3 феврал — атоқли ўзбек адиби Тоғай Мурод  туғилган кун.

Тоғай Муроднинг бетакрор қисса ва романлари минг-минглаб китобхонлар юрагидан жой олди, қалбини ларзага солди. Уларни йиғлаб-йиғлаб ўқидик, кулиб-кулиб ўқидик. Чуқур инсоний дард бор эди бу асарларда, кулгу аралаш изтироблар бор эди… Мутолаа давомида ўқувчи ўзида қандайдир руҳий тозаришни ҳис этади, кўнглида чин инсоний туйғулар уйғонади.

СОКИН КЎНГИЛ РОЗЛАРИ
Умарали Норматов

Ўтган аср 60-йилларининг охирлари, зилзиладан сўнг Талабалар шаҳарчаси биқинида университет домлалари учун қурилган бинодан оиламизга ажратилган хонага яқиндагина кўчиб борганмиз. Шу орада қадрдоним Маҳмуд Саъдий тўладан келган ўртабўй бир йигитни бошлаб келди. «Танисангиз керак, талабангиз Тоғаймурод Менгноров, журналистика факултетида ўқийди, ҳикоялар ёзади», дея таништирди ҳамроҳини. Дарҳол танидим, у ўқийдиган гуруҳга «Эстетика ва адабиётшунослик асослари»дан дарс берганман. Эсладим: бу йигит дарсларда доимо хаёл суриб, ниманидир пичирлагандай ўзи билан ўзи овора жимгина ўтирар, дарсда бирор марта ҳам савол берганини, баҳс-мунозараларга аралашганини билмайман. Ниҳоят, синов вақти келди, билетда қўйилган саволлар бўйича шунақа булбулигўё бўлиб гапира кетдики, лол бўлиб қолдим, ҳатто мен кўрмаган, тавсия этмаган асарларни ҳам ўқигани маълум бўлди. «Ука, шунча нарса билар экансиз, нега семинар дарсларида бирор калима ҳам сўз айтмадингиз?» десам, «Характерим шунақа» деб қўя қолганди.

Меҳмонларни ичкарига таклиф қилдим. Стол теварагида чойхўрлик, қизғин гурунг бошланди. Маҳмуджоннинг таклифи билан Тоғай Мурод «Заранг таёқ» деб аталган янги ҳикоясини ўқиди. Ҳикояда кексайиб қолган чўпон ва унинг ўғли ҳақида гап борар, ота қўлидаги заранг таёқни кимга топширишни билмай хуноб, замона ёшлари, жумладан, ўғли «подачи» бўлишдан ор қилади, бу ҳол қарияни изтиробга солади. Талаба ёшидаги ҳаваскор ёзувчидан бундай тайёр асар камдан-кам ҳолларда чиқади. Ҳикоядаги ўта ҳаётий, табиий, таъсирчан лавҳалар Маҳмуджонни ҳам, мени ҳам ўйлатиб қўйди, ҳар иккимиз ҳам у ҳақда илиқ гаплар айтдик. Тоғай Мурод эса мақтов сўзларимизга парво ҳам қилмай, шундай бўлишини билгандай индамай ўтирарди. Орадан кўп ўтмай ҳикоя қайсидир журналда чиқди. Асар матни кейинчалик ёзувчининг «Момо ер қўшиғи» қиссасига бироз ўзгартиришлар билан киритилди.

Одатдагидек, гурунг охирида дастурхонга ош тортилди. Девзира гуручдан манқалда тайёрланган қип-қизил фарғонача паловдан татиб кўргач, «Палов пиширишни асли фарғоналикларга чиқарган», деб қолди Тоғай Мурод. Мен ҳам ўз навбатида «Тандир кабобни эса сурхондарёликларга чиқарган», деб жавоб қилдим. Кулишдик. «Сурхондарёдан бўлсам ҳам чойхона паловни хуш кўраман, асли аждодларимиз фарғоналик-да», дея илова қилди у. Бу гап чинми ёки шунчаки кўнгил учун ҳазил тариқасида айтилдими — билолмай қолдим. Орадан чорак аср ўтиб ёзилган «Отамдан қолган далалар» романидаги энг нурли сиймо «Фарғоначи Жамолиддин»ни муаллиф дилига яқин олиб, чин самимий эҳтиром билан тасвир этади. Бу персонаж Тоғайнинг аждодларидан бўлса ажаб эмас.

Шу-шу, Тоғай Муроднинг матбуотда чиққан ҳар бир асарини кузатиб, ўқиб борадиган бўлдим. У адабиётга шошилмай секингина кириб келди, илк машқларидан то эл оғзига тушган «Юлдузлар мангу ёнади» қиссаси чиққунга қадар ўн йилча вақт ўтди. Ҳар гал унга дуч келганимда «Нега матбуотда кам кўринасиз?», деб сўрасам, ҳамиша «Ўқияпман, ўрганаяпман, дурустроқ нарса ёзишга тайёрланаяпман» деган жавобни олардим. Бундай жиддий тайёргарлик изсиз кетмади. Бирин-кетин «Юлдузлар мангу ёнади», «От кишнаган оқшом», «Ойдинда юрган одамлар» эълон қилинди, бу асарларнинг ҳар бири адабий ҳаётимизда катта воқеа бўлди. Ҳамкасб мунаққидлар қатори мен ҳам бу қиссалар ҳақида кўнглимдаги гапларни айтганман, ёзганман.

Тоғай босиқ, вазмин кўринса-да, таъби ўта нозик, куюнчак одам эди. Сал нарсага бирдан ловиллаб кетарди. Ёзувчилар уюшмасидаги мажлислардан бирида «Момо ер қўшиғи» хусусида илиқ гаплар билан бирга қисса бироз тарафкашлик билан ёзилгани, муаллиф ўзи суймаган қаҳрамонига жамики салбий иллатларни ёпиштираверганини айтувдим, залда ўтирган Тоғай шартта ўрнидан туриб бундай эътирозга қўшилмаслигини билдирди. Шундан кейин анчагача кўча-кўйда унга дуч келганимда ҳатто саломимга алик ҳам олмай юрди.

90-йилларнинг бошлари бўлса керак, янги битган ҳовлимизга кутилмаганда Тоғайнинг ўзи танҳо ҳолда кириб келди. Ўша кезлари шаҳарда тарқалган гриппдан азият чекиб эндигина ўзимга кела бошлаган, дилимга яқин суҳбатдошни қўмсаб ётган эдим. Боз устига, Тоғайнинг орадаги гинахонликни унутиб хонадонимизга кириб келиши кўнглимни тоғдай кўтариб юборди. Одатдагидек нон-чой, Тоғай хуш кўрадиган девзира гуручдан ўчоқда тайёрланган фарғонача палов… Энг муҳими, тун ярмигача давом этган ҳам мароқли, ҳам дарду ҳасратларга тўла ҳазин суҳбат. Тоғай мени ўзига яқин олиб дилидаги жамики дарду дунёсини тўкиб солди. Ўша куни мен Тоғайни янгидан кашф этгандек бўлдим. У ҳақдаги аввалги тасаввурларим гўё ост-уст бўлиб кетди. «Домла, Маъсумага уйланганимдан хабарингиз бор, — дея, энг азиз, нозик дил розини оча бошлади. — У аломат аёл, яхши ёзувчи. Дунёда онамдан кейин мени тушунадиган, қадримга етадиган зот шу! Турмушимиз жойида. Фақат биргина армонимиз — тирноққа зормиз. Шифокорларга қаратдик. Иккимиз ҳам соппа-соғ. Оллоҳнинг ўзи бермаса иложи йўқ экан…»

Дарҳол «Ойдинда юрган одамлар» хаёлимдан ўтди. Қоплон тимсолида Тоғай ўз дарду дунёсини тасвирлаган экан-да, деган ўйга бордим. Шу ҳақда сўз очган эдим, Тоғай «Э, домла, «Ойдинда юрган одамлар»ни тўйимиздан беш йил бурун ёзганман. Олдиндан қилинган башоратми, интуиция кароматими ёки пешонага битилганими, қаранг, ўзим яратган Қоплоннинг куни ўзимнинг бошимга тушиб ўтирибди…»

Тоғай қайта қуриш, ошкоралик даври алғов-далғовлари, маънавий ҳаётдаги эврилишлар, ижодкорлар давраларидаги беҳуда даҳанаки жанглар хусусидаги ҳасратларидан чанг чиқарди. Икки-уч ёзувчи-шоирдан бошқаси — барча-барчаси унга бегона, у менга гўё ғанимлар қуршовида қолгандек туюлди ўша топда. «Қайси даврага кирсам, ижод ўрнига ғийбат, мен бунақа давралардан ўзимни четга олиб юрадиган бўлиб қолдим», дея ҳасратларига якун ясагандек бўлди.

Бироз сукутдан кейин, яна қизишиб сўзида давом этди: «Ғанимларимнинг даъвосича, гўё мен этнограф, шунчаки бахши қаламкаш эмишман. «Деновдан нарига чиқолмайсан, нарёқда нималар бўлаётганини кўрмайсан, жаҳон адабиётидан бехабарсан, модернизм нима, абсурд, онг оқими нима — билмайсан, Нитше, Фрейд, Кафка, Жойс, Камюга тишинг ўтмайди», дея ташлансалар бўладими менга, бу «билағон» нодонлар. Ишонинг, Умарали ака, мен Нитшени, Фрейдни, Кафка, Жойс, Камюларни, модернизм адабиётини улардан кам эмас, ортиқроқ биламан. Нитше «Зардушт»ини, Кафка «Жараён»ини, Камю «Бегона»си билан «Вабо»сини бир эмас, бир неча бор ўқиб чиққанман, Жойснинг «Улисс»ини ҳам «Иностранная литература»да русча таржимаси чиқмасдан бурун қўлёзмасини топиб ўқиганман, ҳатто уни ўзбекчага таржима қилишни кўнглимга тугиб қўйганман. Бу олифталарнинг модернча машқлари тақлиддан нарига ўтмайди, ёзганлари таржимага ўхшайди. Мен уларга ҳақиқий «ўзбекона модерн», «ўзбекона абсурд», «ўзбекона онг оқими» қанақа бўлишини кўрсатиб қўяман…»

Сиртдан ўта босиқ, табиатан сокин кўринган бу йигитнинг қалбида шунчалар дард, изтироблар борлигидан огоҳ бўлиб ҳайратда қолдим.

Замонавий жаҳон фалсафаси, адабиёти, уларнинг улкан намояндалари, мен эшитган, эшитмаган, ўқиган, ўқимаган асарлар ҳақида шу қадар тўлиб-тошиб гапирдики, кўплар назарида «этнограф, бахши қаламкаш» бўлиб кўринган бу ўғлонни теран фикрлайдиган замонавий етук бир файласуф, забардаст замонавий мутафаккир адиб қиёфасида кўриб ич-ичимдан қувондим. Бу беором қалб соҳиби, мутафаккир ижодкор яқин келажакда миллий адабиётимизда албатта бадиий кашфиётлар яратажагига ишонч ҳосил қилдим. Адибнинг галдаги «Отамдан қолган далалар», «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» асарлари мендаги мана шу ишончни тўла оқлади, деб дадил айта оламан.

Ҳар икки асарда ёзувчининг ўз асри, замонаси, замондошлари ҳақидаги ўй-мушоҳадалари, қалб изтироблари тўла-тўкис ифодасини топган. Тоғай Мурод танқидчиликда кўпроқ анъанавий бахшиёна йўналишдаги ёзувчи сифатида талқин қилинади. Бунинг учун муайян асос бор, албатта. Тил, ифода, оҳанг тарзи қадим достонларни ёдга солади. У фолклор тажрибаларига таянган ҳолда миллий насримизда янгича бетакрор услуб ихтиро этди. Бироқ унинг адабиётимиздаги энг катта бадиий кашфиёти, менингча, Шахс талқинидаги янгиликдадир. Бу борада ўзи севиб ўқиган, ўрганган Кафка, Жойс, Камю бисотларидан ўтган нималардир бор. Шахс табиати, бахти, бахтсизлиги, қисмати талқинида Тоғай ХХ аср жаҳон модерн адабиётининг энг муҳим хусусиятларига ҳамоҳанг йўллардан борди. Шахсни ижтимоий мавжудот сифатида англашдан бутунлай чекинмаган ҳолда, унинг қисматидаги сирли-сеҳрли, илоҳий, тушуниш, тушунтириш мушкул бўлган сир-синоатлар, туғма табиий омилларнинг ўрнини фавқулодда бир маҳорат билан очиб берди, инсон руҳиятининг ғаройиб нағмаларини, қон-қонига сингиб кетган ақидалар уни не-не кўйларга солишини, мана шундай одамларнинг фикрлаш йўсинидаги — тафаккур оқимидаги жараёнларни синчковлик билан кузатди ва бадиий теран таҳлил этди.

Мен ушбу хотираларни қоғозга туширишга ҳозирлик кўраётган кезларим жаҳон адабий ҳаётида ғаройиб бир воқеа содир бўлди. Биз шу пайтга қадар улкан ёзувчи-адибларнинг туғилган, буюк асарларининг дунёга келган саналарини юбилей сифатида нишонлашга одатланганмиз. Бу галгиси ўзгача бўлди: ирландияликлар 2004 йил 16 июн куни «Улисс» романида тасвир этилган воқеларнинг 100 йиллигини улкан байрам сифатида нишонладилар. Телевидениенинг Би-Би-Си канали айни романда акс эттирилганидек, ўша куни эрталаб соат 8дан тунги 3га қадар Дублин кўчаларидан, асар воқеалари юз берган манзиллардан, қаҳрамонлари юрган сўқмоқлардан репортажлар бериб борди. Бу ноёб асар, унинг муаллифи қисматига оид маълумотлар билан таништирилди. Роман ўз ватанида ҳам ўтган асрнинг 60-йилларига қадар қадрланмагани, таҳдиду таъқибларга дучор бўлгани, романни англаш ниҳоятда қийин кечгани ва, ниҳоят, янги замон оқиллари «Улисс» кейинги юзйилликда инглиз тилида яратилган энг яхши асар деган хулосага келганлиги таъкидланди. Жойснинг жаҳон адабиёти тарихидаги энг муҳим кашфиёти шундан иборатки, у «Улисс»га қадар мавжуд бўлган адабий қолипларни бузиб, инсоннинг асл фикрлаш тарзи суратини чизиб берди. Академик Дмитрий Лихачев сўзлари билан айтганда, «Улисс» даҳо инсоннинг фикрлаш тарзи, тафаккур мевасидир. Инсон заковатини ўрганиш сари қўйилган катта қадам, инсон ва ҳаётнинг янгича мадҳиясидир.

Мен телеэкран қаршисида шу репортаж, мароқли суҳбатларни томоша қилар эканман, 80-йиллар шароитида, «Улисс» романи ҳатто рус тилида чоп этилмаган кезлари — Тоғай Москвада таълим олиб юрган чоғлари бу асарни қўлёзма ҳолида топиб ўқиб-ўргангани, уни ўзининг она тилига таржима этишга аҳд қилгани, матбуотдаги бир интервюсида китобхонларга бу ҳақда ваъда берганини эсладим. Билмадим, Тоғай Муродга қадар яна қайси ўзбек зиёлиси, адиби «Улисс»ни ўқиган, астойдил ўрганган экан… Ўша куни Тоғай хонадонига — унинг вафодор турмуш ўртоғи Маъсума Аҳмедовага телефон қилиб «Улисс» таржимаси тақдирини суриштирдим. Маъсуманинг айтишича, Тоғай ҳақиқатан ҳам «Улисс» романидан каттагина қисмини — юз саҳифасини таржима қилган экан. Афсус, қўлёзманинг тақдири номаълум: ё таржима таржимонга ёқмай йўқ қилинган, ёки қаергадир ташлаб қўйилган.

Жойс, Кафка, Камю сингари ХХ асрнинг буюк сиймолари ижоди, шоҳ асарларига астойдил қизиқиш адибнинг ижодий тақдирида чуқур из қолдиргани аён. Қаранг, «Жараён», «Улисс» воқеалари тор бир макон — Прага, Дублин шаҳарлари ҳудудида юз бергани сингари, «Отамдан қолган далалар»да асосан бир жамоа хўжалиги, «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» романида эса кичик бир шаҳарча доирасидаги ҳодисалар қаламга олинади. Кафка, Жойсдаги каби Тоғай Мурод романларида ҳам асосан бош қаҳрамоннинг руҳий саргузаштлари, қалб изтироблари таҳлили асарлар асосини ташкил этади. «Жараён»даги каби тоталитар режимнинг бегуноҳ одамларни жиноятчига чиқариш механизми зўр маҳорат билан акс эттирилади. Боз устига Тоғай ўз асарларида Камю тасвирлаган Сизифнинг тош думалатишдан иборат азобли, беҳуда-бесамар фаолиятини эслатадиган қаҳрамоннинг маънисиз ўтган ҳаёт йўлини теран таҳлил этиш йўлидан боради. «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» романи эса бошдан-оёқ Жойс тажрибасини эсга соладиган, персонажнинг ички монологи — асов тафаккур оқими ифодасига қурилган. Бироқ бирор ўринда ҳам на «Жараён»га, на «Улисс»га ошкора тақлид йўқ. Муаллифнинг ўз сўзлари билан айтганда, соф «ўзбекона модерн», «ўзбекона абсурд», «ўзбекона онг оқими»…

Қисқаси, Тоғай Муроднинг кейинги йирик асарларида ХХ аср жаҳон адабиётининг нодир намуналари билан шу хил муштарак жиҳатлар бисёр. Дадил айтиш мумкин: Тоғай Мурод шунчаки «маҳаллий» қаламкаш эмас, янги жаҳон адабиёти мезонлари билан ёндашганда ҳам баркамол романлар яратган етук замонавий санъаткордир.

Тоғай Мурод ўз шаънини, қадрини, даражасини билган, ҳар қандай камситишларга муросасиз, аммо мақтовларга асло учмайдиган ғурури баланд сўз санъаткори эди. Ҳеч қачон унинг ўзгалардан ўзи ҳақида мақтов, ширин сўз кутиб ялтоқланганини кўрган эмасман. Аксинча, мақтовлардан қочиб юрарди. «Отамдан қолган далалар» романининг Ёзувчилар уюшмасидаги муҳокамасига мақтов сўзлар айтилишини билиб атай келмаган эди. Роман ҳақида «Халқ сўзи»да мақолам чиққанда, менинг қаламимга мансуб унинг ижодий портретига оид мўъжазгина ишим «ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи» дарслигига киритилганида, ниҳоят, «Ўзбекистон адабиёти ва санъати»даги «Энг муҳим муаммо» сарлавҳали суҳбатимда «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» романи хусусида кўпчиликка маъқул тушган янгича кузатишларимни айтганимда — бирор марта ҳам, ўзга адиблар сингари менга телефон қоқиб миннатдорлик билдиргани йўқ. Сўнгги китоби «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» романини ҳам автографсиз жияни орқали бериб юборган эди. Менинг у ҳақда ёзганларим унга маълуммикан, маълум бўлса, маъқул тушганмикан деган ўйда юрардим. Тоғай вафотидан кейин Маъсумахон менинг ҳар бир чиқишимдан у хабардор эканини, «Умарали ака мени олий ўқув юрти дарслигига раво кўрибди», дея бениҳоя миннатдор бўлганини, ҳатто «Отамдан қолган далалар» ҳақидаги мақолам чиққан «Халқ сўзи»нинг бир дўкондаги ҳамма сонларини сотиб олиб авайлаб сақлагани ҳақида гапириб берди. Биламанки, кўнглидаги миннатдорлик туйғуларини менга ошкор этишга ғурури йўл бермаган.

Шу кунларгача Тоғай Мурод тўғрисида ёзган нарсаларим савия-даражаси ўзимга аён, улар ҳар жиҳатдан Тоғай Мурод бадиий кашфиётлари даражасида эмаслигини сезиб тураман. Лекин Тоғай Муроддек ғаройиб сиймо, ноёб истеъдод эгаси ёзганларимдан мамнун бўлгани, бу дунёдан менинг камтарона ишларим учун миннатдор ҳолда кетганлигидан кечикиброқ бўлса-да, хабардор бўлиш мен учун катта бахт!

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2004 йил 30-сонидан олинди.

SOKIN KO’NGIL ROZLARI
Umarali Normatov

O’tgan asr 60-yillarining oxirlari, zilziladan so’ng Talabalar shaharchasi biqinida universitet domlalari uchun qurilgan binodan oilamizga ajratilgan xonaga yaqindagina ko’chib borganmiz. Shu orada qadrdonim Mahmud Sa’diy to’ladan kelgan o’rtabo’y bir yigitni boshlab keldi. «Tanisangiz kerak, talabangiz Tog’aymurod Mengnorov, jurnalistika fakultetida o’qiydi, hikoyalar yozadi», deya tanishtirdi hamrohini. Darhol tanidim, u o’qiydigan guruhga «Estetika va adabiyotshunoslik asoslari»dan dars berganman. Esladim: bu yigit darslarda doimo xayol surib, nimanidir pichirlaganday o’zi bilan o’zi ovora jimgina o’tirar, darsda biror marta ham savol berganini, bahs-munozaralarga aralashganini bilmayman. Nihoyat, sinov vaqti keldi, biletda qo’yilgan savollar bo’yicha shunaqa bulbuligo’yo bo’lib gapira
ketdiki, lol bo’lib qoldim, hatto men ko’rmagan, tavsiya etmagan asarlarni ham o’qigani ma’lum bo’ldi. «Uka, shuncha narsa bilar ekansiz, nega seminar darslarida biror kalima ham so’z aytmadingiz?» desam, «Xarakterim shunaqa» deb qo’ya qolgandi.
Mehmonlarni ichkariga taklif qildim. Stol tevaragida choyxo’rlik, qizg’in gurung boshlandi. Mahmudjonning taklifi bilan Tog’ay Murod «Zarang tayoq» deb atalgan yangi hikoyasini o’qidi. Hikoyada keksayib qolgan cho’pon va uning o’g’li haqida gap borar, ota qo’lidagi zarang tayoqni kimga topshirishni bilmay xunob, zamona yoshlari, jumladan, o’g’li «podachi» bo’lishdan or qiladi, bu hol qariyani iztirobga soladi. Talaba yoshidagi havaskor yozuvchidan bunday tayyor asar kamdan-kam hollarda chiqadi. Hikoyadagi o’ta hayotiy, tabiiy, ta’sirchan lavhalar Mahmudjonni ham, meni ham o’ylatib qo’ydi, har ikkimiz ham u haqda iliq gaplar aytdik. Tog’ay Murod esa maqtov so’zlarimizga parvo ham qilmay, shunday bo’lishini bilganday indamay o’tirardi. Oradan ko’p o’tmay hikoya qaysidir jurnalda
chiqdi. Asar matni keyinchalik yozuvchining «Momo yer qo’shig’i» qissasiga biroz o’zgartirishlar bilan kiritildi.
Odatdagidek, gurung oxirida dasturxonga osh tortildi. Devzira guruchdan manqalda tayyorlangan qip-qizil farg’onacha palovdan tatib ko’rgach, «Palov pishirishni asli farg’onaliklarga chiqargan», deb qoldi Tog’ay Murod. Men ham o’z navbatida «Tandir kabobni esa surxondaryoliklarga chiqargan», deb javob qildim. Kulishdik.
«Surxondaryodan bo’lsam ham choyxona palovni xush ko’raman, asli ajdodlarimiz farg’onalik-da», deya ilova qildi u. Bu gap chinmi yoki shunchaki ko’ngil uchun hazil tariqasida aytildimi — bilolmay qoldim. Oradan chorak asr o’tib yozilgan «Otamdan qolgan dalalar» romanidagi eng nurli siymo «Farg’onachi Jamoliddin»ni muallif diliga yaqin olib, chin samimiy ehtirom bilan tasvir etadi. Bu personaj Tog’ayning ajdodlaridan bo’lsa ajab emas.
Shu-shu, Tog’ay Murodning matbuotda chiqqan har bir asarini kuzatib, o’qib boradigan bo’ldim. U adabiyotga shoshilmay sekingina kirib keldi, ilk mashqlaridan to el og’ziga tushgan «Yulduzlar mangu yonadi» qissasi chiqqunga qadar o’n yilcha vaqt o’tdi. Har gal unga duch kelganimda «Nega matbuotda kam ko’rinasiz?», deb so’rasam, hamisha «O’qiyapman, o’rganayapman, durustroq narsa yozishga tayyorlanayapman» degan javobni olardim. Bunday jiddiy tayyorgarlik izsiz ketmadi. Birin-ketin
«Yulduzlar mangu yonadi», «Ot kishnagan oqshom», «Oydinda yurgan odamlar» e’lon qilindi, bu asarlarning har biri adabiy hayotimizda katta voqea bo’ldi.
Hamkasb munaqqidlar qatori men ham bu qissalar haqida ko’nglimdagi gaplarni aytganman, yozganman.
Tog’ay bosiq, vazmin ko’rinsa-da, ta’bi o’ta nozik, kuyunchak odam edi. Sal narsaga birdan lovillab ketardi. Yozuvchilar uyushmasidagi majlislardan birida «Momo yer qo’shig’i» xususida iliq gaplar bilan birga qissa biroz tarafkashlik bilan yozilgani, muallif o’zi suymagan qahramoniga jamiki salbiy illatlarni yopishtiraverganini aytuvdim, zalda o’tirgan Tog’ay shartta o’rnidan turib bunday e’tirozga qo’shilmasligini bildirdi. Shundan keyin anchagacha ko’cha-ko’yda unga duch kelganimda hatto salomimga alik ham olmay yurdi.
90-yillarning boshlari bo’lsa kerak, yangi bitgan hovlimizga kutilmaganda Tog’ayning o’zi tanho holda kirib keldi. O’sha kezlari shaharda tarqalgan grippdan aziyat chekib endigina o’zimga kela boshlagan, dilimga yaqin suhbatdoshni qo’msab yotgan edim. Boz ustiga, Tog’ayning oradagi ginaxonlikni unutib xonadonimizga kirib kelishi ko’nglimni tog’day ko’tarib yubordi. Odatdagidek non-choy, Tog’ay xush ko’radigan devzira guruchdan o’choqda tayyorlangan farg’onacha palov… Eng muhimi, tun
yarmigacha davom etgan ham maroqli, ham dardu hasratlarga to’la hazin suhbat. Tog’ay meni o’ziga yaqin olib dilidagi jamiki dardu dunyosini to’kib soldi. O’sha kuni men Tog’ayni yangidan kashf etgandek bo’ldim. U haqdagi avvalgi tasavvurlarim go’yo ost-ust bo’lib ketdi. «Domla, Ma’sumaga uylanganimdan xabaringiz bor, — deya, eng aziz, nozik dil rozini ocha boshladi. — U alomat ayol, yaxshi yozuvchi. Dunyoda onamdan keyin meni tushunadigan, qadrimga yetadigan zot shu! Turmushimiz joyida. Faqat birgina armonimiz — tirnoqqa zormiz. Shifokorlarga qaratdik. Ikkimiz ham soppa-sog’. Ollohning o’zi bermasa iloji yo’q ekan…»
Darhol «Oydinda yurgan odamlar» xayolimdan o’tdi. Qoplon timsolida Tog’ay o’z dardu dunyosini tasvirlagan ekan-da, degan o’yga bordim. Shu haqda so’z ochgan edim, Tog’ay «E, domla, «Oydinda yurgan odamlar»ni to’yimizdan besh yil burun yozganman. Oldindan qilingan bashoratmi, intuitsiya karomatimi yoki peshonaga bitilganimi, qarang, o’zim yaratgan Qoplonning kuni o’zimning boshimga tushib o’tiribdi…»
Tog’ay qayta qurish, oshkoralik davri alg’ov-dalg’ovlari, ma’naviy hayotdagi evrilishlar, ijodkorlar davralaridagi behuda dahanaki janglar xususidagi hasratlaridan chang chiqardi. Ikki-uch yozuvchi-shoirdan boshqasi — barcha-barchasi unga begona, u menga go’yo g’animlar qurshovida qolgandek tuyuldi o’sha topda. «Qaysi davraga kirsam, ijod o’rniga g’iybat, men bunaqa davralardan o’zimni chetga olib yuradigan bo’lib qoldim», deya hasratlariga yakun yasagandek bo’ldi.
Biroz sukutdan keyin, yana qizishib so’zida davom etdi: «G’animlarimning da’vosicha, go’yo men etnograf, shunchaki baxshi qalamkash emishman. «Denovdan nariga chiqolmaysan, naryoqda nimalar bo’layotganini ko’rmaysan, jahon adabiyotidan bexabarsan, modernizm nima, absurd, ong oqimi nima — bilmaysan, Nitshe, Freyd, Kafka, Joys, Kamyuga tishing o’tmaydi», deya tashlansalar bo’ladimi menga, bu «bilag’on» nodonlar. Ishoning, Umarali aka, men Nitsheni, Freydni, Kafka, Joys, Kamyularni, modernizm adabiyotini ulardan kam emas, ortiqroq bilaman. Nitshe «Zardusht»ini, Kafka «Jarayon»ini, Kamyu «Begona»si bilan «Vabo»sini bir emas, bir necha bor o’qib chiqqanman, Joysning «Uliss»ini ham «Inostrannaya literatura»da ruscha tarjimasi chiqmasdan burun qo’lyozmasini topib o’qiganman, hatto uni o’zbekchaga tarjima qilishni ko’nglimga tugib qo’yganman. Bu oliftalarning moderncha mashqlari taqliddan nariga o’tmaydi, yozganlari tarjimaga o’xshaydi. Men ularga haqiqiy «o’zbekona modern», «o’zbekona absurd», «o’zbekona ong oqimi» qanaqa bo’lishini ko’rsatib qo’yaman…»
Sirtdan o’ta bosiq, tabiatan sokin ko’ringan bu yigitning qalbida shunchalar dard, iztiroblar borligidan ogoh bo’lib hayratda qoldim.Zamonaviy jahon falsafasi, adabiyoti, ularning ulkan namoyandalari, men eshitgan, eshitmagan, o’qigan, o’qimagan asarlar haqida shu qadar to’lib-toshib gapirdiki, ko’plar nazarida «etnograf, baxshi qalamkash» bo’lib ko’ringan bu o’g’lonni teran fikrlaydigan zamonaviy yetuk bir faylasuf, zabardast zamonaviy mutafakkir adib qiyofasida ko’rib ich-ichimdan quvondim. Bu beorom qalb sohibi, mutafakkir ijodkor yaqin kelajakda milliy adabiyotimizda albatta badiiy kashfiyotlar
yaratajagiga ishonch hosil qildim. Adibning galdagi «Otamdan qolgan dalalar», «Bu dunyoda o’lib bo’lmaydi» asarlari mendagi mana shu ishonchni to’la oqladi, deb dadil ayta olaman.
Har ikki asarda yozuvchining o’z asri, zamonasi, zamondoshlari haqidagi o’y-mushohadalari, qalb iztiroblari to’la-to’kis ifodasini topgan. Tog’ay Murod tanqidchilikda ko’proq an’anaviy baxshiyona yo’nalishdagi yozuvchi sifatida talqin qilinadi. Buning uchun muayyan asos bor, albatta. Til, ifoda, ohang tarzi qadim dostonlarni yodga soladi. U folklor tajribalariga tayangan holda milliy nasrimizda yangicha betakror uslub ixtiro etdi. Biroq uning adabiyotimizdagi eng katta badiiy kashfiyoti, meningcha, Shaxs talqinidagi yangilikdadir. Bu borada o’zi sevib o’qigan, o’rgangan Kafka, Joys, Kamyu bisotlaridan o’tgan nimalardir bor. Shaxs tabiati, baxti, baxtsizligi, qismati talqinida Tog’ay XX asr jahon modern adabiyotining eng muhim xususiyatlariga hamohang yo’llardan bordi. Shaxsni ijtimoiy
mavjudot sifatida anglashdan butunlay chekinmagan holda, uning qismatidagi sirli-sehrli, ilohiy, tushunish, tushuntirish mushkul bo’lgan sir-sinoatlar, tug’ma tabiiy omillarning o’rnini favqulodda bir mahorat bilan ochib berdi, inson ruhiyatining g’aroyib nag’malarini, qon-qoniga singib ketgan aqidalar uni ne-ne ko’ylarga solishini, mana shunday odamlarning fikrlash yo’sinidagi — tafakkur oqimidagi jarayonlarni sinchkovlik bilan kuzatdi va badiiy teran tahlil etdi.
Men ushbu xotiralarni qog’ozga tushirishga hozirlik ko’rayotgan kezlarim jahon adabiy hayotida g’aroyib bir voqea sodir bo’ldi. Biz shu paytga qadar ulkan yozuvchi-adiblarning tug’ilgan, buyuk asarlarining dunyoga kelgan sanalarini yubiley sifatida nishonlashga odatlanganmiz. Bu galgisi o’zgacha bo’ldi:
irlandiyaliklar 2004 yil 16 iyun kuni «Uliss» romanida tasvir etilgan voqelarning 100 yilligini ulkan bayram sifatida nishonladilar. Televideniening Bi-Bi-Si kanali ayni romanda aks ettirilganidek, o’sha kuni ertalab soat 8dan tungi 3ga qadar Dublin ko’chalaridan, asar voqealari yuz bergan manzillardan,
qahramonlari yurgan so’qmoqlardan reportajlar berib bordi. Bu noyob asar, uning muallifi qismatiga oid ma’lumotlar bilan tanishtirildi. Roman o’z vatanida ham o’tgan asrning 60-yillariga qadar qadrlanmagani, tahdidu ta’qiblarga duchor bo’lgani, romanni anglash nihoyatda qiyin kechgani va, nihoyat, yangi zamon
oqillari «Uliss» keyingi yuzyillikda ingliz tilida yaratilgan eng yaxshi asar degan xulosaga kelganligi ta’kidlandi. Joysning jahon adabiyoti tarixidagi eng muhim kashfiyoti shundan iboratki, u «Uliss»ga qadar mavjud bo’lgan adabiy qoliplarni buzib, insonning asl fikrlash tarzi suratini chizib berdi. Akademik Dmitriy Lixachev so’zlari bilan aytganda, «Uliss» daho insonning fikrlash tarzi, tafakkur mevasidir. Inson zakovatini o’rganish sari qo’yilgan katta qadam, inson va hayotning yangicha madhiyasidir.
Men teleekran qarshisida shu reportaj, maroqli suhbatlarni tomosha qilar ekanman, 80-yillar sharoitida, «Uliss» romani hatto rus tilida chop etilmagan kezlari — Tog’ay Moskvada ta’lim olib yurgan chog’lari bu asarni qo’lyozma holida topib o’qib-o’rgangani, uni o’zining ona tiliga tarjima etishga ahd qilgani,
matbuotdagi bir intervyusida kitobxonlarga bu haqda va’da berganini esladim. Bilmadim, Tog’ay Murodga qadar yana qaysi o’zbek ziyolisi, adibi «Uliss»ni o’qigan, astoydil o’rgangan ekan… O’sha kuni Tog’ay xonadoniga — uning vafodor turmush o’rtog’i Ma’suma Ahmedovaga telefon qilib «Uliss» tarjimasi taqdirini
surishtirdim. Ma’sumaning aytishicha, Tog’ay haqiqatan ham «Uliss» romanidan kattagina qismini — yuz sahifasini tarjima qilgan ekan. Afsus, qo’lyozmaning taqdiri noma’lum: yo tarjima tarjimonga yoqmay yo’q qilingan, yoki qaergadir tashlab qo’yilgan.
Joys, Kafka, Kamyu singari XX asrning buyuk siymolari ijodi, shoh asarlariga astoydil qiziqish adibning ijodiy taqdirida chuqur iz qoldirgani ayon. Qarang, «Jarayon», «Uliss» voqealari tor bir makon — Praga, Dublin shaharlari hududida yuz bergani singari, «Otamdan qolgan dalalar»da asosan bir jamoa xo’jaligi,
«Bu dunyoda o’lib bo’lmaydi» romanida esa kichik bir shaharcha doirasidagi hodisalar qalamga olinadi. Kafka, Joysdagi kabi Tog’ay Murod romanlarida ham asosan bosh qahramonning ruhiy sarguzashtlari, qalb iztiroblari tahlili asarlar asosini tashkil etadi. «Jarayon»dagi kabi totalitar rejimning begunoh odamlarni jinoyatchiga chiqarish mexanizmi zo’r mahorat bilan aks ettiriladi. Boz ustiga Tog’ay o’z asarlarida Kamyu tasvirlagan Sizifning tosh dumalatishdan iborat azobli, behuda-besamar faoliyatini eslatadigan qahramonning ma’nisiz o’tgan hayot yo’lini teran tahlil etish yo’lidan boradi. «Bu dunyoda o’lib bo’lmaydi» romani esa boshdan-oyoq Joys tajribasini esga soladigan, personajning ichki monologi — asov tafakkur oqimi ifodasiga qurilgan. Biroq biror o’rinda ham na «Jarayon»ga, na «Uliss»ga oshkora taqlid yo’q. Muallifning o’z so’zlari bilan aytganda, sof «o’zbekona modern», «o’zbekona absurd», «o’zbekona ong oqimi»…
Qisqasi, Tog’ay Murodning keyingi yirik asarlarida XX asr jahon adabiyotining nodir namunalari bilan shu xil mushtarak jihatlar bisyor. Dadil aytish mumkin: Tog’ay Murod shunchaki «mahalliy» qalamkash emas, yangi jahon adabiyoti mezonlari bilan yondashganda ham barkamol romanlar yaratgan yetuk zamonaviy san’atkordir.
Tog’ay Murod o’z sha’nini, qadrini, darajasini bilgan, har qanday kamsitishlarga murosasiz, ammo maqtovlarga aslo uchmaydigan g’ururi baland so’z san’atkori edi. Hech qachon uning o’zgalardan o’zi haqida maqtov, shirin so’z kutib yaltoqlanganini ko’rgan emasman. Aksincha, maqtovlardan qochib yurardi. «Otamdan qolgan dalalar» romanining Yozuvchilar uyushmasidagi muhokamasiga maqtov so’zlar aytilishini bilib atay kelmagan edi. Roman haqida «Xalq so’zi»da maqolam chiqqanda, mening qalamimga mansub uning ijodiy portretiga oid mo»jazgina ishim «XX asr o’zbek adabiyoti tarixi» darsligiga kiritilganida, nihoyat, «O’zbekiston adabiyoti va san’ati»dagi «Eng muhim muammo» sarlavhali suhbatimda «Bu dunyoda o’lib bo’lmaydi» romani xususida ko’pchilikka ma’qul tushgan yangicha kuzatishlarimni aytganimda — biror marta ham, o’zga adiblar singari menga telefon qoqib minnatdorlik bildirgani yo’q. So’nggi kitobi «Bu dunyoda o’lib bo’lmaydi» romanini ham avtografsiz jiyani orqali berib yuborgan edi. Mening u haqda yozganlarim unga ma’lummikan, ma’lum bo’lsa, ma’qul tushganmikan degan o’yda yurardim. Tog’ay
vafotidan keyin Ma’sumaxon mening har bir chiqishimdan u xabardor ekanini, «Umarali aka meni oliy o’quv yurti darsligiga ravo ko’ribdi», deya benihoya minnatdor bo’lganini, hatto «Otamdan qolgan dalalar» haqidagi maqolam chiqqan «Xalq so’zi»ning bir do’kondagi hamma sonlarini sotib olib avaylab saqlagani
haqida gapirib berdi. Bilamanki, ko’nglidagi minnatdorlik tuyg’ularini menga oshkor etishga g’ururi yo’l bermagan.
Shu kunlargacha Tog’ay Murod to’g’risida yozgan narsalarim saviya-darajasi o’zimga ayon, ular har jihatdan Tog’ay Murod badiiy kashfiyotlari darajasida emasligini sezib turaman. Lekin Tog’ay Muroddek g’aroyib siymo, noyob iste’dod egasi yozganlarimdan mamnun bo’lgani, bu dunyodan mening kamtarona ishlarim uchun minnatdor holda ketganligidan kechikibroq bo’lsa-da, xabardor bo’lish men uchun katta baxt!

«O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2004 yil 30-sonidan olindi.