Буюк инсоннинг бу дунёдан кўз юмиши ҳам икир-чикирлардан, майда-чуйда таъмалардан холи бўлади. Буюк инсон умрининг сўнгги дақиқаларини ҳам буюклик билан якунлайди. Бу борада ҳам Заҳириддин Муҳаммад Бобур ўз авлодларига ўрнак бўларли бир иш қилиб кетган экан. “Бобурнома»нинг «Тўққиз юз ўттиз олтинчи (1529) йил воқеалари” бобида ўғли Ҳумоюн қаттиқ касал бўлиб қолганида, бўлиб ўтган бир воқеа келтирилади…
Хайрулла Исматуллаев
БОБУРНИНГ «МАХФИЙ ВАСИЯТНОМА»СИ
Буюк инсоннинг бу дунёдан кўз юмиши ҳам икир-чикирлардан, майда-чуйда таъмалардан холи бўлади. Буюк инсон умрининг сўнгги дақиқаларини ҳам буюклик билан якунлайди. Бу борада ҳам Заҳириддин Муҳаммад Бобур ўз авлодларига ўрнак бўларли бир иш қилиб кетган экан. “Бобурнома»нинг «Тўққиз юз ўттиз олтинчи (1529) йил воқеалари” бобида ўғли Ҳумоюн қаттиқ касал бўлиб қолганида, бўлиб ўтган бир воқеа келтирилади:
“Муҳаммад Ҳумоюнга… ани (Бу ерда Ҳумоюнга жойгир, суюрғол қилиб берилган Санбал назарда тутилмоқда. ХДК изоҳи) ер ва суйи хуш ёқмади. Иситма тутар экандур… Табиблар ҳар неча дору дармон бердилар, яхши бўлмади. Мир Абулқосимким, улуғ киши эрди, арзга еткурдиким, ушмундоқ дардларга дармон будурким, яхши нимарсалардин тасаддуқ қилмоқ керак. Тоинки Тенгри таоло сиҳат бергай. Менинг кўнглимга келдиким, Муҳаммад Ҳумоюннинг мендин ўзга яхшироқ нимарсаси йўқ. Мен ўзум тасаддуқ бўлайин, худой қабул қилсун… Уч қатла бошидин ўргулуб, дедимким, мен кўтардим ҳарне дардинг бор. Ўшал замон мен нохуш бўлуб йиқилдим, ул енгил бўлди. Ул сиҳат бўлуб қўпти, мен нохуш бўлуб йиқилдим. Аъёни давлат ва аркони мамлакатни чорлаб, байъати қўлларини Ҳумоюнни(нг) қўлига бериб, жойинишинлигига ва валиаҳдлигига насб қилдим. Ва тахтни анга топшурдум. Ва Хожа Халифа ва Қанбар Алибек ва Турдибек ва Ҳиндубек ва ўзга халойиқ ҳам бу насоймида бор эрдилар, бориси қабул қилиб, банд бўлдилар».
«Бобурнома»ни кўчирувчи котибнинг ёзишига қараганда, «тўққиз юз ўттиз еттида жумодил-аввал ойининг олтисида чаҳорбоғдаким, ўшул подшоҳ ўз қўли билан обод қилиб эрди, ҳоли мутағаййир бўлуб, бу олами бевафони падруд қилди».
Бобур мирзо вафотига тарих айтувчилар ўша вақтларда кўп бўлган. Мавлоно Шиҳоб келтирган тарих сақланиб қолган: “Ҳумоюн буд вориси мулки вай” («Ҳумоюн унинг мулки меросхўри эди».)
Ҳинд олимлари орасида бу воқеага, яъни Ҳумоюннинг тузалиб кетиши ва Бобурнинг касалланиб қолиши воқеасига қарашда якдиллик йўқ. Айрим тарихчилар, масалан, профессор Сри Рам Шарма ўзининг «Калькутта Ревью» журналида босилиб чиққан мақоласида бу воқеанинг бўлганлигига шубҳа билдиради. Унинг аниқлашига қараганда, Бобур Ҳумоюн соғайганидан олти ой кейин касалланган.
Бошқа бир ҳинд профессори, Оллоҳобод университети тарих бўлиминннг собиқ бошлиғи Р. П. Трипатининг бу хусусдаги кузатишлари ҳақиқатга яқин келади, «Мўғул салтанатининг ривожи ва инқирози» номли китобида профессор Р. П. Трипатининг аниқлашича, Ҳумоюн Бадахшондан 1529 йил июнь ойида қайтиб келган, 1530 йил март ойида у касалланиб қолган, Бобур бўлса, ўша йил апрель ойида касалланган, Ҳумоюн эса соғайган. Бобурнинг касали 1530 йил июль ойида кучайган ва ўша йил 26 декабрь куни буюк Бобур дунёдан кўз юмган.
1529 (936 ҳижрий) йили Ҳумоюн соғайиб, Бобур мирзо касалланиб қолганидан кейинги воқеалар «Бобурнома»да берилмайди. Бу машҳур асар юқорида келтирганимиз воқеалар тавсифи билан узилиб қолади. 1530 (937 ҳижрий) йилгача содир бўлган Бобур билан боғлиқ воқеалар ҳақида биз камгина маълумотга эгамиз.
«Ўз ҳаётини ҳам фарзанди Ҳумоюнга беришга тайёр бўлган ота бирор ёзма васият қолдирмаганмикин?” — деган саволга ўзимиз мантиқдан келиб чиқиб, «Албатта, бирор ёзма васият қолдирган бўлиши керак», деган тахминни келтирардигу, бу тахминимизни бирор далил билан исботлай олмас эдик.
Бунинг биринчи сабаби, шўро даврида оёқ-қўлимиз боғланганлигида эди, чет мамлакатлар кутубхона, ҳужжатхоналарига эркин бора олмаганимизда, хориждаги ҳамкасбларимиз билан мустақил, бировнинг тазйиқисиз фикр алмаша олмаганимизда эди. Энди аҳвол бутунлай ўзгарди.
Сўнгги бир неча йил мобайнида мен Ҳиндистон, Покистон, Эрон ва бошқа шарқ мамлакатларида Бобур ҳақида ёзилган асарлар нусхаларини тўплашга ҳаракат қилдим.
Шу иш билан банд бўлинган бир вақтда Ҳиндистонда Бобурнинг ўғли Ҳумоюнга ёзма равишда қолдирган «Махфий Васиятнома»си сақланаётганлиги маълум бўлди.
Бу «Махфий Васиятнома» 935 ҳижрий йили жумодил-аввал ойининг биринчи куни (мелодий 1529 йил 11 январда) Бобур Агра яқинидаги Нилуфар Боғида турганида ёзилган экан.
Ҳозир бу ер Ҳиндистоннинг Ражастон штатига қарайди.
«Махфий Васиятнома» ўнг томонида доира ичида Бобурнинг «933. Подишоҳ Баҳодир ғозий Заҳириддин Муҳаммад Бобур» деб нақшланган муҳри ҳам берилган.
Бобур шоҳнинг ўғли шаҳзода Ҳумоюнга қолдирган бу васиятномаси Ҳиндистонни бошқаришга оид ўгит-маслаҳат, йўл-йўриқлардан иборат бўлгани учун ҳам у махфий саналган ва «Махфий Васиятнома» деб юритилган.
Бир қатор бобуршунос олимлар Бобурнинг ёзма васиятномаси бўлганлигини ўз ишларида қайд этиб келганлар. Бу васиятнома билан ҳинд профессорлари Саййид Росс Маъсуд, Ҳ. К. Шерваний ҳамда Жайпурдаги Ражастон университети профессори, тарихчи олим Р.Е. Натҳ таниш бўлганлар.
Биз қуйида васиятноманинг ўзбекча таржимасини келтирамиз. Васиятноманинг асл нусхасини Тошкентдаги журналлардан бирида чоп эттирсак ажаб эмас, чунки Бобур мирзонинг васиятномаси ҳам ўзбек халқининг мулки бўлиб қолиши лозим.
Бу васиятнома форс тилида ёзилган бўлиб, у қуйидагича бошланади:
Бобурнинг ўғли Ҳумоюнга ёзган васиятномаси
„933 ҳижрий йил Подишоҳи Баҳодир ғозий 3аҳириддин Муҳаммад БОБУР Алҳамдилиллаҳ
Васият номаи маҳфие 3аҳириддин Муҳаммад Бобур Подишоҳи ғозий ба шаҳзода Насириддин Муҳаммад Ҳумоюн тула омра
Ба истеҳкоме Султонат навешта шуд. Ай фарзанд, мамлакати Ҳиндустон аз мазоҳиби муҳталифа маъмур аст… «
* * *
Бобур «Васиятнома»сининг таржимаси:
„933 ҳижрий йил, Подишоҳи Баҳодир ғозий 3аҳириддин Муҳаммад БОБУР Алҳамдилиллаҳ.
Султонатнинг мустаҳкам бўлиши учун бу махфий васиятнома тузилди. Эй фарзандим, Ҳиндистон мамлакати турли мазҳаблардан маъмур бўлган. Аллоҳ таоло Сизга буни каромат этди. Сиз мазҳабларни ёмон кўришдан дилингизни пок тутинг. Ҳар мазҳабнинг тариқасига (йўлига) адолат қилинг. Хусусан, Ҳиндистоннинг қалбини қўлга киритаман десангиз, сигир сўймоқдан ўзингизни тийинг. Бу яхшилигингиз эвазига шу вилоят халқининг қалби Сизга яқин бўлади. Қўлингиз остидаги ҳар қавмнинг ибодатгоҳларини ва муқаддас жойларини хароб этманг. Шундай одилликни ихтиёр қилингки, подишоҳ раъийатдан ва раъийат подишоҳдан осуда бўлсин. Исломнинг тараққиёти эҳсон қиличидан яхшироқ бўлади, зулм тиғидан эмас. Сунний ва шиа ўртасидаги жанжаллардан кўзингизни юминг. Агар бундан кўз юммасангиэ, ислом заифлашиши мумкин. Раъийатдаги турли қалбларни арбааи аносир (тўрт унсур) билан маҳкам тутинг. Салтанатнинг жисми турли маразлардан тинч бўлсин.Подишоҳлик ишларини пухта қилиш учун ҳазрат Амир Темур Соҳибқироннинг ишларини кўз олдингизда тутинг.
Ва мо аллайно иллал балағ (“ва бизнинг бурчимиз фақат аниқ паём этишдир”. Сураи Ёсиндан).
Биринчи жумодий ул аввал 935 [ҳижрий йили]»
Бобур фаолиятига оид бир қатор тадқиқотлар яратган ҳинд тарихчиси, Жайпурдаги Ражастон университетининг тарих профессори Р. Натҳнинг фикрига кўра, ўзининг 47 йиллик умрининг 36 йилини жангу жадалларда ўтказган Бобур аслида осойишталик, тинчлик одами эди. У тўғрисўз, ҳақиқатгўй солномачи, «Бобурнома» муаллифи, бизнинг давримизгача икки девони етиб келган ажойиб шоир, табиат ошиғи, гўзал боғ-роғлар яратувчиси, ва ҳаммасидан ҳам муҳимроғи, гуманист эди. Ўзи сунний мазҳабидаги мусулмон бўлса-да, диний ақидаларга ёпишиб олмаганди.
Шу боис ҳиндлар унга «Қаландар» номини беришган бўлган. Бутун ҳаёти мобайнида у санъат, шеърият, мусиқа ва расмчиликка нисбатан ҳур фикрликни сақлаб келди. Унда ҳеч вақт манъ этишлар бўлмаган. Бобур бошқа диндагиларга нисбатан тинч-тотув яшаш, сабр-бардошли бўлиш, диний ишларига аралашмаслик сиёсатини қўллаган. У ерли халқнинг диний эътиқодларини ҳурмат қилган. Унинг 1529 йил 11 январда Дҳолпур яқинидаги «Боғи Нилуфар»да турганида ўғли Ҳумоюнга атаб ёзган махфий васиятномаси бунга ёрқин мисол бўлади.
Бу «Махфий Васиятнома» настаълиқ хатида ёзилган. Мутахассисларнинг фикрига қараганда, қоғозига олтин суви пуркалган бўлган ҳамда қоғознинг ҳошияларига гулли безаклар ишланган.
Ҳозирги кунларда Бобурнинг васиятномаси Бҳопал Давлат Кутубхонасида сақланади.
Васиятнома фотонусхасини биринчи бўлиб кутубхона мудири Б. Гошал олиб, жаноб Саид Росс Маъсудга юборган.
Бобур мирзонинг қандай инсон бўлганлигини ўғлига қаратилган унинг «Махфий Васиятнома»си очиқ-ойдин кўрсатиб турибди.
Буюк Бобур қолдирган васиятноманинг ўз халқига қайтиб келиши тасодифий бир ҳол бўлмаса керак.
Бобур мирзонинг «Махфий Васиятнома»сидаги «подишоҳлик ишларини пухта қилиш учун ҳазрат Амир Темур Соҳибқироннинг ишларини кўз олдингизда тутинг» деган сўзлари фақатгина ўғли Ҳумоюнга нисбатан эмас, балки бугунги кунларда мустақилликни қўлга киритган ўз халқига қарата айтилган васиятдек жаранглаяпти.
Xayrulla Ismatullaev
BOBURNING «MAXFIY VASIYATNOMA»SI
Buyuk insonning bu dunyodan ko‘z yumishi ham ikir-chikirlardan, mayda-chuyda ta‘malardan xoli bo‘ladi. Buyuk inson umrining so‘nggi daqiqalarini ham buyuklik bilan yakunlaydi. Bu borada ham Zahiriddin Muhammad Bobur o‘z avlodlariga o‘rnak bo‘larli bir ish qilib ketgan ekan. «Boburnoma»ning «To‘qqiz yuz o‘ttiz oltinchi (1529) yil voqealari» bobida o‘g‘li Humoyun qattiq kasal bo‘lib qolganida, bo‘lib o‘tgan bir voqea keltiriladi:
«Muhammad Humoyunga… ani (Bu yerda Humoyunga joygir, suyurg’ol qilib berilgan Sanbal nazarda tutilmoqda. XDK izohi) yer va suyi xush yoqmadi. Isitma tutar ekandur… Tabiblar har necha doru darmon berdilar, yaxshi bo‘lmadi. Mir Abulqosimkim, ulug‘ kishi erdi, arzga yetkurdikim, ushmundoq dardlarga darmon budurkim, yaxshi nimarsalardnn tasadduq qilmoq kerak. Toinki Tengri taolo sihat bergay. Mening ko‘nglimga keldikim, Muhammad Humoyunning mendin o‘zga yaxshiroq kimarsasi yo‘q. Men o‘zum tasadduq bo‘layin, xudoy qabul qilsun… Uch qatla boshidin o‘rgulub, dedimkim, men ko‘tardim harne darding bor. O‘shal zamon men noxush bo‘lub yiqildim, ul yengil bo‘ldi. Ul sihat bo‘lub qo‘pti. Men noxush bo‘lub yiqildim. A‘yoni davlat va arkoni mamlakatni chorlab, bay‘ati qo‘llarini Humoyunni(ng) qo‘liga berib, joyinishinligiga va valiahdligiga nasb qildim. Va taxtni anga topshurdum. Va Xoja Xalifa va Qanbar Alibek va Turdibek va Hindubek va o‘zga xaloyiq ham bu nasoymida bor erdilar, borisi qabul qilib, band bo‘ldilar».
«Boburnoma»ni ko‘chiruvchi kotibning yozishiga qaraganda, «to‘qqiz yuz o‘ttiz yettida jumodil-avval oyining oltisida chahorbog‘dakim, o‘shul podshoh o‘z qo‘li bilan obod qilib erdi, holi mutag‘ayyir bo‘lub, bu olami bevafoni padrud qildi».
Bobur mirzo vafotiga tarix aytuvchilar o‘sha vaqtlarda ko‘p bo‘lgan. Mavlono Shihob keltirgan tarix saqlanib qolgan: «Humoyun bud vorisi mulki vay» («Humoyun uning mulki merosxo‘ridir».)
Hind olimlari orasida bu voqeaga, ya‘ni Humoyunning tuzalib ketishi va Boburning kasallanib qolishi voqeasiga qarashda yakdillik yuq. Ayrim tarixchilar, masalan, professor Sri Ram Sharma o‘zining «Kalkutta Revyu» jurnalida bosilib chiqqan maqolasida bu voqeaning bo‘lganligiga shubha bildiradi. Uning aniqlashiga qaraganda, Bobur Humoyun sog‘ayganidan olti oy keyin kasallangan.
Boshqa bir hind professori, Ollohobod universiteti tarix bo‘liminnng sobiq boshlig‘i R. P. Tripatining bu xususdagi kuzatishlari haqiqatga yaqin keladi, «Mo‘g‘ul saltanatining rivoji va inqirozi» nomli kitobida professor R. P. Tripatining aniqlashicha, Humoyun Badaxshondan 1529 yil iyun oyida qaytib kelgan, 1530 yil mart oyida u kasallanib qolgan, Bobur bo‘lsa, o‘sha yil aprel oyida kasallangan, Humoyun esa sog‘aygan. Boburning kasali 1530 yil iyul oyida kuchaygan va o‘sha yil 26 dekabr kuni buyuk Bobur dunyodan ko‘z yumgan.
1529 (936 hijriy) yili Humoyun sog‘ayib, Bobur mirzo kasallanib qolganidan keyingi voqealar «Boburnoma»da berilmaydi. Bu mashhur asar yuqorida keltirganimiz voqealar tavsifi bilan uzilib qoladi. 1530 (937 hijriy) yilgacha sodir bo‘lgan Bobur bilan bog‘liq voqealar haqida biz kamgina ma‘lumotga egamiz.
«O‘z hayotini ham farzandi Humoyunga berishga tayyor bo‘lgan ota biror yozma vasiyat qoldirmaganmikin?» — degan savolga o‘zimiz mantiqdan kelib chiqib, «Albatta, biror yozma vasiyat qoldirgan bo‘lishi kerak», degan taxminni keltirardigu, bu taxminimizni biror dalil bilan isbotlay olmas edik.
Buning birinchi sababi, sho‘ro davrida oyoq-qo‘limiz bog‘langanligida edi, chet mamlakatlar kutubxona, hujjatxonalariga erkin bora olmaganimizda, xorijdagi hamkasblarimiz bilan mustaqil, birovning tazyiqisiz fikr almasha olmaganimizda edi. Endi ahvol butunlay o‘zgardi.
So‘nggi bir necha yil mobaynida men Hindiston, Pokiston, Eron va boshqa sharq mamlakatlarida Bobur haqida yozilgan asarlar nusxalarini to‘plashga harakat qildim.
Shu ish bilan band bo‘lingan bir vaqtda Hindistonda Boburning o‘g‘li Humoyunga yozma ravishda qoldirgan «Maxfiy Vasiyatnoma»si saqlanayotganligi ma‘lum bo‘ldi.
Bu «Maxfiy Vasiyatnoma» 935 hijriy yili jumodil-avval oyining birinchi kuni (melodiy 1529 yil 11 yanvarda) Bobur Agra yaqinidagi Nilufar Bog‘ida turganida yozilgan ekan.
Hozir bu yer Hindistonning Rajaston shtatiga qaraydi.
«Maxfiy Vasiyatnoma» o‘ng tomonida doira ichida Boburning «933. Podishoh Bahodir g‘oziy Zahiriddin Muhammad Bobur» deb naqshlangan muhri ham berilgan.
Bobur shohning o‘g‘li shahzoda Humoyunga qoldirgan bu vasiyatnomasi Hindistonni boshqarishga oid o‘git-maslahat, yo‘l-yo‘riqlardan iborat bo‘lgani uchun ham u maxfiy sanalgan va «Maxfiy Vasiyatnoma» deb yuritilgan.
Bir qator boburshunos olimlar Boburning yozma vasiyatnomasi bo‘lganligini o‘z ishlarida qayd etib kelganlar. Bu vasiyatnoma bilan hind professorlari Sayyid Ross Ma‘sud, H. K. Shervaniy hamda Jaypurdagi Rajaston universiteti professori, tarixchi olim R.E. Nath tanish bo‘lganlar.
Biz quyida vasiyatnomaning o‘zbekcha tarjimasini keltiramiz. Vasiyatnomaning asl nusxasini Toshkentdagi jurnallardan birida chop ettirsak ajab emas, chunki Bobur mirzoning vasiyatnomasi ham o‘zbek xalqining mulki bo‘lib qolishi lozim.
Bu vasiyatnoma fors tilida yozilgan bo‘lib, u quyidagicha boshlanadi:
Boburning o‘g‘li Humoyunga yozgan vasiyati
«933 hijriy yil Podishohi Bahodir g‘oziy 3ahiriddin Muhammad BOBUR Alhamdilillah
Vasiyat nomai mahfiye 3ahiriddin Muhammad Bobur Podishohi g‘oziy ba shahzoda Nasiriddin Muhammad Humoyun tula omra
Ba istehkome Sultonat naveshta shud. Ay farzand, mamlakati Hinduston az mazohibi muhtalifa ma‘mur ast…»
* * *
Bobur «Vasiyatnoma»sining tarjimasi:
«933 hijriy yil Podishohi Bahodir g‘oziy 3ahiriddin Muhammad BOBUR Alhamdilillah
Sultonatning mustahkam bo‘lishi uchun bu maxfiy vasiyatnoma tuzildi. Ey farzandim, Hindiston mamlakati turli mazhablardan ma‘mur bo‘lgan. Alloh taolo Sizga buni karomat etdi. Siz mazhablarni yomon ko‘rishdan dilingizni pok tuting. Har mazhabning tariqasiga (yo‘liga) adolat qiling. Xususan, Hindistonning qalbini qo‘lga kiritaman desangiz, sigir so‘ymoqdan o‘zingizni tiying. Bu yaxshiligingiz evaziga shu viloyat xalqining qalbi Sizga yaqin bo‘ladi. Qo‘lingiz ostidagi har qavmning ibodatgohlarini va muqaddas joylarini xarob etmang. Shunday odillikni ixtiyor qilingki, podishoh ra‘iyatdan va ra‘iyat podishohdan osuda bo‘lsin. Islomning taraqqiyoti ehson qilichidan yaxshiroq bo‘ladi, zulm tig‘idan emas. Sunniy va shia o‘rtasidagi janjallardan ko‘zingizni yuming. Agar bundan ko‘z yummasangie, islom zaiflashishi mumkin. Ra‘iyatdagi turli qalblarni arbaai anosir (to‘rt unsur) bilan mahkam tuting. Saltanatning jismi turli marazlardan tinch bo‘lsin.Podishohlik ishlarini puxta qilish uchun hazrat Amir Temur Sohibqironning ishlarini ko‘z oldingizda tuting.
Va mo allayno illal balag‘ («va bizning burchimiz faqat aniq payom etishdir» Surai Yosin).
Birinchi jumodiy ul avval 935 [hijriy yili]»
Bobur faoliyatiga oid bir qator tadqiqotlar yaratgan hind tarixchisi, Jaypurdagi Rajaston universitetining tarix professori R. Nathning fikriga ko‘ra, o‘zining 47 yillik umrining 36 yilini jangu jadallarda o‘tkazgan Bobur aslida osoyishtalik, tinchlik odami edi. U to‘g‘riso‘z, haqiqatgo‘y solnomachi, «Boburnoma» muallifi, bizning davrimizgacha ikki devoni yetib kelgan ajoyib shoir, tabiat oshig‘i, go‘zal bog‘-rog‘lar yaratuvchisi, va hammasidan ham muhimrog‘i, gumanist edi. O‘zi sunniy mazhabidagi musulmon bo‘lsa-da, diniy aqidalarga yopishib olmagandi.
Shu bois hindlar unga «Qalandar» nomini berishgan bo‘lgan. Butun hayoti mobaynida u san‘at, she‘riyat, musiqa va rasmchilikka nisbatan hur fikrlikni saqlab keldi. Unda hech vaqt man‘ etishlar bo‘lmagan. Bobur boshqa dindagilarga nisbatan tinch-totuv yashash, sabr-bardoshli bo‘lish, diniy ishlariga aralashmaslik siyosatini qo‘llagan. U yerli xalqning diniy e‘tiqodlarini hurmat qilgan. Uning 1529 yil 11 yanvarda Dholpur yaqinidagi «Bog‘i Nilufar»da turganida o‘g‘li Humoyunga atab yozgan maxfiy vasiyatnomasi bunga yorqin misol bo‘ladi.
Bu «Maxfiy Vasiyatnoma» nasta‘liq xatida yozilgan. Mutaxassislarning fikriga qaraganda, qog‘oziga oltin suvi purkalgan bo‘lgan hamda qog‘ozning hoshiyalariga gulli bezaklar ishlangan.
Hozirgi kunlarda Boburning vasiyatnomasi Bhopal Davlat Kutubxonasida saqlanadi.
Vasiyatnoma fotonusxasini birinchi bo‘lib kutubxona mudiri B. Goshal olib, janob Said Ross Ma‘sudga yuborgan.
Bobur mirzoning qanday inson bo‘lganligini o‘g‘liga qaratilgan uning «Maxfiy Vasiyatnoma»si ochiq-oydin ko‘rsatib turibdi.
Buyuk Bobur qoldirgan vasiyatnomaning o‘z xalqiga qaytib kelishi tasodifiy bir hol bo‘lmasa kerak.
Bobur mirzoning «Maxfiy Vasiyatnoma»sidagi «podishohlik ishlarini puxta qilish uchun hazrat Amir Temur Sohibqironning ishlarini ko‘z oldingizda tuting» degan so‘zlari faqatgina o‘g‘li Humoyunga nisbatan emas, balki bugungi kunlarda mustaqillikni qo‘lga kiritgan o‘z xalqiga qarata aytilgan vasiyatdek jaranglayapti.
