўзлик, чўрткесарликда Эркин Аъзамовдан ҳам ўтар эди. Бири — Нурилло Отахон эди, сўзни ҳис этиш ва танлаш борасида ўта инжиқ — нақд Эркин Аъзамовнинг ўзгинаси эди.

Нимасини айтасиз, мен — Самарқандда  таълим олган, Тошкенти азимдек пойтахт шаҳардаги адабий муҳит талабларини мутлақо тушунмайдиган содда, бўш-баёв бир талаба, Яхшибоев деган адабий қаҳрамонимиз таъбири билан айтганда, “Кўкламов болам” ижодий фаолиятимнинг илк давриданоқ мана шундай талабчан ижодкорлар қўлига, аниқроқ айтганда, Эркин Аъзамов юргизиб кетган тегирмонга тушганман. Бирор нарса ёзгудек бўлсам, “аъзамовчи”ларнинг бири олиб, бири қўйиб, бундай эмас, мана бу сўзинг нотўғри, жумла ўхшамабди, ифода ўзбекча эмас, Эркин акам бизга мана бундай ўргатган, дея дакки берарди.

Хуллас, икки йиллик азоб-уқубат билан анча нарса ўргандим. Бошим айланиб яна Эркин ака ишлайдиган идора — Ахборот агентлигига бориб қолдим. Бу орада у киши “Тафаккур” журналига бош муҳаррир этиб тайинланди. Эртасигаёқ ҳузурига чорлади: сездим — пешонамга қаттиққўл таҳрирчилар билан ишлашдан ўзга толе битмаган экан. Тақдирга тан бериб, мардларча рози бўлдим. Эркин ака мардларча тан олиб деди: “Муртазабой, талаб қаттиқ бўлади, лекин қўрқманг, менинг қаҳримга яраша меҳрим ҳам бор”.

Устоз анча муболаға қилдилар, билдим. Тўрт йил бирга ишладим, лекин заррача қаҳр кўрмадим. Инсофу диёнатни ўртага қўйиб айтганда, Эркин Аъзамовдек чин зиёли, оқибатли инсонда қаҳр нима қилсин?

Ўрни келди, устозга хос фазилатлар баёнига ўтайлик.
Биринчиси — ҳалоллик. Меҳнатни ҳалол қилади. Иш устида тортишиш, талабчанлик қилишлари шундан.  Азалдан ижодкор халқига бир нарсани уқтириш, тушунтириш осон эмас. Нозиктаъб бу қавмнинг арзимаган бир  сўздан кўнгли озор топиши, дили оғриши мумкин. Лекин Эркин ака муомалани жойига қўяди. Хатоингизни кўрсатишдан олдин ютуқларингизни айтиб роса хурсанд қилади. Ана ундан кейин раъйига юрмай кўринг-чи.

Иши батартиб. Эътибор берганман, эрталаб ишга келиши билан столини обдон артиб чиқади (гарчи фаррош артиб- тозалаб қўйган бўлса ҳам), эгни-бошини қоқиб тозалаган бўлади (гарчи уйдан чиқибоқ машинага ўтирган бўлса-да), кейин қўлини чайиб, артиб, “Ҳа, шуйтиб ишни бошладик бўмасам” деб ишга киришади.

Чой узатса, қоғозча қўшиб узатади — стол доғ бўлмасин.

Журнални ҳам ана шундай ҳалол чиқарсам дейди, асарини ҳам ана шундай покиза қилиб ёзсам, дейди. Шунинг учун ёзганлари ичида чоп этилганидан чоп этилмагани кўп.  Ғаладонида ётган бинойидек асарларни кўрганман. Устоз уларни “бўлмайди”га чиқарган.  Бўладиганлар эса аллакачон адабиётимиз мулкига айланиб кетган. “Жавоб”, “Байрамдан бошқа кунлар”, “Пакананинг орзуси” каби қиссалари, “Боғбололик Кўкалдош”, “Анойининг жайдари олмаси”, “Пиёда”, “Қайдасан, Ленинград?” каби ҳикоялари, долзарб мавзулардаги мақола, бадиа ва суҳбатлари, мана, орадан йиллар ўтса ҳамки, ҳануз қизиқиб ўқилади.  Вақтида уларнинг ҳар бири устида қанча баҳс-мунозараю тортишувлар бўлган.

Яна бир фазилати — оқибатлилик, одамохунлик. Шунинг учун дўсту биродари кўп, олдидан одам узилмайди. Гурунгини тинглаб зерикмайсиз. Ҳар бири — бир ҳикоя.

Яна бири — олижаноблик. Имкон қадар яхшилик қилиб яшашга интилади.

Яна бири — маърифатпарварлик. Бир нарса ўқиса, тушуниб ўқийди, бир нарса ҳақида гапирса, тушуниб гапиради.

Яна бири — ошиқлик. Ҳаётни, гўзалликни, сўзни севади ва қадрлайди.

Бундай фазилатлар ижодкор халқининг ҳаммасига ҳам хосда, дейишингиз мумкин. Жуда тўғри. Биз ҳам Эркин Аъзамовнинг ҳақиқий ижодкор, ҳақиқий зиёли эканини таъкидламоқчимиз, холос.

Қутлуғ ёш остонасида турган ёзувчи ижоди ҳақида кенгроқ тўхталиш, ичимизда сақлаб юрган айтиб олиш имкони туғилган экан, бундан нега фойдаланмайлик?

Эркин Аъзамов асарларидаги ўзига хослик ижодни у кишидан олдинроқ бошлаган, унга тенгдош бўлган, у билан бир пайтда адабиёт  эшигини қоққан ижодкорлар асарлари билан бир бутун ҳолда олиб қаралганда якқолроқ намоён бўлади. Бу авлодга мансуб ижодкорлар асарларида миллий руҳ, миллий ўзига хослик етакчи ўринга чиқа бошлаган эди. Улар шеъриятда Абдулла Орипов ва Эркин Воҳидов бошлаб берган анъана — адабиётда миллат руҳини қайта уйғотиш ишини насрда амалга оширишга киришган эди. Бошқача айтганда, бу даврда, худди 20-йиллардаги каби, насрда миллат муаммосининг ҳаққоний тасвири бошланди — бу халқ нега бундай муте ҳолга тушиб қолди, унинг фожиаси сабаблари нимада, деган саволларга бадиий йўллар билан ҳаққоний жавоб изланди.  Бу асарлар қаҳрамонлари ясама, тайёр андазаларга солин- ган қаҳрамонлар эмас эди. Улар социалистик реализм услуби талаб этадиган курашчиларга ҳам ўхшамас эди.

“Жавоб” қиссасида адиб аслида, одам озгина журъатли, ўз йўлида собит бўлмоғи лозим, муте одам — икки дунё овораси, деган ғояни ифодаламоқчи бўлган. Лекин уни бугунги назар билан ўқисангиз, бошқача хулосага келасиз: фаол курашчанликни тарғиб этадиган коммунистик мафкурага аслида бўш-баёв одамлар керак эди. Шунинг учун у жамият озгина журъатга ҳам тоқат қилолмас эди.

Эркин Аъзамов қаҳрамонлари — ўз дарди дунёси билан қоришиб, саркашу қайсар туйғулари билан мамнун бўлиб яшайдиган одамлар. Ёзувчи атайлаб уларни “тийиб” қўймайди. Баъзан “тийиб” қўйишга “кучи” ҳам етмайди.

Гўзал тил, теран тафаккур, зийрак нигоҳга эга бўлган адиб ҳаммабоп, “ютиш”га осон асар ёзишдан қочади. Кўнглидаги дард ҳикматга айланиб, қиёмига етмагунича қўлига қалам олмайди. Шунинг учун далли-гулли, тўпори, қайсар қаҳрамонлари ҳам кутилмаганда бир ҳикмат ифодасига айланади.

Ёзувчига хос самимият унинг қаҳрамонлари мисолида яққол кўриниб туради. Шоир Хуршид Даврон бир пайт “Эркин аканинг ҳикояларини ўқисам, унинг ўзи билан суҳбатлашгандек бўламан” деган эди. Бу — ана шу самимият эътирофи, десак муболаға бўлмас.

Адиб ижоди янада салмоқлироқ бўлиши мумкин эди. Лекин у ижодий кучининг аксариятини савобга, муҳаррирликка, бошқаларнинг ёзганларини (ёзганларини эмас, қораламаларини)  тилимиз оҳангига тушириш, “хомашё”дан маҳсулот ясашга бағишлаган.

“Тафаккур”га ўхшаш журналларга келадиган материалларнинг қарийиб 70-80 фоизи таҳрирталаб, суроби тўғриланмаган нарсалар бўлади. Тайёр, “қош-кўзи” жойида бўлган мақола — нақд анқонинг уруғи. Олимлар кўп, илмга даъвогарлар кўп, аммо бирор масаланинг кифтини келтириб ёзадиганлари кам. Бундай пайтда журнал чиқариш, уни жамият учун маънавий озиқ бўладиган фикрлар билан бойитиб бориш осон иш эмас. Унинг ҳар бир сони лойиҳасини тузишу амалга оширишнинг ўзи диссертация ёзиш, илмий тадқиқот қилишдан ҳам мураккаб жараён.

Илм соҳасидаги одам бир-икки мақола чоп эттирса, эвазига илмий даража, илмий унвон талаб этади. Ўз эли, ўз тилининг фидойиси бўлган ёзувчи бундай мақолаларнинг нечтасига сайқал бериб, “бош-оёғи”ини тўғрилаб, каерига қандай чизиқ тортиш, қандай ранглар билан безашгача бош қотириб, журнални ўқувчи дастурхонига тайёр таом қилиб узатади. Лекин талаб этадиган арзимас бир нарса: худо хайрингизни берсин, олим жўралар, тилимизни ҳурмат қилинг, ҳеч қурса эга-кесимини тўғрилаб ёзинг!

Мен устознинг сўзга, ижодга ўта талабчанлигига неча бор гувоҳ бўлганман. Бундан икки йилча муқаддам “Пиёда” ҳикояси асосида фильм суратга олинди. Фильм муаллифи  ва ижрочилари ҳикоянинг руҳи ва фалсафасини мутлақо тушунмагани шундоқ кўриниб турарди. Эркин ака дастлабки муҳокамадаёқ фикрини дангал айтиб қўя қолди: “Бу — мен истаган фильм эмас. Шунинг учун номимни муаллифлар рўйхатидан олиб ташланглар”.

Ижодкорликдан ташқари уй-рўзғор, турмуш ташвишлари ҳам бор. Устоз ҳаммасига улгуради. Чунки кўнглида ишлаш, яшаш иштиёқи зўр.

Мен Бойсунда бўлмаганман. Лекин Эркин Аъзамов билан гаплашсам, бу қадим юртга боргандек, унинг мард ва танти одамларини кўргандек бўламан. Унинг қалбидаги меҳр, са- мимият, дилкашлик ҳақиқий Бойсун бўлиб туюлади менга.

ERKIN A’ZAM HAQIDA IKKI MAQOLA

USTOZ
Nurulloh MUHAMMAD RAUFXON

 Yoshlikda bilinmagan qadrlar asta-sekin yosh o’tishi bilan bilinib borarkan. Jumladan, ustoz qadri ham. Ayniqsa, xalqimizning ota-ona, ustoz, aka-uka, opa-singil, qarindosh-urug’, Vatan millat haqidagi o’gitlaridan xabardor bo’lganingiz sari bu qadrning qadri yanada ortib, qarshingizda butun mohiyati va barcha go’zalliklari bilan ko’rinar ekan. Bu ma’noda men uchun bir oliyjanob kishi bor: ijod deb atalmish o’ziga tortuvchi bu olamning butun sir-sinoatini menga bittama-bitta o’sha kishi tanittirib chiqqan. So’z chaman- zori aro so’qmoqma-so’qmoq olib yurib, o’xshashi yo’q chiroylarini erinmay o’sha kishi tomosha qildirgan, adabiyotning eng birinchi galda adabiyot ekanini bevosita o’sha kishi bildirgan.

Bu kishi yaxshi bir yozuvchi, yaxshi bir kinodramaturg, yaxshi bir muharrir, yaxshi bir tilshunos zargar, yaxshi bir inson Erkin A’zam.

Erkin akaning yozuvchiligini agar bir og’iz so’z bilan ta’riflash lozim bo’lsa, men samimiyligiga alohida urg’u bergan bo’lardim. U samimiy yozuvchi — shu bilan birga hamma narsa aytilgan bo’ladi! Yozganlarida yolg’on yo’q, kuchanish yo’q, faqat samimiyat bor! Erkin akaning ilk hikoyalaridan to oxirgi asarlarigacha sinchiklab o’qigan kishi hammasida yozuvchining ochiq yuragini, ochiq yuzini ko’radi. Men “Otoyining tug’ilgan yili”dagi shartaki talaba timsolida yozuvchining o’zini ko’rganman va yaxshi ko’rib qolganman. Keyin adabiyotga bir qancha va xilma-xil qahramonlar taqdim etdi. Ular dunyoqarashi, fe’l-bo’yi har xil kishilar, lekin ularni bir- biriga bog’lab turgan ip boya aytganimiz samimiylikdir.

Erkin A’zamning yozganlari o’zining saviyasiga nisbatan har xil darajada bo’lishi mumkin, ammo hech qaysisi bo’sh emas va hammasida yozuvchining shaxsiyati bo’rtib ko’rinib turadi. Men adabiyotshunoslikdan qahramonlariga qarab yozuvchining qiyofasini aniqlaydigan yo’nalishdagi izlanishlarni kutaman, judayam qiziqarli yo’nalish bo’lardi bu. Erkin A’zam ijodi bu yo’nalishga tayyor xomashyo. Albatta, hamma qahramonlarini ham muallif shaxsiyati bilan yoki asaridagi voqealarni muallif hayoti bilan bog’layverish uncha to’g’ri emas, lekin agar yozuvchi chinakam samimiy yozuvchi bo’lsa, asari o’zidan mutlaqo begona bo’lmaydi, yozuvchining qon tomirlari tanasidan toshib chiqib, asarning ichiga ham kirib ketgan bo’ladi, ya’ni qoni o’z tanasida qanday aylanib yursa, asari tanasiga o’tib ketgan kon tomirlarda ham birday kezadi. Bu degani samimiylik ijodkor shaxsiyatini asariga ham ko’chiradi deganidir. “Otoyining tug’ilgan yili” qissasidagi yosh, shartaki qahramon asardan asarga ulg’ayib, kerak bo’lsa bir oz quyilib, goh oldingi shartakiligi o’rnini bosiq — vazminlik va mulohazakorlik egallab, masalan, “Javob”dagi Nuriddin Elchiev singari, siniq bir kishiga aylansa, goho, odatda bir bosqichdan boshqa bosqichga o’tayotganda doim qo’zgalangan armonning timsoli o’laroq, “Anoyining jaydari olmasi” dagi Ramazon bo’lib tugiladi.

Albatga, men xato qilayotgan bo’lishim mumkin, anchadan beri ko’nglimda o’ylab yurgan o’ylarimning uchini bir oz chiqarib qo’ydim, xolos. Sinchi adabiyotshunoslar bu masalani yaxshiroq bilishadi va o’ta sinchkovlik bilan qoyillatib o’rganishadi. Shuning uchun yozuvchining ijod olami tadqiqini ularga qoldirib, bu yerda Erkin akaning adabiyot maydonidagi juda ulkan boshqa bir ijtimoiy faoliyati haqida yozsam degan edim. Bu “ijtimoiy faoliyat” muharrirlikdir.

Tahrirga har kim har xil qaraydi — kimgadir yoqadi, ma’qullaydi, kimdir uni ortiqcha, xato zararli ish deb biladi, qadrlamaydi. O’tgan asrning saksoninchi yillari “Yoshlik” jurnalining, ayniqsa, nasr bo’limining mashhur bo’lib ketishida bo’lim mudiri Erkin A’zamning shu qadrsiz ishi — muharrirligi, tahririda talabchanligi ham sabab bo’lgan deb o’ylayman. Shunda ham ayrim yozuvchilar tahririyatimizga kelib: “Sizlar xato qilyapsizlar, ijodkorning o’ziga xos stilini buzyapsizlar”, desa, insofli ayrimlari: “Sizlar xato qilyapsizlar, past asarni ko’tarib, bo’sh yozuvchini ko’paytirib qo’yyapsizlar, ular “Yoshlik”dan boshqa joyga asar bersa, bunaqa yoza olmasligi ochilib qolaveradi-ku”, deganday e’tirozlar bildirishgani hanuz qulogim ostida turibdi. Holbuki, “o’ziga xos stil`” degani ko’pincha oddiygina savodsizlik bo’lardi. O’zbek tilining ijod qoidalari va usullaridan xabarsizlik yoki bu boradagi no’noqlik, kambag’allik bo’lardi. Kim nima desa desin, “Yoshlik”dagi tahrirdan kim rozi, kim norozi bo’lgan bo’lmasin, undan qariyb hamma foyda ko’rgani aniq. Birinchidan, “Uslubimni buzyapsizlar!” deb yig’lab kelganlar ham el uning narsasini “Yoshlik” sahifalarida suyib yoki suyibroq o’qiganidan keyin tili qisilib kolardi, tan bermas- dan iloji qolmasdi. Ikkinchidan, xalq xom-xatala narsani emas, tilda savodli, badiiy ravon asarni o’qirdi. Uchinchidan va balki eng muhimi, milliy tillarni zimdan ruslashtirish siyosati ketgan sovet davri bosimi bilan tilimizga yopirilib kirib ketgan yot so’zlarga va yot ifodalarga to’gon o’laroq ham bilgich fidoyilarning tahrir maktablari yuzaga kelgan va ular tilimizning go’zalliklarini, boyliklarini, ifoda imkoniyatlarini asrab qolishga harakat qilishgan. Erkin A’zam ana o’shanday tahrir maktablaridan yetishib chikqan, chin ma’noda ustoz ko’rgan tilshunoslardan biridir. Qolaversa, o’zi ham keyinchalik bir nechta shogird chiqardi, bilganlarini kelgusi avlodga o’tkazishga jon jahdi bilan tirishdi.

Erkin aka so’zlarning qavat-qavat etaklarini ko’tarib, har qavati oralig’iga burunlarimizni ishqalab hidlarini hidlatgan, ko’zlarimizni kerib rang-rang tovlanishlarini ko’rsatgan, xato qilganimizda kerak bo’lsa ikki qoshimizning o’rtasiga yo burunlarimizning uchiga chertib-chergib to’g’risini o’rgaggan tom ma’nodagi Ustozdir. Bir odam boshqa bir odamga bor bilimi, kuch- g’ayratini fidoyilarcha bag’ishlasa shunchalik bag’ishlaydi, deb o’ylayman. Gap endi bizning shogirdlikka yarashishimizda va u ishlarni loyiq darajada davom ettirishimizda qolgan, xolos.

Erkin A’zam faqat o’zini, faqat o’zining ijodini va faqat o’zining kelajagini o’ylagan bo’lsa edi, hamma ijtimoiy ishlarni yig’ishtirib qo’yib, balki yana qanchadan-qancha kissa, roman va kinoasarlar yaratgan bo’lardi. Lekin unda Erkin A’zam hozirgi Erkin A’zam bo’lmay qolardi. Erkin aka hanuz til uchun, tilimizning kelajagi uchun qayg’urib yuribdi. Mana, bir necha yillardan beri “Tafakkur” jurnalida millatimizning tafakkur qobiliyatini shakllantirishga va yuksaltirishga xizmat qilarkan, ayni chog’da, o’zbek tilimizning boy imkoniyatlarini xam namoyish etib kelyapti. Masalan, jurnalning oxirgi sonlaridan birida rus tilidan tarjima qilingan bir maqolani o’qidim. Tarjimaligi bilinmay ketibdi, o’ziga xos fikrlash va yozish tarzi — stili to’la saqlangan holda sof o’zbek tilida yozilganday bo’libdi. Men tarjimaning bu holga kelishida Erkin akaning qalami izlarini ko’rdim.

HAQIQIY BOYSUN
Murtazo QARSHIBOY

Adashmasam, Erkin akaning ilk hikoyalari “Guliston” jurnalida chop etilgan edi. Biz unda maktab o’quvchisi — yosh bolalarmiz. Adabiyotning ma’nisi, sir-asroriga uncha tushunmaymiz. Bilganimiz — shunday jurnalda nomingiz chiqib tursa, odamlar qo’lma-qo’l qilib o’qisa, bundan ziyod baxt bormi? Gazetalar siz haqingizda yozsa, radio-televidenie siz to’g’ringizda gapirsa, qizlar o’zingizni qo’yib, siz yaratgan qahramonlarga oshiq bo’lib yursa, bir yigitga buyurgani shu-da!

Esimda qolgani — “Otoyining tug’ilgan yili” qissasi ana shu bahs-munozaraga sabab bo’lgan edi. Bir tanqidchi chiqadi, “Mana, nihoyat, bu qissada sotsialistik realizm metodining yangi imkoniyatlari namoyon bo’ldi” deydi, boshqasi chiqadi, “O’z domlalariga nisbatan betgachoparlik qilgan talaba ilg’or sovet yoshlarining timsoli bo’la oladimi?” deya bong uradi. O’rtada uchinchisi chiqib, “O’rtoqlar shoshilmaylik, yoshlar bamisoli nozik nihol, ularni birdaniga toptab tashlamaylik. Avvalo, dunyo adabiyotida yuz berayotgan o’zgarishlarga e’tibor beraylik, shunga qarab, tosh-tarozini to’g’ri qo’yib, yosh yozuvchilarimiz ijodiga xolis baho beraylik” deb boshlovchi adibning boshini silagan bo’ladi.

Biz — sodda kuzatuvchilar esa shuncha “shov-shuv”ga sabab bo’lgan yozuvchiga havas bilan qarar, uni o’zimizcha himoya qilishga intilar edik. Aynan mana shunday intilish bizni adabiyotga olib kelgan, desam adashmayman.

Adolat yuzasidan yana bir narsani e’tirof etmoq lozim. Biz o’sha davrdagi yosh ijodkorlar asarlarini o’qigandan so’ng maktabda o’qitiladigan adabiyot bilan asl adabiyot o’rtasida katga farq bor ekanini his etganmiz. Makgabda o’qitilgan adabiyotdan esda qoladigani — “Ona” romanining vaqtida yozilganiyu G’ofurdek kambag’allarning zolimlar boylar dastidan azob chekkani va yana allaqanday, ya’ni nuqul nafratni tarbiyalovchi voqealar edi. Yangi adabiyot namunalarida esa mehr bor edi, samimiyat bor edi, joziba bor edi. Shunda bildikki, adabiyot yomon odamni ham, yaxshi odamni ham bir xil nazar bilan kuzatadi, hayotga xolis qaraydi. Uning adabi — hikmati shu.

Tasodifni qarangki, universitetni tamomlab, Erkin aka yaqindagina ishlab ketgan jamoa — “Yoshlik” jurnaliga kelib qoldim. Yana deng, u kishining ta’limini olgan yozuvchilarning qo’liga tushdim, ustozning shogirdlariga shogird tutindim. Biri — Nabijon Boqiy, to’g’riso’zlik, cho’rtkesarlikda Erkin A’zamovdan ham o’tar edi. Biri — Nurillo Otaxon edi, so’zni his etish va tanlash borasida o’ta injiq — naqd Erkin A’zamovning o’zginasi edi.

Nimasini aytasiz, men — Samarqandda ta’lim olgan, Toshkenti azimdek poytaxt shahardagi adabiy muhit talablarini mutlaqo tushunmaydigan sodda, bo’sh-bayov bir talaba, Yaxshiboev degan adabiy qahramonimiz ta’biri bilan aytganda, “Ko’klamov bolam” ijodiy faoliyatimning ilk davridanoq mana shunday talabchan ijodkorlar qo’liga, aniqroq aytganda, Erkin A’zamov yurgizib ketgan tegirmonga tushganman. Biror narsa yozgudek bo’lsam, “a’zamovchi”larning biri olib, biri qo’yib, bunday emas, mana bu so’zing noto’g’ri, jumla o’xshamabdi, ifoda o’zbekcha emas, Erkin akam bizga mana bunday o’rgatgan, deya dakki berardi.

Xullas, ikki yillik azob-uqubat bilan ancha narsa o’rgandim. Boshim aylanib yana Erkin aka ishlaydigan idora — Axborot agentligiga borib qoldim. Bu orada u kishi “Tafakkur” jurnaliga bosh muharrir etib tayinlandi. Ertasigayoq huzuriga chorladi: sezdim — peshonamga qattiqqo’l tahrirchilar bilan ishlashdan o’zga tole bitmagan ekan. Taqdirga tan berib, mardlarcha rozi bo’ldim. Erkin aka mardlarcha tan olib dedi: “Murtazaboy, talab qattiq bo’ladi, lekin qo’rqmang, mening qahrimga yarasha mehrim ham bor”.

Ustoz ancha mubolag’a qildilar, bildim. To’rt yil birga ishladim, lekin zarracha qahr ko’rmadim. Insofu diyonatni o’rtaga qo’yib aytganda, Erkin A’zamovdek chin ziyoli, oqibatli insonda qahr nima qilsin?

O’rni keldi, ustozga xos fazilatlar bayoniga o’taylik.
Birinchisi — halollik. Mehnatni halol qiladi. Ish ustida tortishish, talabchanlik qilishlari shundan. Azaldan ijodkor xalqiga bir narsani uqtirish, tushuntirish oson emas. Nozikta’b bu qavmning arzimagan bir so’zdan ko’ngli ozor topishi, dili og’rishi mumkin. Lekin Erkin aka muomalani joyiga qo’yadi. Xatoingizni ko’rsatishdan oldin yutuqlaringizni aytib rosa xursand qiladi. Ana undan keyin ra’yiga yurmay ko’ring-chi.

Ishi batartib. E’tibor berganman, ertalab ishga kelishi bilan stolini obdon artib chiqadi (garchi farrosh artib- tozalab qo’ygan bo’lsa ham), egni-boshini qoqib tozalagan bo’ladi (garchi uydan chiqiboq mashinaga o’tirgan bo’lsa-da), keyin qo’lini chayib, artib, “Ha, shuytib ishni boshladik bo’masam” deb ishga kirishadi.

Choy uzatsa, qog’ozcha qo’shib uzatadi — stol dog’ bo’lmasin.

Jurnalni ham ana shunday halol chiqarsam deydi, asarini ham ana shunday pokiza qilib yozsam, deydi. Shuning uchun yozganlari ichida chop etilganidan chop etilmagani ko’p. G’aladonida yotgan binoyidek asarlarni ko’rganman. Ustoz ularni “bo’lmaydi”ga chiqargan. Bo’ladiganlar esa allakachon adabiyotimiz mulkiga aylanib ketgan. “Javob”, “Bayramdan boshqa kunlar”, “Pakananing orzusi” kabi qissalari, “Bog’bololik Ko’kaldosh”, “Anoyining jaydari olmasi”, “Piyoda”, “Qaydasan, Leningrad?” kabi hikoyalari, dolzarb mavzulardagi maqola, badia va suhbatlari, mana, oradan yillar o’tsa hamki, hanuz qiziqib o’qiladi. Vaqtida ularning har biri ustida qancha bahs-munozarayu tortishuvlar bo’lgan.

Yana bir fazilati — oqibatlilik, odamoxunlik. Shuning uchun do’stu birodari ko’p, oldidan odam uzilmaydi. Gurungini tinglab zerikmaysiz. Har biri — bir hikoya.

Yana biri — olijanoblik. Imkon qadar yaxshilik qilib yashashga intiladi.

Yana biri — ma’rifatparvarlik. Bir narsa o’qisa, tushunib o’qiydi, bir narsa haqida gapirsa, tushunib gapiradi.

Yana biri — oshiqlik. Hayotni, go’zallikni, so’zni sevadi va qadrlaydi.

Bunday fazilatlar ijodkor xalqining hammasiga ham xosda, deyishingiz mumkin. Juda to’g’ri. Biz ham Erkin A’zamovning haqiqiy ijodkor, haqiqiy ziyoli ekanini ta’kidlamoqchimiz, xolos.

Qutlug’ yosh ostonasida turgan yozuvchi ijodi haqida kengroq to’xtalish, ichimizda saqlab yurgan aytib olish imkoni tug’ilgan ekan, bundan nega foydalanmaylik?

Erkin A’zamov asarlaridagi o’ziga xoslik ijodni u kishidan oldinroq boshlagan, unga tengdosh bo’lgan, u bilan bir paytda adabiyot eshigini qoqqan ijodkorlar asarlari bilan bir butun holda olib qaralganda yakqolroq namoyon bo’ladi. Bu avlodga mansub ijodkorlar asarlarida milliy ruh, milliy o’ziga xoslik yetakchi o’ringa chiqa boshlagan edi. Ular she’riyatda Abdulla Oripov va Erkin Vohidov boshlab bergan an’ana — adabiyotda millat ruhini qayta uyg’otish ishini nasrda amalga oshirishga kirishgan edi. Boshqacha aytganda, bu davrda, xuddi 20-yillardagi kabi, nasrda millat muammosining haqqoniy tasviri boshlandi — bu xalq nega bunday mute holga tushib qoldi, uning fojiasi sabablari nimada, degan savollarga badiiy yo’llar bilan haqqoniy javob izlandi. Bu asarlar qahramonlari yasama, tayyor andazalarga solin- gan qahramonlar emas edi. Ular sotsialistik realizm uslubi talab etadigan kurashchilarga ham o’xshamas edi.

“Javob” qissasida adib aslida, odam ozgina jur’atli, o’z yo’lida sobit bo’lmog’i lozim, mute odam — ikki dunyo ovorasi, degan g’oyani ifodalamoqchi bo’lgan. Lekin uni bugungi nazar bilan o’qisangiz, boshqacha xulosaga kelasiz: faol kurashchanlikni targ’ib etadigan kommunistik mafkuraga aslida bo’sh-bayov odamlar kerak edi. Shuning uchun u jamiyat ozgina jur’atga ham toqat qilolmas edi.

Erkin A’zamov qahramonlari — o’z dardi dunyosi bilan qorishib, sarkashu qaysar tuyg’ulari bilan mamnun bo’lib yashaydigan odamlar. Yozuvchi ataylab ularni “tiyib” qo’ymaydi. Ba’zan “tiyib” qo’yishga “kuchi” ham yetmaydi.

Go’zal til, teran tafakkur, ziyrak nigohga ega bo’lgan adib hammabop, “yutish”ga oson asar yozishdan qochadi. Ko’nglidagi dard hikmatga aylanib, qiyomiga yetmagunicha qo’liga qalam olmaydi. Shuning uchun dalli-gulli, to’pori, qaysar qahramonlari ham kutilmaganda bir hikmat ifodasiga aylanadi.

Yozuvchiga xos samimiyat uning qahramonlari misolida yaqqol ko’rinib turadi. Shoir Xurshid Davron bir payt “Erkin akaning hikoyalarini o’qisam, uning o’zi bilan suhbatlashgandek bo’laman” degan edi. Bu — ana shu samimiyat e’tirofi, desak mubolag’a bo’lmas.

Adib ijodi yanada salmoqliroq bo’lishi mumkin edi. Lekin u ijodiy kuchining aksariyatini savobga, muharrirlikka, boshqalarning yozganlarini (yozganlarini emas, qoralamalarini) tilimiz ohangiga tushirish, “xomashyo”dan mahsulot yasashga bag’ishlagan.

“Tafakkur”ga o’xshash jurnallarga keladigan materiallarning qariyib 70-80 foizi tahrirtalab, surobi to’g’rilanmagan narsalar bo’ladi. Tayyor, “qosh-ko’zi” joyida bo’lgan maqola — naqd anqoning urug’i. Olimlar ko’p, ilmga da’vogarlar ko’p, ammo biror masalaning kiftini keltirib yozadiganlari kam. Bunday paytda jurnal chiqarish, uni jamiyat uchun ma’naviy oziq bo’ladigan fikrlar bilan boyitib borish oson ish emas. Uning har bir soni loyihasini tuzishu amalga oshirishning o’zi dissertatsiya yozish, ilmiy tadqiqot qilishdan ham murakkab jarayon.

Ilm sohasidagi odam bir-ikki maqola chop ettirsa, evaziga ilmiy daraja, ilmiy unvon talab etadi. O’z eli, o’z tilining fidoyisi bo’lgan yozuvchi bunday maqolalarning nechtasiga sayqal berib, “bosh-oyog’i”ini to’g’rilab, kaeriga qanday chiziq tortish, qanday ranglar bilan bezashgacha bosh qotirib, jurnalni o’quvchi dasturxoniga tayyor taom qilib uzatadi. Lekin talab etadigan arzimas bir narsa: xudo xayringizni bersin, olim jo’ralar, tilimizni hurmat qiling, hech qursa ega-kesimini to’g’rilab yozing!

Men ustozning so’zga, ijodga o’ta talabchanligiga necha bor guvoh bo’lganman. Bundan ikki yilcha muqaddam “Piyoda” hikoyasi asosida fil`m suratga olindi. Fil`m muallifi va ijrochilari hikoyaning ruhi va falsafasini mutlaqo tushunmagani shundoq ko’rinib turardi. Erkin aka dastlabki muhokamadayoq fikrini dangal aytib qo’ya qoldi: “Bu — men istagan fil`m emas. Shuning uchun nomimni mualliflar ro’yxatidan olib tashlanglar”.

Ijodkorlikdan tashqari uy-ro’zg’or, turmush tashvishlari ham bor. Ustoz hammasiga ulguradi. Chunki ko’nglida ishlash, yashash ishtiyoqi zo’r.

Men Boysunda bo’lmaganman. Lekin Erkin A’zamov bilan gaplashsam, bu qadim yurtga borgandek, uning mard va tanti odamlarini ko’rgandek bo’laman. Uning qalbidagi mehr, sa- mimiyat, dilkashlik haqiqiy Boysun bo’lib tuyuladi menga.