Йирик давлат арбоби, шоир ва олим, носир ва драматург, маърифатпарвар Абдурауф Фитрат таваллудининг 130 йиллиги олдидан

   …Маълумким, бизнинг ота-боболаримиз ҳар бобда, айниқса, илм ва маърифатда олам аҳли учун ибрат ва намуна бўлганлар. Бориб-бориб замон ўзгарди, саъйу ҳаракатлар, илмга бўлган интилишлар сусайиб, талқинчиликка айланди, «ижод қилмоқ» (деган тушунча) зарарли ва алоқасиз манзумалар чордеворида қолиб кетди.Мамлакатимизда бундай тушкунлик давр узоқ муддат давом этди…Ушбу ахлоқия мажмуасини тартиб бериб, «Раҳбари нажот» («Нажот йўли») деб номладим.

Абдурауф ФИТРАТ
НАЖОТ ЙЎЛИ  (РАҲБАРИ НАЖОТ)

БИСМИЛЛАҲИР РОҲМАНИР РОҲИМ

Аммо баъд1, ўтмишдаги ҳол-аҳволларни билган доноларга маълумким, бизнинг ота-боболаримиз ҳар бобда, айниқса, илм ва маърифатда олам аҳли учун ибрат ва намуна бўлганлар. Уларнинг илму маърифатлари «қийлу қол»нинг такрори ва ҳошияхонлиги бўлмай, балки улар ҳар бир илмнинг асосий моҳиятини яхши билиб, ундан яхшигина истифода ва истеъмол қилардилар. Улар тезда малака ва маҳоратга эга бўлиб, мўътабар китобларнинг таълиф ва таснифига қодир бўлганлар. Баъзилари ўнта, йигирмата ва ҳатто юз адад китоб тасниф қилганлар. Уларнинг кўпи (жаҳон) илми хазинасини тўлдирган.

Муаллифлар эса асарларини валинеъматлари бўлмиш аср подшоҳлари номига ҳам ҳадя қилардилар. Шу баҳона билан улар мамлакат ва миллатларини илмий асарлари билан баҳраманд этиб, ўз навбатида, катта мукофотга лойиқ бўлардилар ҳам подшоҳлари номини яхшилик билан келажак учун қолдириб, уларнинг мукофотлари шукрини бажо келтирардилар.

Бориб-бориб замон ўзгарди, саъйу ҳаракатлар, илмга бўлган интилишлар сусайиб, талқинчиликка айланди, «ижод қилмоқ» (деган тушунча) зарарли ва алоқасиз манзумалар чордеворида қолиб кетди. Фазл арбоблари ҳам подшоҳ номига бирор-бир ёлғон қасида ёзиб пешкаш қилмоқдан бошқа бир ҳунар топмадилар. Агарда эллик йилда бирон-бир қалам соҳиби чиққан бўлса ҳам, у ё «Таз-кират уш-шуаро» («Шоирлар зикри») ёки девон ёзган бўлиб чиқардики, асарини ўқиган одам на динига ва на дунёсига фойда оларди2. Мамлакатимизда бундай тушкунлик давр узоқ муддат давом этди.

Худога шукурким, ҳазрати подшоҳи амир Саййид Муҳаммад Олимхон3 даврида Бухоро мамлакати халқи ҳам рўзномалар орқали олам аҳволидан хабардор бўлиб, шуни билдики, бошқа мамлакатларда йилида бир-икки китоб ёзиб халққа манфаат келтирадиган минглаб ёзғучи олимлар яшар эканлар. Шул сабабдан Бухоро соҳиби қаламлари ҳам ҳаракатга келиб, тиришқоқликларини кўрсатиб, икки-учта фойдали китоб ёзиб нашр қилдилар.
Банда шуларнинг энг камтаринларидан бири бўламан. Бу навбат ҳам ушбу ахлоқия мажмуасини тартиб бериб, «Раҳбари нажот» («Нажот йўли») деб номладим.

Абдурауф Фитрат Шаъбону-л-муаззам, 1332 йил 4

АҲВОЛИМИЗ БАЁНИДА

Ҳаётнинг (яккама-якка) кураш майдонида ва жаҳон халкдари орасида ислом оламининг фарсах-фарсах5 орқада қолганлигини баён қилишга эҳтиёж йўқдир. Биз тур- кистонлилар эса бошқа исломий жамиятларга нисбатан дунёи жаҳон паришонликка тушиб, йўлимиздан адашган- миз. Ажабо, бу паришонликнинг сабаби недир?

Туркистонлиларнинг аксарияти бу саволга жавоб беришда икки тоифага бўлинадилар! Миллат ва ватанлари учун қайғурган бир тоифа бу паришонликни илмсизлик ва танбаллик оқибати деб билади. Ҳақиқатан ҳам, тушкунлик ва хароблигимизнинг сабабларидан бири илмсизлик ва ҳаракатсизликдир. Лекин буларнинг ҳам асл сабаби, ана ўша тушкунлигимизнинг асосий сабабидир. Ажабо, бу сабаб нима экан?

Бу масала хусусида иккинчи тоифа туркистонлиларнинг нуқтаи назарини баҳс мавзуига киритсак, уларнинг нима дейишлари маълум бўлади. Орқада қолганлигимиз хусусида бу томоннинг асосий қисми қуйидаги фикрларни келтирадилар:

Паришонлигимиз ва тушкунлигимизга сабаб йўқ, бу илоҳий хоҳишдир.

Худо бу дунёни кофирлар учун жаннат, мўъминлар учун дўзах қилиб яратгандир.

Қиёмат яқиндир, мусулмонлар бу дунёда аста-секин камайиб бормоқцалар.

Ҳазрат Пайғамбаримиз «кулли явмин бадтар»6 деб айтганларидек, мусулмонларнинг куни кундан баттар бўлиб бормоқда.

Маълумки, бу мулоҳазалар билкул пуч ва ботилдир7. Унга жавоб бериш у ёқда турсин, балки уларни эшитмоқлик ўзи тўғри эмас. Банда ҳам маълум муддат халқ ва миллатнинг хароблиги сабабларини излаб топиш учун ҳар тарафга югуриб, кўп кишини сўроққа тутдим, аммо ҳеч кимдан қониқарли жавоб ола билмадим. Оқибат, биз туркистонлиларнинг мусулмонлигимиз ва муқаддас Китобга эга эканлигимиз ва шу Китобни ягона раҳнамойимиз деб тасдиқдашимиз хотирамга келди. Энди шу муаззам ва мукаррам дастуруламал бўлмиш Китобга таважжуҳ8 қилишдан бошқа чора қолмади. Бу хусусда У (Қуръони карим) бизга раҳнамолик қиладими-йўқми деб, камоли қалб ва вужуди бебизоат9 ила Қуръони азим мутолаасига машғул бўлдим ва матлабимга эришдим. Қуръони карим аввал менинг саволимга шу тариқа жавоб берди: «Албатта, неъмат берилган қавм ўзларини ўзгартирмагунларича Аллоҳ уларнинг ҳолини ўзгартирмас»10.

Инсоф юзасидан ислом оламига диққат билан қарасак: оз сонли араб қабилалари Расули алайҳиссалом ҳидояти билан шараф топгувчи ислом динига кириб, 23 йил мобайнида, яъни Ҳазрати набий замонларидан то ҳазрати Умар вафотларигача» бўлган муддатда дунёнинг икки йирик давлати бўлган Эрону Румни мағлуб қилдилар12. Шундан бани Умайя халифалиги асригача13 ислом салтанатининг ҳудудлари Чин (Хитой)дан Ҳиндгача, Мисрдан Андалусиягача чўзилди14. Уммавий ва аббосий халифалари15 Бағдоду Андалусияда ажойиб мадрасаю файзлик мактаблар очдилар. Ўз замонасининг олим ва фан арбобларини дину мазҳабига қарамай бир жойда жамладилар. Қисқа вақг орасида бу икки улуғ ислом пойтахтлари дунёдаги илм ва маърифат марказига айланди. Нафақат туркистонли мусулмонлар, балки фарангистонли насронийлар ҳам илм таҳсили ва билим олиб яшаш учун Бағдоду Андалусияга кела бошладилар.
Ажабо, шунча буюклик (не ҳолда?). Шунча азимат ва улуғлик қаерга йўқолди? Нечун аҳли исломнинг дунёи жаҳон дониши илмларининг шарофати шу қадар бахтсизлик ва жаҳолатга дучор бўлди?!

Ҳозир умумий ислом оламининг аҳволидан ўтиб, ўзимизнинг (шу кунги) ҳолимизни тадқиқ қилсак. Бир вақтлар мамлакатимиз маданият қуёшининг мабдаи16, маърифат дарёсининг манбаи сифатида танилган эди. Форобийлар, Бухорийлар, Абу Али ибн Синолар, Улуғбеклар мамлакатимизни жаҳон саҳнасига чиқарган эдилар. Бизнинг мамлакатимиз минглаб машҳур олимларни чор-атрофга етказиб бериб, қўшниларининг ҳам шарафини овоза қилиб, дунёга таратган эди. Саноатимиз шу даражада эди-ки, халифалар шунча азимат ва шавкатли бўлишларига қарамай, либос, кийим-кечакларини бизнинг мамлакатимиздан олиб кетардилар.

Ажабо, бу меросу саодатнинг баланд чўққисидан қандай қилиб тушиб қолдик? Бу хусусда ўзимизнинг уламоларимиздан сўрасак, «кулли явмин бадтар», «бу хоҳиши илоҳий» ва «қиёмат яқиндир» деган гаплардан бошқасини айтмайдилар. Лекин Қуръони каримга мурожаат қилсак, тўғри, яхши жавобга юзма-юз қилиб, бизга уни кўрсатиб қўяди. Агар шунга ҳам қаноат қилмасак, унда мана жавоби: сабаб шуки, ўтган қавмларнинг бошларига азоб юборилди. (Негаки) ҳар қавм солиҳ амалларини ёмон одатларга алиштирар экан, Аллоҳ ўз неъматларини улардан тортиб олиб, ўрнига азоб юборар17.

Хўш, ҳозир қайси далилни қабул қиламиз? Уламоларимизнинг сўзларини қабул қилиб, бошимизга келган ва келаётган ҳар балони илоҳий ризо деб кетаверамизми, ё Қуръони карим фармойишларини жон қулоғимиз билан эшитиб, шу бахтсизликларимизга сабаб ёмон амалларимиздан деб ҳисоблаймизми?!

Бу саволга ҳам Қуръони карим камоли қатьият ва маҳобат билан жавоб беради: «Аллоҳ одамларга зулм қилмайди, балки улар ўзлари ўзларига зулм қилувчилардандир…»18 «Сизларга етган ҳар бир мусибат ўзларингизнинг носоз феълу амалларингиздандир, гуноҳларингизнинг кўпларини Аллоҳ афв этади. Агар гуноҳларингиз эвазига мусибатлар юборилса, ҳолингизга войдир! Сизларнинг амалингиз туфайли бу дунё мусибатлардан халос бўлмас эди. Сизларга Аллоҳдан ўзга ҳимоячи мададкор, балоларни даф этувчи йўқдир»19.

Чунончи, тарих китобларида мана бу воқеа муфассал келтирилган: «Уҳуд жангининг бошланишидан олдин ислом лашкари тоққа чиқиб кофирларга қарши юзма-юз туриб саф турдилар, ислом аскарининг чап тарафида бир ингичка дара (йўл) бор эди. Ҳазрати Расули алайҳиссалом жанг қизиган пайтда кофирлар шу дарадан ҳужум қилмасин, деган мулоҳаза билан Абдуллоҳ ибн Жобир бошлиқ 50 нафар камончиларни даранинг бошига қўйиб, амр қиладиларки, «шу жойдан қимирламанг, душманга дарадан йўл берманг» деб. Бундан сўнг кофирлар лашкарига бир оз шикаст етган эди, камончиларнинг кўплари Пайғамбарнинг амрларини эсдан чиқариб, турган ерларини ташлаб, мағлубларнинг чодир ва анжомларини талон-торож қилиш билан машғул бўлдилар. Ҳали мусулмон бўлмаган Холид ибн Валид20 бу фурсатни ғанимат билиб, 200 та суворийси билан ўша дарадан ўтиб Абдуллоҳ ибн Жобирни шаҳид қилиб, мусулмонларга ҳужум қилди ва ислом лашкари шикаст топди. Саҳобалар бундан дилгир бўлиб, ўзаро: «Аллоҳ, бизга нусратни ваъда қилган эди, нима учун биз шикаст топдик» деган гапларни айта бошладилар. Уларга жавоб тариқасида қуйидаги оят нозил бўлди: «Вақтики, Уҳуд кунида, Бадр кунида кофирларга етган мусибатга ўхшаш мусибат сизга етди, сиз бир-бирингизга бизга бу мусибат қаердан етди, дедингиз. Айт, эй Муҳаммад, бу мусибат сизга ўзингиздан етди, Аллоҳ ҳар бир нарсага қодирдир»21.

Чунончи, шу оятдан ҳам англашиладики, бизнинг эътиборсиз ва хору зор эканлигимизнинг ҳақиқий сабаби ўзимизнинг носоз аъмолимиздандир. Ўзимизни мусулмон деб биламиз-у, лекин муҳим ислом аҳкомларини тамоман тарк қилганмиз. Агар илоҳий даргоҳга ружуъ қўйиб, аҳволимизни ислоҳ қилиб, Қуръони карим аҳкомларини ўзимизга ягона раҳбар деб билсак, тараққиётга умидвор бўлиш мумкин, илло бизни бу паришонликдан ҳеч бир авлиёнинг каромати халос этмайди! «Сенга етган яхшилик Аллоҳдандир, мусибат эса ўзингдан»22 дейилади Қуръони каримда.

Аллоҳ берган неъматларнинг энг буюги АҚЛдир, шу ақл одамларни махлуқлар орасида мукаррам ва мушарраф қилгандир. Худованди таборак ва таоло бизга ақлни ҳақни ботилдан, манфаатни зарардан ажрата олиш учун, нимаики ҳақ ва фойдали бўлса, ихтиёр этиб, нимаики зарар ва ботил бўлса, тарк этиш учун берган. Бас, сен ақлу донишнинг раҳнамолигида фойдага эришсанг, у фойдани (ақл берган) Аллоҳдан кўр. Зеро, фойда ақл маҳсули бўлиб, уни Аллоҳ сенга бахшида этгандир. Агар ақлга хилоф йўлга юриб зарар кўрсанг, у зарарни ўзингдан кўр. Зеро, сен Аллоҳ раҳнамо қилган ақлга мухолиф бўлдинг ва шундан зарар топдинг. Буни ифодаловчи ояти карима шудир: «Яхшилик ва тақво қилганлар (яъни Аллоҳ ризолиги йўлида юрганлар)га мукофотимизни зиёда қиламиз, фақиру залил қилмаймиз, улар жаннат аҳлларидан бўладилар. Ва куфрга кетиб, зулм қилганлар (яъни Аллоҳ ризолигига хилоф юрганлар) жазоларини олурлар, фақиру залил юрарлар, уларни Аллоҳнинг ғазабидан ҳеч ким халос қилолмайди»23.

Албатга, ушбу масала хусусида кўплаб оят ва ҳадислар келтириш мумкин, биз «хонада бўлса бир кас, унга битта ҳарф ҳам бас» мақолига мувофиқ шулар билан кифояландик. Қани, шундан кейин ҳам кўҳна рафторимизни давом эттираверсак, бадбахтлик ва бесаодатлигимиздан керакли ибрат ололмасак ва Аллоҳ ризолиги учун юрмасак, нима бўлар экан?!

«Биз шаҳарларнинг ҳалок бўлишини истаганимизда ўша катта шаҳарларга амримизни юбордик, улар бизнинг фармонимизга амал қилмадилар, бинобарин, бизнинг ғазабимизга мустаҳиқ бўлдилар. Бас, ўша шаҳар ва унинг аҳолисини хароб қилдик»24.

«Кўп қавмлар менинг ризолигимга хилоф иш қилдилар, муҳлат бердим, шояд тавба қилсалар деб, улар тавба қилмадилар. Кейин ғазабимга дучор қилдим. Бутун оламлар менинг фармонимга тобеъдир. Айтгин, эй Муҳаммад, мен сизларни Аллоҳнинг ғазабидан огоҳлантириш учун юборилганман… »25

Ёки «Вақти келиб Фиръавн қавми ғазабимизни келтирган эди, биз интиқом олдик ва уларни батамом ғарқ қилдик, уларни бу оламдан йўқ қилиб юбордик, саргузаштларини ўзларидан кейин келувчиларга ибрат қилдик»26, — дейилади муқаддас Китобда. Бу ояти карималардан маълум бўладики, илоҳий амрга итоатсизликнинг оқибати ҳалокат экан. Дарвоқеъ, ислом оламининг қайси бир жойига фалокат етган бўлса, унинг сабаби илоҳий аҳкомларга тажовуз қилинганлигидадир. Аббосий халифалар вақтларини исрофгарчилик ва сафоҳат27 билан ўтказмаганларигача маҳв бўлмаган эдилар. Андалусия (мусулмонлари) низо ва нифоқни ўзларига касб қилиб олмагунларигача салоҳиятларидан тушганлари йўқ эдилар. Эронлилар Қуръон ҳукмлари чегарасидан чиқмагунларича даврадан тушган эмас эдилар. Ҳинд мусулмонлари ислом ҳақойиқларини хурофот ва бани Исроилнинг афсоналари28 эвазига фидо қилмаса, мажусийлардан ҳам баттар ҳолга тушмас эдилар…

Ахир инсоф ва тааммул29 қилиб айтиш керакки, биз ўзимизни мусулмон деб биламиз-у, лекин ислоҳот амрларини кўриб, билиб туриб кўпларига амал қилмаймиз, илоҳий ҳукмлардан камоли бебошлик билан чиқиб кетамиз, иттифоқимиз йўқ, тақво қилмаймиз; ўртамизда ўзаро ёрдам йўқ, ҳақ талабини бажариш йўлида бирга қадам босмаймиз; рибохўрлик30 қиламиз, шароб ичамиз, ғийбат ва ҳасад қиламиз. Шариат манъ этган барча ишларни қиламиз ва (шунинг учун ҳам) ахлоқий разилликларга гирифтормиз.

Вужудимиздаги шунча нуқсон билан ўзимизни комил мусулмон деб биламиз, биров бизни бу инсофсизликлардан манъ қилса, уни кофир деймиз. Ҳар нафасда 70 марта мусулмонман, деб лоф урамиз-у, хаёлимизга эса, «бир комил мусулмончалик амал қилайлик» деган ўй келмайди.

Бир мулоҳаза қилинг: мусулмон киши Аллоҳ таолонинг ягоналигига, анбиёларнинг нубувватига, самовий китобларга ва қиёмат кунига иймон келтирган бўлса, яъни буларнинг барчасига ишонса, биз ҳаммамиз буларнинг барига иймон келтирганмиз, дейди. Ҳа, биламиз, сиз буларнинг барчасига иймон келтиргансиз ва арабча «оманту биллоҳи ва малоикатиҳи» (яъни Аллоҳ ва унинг малоикаларига иймон келтирдим)ни яхши уқиб тушунасиз. Лекин афсуслар бўлсинки, мен сизнинг иймонингиз самарасини кўрмаяпман, яъни иймонингизга мувофиқ амал қилмайсиз. Ваҳоланки, ҳазрати Пайғамбаримиз буюрганлар: «Иймону амал бир-бири билан яқиндир (вобастадир), бири иккинчисиз тўғри бўлмайди» («Ал-жомеъ ас-сағир»дан)31.

Шу масала юзасидан яна бир мисол келтирайлик. Сиз Бухорода миршаб борлигига ва унинг амрига хилоф борган ҳар бир кишини ҳибсга олишига шубҳасиз ишонасиз. Энди қаранг, шу миршаб «кечки вақт уйдан чиқманглар», — деб буйруқ берса, сиз мазкур ҳукмга қарши кечқурун уйдан чиқасизми ёки йўқ? Албатта, чиқмайсиз. Зеро, миршаб ва ҳибсхонани ҳақ деб биласиз. Ҳар ким унинг ҳукмига қарши борса, қамоқ жазосига мубтало бўлишига ишонасиз. Мусулмонлик лофини уриб юрасиз-у, назарингизда, ёмон кўринган одамни кофирликда айблайсиз. Агар Ҳақ таолога, қиёматнинг ҳақлигига шу миршабга ва ҳибсхонага иймон келтиргандек иймон келтирсангиз, агар илоҳий ҳукмларга шу миршаб ва ҳибсхонага эътибор берганчалик эътибор қилсангиз, нега илоҳий амрларга хилоф иш қиласиз?!

Тарсам караси ба Каъба эй аъроби,
К-ин раҳ ки ту мерави ба Туркистон аст.

[Эй аъробий, қўрқаманки, бу йўл билан Каъбага етмассан, Бу сени элтаётган йўл Туркистон йўлидир!]12.

Банданинг бадбахтлигимиз сабабларига бағишлаб айтган шунча маърузасидан кейин муҳтарам ўқувчилардан бирон фикр чиқишига шубҳа қиламан. Лекин бу хасталикларимизга қарши қандай чора кўриш керак? Бу харобот ва жаҳлу ғафлат гирдобидан халос бўлиб, тараққиёт, саодат ва тинчликка эришмоқ учун нима қилмоқ керак? Бу хусусда ҳам катта-катта уламоларимиздан баъзилари «аҳли ислом бу ҳолатдан халос топмайди, зеро бизнинг замон — ислом заифлашган охир замондир» деб айтадилар. Улардан гапларига далил келтиришларини сўрасак, дарҳол «кулли явмин бадтар» иборасини пеш қиладилар. Лекин биз уларнинг гапларига қулоқ солмай, масала ечимини Қуръони каримдан излайлик.

«Ушбу Қуръон икки дунё саодатидан баён қилгувчидир. Бу очиқ-ойдин Китобнинг далолат ва маъвизаларидан33 баҳра олганлар, ана ўшалар Аллоҳдан қўрқувчилардир. Сизга ҳар бир мусибат етса, ўзингизни ҳақир сананг (ҳисобланг, яъни ўзингизга ишончсизлик қилманг, беэътибор бўлманг) ва маҳзун бўлманг (хафа бўлманг), агар Аллоҳга иймонингиз комил бўлса (Қуръон амрларига мувофиқ амал қилсангиз) икки карра саодати аълога эришасиз»34. «Эй иймон келтирганлар, (менинг томонимдан) Пайғамбар келтирган ҳар бир амрни қабул қилинг ва сизларга манъ қилинган нарсаларга яқин борманг, амри илоҳийга хилоф иш қилишдан қўрқингки, зеро, Аллоҳнинг азоби қаттиқдир»35. Бу ояти карималардан маълум бўладики, агарда биз Қуръон ҳукмларига амал қилсак, паришонлик ва тарқоқликдан Аллоҳ ризолиги билан халос бўламиз.

Гапни мухтасар қилсак, бугун бошимизга келган фалокат ва бадбахтликларнинг ягона сабаби шуки, ҳикматли ҳукмлардан ва Қуръон натижаларидан узоқлашиб кетдик. Агар биз дунё ва охират саодати талабида бўлсак, барча ғаразли ва фасод ишларимизни бир тарафга қўйиб, самимий қалб билан унга мутеъ бўлиб, Қуръон ҳукмларига бўйсуниб, ижтимоий ҳаётимизни шунга мувофиқ тарзда тартиблайлик. Бандаи ожизнинг кучсизлиги ва бу (хабарларни) билмаганлигидан юқоридаги мақсад учун Қуръон ҳукмлари ва ҳадисларни жамъ қилиб, шу варақлардан бир рисола тартиб бердим. Агарчи бу рисола (менинг ожиз қаламимга мансубдир) эътиборсиз бўлса ҳам, бироқ Қуръон оятлари ва ҳадислардан иборатлигидан арбоби диёнат назарига тушади, деб умид қилурман.

Мен танийдиганлардан баъзилари шу жойга етганда кулиб: «Сен хоҳлаганингни ёзиб, қудратинг етгунча дод-фарёд қилсанг ҳам Туркистонимизда сенинг сўзларингга эътибор берадиган одам топилмайди», — дейдилар. Бу биродарларимга берадиган жавобим ҳам Қуръони каримдандир: «Кофир ва гуноҳкорлар Қуръони карим оятларини ўқиб, уни тушуниб, шундан кейин ҳам такаббурлик қилиб, (айтилганларга) писанд қилмай қулоқларини кар қилиб олсалар ва шу гуноҳларида (қаттиқ) туриб олсалар, хабар бергинки, эй Муҳаммад, уларга шиддатли азоб бордир»36.

Шу билан банда (Аллоҳ, барчамизга тавфиқ берсин) ўз вазифамни адо этишга киришаман.

ИЗОҲЛАР

1.Кейин, сўнг маъносида.
2.Бу ўринда Фитрат тазкиралар ёзиш зарарли деган фикрни илгари сураётгани йўқ, балки минг йиллардан бери мавжуд бўлган бу адабий жанр ўз тараққиётида давом этавериши мумкин. Фақат XX аср бошларига келиб аҳолини жаҳолат ботқоғидан олиб чиқадиган ва ғафлат уйқусидан уйғотадиган маърифий рисола ва публицистик чиқишларга эҳтиёж катталигини уқтирмоқчи, холос.
3.Саййид Муҳаммад Олимхон — Амир Абдулаҳад (1910 йили вафот этган)нинг ўғли. Бухоро амирлигида манғитлар сулоласининг охирги ҳукмдори (1910-1920). Афғонистон пойтахти Қобулда 1944 йили 23 апрелда вафот этган (тарж.)
4.1332 ҳижрий йили — милодий 1914 йил июл-август (тарж.)
5.Фарсах — узунлик ўлчови, бир фарсахга тенг.
6.Кулли явмин бадтар — кундан-кун баттар.
7.Ботил — ноҳақ, асоссиз.
8.Таважжуҳ — юзланиш, қараш.
9.Вужуди бебизоат — бисотсиз вужуд, мол-мулксиз одам.
10.Қурьони карим, Раъд сураси, 11-оят.

11.Умар бин ал-Хаттоб ал-Форуқ — чаҳорёр халифаларнинг иккинчиси, 644 йилнинг 7 ноябрида шаҳид бўлганлар.
12.Эрону Рум мағлубияти — 640 йилга келиб Сурия ва Фаластин Византиядан мусулмонлар томонидан тортиб олинди. 651 йилда Эрон ҳудудлари Балх ва Омулгача араб халифалиги таркибига киради (тарж.)
13.Умайя-Муовия бин Абу Суфён (тахминан 605—680) 661 йилдан уммавийлар даврида араблар Пиреней ярим оролигача босиб олиб, Франция ҳудудларига босиб ўтганлар (тарж.).
14.Андалусия — Испания ва Португалиянинг ислом лашкарлари томонидан маҳв этилиб, мусулмонликни қабул қилган қисми.
15.Аббосий халифалари — аббосийлар сулоласига Абул Аббос (724— 754) асос солган, 750—754 йиллари унинг ўзи халифа бўлган (тарж.).
16.Мабдаи — чиқиш жойи.
17.Қуръони карим, Анфол сураси, 52—53-оятларнинг мазмуни (тарж.).
18.Қуръони карим, Юнус сураси, 23-оят.
19.Қуръони карим, Шўро сураси, 30—31-оятлар (тарж.)
20.Холид ибн Валид — араб саркардаси. Исломни қабул қилмасдан олдин пайғамбар (с.а.в.) га қарши уруш очган. Кейинчалик мусулмон бўлгач, халифа Усмон даври (милодий 644 ноябрь — 656 йил 17 июнь)да Сурия ва Фаластиннинг фатҳ этилишида фаол қатнашиб Византия қўшинларини мағлуб этган (тарж.).

21.Қуръони карим, Оли Имрон сураси, 165-оят (тарж.).
23.Қуръони карим, Юнус сураси, 27-оят (тарж.).
24.Қуръони карим, Ал-Исроъ сураси, 16-оят (тарж.).
25.Қуръони карим, Ҳаж сураси, 48—49-оятлар (тарж.).
26.Қуръони карим, Зухруф сураси, 55—56-оятлар (тарж.).
27.Сафоҳат — енгилтаклик, аҳмоқлик.
28.Бани Исроилнинг афсоналари — Исроил фарзандлари ҳақида яратилган афсоналар.
29.Тааммул — сабр, бардош.
30.Рибохўрлик — судхўрлик.

31.«Ал-жомеъ ас-сағир» — «Кичик ҳадислар тўплами». Исмоил Бухорий асари.
32.Байт Шайх Муслиҳиддин Саъдий Шерозийникидир (тарж.). Бу байт Фитратнинг аввалги асарларида, жумладан, «Ҳинд сайёҳининг баёноти»да ҳам келтирилган. Қаранг: Фитрат. Танланган асарлар. 1- жилд. —Т.: «Маънавият», 2000.
33.Маъвиза — ҳикмат, панд.
34.Қуръони карим, Оли Имрон сураси, 22-оят (тарж.).
35.Қуръони карим, Ҳашр сураси, 4-оят (тарж.).
36.Қуръони карим, Жосия сураси, 7—8-оятлар (тарж.).

МУҚАДДИМА

ҲАЁТ ВА ҲАЁТ ҒОЯСИ

Коинотнинг ҳаётдан иборатлигига ҳеч шубҳа йўқдир. Ҳаёт бўлмаса, бошқа бирор нарса ҳам бўлмайди. Ўзи коинотнинг асл биноси ҳам ҳаётдир. Шунинг учун ҳам биз рисоламизнинг биринчи баҳсини ҳаёт мавзусига бағишладик.

Ҳаёт нима?

Мутакаллимлар (калом) мазҳаби37га қараганда, ҳаёт ҳис ва ҳаракатни талаб қилувчи сифатдир. Қадимги ҳукамо фикрига биноан, ҳаёт бу мизожга тобеъ, ҳис ва идрокнинг навъи ва табиатидир.

Асримиз ҳукамолари ҳам айтадиларки, коинот ҳаётдан иборат. Ҳеч бир нарса йўқки, унда ҳаётдан бир асари бўлмаса. Аммо мутакаллимлар мазҳабида бўлган қадимги ҳукамолар қайси бир жисмда ҳис ва ҳаракат бўлса, унда ҳаёт ҳам бўлади, қайси бир жисмда шу иккаласи бўлмаса, ҳаёт ҳам бўлмайди, деб айтадилар. Аслида ҳис ва ҳаракати бор нарсани «тирик» дейдилар. Лекин бу ҳаёт махлуқий ҳаёт деб аталади. Инсон ҳам аксар махлуқлар билан шу маънода бир хил, фарқ қилмайди. Лекин биз инсон ҳаёти ва аксар махлуқларнинг ўртасида катта фарқ борлигини мушоҳада қилар эканмиз, қуйидаги фикрларга келамиз.

Агарда ҳозирги ўтаётган ҳаётимиз устидан мушоҳада қилсак, жавоб ҳам осон бўлар эди. Лекин ҳаёт маънавий бир соҳадир, уни кўриб ва кузатиб бўлмайди. Шунинг учун бу фарқлар сабабини инсоният тарихи ва ўтмишидан қидирамиз. Башарият олами ибтидосидан бошлаб ҳозирги шаклда эдими? Яъни бани Одам ҳозиргидек шаҳарлар, қалъалар, мадрасалар, шунча илму санъат ва салтанатлари билан оламга келганмикан? Ҳеч қачон! Бечора ибтидоий одам кучсиз, заиф бир махлуқ эди. Баъзан совуқдан титраса, баъзан қуёш нурида қоврилиб, яшин ва чақмоқдан, ёмғир ва қордан, зулмат ва ваҳший махлуқлар ҳамлаларидан кечаю кундуз қўрқиб жони ҳалқумига келар эди. Бунинг устига соатма-соат очлик ва чанқоқликдан қийналар эди. Иссиқ-совуқдан муҳофаза қиладиган бир чодири ё чайласи, қоронғуда ёритувчи бир чироғ, ваҳшийлар ҳужумидан муҳофаза этадиган қуроли ҳам йўқ эди. Хулоса шуки, одам халқ бўлишининг ибтидосида заиф ва мискин жондорлардан бири эди. Бошқа махлуқлар кучли чангал ва тишлари ёрдамида манфаатларини таъмин этиб, зарарларини даф қилардилар. Одам эса шунга ҳам қодир эмас эди.
Ажабо, ҳазрати Холиқи ҳаким инсонни шунчалик ожиз яратиб, бу бечорага ҳам бирор-бир қурол, аслаҳа ҳам берганмикан, токи у орқали ўзини ҳимоя этиб, яшаши мумкин бўлса? Албатта берган. Аллоҳ инсонга энг буюк ва энг қиммат қуролни берган. Инсон шу орқали оламни мағлуб қилиб шикастлаши мумкин. Бу қурол нимадан иборат? У АҚЛдир. Одамзод чорасизлигидан танг қолиб, ақлини ишлатишга мажбур бўлди, унинг соясида аста-секин манфаатларни қўлга киритиб, кўрган зарарларини даф қилди: уй қурди, табиат офатларидан қутулди. Қурол ясаб даррандалар ҳужумидан озод бўлди. Фақат шулар билан чегараланмай, бора-бора яшину момақалдироқ, сув ва оловдан нажот топиб, уларни олимона панжаси билан тасхир38 этди. Агар биз башариятнинг аввалги ожиз даври билан бугунги куч-қудратини солиштирсак, бу фарқнинг улканлигидан ларзага тушамиз ва инсоният оламининг ўзгаришини инкор этиш маҳол бўлади.

Инсоният оламидаги бу ўзгаришлар тараққиётмиди ё таназзул? Яъни инсоният олдинга ҳаракат қилибдими ёки орқага? Албатта, олдинга ҳаракат қилган ва ҳозирги кунгача бирор жойда таваққуф39 қилмаган. Масалан, анча йиллар олдин оташароба (поезд)ни биз нақлиётнинг охирги воситаси деб ўйлар эдик. Бир оз ўтмасдан инсон илмининг кучи билан тайёрани ихтиро қилди ва ўйлаган ақидамизни инкор этди. Бас, маълум бўладики, бани Одам ибтидодан то ҳозирги кунгача тараққий қилиб келган ва тараққий қилади ҳам. Шундай қилиб, одамда ҳаёт ғояси бор экан, яъни ҳазрати Холиқи ҳаким инсонлар учун бир баланд мартабани ва бир аъло манзилни кўрсатган экан, инсон ҳам унга қараб ҳаракат қилади, тараққий этади. Ажабо, бу ҳаёт ғояси, яъни бу аъло манзил нима экан? Бу савол жавобини шу муқаддимадан билса бўлади. Бу муддаони билиш учун тасдиқ назаримизни яна башарият тарихига ташлаймиз. Лекин бу дафъа бошқача усулда муҳокама қиламиз.

Китоби самовий (Қуръон)да мазкур бўлганки, ҳазрати Холиқи ҳалим40 одам яратишдан бошлаб фахру-л-мурсалин41 (Муҳаммад) алайҳиссалом замонигача ҳар бир қавм учун замонларига мувофиқ Пайғамбар ва динини юбориб турган. Масалан, аввал ҳазрат Одамни махсус дини билан юборди. Одам алайҳиссалом фарзандлари бир муддат ижтимоий ишларида бу динни қўлладилар. Бир неча муддатдан сўнг одамлар шу дин доирасидан чиқдилар. Ҳазрати Довари ҳаким42 янги дин ва бошқа Пайғамбарини юбориб, замона ва вақт тақозоларига риоя қилишни талаб қилиб, олдинги дин ҳукмларининг баъзиларини бекор қилди. Бу тартиб ҳамма самовий динларнинг камоли ва охири бўлган ислом дини зуҳур топган замонгача мавжуд эди. Шу ерда кишининг хаёлига бир савол келади: нима учун Худованд бани Одамни ҳамиша бир дин итоатига амр қилади? Нима учун одамларга махлуқларга ўхшаб ҳаракат қилиб яшаш учун эрк бермайди? Албатта, бу фармон ҳикматсиз бўлмаган. Жаноби қодири ҳаким башарият ҳаётини олий бир ғояга вобаста қилиб қўйган, яъни одамлар учун бир даража тайин этган, токи улар ўзларини бу олий ғояга ва даражага етказсинлар. Башариятга бу йўлдан чиқиб кетмаслиги учун буюк Пайғамбарлар воситаси билан самовий динларни юборган. Бани Одам бу илоҳий шоҳкўчадан чиқиб кетганида янги раҳбар, яъни бошқа Пайғамбарини юбориб янгитдан тўғри йўлни кўрсатган.

Бу муқаддимадан одамзотнинг ҳаёт ғояси мавжуд бўлиб, самовий динлар унинг ҳаётида ғоявий раҳбари эканлиги маълум бўлади. Самовий динлар бизни қаерга олиб борадилар? Тадқиқ қилсак, маълум бўладики, самовий динлар бизни қаерга олиб борсалар, ўша жойда ҳаётимизнинг ғоясини топар эканмиз. Бас, самовий динлар бизни қаерга олиб борадилар, деб (қайта) сўрашингиз мумкин. Бу саволга диннинг таърифи жавоб беради. Дин нима? Дин ахлоқий ҳукмлардан иборат бўлиб, ўз тобеларини «саодати дорайн», яъни икки дунё саодатига етказади. Шундай қилиб, ҳаёт ғояси, яъни инсон ҳаётининг самараси шу «соадати дорайн» экан. Мана шу жиҳатдан инсон ҳаёти махлуқот оламидан фарқ қилади. Яъни одамлар икки дунё саодатига эришишга лойиқ ва қобилдирлар. Махлуқларда эса бундай истеъдод йўқ. Бу фарқ маълум бўлгач, кимки икки дунё саодатига етиш учун ҳаракат қилмаса, махлуқдан фарқи қолмайди, деб айтиш мумкин.

«Вал-қад каррама бани Одам»43 ва «Лақад холақно ал-инсона фи аҳсани тақвим»44 деган оятларнинг маънолари ҳам шундайдир. Демак, одам умрининг самараси, яъни инсоннинг ҳаёт ғояси икки дунё саодати экан, кимки ўзини одамлар қаторидан деб билса, бу дунё ва охиратда ҳам ўзини бахтли ва тинч бўлиши учун ҳаракат қилиши лозим.

Мамлакатимизда икки гуруҳ бахтсиз одамлар борки, ҳаракатлари танқид ва танбеҳга сазовордир. Биринчи гуруҳ ҳаётларининг мақсадлари деб, еб-ичишни биладилар, улар бир луқма таом ва ётадиган жой учун инсоний вазифаларини эсларидан чиқарадилар, бирон-бир иш ҳақида ўйламайдилар ҳам. Кечаси эрта учун қоринларининг ғамида, кундузи эса ётиш тўшаклари ғамида бўладилар. Хулоса қилиб айтганда, улар бу дунё осойишталигини ўйлаб, бошқа нарса билан ишлари йўқдир. Аллоҳнинг ўзи сақласин, бу пасткаш жамоа ўзларини инсонийликнинг баланд мартабасидан махлуқийлик даражасига туширганлардирлар. Бу жамоанинг асли жойи инсонлар ичида эмас. Бу жамоа жамиятга кўп зарар етказади. Худованд уларни охират саодатидан маҳрум қилган. «Баъзи одамлар Аллоҳ таборак ва таолодан бу дунёни талаб қиладилар. Уларга охират саодати насиб қилмайди»45.

Иккинчи гуруҳ шундай жамоаки, ҳаёт ғоясини фақат охират саодати деб биладилар, бу дунё саодатига эришиш учун ҳеч ҳаракат қилмайдилар, балки бу дунё саодатини кофирларга хос деб биладилар, бошқача қилиб айтганда, дунёни кофирлар жаннатию мусулмонлар дўзахи деб биладилар. Булар ҳам инсонийлик вазифасини, башарият яратилишининг ҳикматини идрок қилмаганлар, уларнинг фикри ҳам илоҳий ҳукмга тўғри келмайди. Икки дунё саодатини талаб қилган инсонгина комил мусулмондир. Худованди ҳаким ҳам икки дунё саодатини талаб қилганларни мадҳ этиб, «Бақара» сурасида буюрган: «Баъзи одамлар, эй Худо, мени дунё ва охират саодатига етказиб, дўзах азобидан нажот бергин, деб дуо қиладилар. Бу одамлар ўз касбларига яраша, яъни амалига мувофиқ насиба оладилар, Худо сариъ ул-ҳисобдир»46. Бу ояти каримада баъзи дақиқ ишоралар ва нозик нуқталар мавжудки, уларнинг зикри фойдадан холи эмасдир. Масалан, Худованди карим шу оятда жамоани дуо қилиб, «нимаики талаб қилсалар, топадилар» демасдан, балки «ўзларининг саъй-ҳаракатлари эвазига топадилар» деган. Шундан маълум бўладики, Аллоҳ олдида мустажоб бўладиган дуо биз туркистонлиларнинг дуоларига ҳеч ўхшамайди. Негаки, биз кечаю кундуз вақтимизни беҳуда ишларга сарфлаймиз. Баъд47, фалон масжид ёки фалон мозорга бориб, мақсадимизни Худодан сўраймиз-да, яна чиқиб бемаъни ва нолойиқ ишларимиз билан машғул бўламиз, мақсадимизга етиш учун ўзимиз саъй-ҳаракат қилмаймиз. Бировнинг бирон-бир мақсади бўлса, энг аввал ҳиммат камарини белига маҳкам бойлаб, мақсадига етишиш учун саъй-ҳаракат қилиб, кейин дуо қилса, дуоси ижобат бўлади. Бу ерда баъзи муҳтарам ўқувчиларимиз айтишлари мумкинки, агар биз мақсадимиз ҳосил бўлиши учун саъй-ҳаракат қилсак, унда дуо ҳам керак бўлмай қолади. Балки саъй-ҳаракатларимиз соясида ўша мақсадимизга етармиз. Уларга жавобим шуки, сизлар масъалани нотўғри тушунибсизлар. Кўпчилик мақсадларига етишиш учун ниҳоятда кўп ҳаракат қиладилар, бироқ мақсадларига эришолмайдилар. Саъй-ҳаракатлари натижасиз қолади. Шунда саъй-ҳаракатимиз фойдасиз ва зоеъ кетмаслиги учун дуойи хайр лозим.

Масъалани бир мисол билан шарҳлайман. Фалон бир деҳқоннинг икки таноб ери бор. Яхши ҳосил олишни у жуда хоҳлайди. Агарда бу киши баҳордан ҳўкизлари, қўш, омоч, уруғ ва бошқа асбобларини экишга тайёр қилмай, фалон бир масжиднинг бурчагида ётиб, «Эй Худо, шу еримдан эллик ман48 буғдой ҳосил бергин», — деса ҳам бу дуо қабул бўлмайди, яъни еридан ўзидан-ўзи буғдой кўкариб чиқмайди. Лекин экин асбоб-анжомларини тайёр қилиб, ерни яхши ҳайдаб, уруғни экса ҳам, сиз ўйламанг-ки, деҳқоннинг иши шу билан тамом бўлди, энди у, албатта, яхши ҳосил етиштириб олади, деб. Бундай бўлмаслиги ҳам мумкин. Масалан, сел келиб мазкур ерни бузиши ёки чигиртка келиб кўкарган буғдойини еб кетиши эҳтимолдан холи эмас. Шунинг учун деҳқон самодан келадиган бало ва офатларнинг олдини олиш учун дуо қилади, ҳазрати Воҳиб ал-атоё49 унинг дуосини қабул қилиши ҳам мумкиндир.

Яна бир мисол келтираман. Фалон ёш йигит катта олим бўлишни орзу қилади, истеъдодли, қобилияти ҳам камолига етган. Агарда пгу йигит мадрасага бормаса, пул сарфлаб китоб олмаса, меҳнат қилмаса, мударрислардан дарс олмаса, балки фалон мозорнинг бир чеккасида чин дилидан нола чекиб, Худо даргоҳидан илми ладунийни талаб қилса ҳам дуоси қабул бўлмайди, ўлимигача у жоҳил ва нодон бўлиб қолади. Аммо китоб олиб, мадрасага бориб дарс ўқиса ҳам уни катта олим бўлишига ҳали ишонманг. Мумкинки, у касал бўлиб ёки нафс ҳавасларига учиб, илм олиш йўлидан тойиб кетиб, охиригача жоҳил қолса. Агар бу йигит ғайбдан келадиган офатларни бартараф қилиш учун дуо қилса, дуоси ижобат бўлиши мумкин. Ҳазрат Пайғамбар (с.а.в.) ҳам шундай дуо қилар эдилар. Бадр урушида ул зот қурол-аслаҳани тайёрлаб, қўшин тортиб, кофирлар билан рўбарў келиб жанг қилди, сўнгра ғалаба учун дуо қилди. Мазкур ояти кариманинг маъноси ҳам шундадир. Худованди карим шу оятнинг охирида буюрган яъни, «…Худо дуо қиладиганларнинг ишлари ва феълларига ҳамиша назар қилади ва уларнинг ҳеч бир амаллари унинг назаридан четда қолмайди. Агарда улар дуоларига мувофиқ амал қилсалар, яъни мақсадларига етиш учун қаттиқ ҳаракат қилсалар дуолари қабул бўлади, бўлмаса қабул бўлмайди». Бу оятнинг ҳар бир сўзида, балки Қуръони каримнинг ҳар бир оятларида шундай олий сирлар ва буюк ҳикматлар мавжудки, ўқувчиларни ўзига шайдо қилади. Лекин уларнинг барчасини баён этишга имконимиз етмайди. Шунинг учун ҳам юқоридагилар билан кифояланиб, Қуръони карим сир-асрорини биладиганларга мурожаат қиламан, беҳуда сўзларни қўйиб, тезроқ Қуръони карим мутолааси билан машғул бўлинглар!

Энди яна мақсадимизга қайтсак. Айтган эдикки, комил мусулмон ҳам дунё саодатини, ҳам охират саодатини талаб этувчидир. Дунёни тарк этиб охират талабида бўлиш ҳам шаръий ҳукмларга мувофиқ келмайди. «Аллоҳ, ер юзида нимаики бўлса, сизларнинг фойдаларингиз учун яратган зотдир»51. «Эй одамлар, билмайсизларми, Худо ер ва осмонда бўлган ҳамма нарсаларга сизларни фармонбардор этиб тасхир этган. Худо зоҳирий ва ботиний бўлган неъматларини ҳам сизларга берган. Зеро, само ва ерда бўлган ҳамма мавжудот сизларнинг манфаатларингиз учун яратилди»52. Шу оятлардан маълум бўладики, Худо бу оламни бизларнинг фойдамиз ва манфаатимиз учун яратибди, оламда мавжуд бўлган ҳамма нарсани бизга маҳкум ва фармонимизга бўйсунувчи қилибди, бас. «Жосия» сурасида эса «Аллоҳ самодаги ва ердаги барча мавжудотни сизлар учун яратди, тасхир ва фармонбардор этди», – деб амр қилган53.

«Дунёни мўъминлар дўзахи ва кофирлар жаннати» деб қайси теран ақлимиз билан айтиб, бу хом хаёлимизни илоҳий фармон деб биламиз? Ҳазрати фахри коинот (Муҳаммад) алайҳиссалом муборак умрларини саъй-ҳаракатда ўтказганлар. Аллоҳ ҳукмларини улардан ҳам яхшироқ биламизми? Ҳазрати фахри оламнинг Расуллигига бугун миллиардлаб мусулмон беш марта шаҳодат беради. Улар чўпонлик қилганлар, тижорат билан шуғулландилар, муаллимлик қилдилар, вазъ айтдилар, имомлик қилдилар, баъзан аскар, баъзан сартибб54, баъзан хатиб, баъзан табиб бўлдилар. Булар ҳаракат бўлмай нима эди? Улар саъй-ҳаракатда бўлсалар, нима учун биз танбаллик ва ҳаракатсизликни ўзимизга шиор қилиб олганмиз? «Икки олам нажоти ва Аллоҳ ҳидояти иймон келтирган, намоз ўқийдиган ва садақа берувчи мўъминларга етади»55 дейилган Қуръони каримда.

Диққат қилсангиз, ҳазрат Парвардигор ҳидоят ва нажотни уч ҳолат эгаларига хос қилибдики, бири садақа ва закот берувчилардир. Маълумки, закот ва садақа бериш бойлик ва қудратнинг нишонасидир. Айтинглар-чи, қайси бир дин эргашувчиларини бой бўлишга даъват этади? Дунёни охират учун ва охиратни бу дунё учун тарк этувчиларнинг фикрларини хато эканини кўрсатиш учун «Ал-жомеъ асағир»даги мана шу ҳадиси шариф кифоя қилади: «Сизлардан яхшиларингиз охиратини бу дунё учун тарк қилмаган ва бу дунёни охират учун тарк қилмай, оғирлигини бошқаларнинг устига ташламайдиганидир».

Энди бу иккала жамоа: бири дунёпарастлар ва бирлари охиратпарастларга даъволаримизни маълум қилганимиздан сўнг яна бир жамоани ҳам эсдан чиқаришимиз одобдан бўлмайди. Бу жамоа ҳам миллатимиз ўртасида катта мавқега эга. Бизнинг қолоқ ва бахтсиз бўлишимизда уларнинг хизматлари каттадир. Бу жамоа дунё ва охират саодатини талаб қиладилар. Лекин бу мақсадга эришиш учун ҳаракат ҳам қилмайдилар. Улардан шу ҳақда сўрасангиз, ноз-карашма билан «Аллоҳи карим» деб жавоб берадилар. Бу танбаллик ва ҳаракатсизликни улар «таваккал» деб атайдилар. Камбағаллик ва балолардан азоб чексалар дарров бирор масжид ёки фалон бир авлиёнинг қабрига бориб, қанча кучлари бўлса, бошларини ерга уриб дуо қиладилар. Биз бундай дуонинг ижобат бўлмаслигини юқорида баён қилдик. Шу ўринда бу азизларга «таваккал» сўзининг маъносини ва қабрни зиёрат қилишнинг фойдаларини айтиб ўтмоқчимиз.

Биз туркистонлилар сустлигимиз, танбаллигимиз, ишбилмаслигимиз, нодонлигимиз, тажрибасизлигимиз, қисқаси, дунёда қанча ношойиста сифатлар бўлса, ҳаммаси «таваккал» деймиз. Шу сабабли буларни савоб ва машруъ56 деб қабул қиламиз. Масалан, бир тожирдан «Нима учун ўйламасдан пахтани пўчоғини сотиб оласан?», деҳқондан «Баҳор келди, экиш ва иш асбобларинг қани?» ёки бирор косибдан «Нима учун ҳафтада бир марта дўкон очасан?» ё бир ҳаммолдан “Нима учун кундуз куни ухлайсан”, ахир кечки овқатинг йўқ-ку», – деб сўрасак, ҳаммалари «таваккал Худога» деб жавоб берадилар. Минг афсус, шу жавобларнинг биронтасида ҳам таваккал йўқдир. Буларнинг ҳаммаси нодонлик, танбалликдан бошқа нарса эмас. Таваккал ҳам амал билан биргадир, ҳаракатсиз таваккал ҳам ҳаракатсиз дуога ўхшаб фойда бермайди.

«…улар (яъни саҳобаларинг) билан машварат қил, азму қарор қилганингдан сўнг Аллоҳга таваккал қил, албатта, Аллоҳ таваккал қилувчиларни севади»57, – дейилади Китоби самовийда. Ушбу ояти карима билан Худованд Расулига мурожаат қилиб: «Ишларда аввал саҳобаларинг билан маслаҳатлашиб, бир натижага келингач, бу ишни бажариш учун Худога таваккал қилиб бел боғла», – демоқда.

Албатта, бу ҳаёт жангу жадал майдонидир, унда ҳар бир шахс, ҳар битта қавм ўз турмушларини яхши таъминлашлари учун ҳаракат қилиб курашишлари лозим. Буларсиз бирор нарсага эришиб бўлмайди. Масалан, ҳар биримиз ҳам уйга кириб олиб, неча кун оч-наҳор ўтирсак ҳам, кўчага чиқиб ҳаракат қилмас эканмиз, уйнинг шифтидан бир лаган кабоб ўз-ўзидан келиб тушмайди. Оқибат эса очликдан ҳалок бўлишимиз мумкин. Ким буни инкор қилар экан, демак, тажрибаси йўқ экан. Агар ҳаракатсиз таваккалдан фойда бўлганда эди, Расули соллаллоҳи алайҳи васаллам кофирларга қарши бир жангда ўз қўллари билан ҳандақ қазимаган бўлар эдилар.

Энди эса авлиёлар қабрларининг зиёрати хусусида бир оз тўхталамиз. «Қабристонларни зиёрат қилиб туринглар, зеро, улар сизга охиратни эслатади», – дейилган «Ал-жомеъ ас-сағир» асарида. Бу ҳадисдаги ҳикматни тушуниш учун одам ҳолини диққат билан кузатайлик. Ажабо, одам нега гуноҳ қилади? Китобимиз аввалида ҳам бир баҳона билан баён қилиб ўтган эдикки, «комил иймон гуноҳ ишлар учун ягона тўсиқдир», – деб. Худойи таоло ва қиёматга иймон келтириб, уларнинг мавжудлигини билган одам ҳаргиз гуноҳ қилмайди. Агар билмай гуноҳ қилса ҳам дарҳол тавба қилишга шошилади. Баъзи шахслар жаҳлу ғафлат ё кибру ғурур туфайли охират куни ва ҳисоб-китоб соатини эсларидан чиқарадилар, дилларидаги Аллоҳдан қўрқув ҳисси кўтарилади. Шунда улар гуноҳ қилишга қилиб, пушаймон ҳам бўлмайдилар, тавба ҳам қилмайдилар. Бу тоифа одамларга нисбатан кўриладиган чора охират куни ва унинг қийинчиликларини эсларига солишдир. Зора шу баҳонада улар Худодан қўрқсалар ва турли фасод ишларга қўл урмасалар. Қабрлар зиёрати айнан шу мақсад учун кўзланади. Зеро, инсон ҳар қадар мағрур ва кибрли бўлмасин, қабристонга қадам қўйганда, қанчадан-қанча бани Одамнинг тупроққа қорилиб ётганини кўрганда, балки ғурурини тарк этиб, охират фикрига тушар. Ҳазрати фахри коинотнинг ўз умматларига айтган ҳадисларининг ҳикмати ҳам шундадир. Аммо биз қилаётган зиёратлар эса бу матлабга мувофиқ эмас. Биз қабристонга эмас, балки авлиёлар мозорини зиёрат қилишга борамиз ва улардан ўзимиз учун мадад ва иноят сўраймиз. Билингки, бу зиёратлар бизга ҳеч фойда бермайди, ётган авлиёларнинг бизга ҳеч бир мададлари етмайди. Қуръони каримда «Сизлар учун Аллоҳдан ўзга соҳиб ва мададкор йўқдир». «Вақтики, Аллоҳ бир қавмга ёмонлик етказса, уни даф этиб бўлмайди ва у қавм учун Аллоҳдан ўзга нигоҳбон йўқдир»58, – дейилгани ҳақдир.

Сониян, бундай зиёрат шаръан манъ қилиниб, ҳаром ҳисобланади. Биз бундай зиёратлардан фақат гуноҳ орттирамиз. Аллоҳ Пайғамбарларининг қабрини масжидга айлантирган (у ерда улар намоз ўқийдилар) яҳудий ва насронийларни лаънатлайди, – дейилган Бухорий59нинг «Ки- тоб ал-салот»60 ва Муслим61нинг «Китоб ал-масожид»62и- да; яна «Пайғамбарларининг қабрини масжид қилган яҳудийларни Худованд ҳалок қилади», – деган ҳадис ҳам бизга маълум. Ҳушёр бўлинг! Сизлардан аввал ўтганлар Пайғамбар ва авлиёларининг қабрларини масжид қилдилар. Ҳушёр бўлинг! «Сизлар ҳеч кимнинг қабрини масжид қилманг, уларнинг қабрига бориб намоз ўқимангки, мен сизларга буни манъ қиламан», – дейилган Муслимнинг ўша китобида.

Баъзи икромли ўқувчиларимиз айтадиларки, биз авлиёларнинг қабрида матлабимизни ҳосил қилиш учун намоз ўқиймиз, улар Аллоҳ даргоҳида бизнинг матлабимиз ҳосил бўлиши учун шафиъ63 бўладилар. Шу шафиъликни талаб қилиш ҳам улардан бир навъ мадад тилашдир. Бу каби шафиъ келтириб, тилак тилаш шаръан дуруст эмас, балки гуноҳдир. Зеро, Худованди таборак шунинг учун мушрикларга ғазаб қиладики: «Улар Аллоҳни қўйиб, ўзларига зарар ҳам, манфаат ҳам етказа олмайдиган нарсаларга ибодат қиладилар ва: «Ана ўшалар бизнинг Аллоҳ ҳузуридаги шафоатчиларимиздир!» — дейдилар…»64 Бошқа ўринда эса мушрикларнинг шу ишини ушбу тариқа ҳикоя қилиб, рад қиладики: «Шафоат қилиш фақат Аллоҳгагина хосдир, бандасининг унинг изнисиз бировни шафоат қилишга ҳаққи йўқдир»65.

Бу оятлардан икки нарса маълум бўладики, бири мушриклар бутларини Худо деб атамас, балки шафоатчи ва воситачи деб билардилар. Бас, биз ҳам фалон-фалон авлиёларни шафоатчи деб гумон қилиб, таъзим қилсак, муваҳҳид66 ва мушриклардан қандай фарқимиз қолади? Сониян, шафоат сифати фақат Аллоҳга хос экан. Мусулмонларнинг бу тариқа эътиқод қилишлари жоиз эмас, айтганларимизнинг ўзи бунга улкан далилдир.
Бухорийнинг «Китоб ул-ҳаж»67ида Ҳазрати Умардан шундай ривоят бор: «Бир куни ҳаж маросимида ҳажарул-асвад68 ни (қора тошни) тавоф қила туриб, ҳазрати Умар шундай деган экан- лар: «Эй ҳажар-ул асвад! Сен бир фойдаси ҳам, зарари ҳам тегмайдиган тошсан. Агар Пайғамбар сени ўпганини ўз кўзим билан кўрмаганимда, ҳеч қачон сени ўпмаган бўлар эдим».

Бу каби зиёрат ва восита қилишлик бизни икки дунё саодатига етакламайди. Унга етишиш учун ўзимиз ҳаракат қилишимиз керак. Бизда икки дунё саодатига етишиш учун майл бор экан, қай йўл ва усул билан унга етишиш мумкин? Бу саволнинг жавоби жуда осондир. Бахтга қарши, биз уни шу кунгача қулоғимизга олмаганмиз, икки дунё саодатига эришиш учун эса виждон амру вазифаларини адо этишимиз зарурдир. Виждон амри нимада? Бу – кишиларнинг ўзларига юкланган вазифа ва мажбуриятларини замон ва ўринга қарамай виждонан ва сидқидилдан бажаришларидир. Виждон амри вазифалари ичида ахлоқий вазифалар муҳимдир. Ахлоқ вазифаларини уч қисмга бўлиш мумкин:

1. Вазойифи нафсия.
2. Вазойифи оила.
3. Вазойифи инсония.

Бу уч қисм бир-бири билан шу қадар боғлиқ-ки, бирига халал етса, бошқасида ҳам қусур намоён бўлади. Бу учала қисмни китобимизда бир-бир баён этамиз.

Натижа:
1. Аллоҳ, бизни барча махлуқлар каби бошқа жинслар манфаати учун эмас, балки икки дунё саодатига етишиш учун халқ қилган.
2. Дунё саодатини охират учун, охират саодатини бу дунё учун тарк этиш нотўғридир, бизга икки жаҳон саодати даркор.
3. Икки жаҳон саодатини эса саъй-ҳаракат билангина топиш мумкин.
4. Саъй-ҳаракатсиз дуодан фойда йўқдир.
5. Авлиёлардан мақсад раво бўлишини тилаш фойдасизлигидан ташқари яна гуноҳ ҳамдир.

ВАЗОЙИФИ НАФСИЯ

Вазойифи нафсия — бу инсонни муҳофаза этиш ва тараққий топиши учун бажарилиши лозим бўлган вазифалардир, яъни инсон ўз нафсини (чунки бу одамийлик заруриятидир) камол топтириш даражасига етказиши лозим. Нафс камоли бу одамнинг ҳам ўзига ва ҳам ўз ҳамжинсларига фойда ва нафъ келтиришидир. Агарда нафс солиҳ амалларга улфат ва яқин бўлса-ю, ёмон (қабиҳ) ишлардан нафратланса, шунда нафс камолининг мартабаси ҳосил бўлғай. Дини мубини ислом кўпроқ шу маънига аҳамият беради. Ҳазрати Парвардигор Қуръони каримда «амали солиҳ»ни иймон билан ёнма-ён зикр этади. Ҳатто аксар муҳаддис олимлар «амали солиҳ»ни иймоннинг бир жузъи, дея эълон қилганлар. Шунинг учун ҳам нафсни камол топтириш даражасига етиш биз мусулмонлар учун нафақат ахлоқ фарзи, балки дин фарзларидан ҳам ҳисобланади. Нафсимизни солиҳ амаллар билан улфат бўлиши учун нафсоний кучларимизни ислоҳ этишимиз лозим, акс ҳолда ҳеч қачон нафсимиз солиҳ амаллар билан улфат ва яқин бўлмайди.

Нафсоний қувват учга бўлинади:

1. Ақлий қувват.
2. Шаҳвоний қувват.
3. Ғазаб қуввати.

Ақл қувватини ислоҳ этишда шундай ҳикмат борки, унинг фойдаси ҳақни ботилдан, қабоҳатни эзгуликдан, манфаатни зарардан фарқ эта билишдир.
Шаҳвоний қувватни ислоҳ этиш натижасида иффатга эришилади. Иффатнинг самараси саломатлик, ақлнинг ўткирлиги, қад-қоматнинг кўркамлиги, яхши амаллар ва ёмонликлардан чекинишда кўринади.
Ғазаб қувватини ислоҳ этиш шижоатга олиб келади. Шижоатнинг фойдаси инсоний шарафни ҳимоя этишда, миллат иззати ва нафс муҳофизатида кўринади. Агар инсон ана шу уч қувватни яхшилаб ислоҳ этса, яна бир фазилатга соҳиб бўлади. У эса Адолатдир. Шуларни эътиборга олиб ахлоқ олимлари нафс фазилатини тўртга бўлганлар:

1. Ҳикмат.
2. Иффат.
3. Шижоат.
4. Адолат.

Буларни жой-жойларида муфассал арз қиламиз. Аввал ҳикмат ва унинг фойдаси ҳақида сўзлаймиз.

Ҳикмат фазилати ақл қувватининг ислоҳи натижасида бўлади ва ақл қувватининг ислоҳи илм ўрганиш билан мумкиндир. Шунинг учун қуйида биз ақл ва илм ҳақида муфассал баҳс қиламиз, токи ҳикматнинг қай даражада аҳамиятлилиги ўз-ўзидан маълум ва намоён бўлсин.

ИЗОҲЛАР

37.Мутакаллимлар (калом) мазҳаби — нотиқ (сўзловчи) мазҳаби, бу ерда: мўътазилийлик мазҳаби.
38.Тасхир — қўлга киритиш, эгалик қилиш.
39.ТаваққуФ “ тўхташ, тек туриш.
40.Ҳалим — юмшоқ, мулойим.
41.Фахру-л-мурсалин — пайғамбарлар, расуллар бизнинг фахримиз.
42.Довари ҳаким — ҳаким (донишманд)лар шоҳи, яъни Худо.
43.«Вал-қад каррама бани Одам» — ояти кариманинг зоҳирий маъ- носи: «Биз одам фарзандларини азиз қилдик».
44.«Лақад холақно ал-инсона фи аҳсани тақви(м)» — Ояти карима- нинг зоҳирий маъноси: «Биз инсонни гўзал тақво билан яратдик».
45.Қуръони Карим, Бақара сураси, 200-оят. (тарж.)
46.Қуръони Карим, Бақара сураси, 201-оят. (тарж.)
47.Баъд — кейин.
48.Ман — оғирлик ўлчови.
49.Воҳиб ал-атоё — ғойибдан туҳфалар берувчи.
51.Қуръони Карим, Бақара сураси, 29-оят (тарж.)
52.Қуръони Карим, Луқмон сураси, 159-оят (тарж.)
53.Қуръони Карим, Жосия сураси, 13-оят (тарж.)
54.Сартибб – тиббиёт ҳамшираси, фельдшер.
55.Қуръони Карим, Бақара сураси, 2-3-оятлар (тарж.)
56.Машруъ — шариатга мувофиқ, тўғри.
57.Қуръони карим, Оли Имрон сураси, 159-оят (тарж.)
58.Қуръони карим, Анкабут сураси, 22-оят (тарж.)
59.Имом Бухорий — Муҳаммад бин Исмоил Абу Абдуллоҳ ал-Жавфий. 810—870 йилларда яшаган буюк муҳаддис (тарж.).
60.Китоб ал-салот — намоз ҳақида китоб. Имом Бухорийнинг «Жомеъ ас-саҳиҳ» тўплами таркибига кирган китоб (тарж.).
61.Имом Муслим — Муслим бин Хаттот Абул Ҳусайн ал-Қушайрий ан-Нисобурий (вафоти 875 йил). Буюк муҳаддис (тарж.).
62.Китоб ал-масожид — шу мавзудаги ҳадислар мажмуаси (тарж.)
63.Шафиъ — ҳимоячи, воситачи.
64.Қуръони карим, Юнус сураси, 18-оят (тарж.).
65.Қуръони карим, Зумар сураси, 44-оят (тарж.).
66.Муваҳҳид — Аҳд китоби (Инжил)га ишонувчи.
67.Китоб ул-ҳаж — ҳаж ҳақида ҳадислар тўплами (тарж.).
68.Ҳажарул-асвад — қора тош.

ДАВОМИ БОР

Yirik davlat arbobi, shoir va olim, nosir va dramaturg, ma’rifatparvar Abdurauf Fitrat tavalludining 130 yilligi oldidan

…Ma’lumkim, bizning ota-bobolarimiz har bobda, ayniqsa, ilm va ma’rifatda olam ahli uchun ibrat va namuna bo’lganlar. Borib-borib zamon o’zgardi, sa’yu harakatlar, ilmga bo’lgan intilishlar susayib, talqinchilikka aylandi, «ijod qilmoq» (degan tushuncha) zararli va aloqasiz manzumalar chordevorida qolib ketdi.Mamlakatimizda bunday tushkunlik davr uzoq muddat davom etdi…Ushbu axloqiya majmuasini tartib berib, «Rahbari najot» («Najot yo’li») deb nomladim.

Abdurauf FITRAT
NAJOT YO’LI (RAHBARI NAJOT)

BISMILLAHIR ROHMANIR ROHIM

Ammo ba’d1, o’tmishdagi hol-ahvollarni bilgan donolarga ma’lumkim, bizning ota-bobolarimiz har bobda, ayniqsa, ilm va ma’rifatda olam ahli uchun ibrat va namuna bo’lganlar. Ularning ilmu ma’rifatlari «qiylu qol»ning takrori va hoshiyaxonligi bo’lmay, balki ular har bir ilmning asosiy mohiyatini yaxshi bilib, undan yaxshigina istifoda va iste’mol qilardilar. Ular tezda malaka va mahoratga ega bo’lib, mo»tabar kitoblarning ta’lif va tasnifiga qodir bo’lganlar. Ba’zilari o’nta, yigirmata va hatto yuz adad kitob tasnif qilganlar. Ularning ko’pi (jahon) ilmi xazinasini to’ldirgan.

Mualliflar esa asarlarini valine’matlari bo’lmish asr podshohlari nomiga ham hadya qilardilar. Shu bahona bilan ular mamlakat va millatlarini ilmiy asarlari bilan bahramand etib, o’z navbatida, katta mukofotga loyiq bo’lardilar ham podshohlari nomini yaxshilik bilan kelajak uchun qoldirib, ularning mukofotlari shukrini bajo keltirardilar.

Borib-borib zamon o’zgardi, sa’yu harakatlar, ilmga bo’lgan intilishlar susayib, talqinchilikka aylandi, «ijod qilmoq» (degan tushuncha) zararli va aloqasiz manzumalar chordevorida qolib ketdi. Fazl arboblari ham podshoh nomiga biror-bir yolg’on qasida yozib peshkash qilmoqdan boshqa bir hunar topmadilar. Agarda ellik yilda biron-bir qalam sohibi chiqqan bo’lsa ham, u yo «Taz-kirat ush-shuaro» («Shoirlar zikri») yoki devon yozgan bo’lib chiqardiki, asarini o’qigan odam na diniga va na dunyosiga foyda olardi2. Mamlakatimizda bunday tushkunlik davr uzoq muddat davom etdi.

Xudoga shukurkim, hazrati podshohi amir Sayyid Muhammad Olimxon3 davrida Buxoro mamlakati xalqi ham ro’znomalar orqali olam ahvolidan xabardor bo’lib, shuni bildiki, boshqa mamlakatlarda yilida bir-ikki kitob yozib xalqqa manfaat keltiradigan minglab yozg’uchi olimlar yashar ekanlar. Shul sababdan Buxoro sohibi qalamlari ham harakatga kelib, tirishqoqliklarini ko’rsatib, ikki-uchta foydali kitob yozib nashr qildilar.
Banda shularning eng kamtarinlaridan biri bo’laman. Bu navbat ham ushbu axloqiya majmuasini tartib berib, «Rahbari najot» («Najot yo’li») deb nomladim.

Abdurauf Fitrat Sha’bonu-l-muazzam, 1332 yil 4

AHVOLIMIZ BAYONIDA

Hayotning (yakkama-yakka) kurash maydonida va jahon xalkdari orasida islom olamining farsax-farsax5 orqada qolganligini bayon qilishga ehtiyoj yo’qdir. Biz tur- kistonlilar esa boshqa islomiy jamiyatlarga nisbatan dunyoi jahon parishonlikka tushib, yo’limizdan adashgan- miz. Ajabo, bu parishonlikning sababi nedir?

Turkistonlilarning aksariyati bu savolga javob berishda ikki toifaga bo’linadilar! Millat va vatanlari uchun qayg’urgan bir toifa bu parishonlikni ilmsizlik va tanballik oqibati deb biladi. Haqiqatan ham, tushkunlik va xarobligimizning sabablaridan biri ilmsizlik va harakatsizlikdir. Lekin bularning ham asl sababi, ana o’sha tushkunligimizning asosiy sababidir. Ajabo, bu sabab nima ekan?

Bu masala xususida ikkinchi toifa turkistonlilarning nuqtai nazarini bahs mavzuiga kiritsak, ularning nima deyishlari ma’lum bo’ladi. Orqada qolganligimiz xususida bu tomonning asosiy qismi quyidagi fikrlarni keltiradilar:

Parishonligimiz va tushkunligimizga sabab yo’q, bu ilohiy xohishdir.

Xudo bu dunyoni kofirlar uchun jannat, mo»minlar uchun do’zax qilib yaratgandir.

Qiyomat yaqindir, musulmonlar bu dunyoda asta-sekin kamayib bormoqtsalar.

Hazrat Payg’ambarimiz «kulli yavmin badtar»6 deb aytganlaridek, musulmonlarning kuni kundan battar bo’lib bormoqda.

Ma’lumki, bu mulohazalar bilkul puch va botildir7. Unga javob berish u yoqda tursin, balki ularni eshitmoqlik o’zi to’g’ri emas. Banda ham ma’lum muddat xalq va millatning xarobligi sabablarini izlab topish uchun har tarafga yugurib, ko’p kishini so’roqqa tutdim, ammo hech kimdan qoniqarli javob ola bilmadim. Oqibat, biz turkistonlilarning musulmonligimiz va muqaddas Kitobga ega ekanligimiz va shu Kitobni yagona rahnamoyimiz deb tasdiqdashimiz xotiramga keldi. Endi shu muazzam va mukarram dasturulamal bo’lmish Kitobga tavajjuh8 qilishdan boshqa chora qolmadi. Bu xususda U (Qur’oni karim) bizga rahnamolik qiladimi-yo’qmi deb, kamoli qalb va vujudi bebizoat9 ila Qur’oni azim mutolaasiga mashg’ul bo’ldim va matlabimga erishdim. Qur’oni karim avval mening savolimga shu tariqa javob berdi: «Albatta, ne’mat berilgan qavm o’zlarini o’zgartirmagunlaricha Alloh ularning holini o’zgartirmas»10.

Insof yuzasidan islom olamiga diqqat bilan qarasak: oz sonli arab qabilalari Rasuli alayhissalom hidoyati bilan sharaf topguvchi islom diniga kirib, 23 yil mobaynida, ya’ni Hazrati nabiy zamonlaridan to hazrati Umar vafotlarigacha» bo’lgan muddatda dunyoning ikki yirik davlati bo’lgan Eronu Rumni mag’lub qildilar12. Shundan bani Umayya xalifaligi asrigacha13 islom saltanatining hududlari Chin (Xitoy)dan Hindgacha, Misrdan Andalusiyagacha cho’zildi14. Ummaviy va abbosiy xalifalari15 Bag’dodu Andalusiyada ajoyib madrasayu fayzlik maktablar ochdilar. O’z zamonasining olim va fan arboblarini dinu mazhabiga qaramay bir joyda jamladilar. Qisqa vaqg orasida bu ikki ulug’ islom poytaxtlari dunyodagi ilm va ma’rifat markaziga aylandi. Nafaqat turkistonli musulmonlar, balki farangistonli nasroniylar ham ilm tahsili va bilim olib yashash uchun Bag’dodu Andalusiyaga kela boshladilar.
Ajabo, shuncha buyuklik (ne holda?). Shuncha azimat va ulug’lik qaerga yo’qoldi? Nechun ahli islomning dunyoi jahon donishi ilmlarining sharofati shu qadar baxtsizlik va jaholatga duchor bo’ldi?!

Hozir umumiy islom olamining ahvolidan o’tib, o’zimizning (shu kungi) holimizni tadqiq qilsak. Bir vaqtlar mamlakatimiz madaniyat quyoshining mabdai16, ma’rifat daryosining manbai sifatida tanilgan edi. Forobiylar, Buxoriylar, Abu Ali ibn Sinolar, Ulug’beklar mamlakatimizni jahon sahnasiga chiqargan edilar. Bizning mamlakatimiz minglab mashhur olimlarni chor-atrofga yetkazib berib, qo’shnilarining ham sharafini ovoza qilib, dunyoga taratgan edi. Sanoatimiz shu darajada edi-ki, xalifalar shuncha azimat va shavkatli bo’lishlariga qaramay, libos, kiyim-kechaklarini bizning mamlakatimizdan olib ketardilar.

Ajabo, bu merosu saodatning baland cho’qqisidan qanday qilib tushib qoldik? Bu xususda o’zimizning ulamolarimizdan so’rasak, «kulli yavmin badtar», «bu xohishi ilohiy» va «qiyomat yaqindir» degan gaplardan boshqasini aytmaydilar. Lekin Qur’oni karimga murojaat qilsak, to’g’ri, yaxshi javobga yuzma-yuz qilib, bizga uni ko’rsatib qo’yadi. Agar shunga ham qanoat qilmasak, unda mana javobi: sabab shuki, o’tgan qavmlarning boshlariga azob yuborildi. (Negaki) har qavm solih amallarini yomon odatlarga alishtirar ekan, Alloh o’z ne’matlarini ulardan tortib olib, o’rniga azob yuborar17.

Xo’sh, hozir qaysi dalilni qabul qilamiz? Ulamolarimizning so’zlarini qabul qilib, boshimizga kelgan va kelayotgan har baloni ilohiy rizo deb ketaveramizmi, yo Qur’oni karim farmoyishlarini jon qulog’imiz bilan eshitib, shu baxtsizliklarimizga sabab yomon amallarimizdan deb hisoblaymizmi?!

Bu savolga ham Qur’oni karim kamoli qat`iyat va mahobat bilan javob beradi: «Alloh odamlarga zulm qilmaydi, balki ular o’zlari o’zlariga zulm qiluvchilardandir…»18 «Sizlarga yetgan har bir musibat o’zlaringizning nosoz fe’lu amallaringizdandir, gunohlaringizning ko’plarini Alloh afv etadi. Agar gunohlaringiz evaziga musibatlar yuborilsa, holingizga voydir! Sizlarning amalingiz tufayli bu dunyo musibatlardan xalos bo’lmas edi. Sizlarga Allohdan o’zga himoyachi madadkor, balolarni daf etuvchi yo’qdir»19.

Chunonchi, tarix kitoblarida mana bu voqea mufassal keltirilgan: «Uhud jangining boshlanishidan oldin islom lashkari toqqa chiqib kofirlarga qarshi yuzma-yuz turib saf turdilar, islom askarining chap tarafida bir ingichka dara (yo’l) bor edi. Hazrati Rasuli alayhissalom jang qizigan paytda kofirlar shu daradan hujum qilmasin, degan mulohaza bilan Abdulloh ibn Jobir boshliq 50 nafar kamonchilarni daraning boshiga qo’yib, amr qiladilarki, «shu joydan qimirlamang, dushmanga daradan yo’l bermang» deb. Bundan so’ng kofirlar lashkariga bir oz shikast yetgan edi, kamonchilarning ko’plari Payg’ambarning amrlarini esdan chiqarib, turgan yerlarini tashlab, mag’lublarning chodir va anjomlarini talon-toroj qilish bilan mashg’ul bo’ldilar. Hali musulmon bo’lmagan Xolid ibn Valid20 bu fursatni g’animat bilib, 200 ta suvoriysi bilan o’sha daradan o’tib Abdulloh ibn Jobirni shahid qilib, musulmonlarga hujum qildi va islom lashkari shikast topdi. Sahobalar bundan dilgir bo’lib, o’zaro: «Alloh, bizga nusratni va’da qilgan edi, nima uchun biz shikast topdik» degan gaplarni ayta boshladilar. Ularga javob tariqasida quyidagi oyat nozil bo’ldi: «Vaqtiki, Uhud kunida, Badr kunida kofirlarga yetgan musibatga o’xshash musibat sizga yetdi, siz bir-biringizga bizga bu musibat qaerdan yetdi, dedingiz. Ayt, ey Muhammad, bu musibat sizga o’zingizdan yetdi, Alloh har bir narsaga qodirdir»21.

Chunonchi, shu oyatdan ham anglashiladiki, bizning e’tiborsiz va xoru zor ekanligimizning haqiqiy sababi o’zimizning nosoz a’molimizdandir. O’zimizni musulmon deb bilamiz-u, lekin muhim islom ahkomlarini tamoman tark qilganmiz. Agar ilohiy dargohga ruju’ qo’yib, ahvolimizni isloh qilib, Qur’oni karim ahkomlarini o’zimizga yagona rahbar deb bilsak, taraqqiyotga umidvor bo’lish mumkin, illo bizni bu parishonlikdan hech bir avliyoning karomati xalos etmaydi! «Senga yetgan yaxshilik Allohdandir, musibat esa o’zingdan»22 deyiladi Qur’oni karimda.

Alloh bergan ne’matlarning eng buyugi AQLdir, shu aql odamlarni maxluqlar orasida mukarram va musharraf qilgandir. Xudovandi taborak va taolo bizga aqlni haqni botildan, manfaatni zarardan ajrata olish uchun, nimaiki haq va foydali bo’lsa, ixtiyor etib, nimaiki zarar va botil bo’lsa, tark etish uchun bergan. Bas, sen aqlu donishning rahnamoligida foydaga erishsang, u foydani (aql bergan) Allohdan ko’r. Zero, foyda aql mahsuli bo’lib, uni Alloh senga baxshida etgandir. Agar aqlga xilof yo’lga yurib zarar ko’rsang, u zararni o’zingdan ko’r. Zero, sen Alloh rahnamo qilgan aqlga muxolif bo’lding va shundan zarar topding. Buni ifodalovchi oyati karima shudir: «Yaxshilik va taqvo qilganlar (ya’ni Alloh rizoligi yo’lida yurganlar)ga mukofotimizni ziyoda qilamiz, faqiru zalil qilmaymiz, ular jannat ahllaridan bo’ladilar. Va kufrga ketib, zulm qilganlar (ya’ni Alloh rizoligiga xilof yurganlar) jazolarini olurlar, faqiru zalil yurarlar, ularni Allohning g’azabidan hech kim xalos qilolmaydi»23.

Albatga, ushbu masala xususida ko’plab oyat va hadislar keltirish mumkin, biz «xonada bo’lsa bir kas, unga bitta harf ham bas» maqoliga muvofiq shular bilan kifoyalandik. Qani, shundan keyin ham ko’hna raftorimizni davom ettiraversak, badbaxtlik va besaodatligimizdan kerakli ibrat ololmasak va Alloh rizoligi uchun yurmasak, nima bo’lar ekan?!

«Biz shaharlarning halok bo’lishini istaganimizda o’sha katta shaharlarga amrimizni yubordik, ular bizning farmonimizga amal qilmadilar, binobarin, bizning g’azabimizga mustahiq bo’ldilar. Bas, o’sha shahar va uning aholisini xarob qildik»24.

«Ko’p qavmlar mening rizoligimga xilof ish qildilar, muhlat berdim, shoyad tavba qilsalar deb, ular tavba qilmadilar. Keyin g’azabimga duchor qildim. Butun olamlar mening farmonimga tobe’dir. Aytgin, ey Muhammad, men sizlarni Allohning g’azabidan ogohlantirish uchun yuborilganman… »25

Yoki «Vaqti kelib Fir’avn qavmi g’azabimizni keltirgan edi, biz intiqom oldik va ularni batamom g’arq qildik, ularni bu olamdan yo’q qilib yubordik, sarguzashtlarini o’zlaridan keyin keluvchilarga ibrat qildik»26, — deyiladi muqaddas Kitobda. Bu oyati karimalardan ma’lum bo’ladiki, ilohiy amrga itoatsizlikning oqibati halokat ekan. Darvoqe’, islom olamining qaysi bir joyiga falokat yetgan bo’lsa, uning sababi ilohiy ahkomlarga tajovuz qilinganligidadir. Abbosiy xalifalar vaqtlarini isrofgarchilik va safohat27 bilan o’tkazmaganlarigacha mahv bo’lmagan edilar. Andalusiya (musulmonlari) nizo va nifoqni o’zlariga kasb qilib olmagunlarigacha salohiyatlaridan tushganlari yo’q edilar. Eronlilar Qur’on hukmlari chegarasidan chiqmagunlaricha davradan tushgan emas edilar. Hind musulmonlari islom haqoyiqlarini xurofot va bani Isroilning afsonalari28 evaziga fido qilmasa, majusiylardan ham battar holga tushmas edilar…

Axir insof va taammul29 qilib aytish kerakki, biz o’zimizni musulmon deb bilamiz-u, lekin islohot amrlarini ko’rib, bilib turib ko’plariga amal qilmaymiz, ilohiy hukmlardan kamoli beboshlik bilan chiqib ketamiz, ittifoqimiz yo’q, taqvo qilmaymiz; o’rtamizda o’zaro yordam yo’q, haq talabini bajarish yo’lida birga qadam bosmaymiz; riboxo’rlik30 qilamiz, sharob ichamiz, g’iybat va hasad qilamiz. Shariat man’ etgan barcha ishlarni qilamiz va (shuning uchun ham) axloqiy razilliklarga giriftormiz.

Vujudimizdagi shuncha nuqson bilan o’zimizni komil musulmon deb bilamiz, birov bizni bu insofsizliklardan man’ qilsa, uni kofir deymiz. Har nafasda 70 marta musulmonman, deb lof uramiz-u, xayolimizga esa, «bir komil musulmonchalik amal qilaylik» degan o’y kelmaydi.

Bir mulohaza qiling: musulmon kishi Alloh taoloning yagonaligiga, anbiyolarning nubuvvatiga, samoviy kitoblarga va qiyomat kuniga iymon keltirgan bo’lsa, ya’ni bularning barchasiga ishonsa, biz hammamiz bularning bariga iymon keltirganmiz, deydi. Ha, bilamiz, siz bularning barchasiga iymon keltirgansiz va arabcha «omantu billohi va maloikatihi» (ya’ni Alloh va uning maloikalariga iymon keltirdim)ni yaxshi uqib tushunasiz. Lekin afsuslar bo’lsinki, men sizning iymoningiz samarasini ko’rmayapman, ya’ni iymoningizga muvofiq amal qilmaysiz. Vaholanki, hazrati Payg’ambarimiz buyurganlar: «Iymonu amal bir-biri bilan yaqindir (vobastadir), biri ikkinchisiz to’g’ri bo’lmaydi» («Al-jome’ as-sag’ir»dan)31.

Shu masala yuzasidan yana bir misol keltiraylik. Siz Buxoroda mirshab borligiga va uning amriga xilof borgan har bir kishini hibsga olishiga shubhasiz ishonasiz. Endi qarang, shu mirshab «kechki vaqt uydan chiqmanglar», — deb buyruq bersa, siz mazkur hukmga qarshi kechqurun uydan chiqasizmi yoki yo’q? Albatta, chiqmaysiz. Zero, mirshab va hibsxonani haq deb bilasiz. Har kim uning hukmiga qarshi borsa, qamoq jazosiga mubtalo bo’lishiga ishonasiz. Musulmonlik lofini urib yurasiz-u, nazaringizda, yomon ko’ringan odamni kofirlikda ayblaysiz. Agar Haq taologa, qiyomatning haqligiga shu mirshabga va hibsxonaga iymon keltirgandek iymon keltirsangiz, agar ilohiy hukmlarga shu mirshab va hibsxonaga e’tibor berganchalik e’tibor qilsangiz, nega ilohiy amrlarga xilof ish qilasiz?!

Tarsam karasi ba Ka’ba ey a’robi,
K-in rah ki tu meravi ba Turkiston ast.

[Ey a’robiy, qo’rqamanki, bu yo’l bilan Ka’baga yetmassan, Bu seni eltayotgan yo’l Turkiston yo’lidir!]12.

Bandaning badbaxtligimiz sabablariga bag’ishlab aytgan shuncha ma’ruzasidan keyin muhtaram o’quvchilardan biron fikr chiqishiga shubha qilaman. Lekin bu xastaliklarimizga qarshi qanday chora ko’rish kerak? Bu xarobot va jahlu g’aflat girdobidan xalos bo’lib, taraqqiyot, saodat va tinchlikka erishmoq uchun nima qilmoq kerak? Bu xususda ham katta-katta ulamolarimizdan ba’zilari «ahli islom bu holatdan xalos topmaydi, zero bizning zamon — islom zaiflashgan oxir zamondir» deb aytadilar. Ulardan gaplariga dalil keltirishlarini so’rasak, darhol «kulli yavmin badtar» iborasini pesh qiladilar. Lekin biz ularning gaplariga quloq solmay, masala yechimini Qur’oni karimdan izlaylik.

«Ushbu Qur’on ikki dunyo saodatidan bayon qilguvchidir. Bu ochiq-oydin Kitobning dalolat va ma’vizalaridan33 bahra olganlar, ana o’shalar Allohdan qo’rquvchilardir. Sizga har bir musibat yetsa, o’zingizni haqir sanang (hisoblang, ya’ni o’zingizga ishonchsizlik qilmang, bee’tibor bo’lmang) va mahzun bo’lmang (xafa bo’lmang), agar Allohga iymoningiz komil bo’lsa (Qur’on amrlariga muvofiq amal qilsangiz) ikki karra saodati a’loga erishasiz»34. «Ey iymon keltirganlar, (mening tomonimdan) Payg’ambar keltirgan har bir amrni qabul qiling va sizlarga man’ qilingan narsalarga yaqin bormang, amri ilohiyga xilof ish qilishdan qo’rqingki, zero, Allohning azobi qattiqdir»35. Bu oyati karimalardan ma’lum bo’ladiki, agarda biz Qur’on hukmlariga amal qilsak, parishonlik va tarqoqlikdan Alloh rizoligi bilan xalos bo’lamiz.

Gapni muxtasar qilsak, bugun boshimizga kelgan falokat va badbaxtliklarning yagona sababi shuki, hikmatli hukmlardan va Qur’on natijalaridan uzoqlashib ketdik. Agar biz dunyo va oxirat saodati talabida bo’lsak, barcha g’arazli va fasod ishlarimizni bir tarafga qo’yib, samimiy qalb bilan unga mute’ bo’lib, Qur’on hukmlariga bo’ysunib, ijtimoiy hayotimizni shunga muvofiq tarzda tartiblaylik. Bandai ojizning kuchsizligi va bu (xabarlarni) bilmaganligidan yuqoridagi maqsad uchun Qur’on hukmlari va hadislarni jam’ qilib, shu varaqlardan bir risola tartib berdim. Agarchi bu risola (mening ojiz qalamimga mansubdir) e’tiborsiz bo’lsa ham, biroq Qur’on oyatlari va hadislardan iboratligidan arbobi diyonat nazariga tushadi, deb umid qilurman.

Men taniydiganlardan ba’zilari shu joyga yetganda kulib: «Sen xohlaganingni yozib, qudrating yetguncha dod-faryod qilsang ham Turkistonimizda sening so’zlaringga e’tibor beradigan odam topilmaydi», — deydilar. Bu birodarlarimga beradigan javobim ham Qur’oni karimdandir: «Kofir va gunohkorlar Qur’oni karim oyatlarini o’qib, uni tushunib, shundan keyin ham takabburlik qilib, (aytilganlarga) pisand qilmay quloqlarini kar qilib olsalar va shu gunohlarida (qattiq) turib olsalar, xabar berginki, ey Muhammad, ularga shiddatli azob bordir»36.

Shu bilan banda (Alloh, barchamizga tavfiq bersin) o’z vazifamni ado etishga kirishaman.

IZOHLAR

1.Keyin, so’ng ma’nosida.
2.Bu o’rinda Fitrat tazkiralar yozish zararli degan fikrni ilgari surayotgani yo’q, balki ming yillardan beri mavjud bo’lgan bu adabiy janr o’z taraqqiyotida davom etaverishi mumkin. Faqat XX asr boshlariga kelib aholini jaholat botqog’idan olib chiqadigan va g’aflat uyqusidan uyg’otadigan ma’rifiy risola va publitsistik chiqishlarga ehtiyoj kattaligini uqtirmoqchi, xolos.
3.Sayyid Muhammad Olimxon — Amir Abdulahad (1910 yili vafot etgan)ning o’g’li. Buxoro amirligida mang’itlar sulolasining oxirgi hukmdori (1910-1920). Afg’oniston poytaxti Qobulda 1944 yili 23 aprelda vafot etgan (tarj.)
4.1332 hijriy yili — milodiy 1914 yil iyul-avgust (tarj.)
5.Farsax — uzunlik o’lchovi, bir farsaxga teng.
6.Kulli yavmin badtar — kundan-kun battar.
7.Botil — nohaq, asossiz.
8.Tavajjuh — yuzlanish, qarash.
9.Vujudi bebizoat — bisotsiz vujud, mol-mulksiz odam.
10.Qur`oni karim, Ra’d surasi, 11-oyat.

11.Umar bin al-Xattob al-Foruq — chahoryor xalifalarning ikkinchisi, 644 yilning 7 noyabrida shahid bo’lganlar.
12.Eronu Rum mag’lubiyati — 640 yilga kelib Suriya va Falastin Vizantiyadan musulmonlar tomonidan tortib olindi. 651 yilda Eron hududlari Balx va Omulgacha arab xalifaligi tarkibiga kiradi (tarj.)

13.Umayya-Muoviya bin Abu Sufyon (taxminan 605—680) 661 yildan ummaviylar davrida arablar Pireney yarim oroligacha bosib olib, Frantsiya hududlariga bosib o’tganlar (tarj.).
14.Andalusiya — Ispaniya va Portugaliyaning islom lashkarlari tomonidan mahv etilib, musulmonlikni qabul qilgan qismi.
15.Abbosiy xalifalari — abbosiylar sulolasiga Abul Abbos (724— 754) asos solgan, 750—754 yillari uning o’zi xalifa bo’lgan (tarj.).
16.Mabdai — chiqish joyi.
17.Qur’oni karim, Anfol surasi, 52—53-oyatlarning mazmuni (tarj.).
18.Qur’oni karim, Yunus surasi, 23-oyat.
19.Qur’oni karim, Sho’ro surasi, 30—31-oyatlar (tarj.)
20.Xolid ibn Valid — arab sarkardasi. Islomni qabul qilmasdan oldin payg’ambar (s.a.v.) ga qarshi urush ochgan. Keyinchalik musulmon bo’lgach, xalifa Usmon davri (milodiy 644 noyabr` — 656 yil 17 iyun`)da Suriya va Falastinning fath etilishida faol qatnashib Vizantiya qo’shinlarini mag’lub etgan (tarj.).

21.Qur’oni karim, Oli Imron surasi, 165-oyat (tarj.).
23.Qur’oni karim, Yunus surasi, 27-oyat (tarj.).
24.Qur’oni karim, Al-Isro’ surasi, 16-oyat (tarj.).
25.Qur’oni karim, Haj surasi, 48—49-oyatlar (tarj.).
26.Qur’oni karim, Zuxruf surasi, 55—56-oyatlar (tarj.).
27.Safohat — yengiltaklik, ahmoqlik.
28.Bani Isroilning afsonalari — Isroil farzandlari haqida yaratilgan afsonalar.
29.Taammul — sabr, bardosh.
30.Riboxo’rlik — sudxo’rlik.

31.«Al-jome’ as-sag’ir» — «Kichik hadislar to’plami». Ismoil Buxoriy asari.
32.Bayt Shayx Muslihiddin Sa’diy Sheroziynikidir (tarj.). Bu bayt Fitratning avvalgi asarlarida, jumladan, «Hind sayyohining bayonoti»da ham keltirilgan. Qarang: Fitrat. Tanlangan asarlar. 1- jild. —T.: «Ma’naviyat», 2000.
33.Ma’viza — hikmat, pand.
34.Qur’oni karim, Oli Imron surasi, 22-oyat (tarj.).
35.Qur’oni karim, Hashr surasi, 4-oyat (tarj.).
36.Qur’oni karim, Josiya surasi, 7—8-oyatlar (tarj.).

MUQADDIMA

HAYOT VA HAYOT G’OYASI

Koinotning hayotdan iboratligiga hech shubha yo’qdir. Hayot bo’lmasa, boshqa biror narsa ham bo’lmaydi. O’zi koinotning asl binosi ham hayotdir. Shuning uchun ham biz risolamizning birinchi bahsini hayot mavzusiga bag’ishladik.

Hayot nima?

Mutakallimlar (kalom) mazhabi37ga qaraganda, hayot his va harakatni talab qiluvchi sifatdir. Qadimgi hukamo fikriga binoan, hayot bu mizojga tobe’, his va idrokning nav’i va tabiatidir.

Asrimiz hukamolari ham aytadilarki, koinot hayotdan iborat. Hech bir narsa yo’qki, unda hayotdan bir asari bo’lmasa. Ammo mutakallimlar mazhabida bo’lgan qadimgi hukamolar qaysi bir jismda his va harakat bo’lsa, unda hayot ham bo’ladi, qaysi bir jismda shu ikkalasi bo’lmasa, hayot ham bo’lmaydi, deb aytadilar. Aslida his va harakati bor narsani «tirik» deydilar. Lekin bu hayot maxluqiy hayot deb ataladi. Inson ham aksar maxluqlar bilan shu ma’noda bir xil, farq qilmaydi. Lekin biz inson hayoti va aksar maxluqlarning o’rtasida katta farq borligini mushohada qilar ekanmiz, quyidagi fikrlarga kelamiz.

Agarda hozirgi o’tayotgan hayotimiz ustidan mushohada qilsak, javob ham oson bo’lar edi. Lekin hayot ma’naviy bir sohadir, uni ko’rib va kuzatib bo’lmaydi. Shuning uchun bu farqlar sababini insoniyat tarixi va o’tmishidan qidiramiz. Bashariyat olami ibtidosidan boshlab hozirgi shaklda edimi? Ya’ni bani Odam hozirgidek shaharlar, qal’alar, madrasalar, shuncha ilmu san’at va saltanatlari bilan olamga kelganmikan? Hech qachon! Bechora ibtidoiy odam kuchsiz, zaif bir maxluq edi. Ba’zan sovuqdan titrasa, ba’zan quyosh nurida qovrilib, yashin va chaqmoqdan, yomg’ir va qordan, zulmat va vahshiy maxluqlar hamlalaridan kechayu kunduz qo’rqib joni halqumiga kelar edi. Buning ustiga soatma-soat ochlik va chanqoqlikdan qiynalar edi. Issiq-sovuqdan muhofaza qiladigan bir chodiri yo chaylasi, qorong’uda yorituvchi bir chirog’, vahshiylar hujumidan muhofaza etadigan quroli ham yo’q edi. Xulosa shuki, odam xalq bo’lishining ibtidosida zaif va miskin jondorlardan biri edi. Boshqa maxluqlar kuchli changal va tishlari yordamida manfaatlarini ta’min etib, zararlarini daf qilardilar. Odam esa shunga ham qodir emas edi.
Ajabo, hazrati Xoliqi hakim insonni shunchalik ojiz yaratib, bu bechoraga ham biror-bir qurol, aslaha ham berganmikan, toki u orqali o’zini himoya etib, yashashi mumkin bo’lsa? Albatta bergan. Alloh insonga eng buyuk va eng qimmat qurolni bergan. Inson shu orqali olamni mag’lub qilib shikastlashi mumkin. Bu qurol nimadan iborat? U AQLdir. Odamzod chorasizligidan tang qolib, aqlini ishlatishga majbur bo’ldi, uning soyasida asta-sekin manfaatlarni qo’lga kiritib, ko’rgan zararlarini daf qildi: uy qurdi, tabiat ofatlaridan qutuldi. Qurol yasab darrandalar hujumidan ozod bo’ldi. Faqat shular bilan chegaralanmay, bora-bora yashinu momaqaldiroq, suv va olovdan najot topib, ularni olimona panjasi bilan tasxir38 etdi. Agar biz bashariyatning avvalgi ojiz davri bilan bugungi kuch-qudratini solishtirsak, bu farqning ulkanligidan larzaga tushamiz va insoniyat olamining o’zgarishini inkor etish mahol bo’ladi.

Insoniyat olamidagi bu o’zgarishlar taraqqiyotmidi yo tanazzul? Ya’ni insoniyat oldinga harakat qilibdimi yoki orqaga? Albatta, oldinga harakat qilgan va hozirgi kungacha biror joyda tavaqquf39 qilmagan. Masalan, ancha yillar oldin otasharoba (poezd)ni biz naqliyotning oxirgi vositasi deb o’ylar edik. Bir oz o’tmasdan inson ilmining kuchi bilan tayyorani ixtiro qildi va o’ylagan aqidamizni inkor etdi. Bas, ma’lum bo’ladiki, bani Odam ibtidodan to hozirgi kungacha taraqqiy qilib kelgan va taraqqiy qiladi ham. Shunday qilib, odamda hayot g’oyasi bor ekan, ya’ni hazrati Xoliqi hakim insonlar uchun bir baland martabani va bir a’lo manzilni ko’rsatgan ekan, inson ham unga qarab harakat qiladi, taraqqiy etadi. Ajabo, bu hayot g’oyasi, ya’ni bu a’lo manzil nima ekan? Bu savol javobini shu muqaddimadan bilsa bo’ladi. Bu muddaoni bilish uchun tasdiq nazarimizni yana bashariyat tarixiga tashlaymiz. Lekin bu daf’a boshqacha usulda muhokama qilamiz.

Kitobi samoviy (Qur’on)da mazkur bo’lganki, hazrati Xoliqi halim40 odam yaratishdan boshlab faxru-l-mursalin41 (Muhammad) alayhissalom zamonigacha har bir qavm uchun zamonlariga muvofiq Payg’ambar va dinini yuborib turgan. Masalan, avval hazrat Odamni maxsus dini bilan yubordi. Odam alayhissalom farzandlari bir muddat ijtimoiy ishlarida bu dinni qo’lladilar. Bir necha muddatdan so’ng odamlar shu din doirasidan chiqdilar. Hazrati Dovari hakim42 yangi din va boshqa Payg’ambarini yuborib, zamona va vaqt taqozolariga rioya qilishni talab qilib, oldingi din hukmlarining ba’zilarini bekor qildi. Bu tartib hamma samoviy dinlarning kamoli va oxiri bo’lgan islom dini zuhur topgan zamongacha mavjud edi. Shu yerda kishining xayoliga bir savol keladi: nima uchun Xudovand bani Odamni hamisha bir din itoatiga amr qiladi? Nima uchun odamlarga maxluqlarga o’xshab harakat qilib yashash uchun erk bermaydi? Albatta, bu farmon hikmatsiz bo’lmagan. Janobi qodiri hakim bashariyat hayotini oliy bir g’oyaga vobasta qilib qo’ygan, ya’ni odamlar uchun bir daraja tayin etgan, toki ular o’zlarini bu oliy g’oyaga va darajaga yetkazsinlar. Bashariyatga bu yo’ldan chiqib ketmasligi uchun buyuk Payg’ambarlar vositasi bilan samoviy dinlarni yuborgan. Bani Odam bu ilohiy shohko’chadan chiqib ketganida yangi rahbar, ya’ni boshqa Payg’ambarini yuborib yangitdan to’g’ri yo’lni ko’rsatgan.

Bu muqaddimadan odamzotning hayot g’oyasi mavjud bo’lib, samoviy dinlar uning hayotida g’oyaviy rahbari ekanligi ma’lum bo’ladi. Samoviy dinlar bizni qaerga olib boradilar? Tadqiq qilsak, ma’lum bo’ladiki, samoviy dinlar bizni qaerga olib borsalar, o’sha joyda hayotimizning g’oyasini topar ekanmiz. Bas, samoviy dinlar bizni qaerga olib boradilar, deb (qayta) so’rashingiz mumkin. Bu savolga dinning ta’rifi javob beradi. Din nima? Din axloqiy hukmlardan iborat bo’lib, o’z tobelarini «saodati dorayn», ya’ni ikki dunyo saodatiga yetkazadi. Shunday qilib, hayot g’oyasi, ya’ni inson hayotining samarasi shu «soadati dorayn» ekan. Mana shu jihatdan inson hayoti maxluqot olamidan farq qiladi. Ya’ni odamlar ikki dunyo saodatiga erishishga loyiq va qobildirlar. Maxluqlarda esa bunday iste’dod yo’q. Bu farq ma’lum bo’lgach, kimki ikki dunyo saodatiga yetish uchun harakat qilmasa, maxluqdan farqi qolmaydi, deb aytish mumkin.

«Val-qad karrama bani Odam»43 va «Laqad xolaqno al-insona fi ahsani taqvim»44 degan oyatlarning ma’nolari ham shundaydir. Demak, odam umrining samarasi, ya’ni insonning hayot g’oyasi ikki dunyo saodati ekan, kimki o’zini odamlar qatoridan deb bilsa, bu dunyo va oxiratda ham o’zini baxtli va tinch bo’lishi uchun harakat qilishi lozim.

Mamlakatimizda ikki guruh baxtsiz odamlar borki, harakatlari tanqid va tanbehga sazovordir. Birinchi guruh hayotlarining maqsadlari deb, yeb-ichishni biladilar, ular bir luqma taom va yotadigan joy uchun insoniy vazifalarini eslaridan chiqaradilar, biron-bir ish haqida o’ylamaydilar ham. Kechasi erta uchun qorinlarining g’amida, kunduzi esa yotish to’shaklari g’amida bo’ladilar. Xulosa qilib aytganda, ular bu dunyo osoyishtaligini o’ylab, boshqa narsa bilan ishlari yo’qdir. Allohning o’zi saqlasin, bu pastkash jamoa o’zlarini insoniylikning baland martabasidan maxluqiylik darajasiga tushirganlardirlar. Bu jamoaning asli joyi insonlar ichida emas. Bu
jamoa jamiyatga ko’p zarar yetkazadi. Xudovand ularni oxirat saodatidan mahrum qilgan. «Ba’zi odamlar Alloh taborak va taolodan bu dunyoni talab qiladilar. Ularga oxirat saodati nasib qilmaydi»45.

Ikkinchi guruh shunday jamoaki, hayot g’oyasini faqat oxirat saodati deb biladilar, bu dunyo saodatiga erishish uchun hech harakat qilmaydilar, balki bu dunyo saodatini kofirlarga xos deb biladilar, boshqacha qilib aytganda, dunyoni kofirlar jannatiyu musulmonlar do’zaxi deb biladilar. Bular ham insoniylik vazifasini, bashariyat yaratilishining hikmatini idrok qilmaganlar, ularning fikri ham ilohiy hukmga to’g’ri kelmaydi. Ikki dunyo saodatini talab qilgan insongina komil musulmondir. Xudovandi hakim ham ikki dunyo saodatini talab qilganlarni madh etib, «Baqara» surasida buyurgan: «Ba’zi odamlar, ey Xudo, meni dunyo va oxirat saodatiga yetkazib, do’zax azobidan najot bergin, deb duo qiladilar. Bu odamlar o’z kasblariga yarasha, ya’ni amaliga muvofiq nasiba oladilar, Xudo sari’ ul-hisobdir»46. Bu oyati karimada ba’zi daqiq ishoralar va nozik nuqtalar mavjudki, ularning zikri foydadan xoli emasdir. Masalan, Xudovandi karim shu oyatda jamoani duo qilib, «nimaiki talab qilsalar, topadilar» demasdan, balki «o’zlarining sa’y-harakatlari evaziga topadilar» degan. Shundan ma’lum bo’ladiki, Alloh oldida mustajob bo’ladigan duo biz turkistonlilarning duolariga hech o’xshamaydi. Negaki, biz kechayu kunduz vaqtimizni behuda ishlarga sarflaymiz. Ba’d47, falon masjid yoki falon mozorga borib, maqsadimizni Xudodan so’raymiz-da, yana chiqib bema’ni va noloyiq ishlarimiz bilan mashg’ul bo’lamiz, maqsadimizga yetish uchun o’zimiz sa’y-harakat qilmaymiz. Birovning biron-bir maqsadi bo’lsa, eng avval himmat kamarini beliga mahkam boylab, maqsadiga yetishish uchun sa’y-harakat qilib, keyin duo qilsa, duosi ijobat bo’ladi. Bu yerda ba’zi muhtaram o’quvchilarimiz aytishlari mumkinki, agar biz maqsadimiz hosil bo’lishi uchun sa’y-harakat qilsak, unda duo ham kerak bo’lmay qoladi. Balki sa’y-harakatlarimiz soyasida o’sha maqsadimizga yetarmiz. Ularga javobim shuki, sizlar mas’alani noto’g’ri tushunibsizlar. Ko’pchilik maqsadlariga yetishish uchun nihoyatda ko’p harakat qiladilar, biroq maqsadlariga erisholmaydilar. Sa’y-harakatlari natijasiz qoladi. Shunda sa’y-harakatimiz foydasiz va zoe’ ketmasligi uchun duoyi xayr lozim.

Mas’alani bir misol bilan sharhlayman. Falon bir dehqonning ikki tanob yeri bor. Yaxshi hosil olishni u juda xohlaydi. Agarda bu kishi bahordan ho’kizlari, qo’sh, omoch, urug’ va boshqa asboblarini ekishga tayyor qilmay, falon bir masjidning burchagida yotib, «Ey Xudo, shu yerimdan ellik man48 bug’doy hosil bergin», — desa ham bu duo qabul bo’lmaydi, ya’ni yeridan o’zidan-o’zi bug’doy ko’karib chiqmaydi. Lekin ekin asbob-anjomlarini tayyor qilib, yerni yaxshi haydab, urug’ni eksa ham, siz o’ylamang-ki, dehqonning ishi shu bilan tamom bo’ldi, endi u, albatta, yaxshi hosil yetishtirib oladi, deb. Bunday bo’lmasligi ham mumkin. Masalan, sel kelib mazkur yerni buzishi yoki chigirtka kelib ko’kargan bug’doyini yeb ketishi ehtimoldan xoli emas. Shuning uchun dehqon samodan keladigan balo va ofatlarning oldini olish uchun duo qiladi, hazrati Vohib al-atoyo49 uning duosini qabul qilishi ham mumkindir.

Yana bir misol keltiraman. Falon yosh yigit katta olim bo’lishni orzu qiladi, iste’dodli, qobiliyati ham kamoliga yetgan. Agarda pgu yigit madrasaga bormasa, pul sarflab kitob olmasa, mehnat qilmasa, mudarrislardan dars olmasa, balki falon mozorning bir chekkasida chin dilidan nola chekib, Xudo dargohidan ilmi laduniyni talab qilsa ham duosi qabul bo’lmaydi, o’limigacha u johil va nodon bo’lib qoladi. Ammo kitob olib, madrasaga borib dars o’qisa ham uni katta olim bo’lishiga hali ishonmang. Mumkinki, u kasal bo’lib yoki nafs havaslariga uchib, ilm olish yo’lidan toyib ketib, oxirigacha johil qolsa. Agar bu yigit g’aybdan keladigan ofatlarni bartaraf qilish uchun duo qilsa, duosi ijobat bo’lishi mumkin. Hazrat Payg’ambar (s.a.v.) ham shunday duo qilar edilar. Badr urushida ul zot qurol-aslahani tayyorlab, qo’shin tortib, kofirlar bilan ro’baro’ kelib jang qildi, so’ngra g’alaba uchun duo qildi. Mazkur oyati karimaning ma’nosi ham shundadir. Xudovandi karim shu oyatning oxirida buyurgan ya’ni, «…Xudo duo qiladiganlarning ishlari va fe’llariga hamisha nazar qiladi va ularning hech bir amallari uning nazaridan chetda qolmaydi. Agarda ular duolariga muvofiq amal qilsalar, ya’ni maqsadlariga yetish uchun qattiq harakat qilsalar duolari qabul bo’ladi, bo’lmasa qabul bo’lmaydi». Bu oyatning har bir so’zida, balki Qur’oni karimning har bir oyatlarida shunday oliy sirlar va buyuk hikmatlar mavjudki, o’quvchilarni o’ziga shaydo qiladi. Lekin ularning barchasini bayon etishga imkonimiz yetmaydi. Shuning uchun ham yuqoridagilar bilan kifoyalanib, Qur’oni karim sir-asrorini biladiganlarga murojaat qilaman, behuda so’zlarni qo’yib, tezroq Qur’oni karim mutolaasi bilan mashg’ul bo’linglar!

Endi yana maqsadimizga qaytsak. Aytgan edikki, komil musulmon ham dunyo saodatini, ham oxirat saodatini talab etuvchidir. Dunyoni tark etib oxirat talabida bo’lish ham shar’iy hukmlarga muvofiq kelmaydi. «Alloh, yer yuzida nimaiki bo’lsa, sizlarning foydalaringiz uchun yaratgan zotdir»51. «Ey odamlar, bilmaysizlarmi, Xudo yer va osmonda bo’lgan hamma narsalarga sizlarni farmonbardor etib tasxir etgan. Xudo zohiriy va botiniy bo’lgan ne’matlarini ham sizlarga bergan. Zero, samo va yerda bo’lgan hamma mavjudot sizlarning manfaatlaringiz uchun yaratildi»52. Shu oyatlardan ma’lum bo’ladiki, Xudo bu olamni bizlarning foydamiz va manfaatimiz uchun yaratibdi, olamda mavjud bo’lgan hamma narsani bizga mahkum va farmonimizga bo’ysunuvchi qilibdi, bas. «Josiya» surasida esa «Alloh samodagi va yerdagi barcha mavjudotni sizlar uchun yaratdi, tasxir va farmonbardor etdi», – deb amr qilgan53.

«Dunyoni mo»minlar do’zaxi va kofirlar jannati» deb qaysi teran aqlimiz bilan aytib, bu xom xayolimizni ilohiy farmon deb bilamiz? Hazrati faxri koinot (Muhammad) alayhissalom muborak umrlarini sa’y-harakatda o’tkazganlar. Alloh hukmlarini ulardan ham yaxshiroq bilamizmi? Hazrati faxri olamning Rasulligiga bugun milliardlab musulmon besh marta shahodat beradi. Ular cho’ponlik qilganlar, tijorat bilan shug’ullandilar, muallimlik qildilar, vaz’ aytdilar, imomlik qildilar, ba’zan askar, ba’zan sartibb54, ba’zan xatib, ba’zan tabib bo’ldilar. Bular harakat bo’lmay nima edi? Ular sa’y-harakatda bo’lsalar, nima uchun biz tanballik va harakatsizlikni o’zimizga shior qilib olganmiz? «Ikki olam najoti va Alloh hidoyati iymon keltirgan, namoz o’qiydigan va sadaqa beruvchi mo»minlarga yetadi»55 deyilgan Qur’oni karimda.

Diqqat qilsangiz, hazrat Parvardigor hidoyat va najotni uch holat egalariga xos qilibdiki, biri sadaqa va zakot beruvchilardir. Ma’lumki, zakot va sadaqa berish boylik va qudratning nishonasidir. Aytinglar-chi, qaysi bir din ergashuvchilarini boy bo’lishga da’vat etadi? Dunyoni oxirat uchun va oxiratni bu dunyo uchun tark etuvchilarning fikrlarini xato ekanini ko’rsatish uchun «Al-jome’ asag’ir»dagi mana shu hadisi sharif kifoya qiladi: «Sizlardan yaxshilaringiz oxiratini bu dunyo uchun tark qilmagan va bu dunyoni oxirat uchun tark qilmay, og’irligini boshqalarning ustiga tashlamaydiganidir».

Endi bu ikkala jamoa: biri dunyoparastlar va birlari oxiratparastlarga da’volarimizni ma’lum qilganimizdan so’ng yana bir jamoani ham esdan chiqarishimiz odobdan bo’lmaydi. Bu jamoa ham millatimiz o’rtasida katta mavqega ega. Bizning qoloq va baxtsiz bo’lishimizda ularning xizmatlari kattadir. Bu jamoa dunyo va oxirat saodatini talab qiladilar. Lekin bu maqsadga erishish uchun harakat ham qilmaydilar. Ulardan shu haqda so’rasangiz, noz-karashma bilan «Allohi karim» deb javob beradilar. Bu tanballik va harakatsizlikni ular «tavakkal» deb ataydilar. Kambag’allik va balolardan azob cheksalar darrov biror masjid yoki falon bir avliyoning qabriga borib, qancha kuchlari bo’lsa, boshlarini yerga urib duo qiladilar. Biz bunday duoning ijobat bo’lmasligini yuqorida bayon qildik. Shu o’rinda bu azizlarga «tavakkal» so’zining ma’nosini va qabrni ziyorat qilishning foydalarini aytib o’tmoqchimiz.

Biz turkistonlilar sustligimiz, tanballigimiz, ishbilmasligimiz, nodonligimiz, tajribasizligimiz, qisqasi, dunyoda qancha noshoyista sifatlar bo’lsa, hammasi «tavakkal» deymiz. Shu sababli bularni savob va mashru’56 deb qabul qilamiz. Masalan, bir tojirdan «Nima uchun o’ylamasdan paxtani po’chog’ini sotib olasan?», dehqondan «Bahor keldi, ekish va ish asboblaring qani?» yoki biror kosibdan «Nima uchun haftada bir marta do’kon ochasan?» yo bir hammoldan “Nima uchun kunduz kuni uxlaysan”, axir kechki ovqating yo’q-ku», – deb so’rasak, hammalari «tavakkal Xudoga» deb javob beradilar. Ming afsus, shu javoblarning birontasida ham tavakkal yo’qdir. Bularning hammasi nodonlik, tanballikdan boshqa narsa emas. Tavakkal ham amal bilan birgadir, harakatsiz tavakkal ham harakatsiz duoga o’xshab foyda bermaydi.

«…ular (ya’ni sahobalaring) bilan mashvarat qil, azmu qaror qilganingdan so’ng Allohga tavakkal qil, albatta, Alloh tavakkal qiluvchilarni sevadi»57, – deyiladi Kitobi samoviyda. Ushbu oyati karima bilan Xudovand Rasuliga murojaat qilib: «Ishlarda avval sahobalaring bilan maslahatlashib, bir natijaga kelingach, bu ishni bajarish uchun Xudoga tavakkal qilib bel bog’la», – demoqda.

Albatta, bu hayot jangu jadal maydonidir, unda har bir shaxs, har bitta qavm o’z turmushlarini yaxshi ta’minlashlari uchun harakat qilib kurashishlari lozim. Bularsiz biror narsaga erishib bo’lmaydi. Masalan, har birimiz ham uyga kirib olib, necha kun och-nahor o’tirsak ham, ko’chaga chiqib harakat qilmas ekanmiz, uyning shiftidan bir lagan kabob o’z-o’zidan kelib tushmaydi. Oqibat esa ochlikdan halok bo’lishimiz mumkin. Kim buni inkor qilar ekan, demak, tajribasi yo’q ekan. Agar harakatsiz tavakkaldan foyda bo’lganda edi, Rasuli sollallohi alayhi vasallam kofirlarga qarshi bir jangda o’z qo’llari bilan handaq qazimagan bo’lar edilar.

Endi esa avliyolar qabrlarining ziyorati xususida bir oz to’xtalamiz. «Qabristonlarni ziyorat qilib turinglar, zero, ular sizga oxiratni eslatadi», – deyilgan «Al-jome’ as-sag’ir» asarida. Bu hadisdagi hikmatni tushunish uchun odam holini diqqat bilan kuzataylik. Ajabo, odam nega gunoh qiladi? Kitobimiz avvalida ham bir bahona bilan bayon qilib o’tgan edikki, «komil iymon gunoh ishlar uchun yagona to’siqdir», – deb. Xudoyi taolo va qiyomatga iymon keltirib, ularning mavjudligini bilgan odam hargiz gunoh qilmaydi. Agar bilmay gunoh qilsa ham darhol tavba qilishga shoshiladi. Ba’zi shaxslar jahlu g’aflat yo kibru g’urur tufayli oxirat kuni va hisob-kitob soatini eslaridan chiqaradilar, dillaridagi Allohdan qo’rquv hissi ko’tariladi. Shunda ular gunoh qilishga qilib, pushaymon ham bo’lmaydilar, tavba ham qilmaydilar. Bu toifa odamlarga nisbatan ko’riladigan chora oxirat kuni va uning qiyinchiliklarini eslariga solishdir. Zora shu bahonada ular Xudodan qo’rqsalar va turli fasod ishlarga qo’l urmasalar. Qabrlar ziyorati aynan shu maqsad uchun ko’zlanadi. Zero, inson har qadar mag’rur va kibrli bo’lmasin, qabristonga qadam qo’yganda, qanchadan-qancha bani Odamning tuproqqa qorilib yotganini ko’rganda, balki g’ururini tark etib, oxirat fikriga tushar. Hazrati faxri koinotning o’z ummatlariga aytgan hadislarining hikmati ham shundadir. Ammo biz qilayotgan ziyoratlar esa bu matlabga muvofiq emas. Biz qabristonga emas, balki avliyolar mozorini ziyorat qilishga boramiz va ulardan o’zimiz uchun madad va inoyat so’raymiz. Bilingki, bu ziyoratlar bizga hech foyda bermaydi, yotgan avliyolarning bizga hech bir madadlari yetmaydi. Qur’oni karimda «Sizlar uchun Allohdan o’zga sohib va madadkor yo’qdir». «Vaqtiki, Alloh bir qavmga yomonlik yetkazsa, uni daf etib bo’lmaydi va u qavm uchun Allohdan o’zga nigohbon yo’qdir»58, – deyilgani haqdir.

Soniyan, bunday ziyorat shar’an man’ qilinib, harom hisoblanadi. Biz bunday ziyoratlardan faqat gunoh orttiramiz. Alloh Payg’ambarlarining qabrini masjidga aylantirgan (u yerda ular namoz o’qiydilar) yahudiy va nasroniylarni la’natlaydi, – deyilgan Buxoriy59ning «Ki- tob al-salot»60 va Muslim61ning «Kitob al-masojid»62i- da; yana «Payg’ambarlarining qabrini masjid qilgan yahudiylarni Xudovand halok qiladi», – degan hadis ham bizga ma’lum. Hushyor bo’ling! Sizlardan avval o’tganlar Payg’ambar va avliyolarining qabrlarini masjid qildilar. Hushyor bo’ling! «Sizlar hech kimning qabrini masjid qilmang, ularning qabriga borib namoz o’qimangki, men sizlarga buni man’ qilaman», – deyilgan Muslimning o’sha kitobida.

Ba’zi ikromli o’quvchilarimiz aytadilarki, biz avliyolarning qabrida matlabimizni hosil qilish uchun namoz o’qiymiz, ular Alloh dargohida bizning matlabimiz hosil bo’lishi uchun shafi’63 bo’ladilar. Shu shafi’likni talab qilish ham ulardan bir nav’ madad tilashdir. Bu kabi shafi’ keltirib, tilak tilash shar’an durust emas, balki gunohdir. Zero, Xudovandi taborak shuning uchun mushriklarga g’azab qiladiki: «Ular Allohni qo’yib, o’zlariga zarar ham, manfaat ham yetkaza olmaydigan narsalarga ibodat qiladilar va: «Ana o’shalar bizning Alloh huzuridagi shafoatchilarimizdir!» — deydilar…»64 Boshqa o’rinda esa mushriklarning shu ishini ushbu tariqa hikoya qilib, rad qiladiki: «Shafoat qilish faqat Allohgagina xosdir, bandasining uning iznisiz birovni shafoat qilishga haqqi yo’qdir»65.

Bu oyatlardan ikki narsa ma’lum bo’ladiki, biri mushriklar butlarini Xudo deb atamas, balki shafoatchi va vositachi deb bilardilar. Bas, biz ham falon-falon avliyolarni shafoatchi deb gumon qilib, ta’zim qilsak, muvahhid66 va mushriklardan qanday farqimiz qoladi? Soniyan, shafoat sifati faqat Allohga xos ekan. Musulmonlarning bu tariqa e’tiqod qilishlari joiz emas, aytganlarimizning o’zi bunga ulkan dalildir.
Buxoriyning «Kitob ul-haj»67ida Hazrati Umardan shunday rivoyat bor: «Bir kuni haj marosimida hajarul-asvad68 ni (qora toshni) tavof qila turib, hazrati Umar shunday degan ekan- lar: «Ey hajar-ul asvad! Sen bir foydasi ham, zarari ham tegmaydigan toshsan. Agar Payg’ambar seni o’pganini o’z ko’zim bilan ko’rmaganimda, hech qachon seni o’pmagan bo’lar edim».

Bu kabi ziyorat va vosita qilishlik bizni ikki dunyo saodatiga yetaklamaydi. Unga yetishish uchun o’zimiz harakat qilishimiz kerak. Bizda ikki dunyo saodatiga yetishish uchun mayl bor ekan, qay yo’l va usul bilan unga yetishish mumkin? Bu savolning javobi juda osondir. Baxtga qarshi, biz uni shu kungacha qulog’imizga olmaganmiz, ikki dunyo saodatiga erishish uchun esa vijdon amru vazifalarini ado etishimiz zarurdir. Vijdon amri nimada? Bu – kishilarning o’zlariga yuklangan vazifa va majburiyatlarini zamon va o’ringa qaramay vijdonan va sidqidildan bajarishlaridir. Vijdon amri vazifalari ichida axloqiy vazifalar muhimdir. Axloq vazifalarini uch qismga bo’lish mumkin:

1. Vazoyifi nafsiya.
2. Vazoyifi oila.
3. Vazoyifi insoniya.

Bu uch qism bir-biri bilan shu qadar bog’liq-ki, biriga xalal yetsa, boshqasida ham qusur namoyon bo’ladi. Bu uchala qismni kitobimizda bir-bir bayon etamiz.

Natija:
1. Alloh, bizni barcha maxluqlar kabi boshqa jinslar manfaati uchun emas, balki ikki dunyo saodatiga yetishish uchun xalq qilgan.
2. Dunyo saodatini oxirat uchun, oxirat saodatini bu dunyo uchun tark etish noto’g’ridir, bizga ikki jahon saodati darkor.
3. Ikki jahon saodatini esa sa’y-harakat bilangina topish mumkin.
4. Sa’y-harakatsiz duodan foyda yo’qdir.
5. Avliyolardan maqsad ravo bo’lishini tilash foydasizligidan tashqari yana gunoh hamdir.

VAZOYIFI NAFSIYA

Vazoyifi nafsiya — bu insonni muhofaza etish va taraqqiy topishi uchun bajarilishi lozim bo’lgan vazifalardir, ya’ni inson o’z nafsini (chunki bu odamiylik zaruriyatidir) kamol toptirish darajasiga yetkazishi lozim. Nafs kamoli bu odamning ham o’ziga va ham o’z hamjinslariga foyda va naf’ keltirishidir. Agarda nafs solih amallarga ulfat va yaqin bo’lsa-yu, yomon (qabih) ishlardan nafratlansa, shunda nafs kamolining martabasi hosil bo’lg’ay. Dini mubini islom ko’proq shu ma’niga ahamiyat beradi. Hazrati Parvardigor Qur’oni karimda «amali solih»ni iymon bilan yonma-yon zikr etadi. Hatto aksar muhaddis olimlar «amali solih»ni iymonning bir juz’i, deya e’lon qilganlar. Shuning uchun ham nafsni kamol toptirish darajasiga yetish biz musulmonlar uchun nafaqat axloq farzi, balki din farzlaridan ham hisoblanadi. Nafsimizni solih amallar bilan ulfat bo’lishi uchun nafsoniy kuchlarimizni isloh etishimiz lozim, aks holda hech qachon nafsimiz solih amallar bilan ulfat va yaqin bo’lmaydi.

Nafsoniy quvvat uchga bo’linadi:

1. Aqliy quvvat.
2. Shahvoniy quvvat.
3. G’azab quvvati.

Aql quvvatini isloh etishda shunday hikmat borki, uning foydasi haqni botildan, qabohatni ezgulikdan, manfaatni zarardan farq eta bilishdir.
Shahvoniy quvvatni isloh etish natijasida iffatga erishiladi. Iffatning samarasi salomatlik, aqlning o’tkirligi, qad-qomatning ko’rkamligi, yaxshi amallar va yomonliklardan chekinishda ko’rinadi.
G’azab quvvatini isloh etish shijoatga olib keladi. Shijoatning foydasi insoniy sharafni himoya etishda, millat izzati va nafs muhofizatida ko’rinadi. Agar inson ana shu uch quvvatni yaxshilab isloh etsa, yana bir fazilatga sohib bo’ladi. U esa Adolatdir. Shularni e’tiborga olib axloq olimlari nafs fazilatini to’rtga bo’lganlar:

1. Hikmat.
2. Iffat.
3. Shijoat.
4. Adolat.

Bularni joy-joylarida mufassal arz qilamiz. Avval hikmat va uning foydasi haqida so’zlaymiz.

Hikmat fazilati aql quvvatining islohi natijasida bo’ladi va aql quvvatining islohi ilm o’rganish bilan mumkindir. Shuning uchun quyida biz aql va ilm haqida mufassal bahs qilamiz, toki hikmatning qay darajada ahamiyatliligi o’z-o’zidan ma’lum va namoyon bo’lsin.

IZOHLAR

37.Mutakallimlar (kalom) mazhabi — notiq (so’zlovchi) mazhabi, bu yerda: mo»taziliylik mazhabi.
38.Tasxir — qo’lga kiritish, egalik qilish.
39.TavaqquF “ to’xtash, tek turish.
40.Halim — yumshoq, muloyim.
41.Faxru-l-mursalin — payg’ambarlar, rasullar bizning faxrimiz.
42.Dovari hakim — hakim (donishmand)lar shohi, ya’ni Xudo.
43.«Val-qad karrama bani Odam» — oyati karimaning zohiriy ma’- nosi: «Biz odam farzandlarini aziz qildik».
44.«Laqad xolaqno al-insona fi ahsani taqvi(m)» — Oyati karima- ning zohiriy ma’nosi: «Biz insonni go’zal taqvo bilan yaratdik».
45.Qur’oni Karim, Baqara surasi, 200-oyat. (tarj.)
46.Qur’oni Karim, Baqara surasi, 201-oyat. (tarj.)
47.Ba’d — keyin.
48.Man — og’irlik o’lchovi.
49.Vohib al-atoyo — g’oyibdan tuhfalar beruvchi.
51.Qur’oni Karim, Baqara surasi, 29-oyat (tarj.)
52.Qur’oni Karim, Luqmon surasi, 159-oyat (tarj.)
53.Qur’oni Karim, Josiya surasi, 13-oyat (tarj.)
54.Sartibb – tibbiyot hamshirasi, fel`dsher.
55.Qur’oni Karim, Baqara surasi, 2-3-oyatlar (tarj.)
56.Mashru’ — shariatga muvofiq, to’g’ri.
57.Qur’oni karim, Oli Imron surasi, 159-oyat (tarj.)
58.Qur’oni karim, Ankabut surasi, 22-oyat (tarj.)
59.Imom Buxoriy — Muhammad bin Ismoil Abu Abdulloh al-Javfiy. 810—870 yillarda yashagan buyuk muhaddis (tarj.).
60.Kitob al-salot — namoz haqida kitob. Imom Buxoriyning «Jome’ as-sahih» to’plami tarkibiga kirgan kitob (tarj.).
61.Imom Muslim — Muslim bin Xattot Abul Husayn al-Qushayriy an-Nisoburiy (vafoti 875 yil). Buyuk muhaddis (tarj.).
62.Kitob al-masojid — shu mavzudagi hadislar majmuasi (tarj.)
63.Shafi’ — himoyachi, vositachi.
64.Qur’oni karim, Yunus surasi, 18-oyat (tarj.).
65.Qur’oni karim, Zumar surasi, 44-oyat (tarj.).
66.Muvahhid — Ahd kitobi (Injil)ga ishonuvchi.
67.Kitob ul-haj — haj haqida hadislar to’plami (tarj.).
68.Hajarul-asvad — qora tosh.

DAVOMI BOR