Энди икки оғиз сўз темуршунослик ва “темирчи”лик ҳақида. Мустақилликдан аввал Ўзбекистонда темуршунослик деярли йўқ эди. Маҳкам Абдураимов билан Бўрибой Аҳмедов тарихий мавзу нуқтаи назаридан темуршуносликка яқин эди. Бироқ улар давр тақозосига кўрами, Амир Темурга муносабатда Бартольд, Петрушевский, Якубовскийлар тарафдори бўлган. Менимча, чинакам темуршунос Асомиддин Ўринбоев эди…

ТИЁНШОНГА ТЕНГДОШ ТАРИХ БУ...
Тарихчи олим Ашраф АҲМЕДОВ билан суҳбат

– Ҳурматли Ашраф ака, “Тарихни ўрганмоқдан нима наф?” деган саволга турли кишилар турфа, ҳатто бир-бирига зид жавоб берган; Марк Туллий Цицерон “Тарихни билмаслик – бир умр гўдак бўлиб қолмоқдир”, дея ушбу илмни инсон камолоти асосига қўйса, Наполеон Бонапарт “Тарих дегани нима ўзи, барча рост деб ишонадиган ёлғон эмасми?!” деб аксинча қадр-қимматини ерга уради, Индира Ганди эса “Тарих – энг яхши устоз, лекин чекига мудом энг ёмон шогирдлар тушган”, дея уни ёқлаб чиқади-да, ўтмишдан сабоқ олмоғи зарур бўлган биз – авлодларни ношудликда айблайди… Домла, Сизнингча, тарих ўзи нима, унинг башарий тамаддунда тутган ўрни қандай? Дарвоқе, тарих илмига ҳавас Сизда қачон ва қандай пайдо бўлган – шунга ҳам бирйўла тўхталиб ўтсангиз.

– “Тарихни ўрганмоқдан нима наф?” деган саволга, назаримда, энг тўғри жавобни Цицерон берган. Индира Гандининг жавоби ҳам дуруст. Бироқ Наполеонга келсак, у тарихни қилич ва милтиқ билан яратмоқчи бўлган. Бундай тажовуз қандай якун топгани эса тарих дарсликларидан аён. Тарих ўзи нима, деган саволга, афтидан, мутлақо аниқ ва тугал жавоб бериш мушкул. Менимча, тарихни одамлар тўдаси ёки жамияти эмас, уларга етакчилик қилувчи йирик шахслар яратади. Масалан, оддий ғилдиракни олайлик: уни бирор жамият ёки инсонлар тўдаси ўйлаб топмаган, балки ақллироқ биргина одам ихтиро қилган. Ўша одам дарахт қулатиб, ғўла кесганда шу ғўланинг икки ёни текисланса, нечоғли унумли фойдаланиш мумкинлигини илк бор англаган. Менимча, энг содда ғилдирак шундай ихтиро қилинган. Кейин у янада такомиллаша бориб, жанг аравалари ясалишига сабаб бўлган. Бундай аравалар эса пировардида буюк империяларга асос солиш им­конини берган. Жез, темир, пўлат, порох ихтиро этилишида ҳам шунга ўхшаш ҳоллар кузатилган. Турли майда ихтиролар жамланувидан йирик ўзгаришлар юзага келган. Ўша ихтироларни қилган аксар шахсларнинг номи фанга номаълум қолган бўлса-да, бундай ихтироларнинг тарихий аҳамияти ниҳоятда катта. Ривожланган жамиятда эса шахснинг роли янада ортади. Йирик шахслар тарихий жараёнларни ўзгартирувчи бўлиб қолади. Масалан, Исо Масиҳни олайлик. У ўз таълимотини эълон қилгани ва бу эътиқод тан олинганидан сўнг варварлар қўл остида бўлган Европа тараққиёти бутунлай бошқа йўлдан кетди. Худди шунингдек, Муҳаммад пайғамбар зуҳуридан кейин ислом жамияти юзага келиб, Осиёнинг талай қисми ва Шимолий Африкада инқилобий ўзгаришлар юз берди. Табиийки, ҳозирги дунёни бу икки таълимотсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Хуллас, тарихни шахслар яратади, тарих – сабоқ, тарих – муаллимдир.

Мен ўқувчилик чоғимда тарих фанига бепарвороқ эдим, кўпроқ математикага қизиқардим. Шунинг учун мактабни битиргач, ТошДУнинг физика-математика факультетига ўқишга кирганман. 1957 йил кузида бир китоб дўконининг ёнидан ўтаётиб, “М.Я.Выгодский. Справочник по элементарной математики” деган китобга кўзим тушиб қолдию уни сотиб олдим. Китобнинг илк саҳифаларида Ал-Хоразмий, Ал-Фарғоний, Улуғбек ва Жамшид Коший номи қайд этилиб, улар “ўзбек математиги”, “ўзбек астрономи” дейилган эди. Менда “Математика ва астрономияни асосан ўзбеклар яратган экан-да” деган тасаввур уйғонди. Бир куни Ҳожимуллаев деган қрим-татар домла “матанализ”дан маъруза ўқиётиб, “Коши теоремаси” деган иборани тилга олди. Маъруза тугаганидан сўнг мен ундан “Коши деганингиз Жамшид Кошиймасми?” деб сўрадим. Домла хушламайгина “Эй, йў-ўқ! Бу – француз математиги”, деб жавоб берди. Мен ҳайрон бўлдим – нега “справочник”да “ўзбек” дейилган-у, домла эса “француз” деяпти? Шу-шу, мен Хоразмий, Фарғоний, Коший, Улуғбеклар билан қизиқиб, аниқ фанлар тарихига шўнғиб кетдим. Ўша олимлар ижодини ўрганиш эса улар яшаган давр тарихини ўрганишга етаклади. Аввалига математик бўлатуриб, пировардида тарихчига айланганимни ўзим ҳам сезмай қолдим. Ҳозир мен математика фанлари номзоди (1970), тарих фанлари докториман (1986).

– Энди Сизнинг 1995-2001 йиллардаги фаолиятингизга назар ташласак. 1995 йили Самарқандда ЮНЕСКО тасарруфидаги Марказий Осиё тадқиқотлари халқаро институти очилди. Сиз мазкур институтнинг биринчи раҳбари этиб тайинландингиз; Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикис­тон, Корея, Туркия, Хитой, Эрон, Покистон ва Россия давлатларидаги илмий даргоҳлар билан ҳамкорлик алоқалари йўлга қўйилди. Институт олимларининг саъй-ҳаракати туфайли “Буюк Ипак йўли шаҳарлари ва йўналишлари”, “Марказий Осиё амалий санъати”, “Марказий Осиёнинг асосий сўфий мактаблари”, “Марказий Осиё халқлари достонлари” каби минтақамиз тарихини акс эттирувчи кўплаб асарлар дунё юзини кўрди; Ҳиндистондаги Индира Ганди маркази билан ҳамкорликда минтақа тарихи юзасидан манбашунослик марказини яратиш мақсадида махсус дастур ишлаб чиқилди. Бугун ўша йилларга назар ташлаб ўз фаолиятингизга, институтнинг мазкур даврдаги ва бугунги кундаги фаолиятига қандай баҳо берасиз?

– Марказий Осиё тадқиқотлари халқаро институти (МОТХИ) ишини йўлга қўйиш, унинг моддий-техник базасини яратиш осон кечмаган. Бунинг сабаби – ушбу база аъзо мамлакатлардан тушадиган бадал ҳисобига шаклланиши лозим эди. Ана шу юмушларга икки йил сарфланди, ўзим ҳам Самарқандга шунча вақт маошсиз қатнаб юрдим. МОТХИни ташкил этишда режа қилинган асосий ишлардан бири бу – Марказий Осиёдаги археологик объектлар ҳақида маълумотлар базасини яратиш эди. Бундай базани тузиш катта сарф-харажатларни талаб этар, институт бюджети эса буни кўтаролмасди. Ана шу муҳим иш амалга ошмай қолганидан ҳамон кўнглим хижил тортади. Бироқ шундай мураккабликларга қарамай, мен МОТХИ директори бўлган йилларда саккизта китоб ва журнал нашр этилди. Шулар жумласидан Сиз тилга олган китоблар ҳам. Менимча, институт директори нафақат ўз юрти, балки бутун Марказий Осиёда таниқли ва обрўли олим бўлиши лозим эди. Бироқ, афсуски, мендан кейин шу лавозимни эгаллаган иккала директор ҳам кўпчилик танийдиган олимлар эмас. Институт Ўзбекистонда қарор топгани учун директор мамлакат олимлари билан доимий мулоқотда бўлиши ва муассаса иш режасига албатта юртимиз билан боғлиқ бирор масалани киритиши зарур. Ахир, у қай бир даражада Ўзбекистон мақсадларига ҳам алоқадор бўлиши керак-да! Афсуски, кейинги ҳар иккала директор бизга эл бўлиб кетолмаганидан қилган ишлари ҳам кўзга кўринмади. Қолаверса, мендан кейин директор бўлган қирғизистонлик Кадича Ташбаева деган аёл худбин, калтабинроқ чиқиб қолди. Унинг даврида “Марказий Осиё амалий санъати” туркумининг Тожикистонга бағишланган жилдигина нашр этилди, холос. Бу жилд ҳам асосан Кадича Ташбаева директорлик лавозимига келгунга қадар тайёрланган эди. Ўша аёл олти йиллик фаолияти давомида дурустгина имтиёзга эга бўлгани ҳолда, институт маблағларини талон-тарож қилди. Мен директор бўлган йилларда институт эшиги мудом очиқ, Самарқанд ва Тошкент олимлари, олий ўқув юртлари билан доимий мулоқот мавжуд эди. Энди эса Самарқанд илм аҳли мен билан учрашиб қолганда, “МОТХИ фаолияти нега сезилмайди?” дея савол беради. Ўзингиз айтинг, қандай жавоб қилай?! Хуллас, институтнинг гуркираган йиллари ортда қолганга ўхшайди. Бир вақтлар унинг ЮНЕСКОдаги куратори Дуду Двен “Кейинчалик директор фақат Ўзбекистондан тайинланади”, деган эди. Назаримда, шунинг мавриди келди. Тўғри-да, институт фаолияти Ўзбекистон билан боғлиқ бўлмас экан, унинг юртимизда жойлашганидан бизга нима наф, деган савол туғилиши табиий.

– Мустақиллик даврида Ўзбекистонда тарих фани қандай ютуқларга эришди, қандай камчиликларга йўл қўйилди? Хусусан, Амир Темур ҳаёти ва фаолиятини ёритишда катта-кичик барча олим “темирчи” бўлиб кетмадими, улуғ давлат арбоби ҳаёти ва фаолиятига бағишланган тарихий қўлёзмаларни, яъни асл манбаларни ўрганиш, тадқиқ этиш ўрнига, ҳамма биладиган биринчи қатлам маълумотлари асосидагина илмий ва бадиий асарлар ёзиш авж олмадими? Асл манбаларни нашр этиш ҳам тегишли институтлар томонидан амалга оширилмай, айрим олимларнинг шахсий ташаббусига боғлиқ бўлиб қолганига нима дейсиз?..

– Ушбу савол аслида кенг кўламли жавобни талаб қилади. Бунинг учун Фанлар Академияси Тарих ва Шарқшунослик институтларининг йиллик ҳи­со­ботларига назар ташлаш лозим. Бу эса анча зерикарли иш. Лекин умумий йўсинда қуйидагиларни айтиш мумкин. Совет даврида Ўзбекистонда тарихни тўлиқ ва изчил тадқиқ этиш амалиёти бўлмаган. Академиянинг Тарих институти асосан совет даврини ўрганиш ва рус колониализмининг “ижобий” тарафларини ёритиш билан шуғулланган. Шарқшунослик институтида эса тарихий манбашунослик бўлими бўлиб, манбалар рус манфаатлари нуқтаи назаридан ўрганилган. Аммо фан тарихи йўналишида анча-мунча иш қилинган. Мустақилликнинг илк йиллари, менимча, иккиланиш даври бўлди. Чунки тарихий тадқиқотларда аниқ бир йўналиш йўқ эди. Президентимизнинг 1998 йили тарихчи олимлар билан бўлган учрашуви тарихий тадқиқотлар борасида кескин бурилиш ясади. Энди тадқиқотлар йўналиши аниқ ва равшан белгиланган эди. Ўша вақтгача Тарих институтида қадимги манбалар деярли ўрганилмасди. Институтга янги келган директор Мирсодиқ Исҳоқов махсус манбашунослик бўлими ташкил қилди. Унга мени ҳам таклиф этишди. Директор манбашуносликсиз тарихни ўрганиб бўлмаслигини яхши англар эди. Ҳозирги кунда эса институт асосан янги ва энг янги давр тарихини ўрганиш билан машғул. Афсуски, у ерда Амир Темур ва темурийлар даври тарихи билан шуғулланадиган инобатли ходим йўқ. Халифалик ва сомонийлар, қорахонийлар, хоразмшоҳлар тарихини ҳам бугун ҳеч ким теран ўрганаётгани йўқ.

Энди икки оғиз сўз темуршунослик ва “темирчи”лик ҳақида. Мустақилликдан аввал Ўзбекистонда темуршунослик деярли йўқ эди. Маҳкам Абдураимов билан Бўрибой Аҳмедов тарихий мавзу нуқтаи назаридан темуршуносликка яқин эди. Бироқ улар давр тақозосига кўрами, Амир Темурга муносабатда Бартольд, Петрушевский, Якубовскийлар тарафдори бўлган. Менимча, чинакам темуршунос Асомиддин Ўринбоев эди. У кишининг катта хизмати Шарафуддин Али Яздий “Зафарнома”сининг танқидий матнини нашр этгани (1972) бўлди. Лекин, таассуфки, бу олим ҳам аслан филолог бўлиб, тарихчи эмас эди. Тарихий воқеа-ҳодисаларга тўғри, холис баҳо беришда бирмунча қийналарди. Аммо қўлёзма матн саҳифасидаги сукунлар ва ҳарфларга тегишли камчиликларни, гуручни курмакдан тозалагандек, биттама-битта тузатиб чиқарди. Бироқ ўша саҳифалардаги, масалан, “Бирор шахс Амир Темур ҳузурига фалон жойдан келиб, у билан алоҳида юзма-юз гаплашди ва тезда орқасига қайтди, шундан сўнг Соҳибқирон Фалончибек бошчилигида 10 минг аскарни фалон тарафга юборди”, деганга ўхшаш маълумотларни тегишли манбага солиштириб изоҳламас эди.

Нафсиламри, совет даврида тарихчиларнинг аҳволи ночор эди. Бу, айниқса, “қайта қуриш” йилларида яққол кўринди. Ўша вақтда эркинлик нафаси сезилиб қолган эди, кам сонли тарихчиларимиз эса бундан унумли фойдалана олмади. Лекин матбуотга яқин бўлган журналист, ёзувчи ва филологлар отни қамчилади. Оқибатда грамматик ва тарихий-жуғрофий нуқтаи назардан ёзилиши нотўғри бўлган Кўрагон (ёки Курагон, аслида эса Гурагон), Қобул (тўғриси – Кобул), Қувайт (аслида – Кувайт) ва бошқа кўплаб хато атама ва сўзлар муомалага кириб қолди. Ўша кезлар, биласиз, узоқ қишлоқ ёки тоғдан тушиб келган кетмончи ҳам Чорсудаги мардикор бозорига бориб, қўлига андава ушлаб, сувоқчиман, деб тураверарди…

“Қайта қуриш” даврида бошланган “темирчи”лик, таассуфки, ҳали ҳам давом этяпти. Мисол тариқасида, Клиффорд Босвортнинг “Мусулмон сулолалари” китобини олайлик. Бу – тарихга доир ниҳоятда нозик асар. Агар унинг ўзбекча таржимасига эҳтиёж бўлса, ислом олами тарихини, умуман, мусулмон сулолаларини яхши билган мутахассис она тилимизга ўгириши керак эди. Лекин 2007 йили уни бу соҳалардан йироқ филологлар таржима қилиб, чоп этди.

Ушбу “мутаржим”лар “Мусулмон сулолалари” асари бошига солган кўргиликларга келсак, буни мухтасар тарзда шундай ифодалаш мумкин. Аввало, улар таржимани инглизчадан эмас, русчадан қилган. Китоб бошидаги мундарижадан тортиб охирги саҳифагача ғиж-ғиж хато. Масалан, Испаниядаги бир сулола мундарижада “ал-Маровийлар”, 49-бетда “ал-Муробийлар” шаклида берилган, 247-бетдаги изоҳда эса “ал-Мурабитун” деб тилга олиниб, буни овруполаштириш деб тушунилган. Аслида тўғриси ана шу охиргисидир. Чунки бу сулола вакиллари Шимолий Африкадан Испанияга келган барбарлар бўлиб, улар дастлаб теварак-атрофларини “работ” билан ўраб олган. Шунинг учун маҳаллий араблар уларни “мурабитун”, яъни “ўраб олинганлар” деб атаган. Сулоланинг номи шундан келиб чиққан. Шунингдек, мундарижада “ал-Маҳонийлар” (аслида “ал-Муваҳҳадлар”), “Ихшийлар” (тўғриси – “Ихшидийлар”), “Укаилийлар” (тўғриси – “Уқайлидийлар”), “Карматилар” (тўғриси – “Қарматийлар”) ва ҳоказо кўплаб хатолар кетган. Изоҳлардаги хатолар ҳам, афсуски, бир талай. Энди айтинг, шарқшунослар ҳам не-не машаққатлар билан уддалайдиган ишга улар нега қўл уриб, содда ўқувчини чалғитади? Бир вақтлар раҳматли Бўрибой Аҳмедов темуршунослик қўлидан келмай шу ишга қўл урганларни “темирчи”лар деб атаган эди. Бу китобнинг таржимонлари ҳам аслида ўшалардан.

Мен Улуғбекнинг “Зижи” таржимасини 1980 йили режалаштирган бўлсам-да, бу ишни бир оз ортга суришимга тўғри келди. Чунки Ал-Хоразмийнинг 1200 йиллик таваллуд тўйи орага тушиб, бу соҳа бўйича ҳам айрим нашрларни мен тайёр­лашим зарур эди. 1983 йил кузагида юбилей нишонлангач, яна Улуғбекнинг юлдузлар жадвалига қайтдим. Юбилей таъсиридами, билмадим, Улуғбек “Зижи”га қандай ёндашмай, калаванинг учи нуқул бобоси Амир Темурга бориб тақалаверди. Масалан, лашкарбошининг невараси, ҳарбий юриш чоғида туғилган Улуғбек қандай қилиб астрономияга қизиқди ва олим бўлиб қолди, деган савол хаёлимдан сира кетмас эди. Шунинг учун “Зиж”ни таржима қилиш асносида рус тилида (у вақтлар ҳамма муҳим тадқиқотлар аввал рус тилида ёзиларди) “Амир Темур ва Мирзо Улуғбек” номли монография яратиш керак, деган фикрга келдим ва унинг кириш қисм, беш боб ва хулосадан иборат мундарижасини туздим. Бу иш менга синашта бўлмаган темуршуносликка доир экани сабаб дастлаб бўлимимиз бошлиғи Убайдулла Каримовга маслаҳат солдим. У киши “Ашраф, биласиз, мен фан тарихига ихтисослашганман, Амир Темур билан ҳеч шуғулланмаганман. Асомиддин акангизга киринг, у умр бўйи шу иш билан машғул”, деди. Кейин Асомиддин Ўринбоевга учраб, мақсадимни айтган эдим, у киши “Мен ЦКнинг 1973 йилги қароридан кейин асло Темур билан шуғулланмайман, деб қасам ичганман”, деб ортга тисарилди. Бу ҳолдан ҳайронликда, мундарижа битилган бир варақ қоғоз қўлимда, беихтиёр Бўрибой Аҳмедовнинг очиқ эшиги қаршисига бориб қолибман. У киши мени кўриб, “Ҳа, Ашраф, бу ерда нима қилиб турибсиз?” деди. Ҳозиргина бўлиб ўтган гапни айтган эдим, домла кўзойнаги устидан менга қараб, “Бутун шўро тузуми Амир Темур билан курашиб ётибди-ю, сиз у ҳақда монография ёзасизми? Қўйинг бу ишингизни”, деди (Аслида Бўрибой ака «Бугун биз Амир Темур билан курашиб ётибмизу сиз у ҳақда монография ёзасизми?» деган эди.Х.Д. изоҳи). Мафкуравий зуғум сабаб, олимларимиз буюк соҳибқирон мавзуидан ана шундай юрак олдириб қўйган эди-да… Ниҳоят, 1993 йили Тошкентда Амир Темурга ҳайкал қўйилдию тарихчиларни ҳадик ҳисси тарк этди. Бироқ айни мавзудан тақиқ олиб ташлангач ҳам, афсуски, унинг талқинига дахлдор айрим муаммолар учраб турибди.

Ҳозирда илмий муассасалар ва уларнинг ходимлари грант берувчилар қўлига қараб қолгани учун темуршунослик бир оз оқсаб, улоқ “темирчи”лар қўлига, яъни билган-билмаган адибу журналистлар қўлига ўтиб кетди. Қолаверса, ҳар хил йўллар билан чўнтак қаппайтирган баъзи устамонлар бемалол китоб чоп эттириш имконига эга. Илгари бирор илмий китоб нашр этиладиган бўлса, у албатта тегишли кенгашда муҳокама қилинарди. Ҳозир, афсуски, бундай тажриба қарийб барҳам топиб кетган. Анови пулдор эса носқовоқ нархига масъул муҳаррир ва иккита тақризчи ёллаб, зарур асарни ҳам уч пул қилиб нашр этяпти. Янада ачинарлиси, бу кимсалар институт директорининг кўнглини топиб, китоб бошига ушбу муассаса грифини қўйиб, ўзини танқиддан холи қилмоқда. Энди, гапираман десангиз гап кўп…

– Ашраф ака, қисқа муддат ичида Сиз Ўрта Осиёда яшаган олимлар ҳаёти ва ижодига бағишланган бир талай асарни араб, форс тилларидан ўзбек ва рус тилларига таржима қилиб, нашрдан чиқардингиз. Улар орасида Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмийнинг “Танланган асарлари”, “Астрономия талқинлари”, Абу Райҳон Берунийнинг “Геодезия”, “Тақвим”, Мирзо Улуғбекнинг “Зижи жадиди Гурагоний”, “Илми нужум-Astrology-Астрология”, Шарафуддин Али Яздийнинг “Зафарнома” каби асарлари бор. Бу нашрлар жуда катта ва заҳматли меҳнат эвазига амалга оширилгани ҳақиқат ва ўрни келгани учун кўп сонли журналхонларимиз номидан Сизга миннатдорлик билдирамиз.

Маълумки, Мустақилликкача аниқ фанлар бўйича кўплаб асарлар, масалан, Беруний, Хоразмий, Форобий, Фарғоний, Улуғбек каби олимлар бисоти асосан рус тилида эълон қилинган, ўзимизда эса уларнинг фақат ҳаёти ва ижоди ҳақидаги маълумотлар жамланган китобларгина босилган. Тан олиб айтиш керак, Фарғоний ва Улуғбек асарларини таржима қилиш учун жуда кўп фанларни (математика, физика ва ҳоказо) пухта эгаллаган олим бўлиш зарур. Сизнинг таржималарингиз бизда ҳам шундай мутаржим пайдо бўлганини кўрсатди. Умуман, улуғ боболаримизнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилиш ишлари истиқболига қандай қарайсиз?

– Бу ҳам айни ярани тирнайдиган савол! Гап шундаки, ҳали айтганимдек, мен ҳам математик, ҳам шарқшунос тарихчиман. Убайдулла Каримов ва Павел Булгаков ҳам ана шундай олимлардан эди. Дейлик, Убайдулла Каримов бўлмаганида, Берунийнинг “Сайдана”сию Ибн Синонинг “Тиб қонунлари” таржимаси ўша замонда амалга ошармиди… Ким билсин, агар худо мени араб ва форс тилларини ўрганишга йўлламаганида, Берунийнинг “Қонуни Масъудий”си, Хоразмийнинг “География”си, Улуғбекнинг “Зижи” таржимаси ҳам ёруғ дунёни қачон кўрарди… Тўғриси, таржимаи ҳоли бизникига ўхшашлар жуда кам. Шунинг учун бизда шогирдлар бармоқ билан санарли. Чунки ўзи математик ёки химик бўлатуриб, араб ёхуд форс тилига қизиққанлар йўқ ҳисоби. Биз истиқлол йилларида нашр этган китобларнинг аксари Мустақилликкача бажарилган ишлардир. Мен Улуғбек “Зижи” таржимаси устида 12 йил ишлаганман. Ҳозир бундай имконият йўқ – ишнинг ҳажми қандай бўлишидан қатъи назар, у узоғи билан 5 йилда тугалланиши зарур. Шунга кўра, ҳозир агар Ибн Синонинг “Тиб қонунлари”га ўхшаш катта ҳажмли китоб топилиб қолса, уни таржима қилиш, нашрга тайёрлаш ва изоҳ ёзиш имконияти ғоят чекланган. Негаки, аввал асар матнини ўқиб англаш ва хомаки вариантини тайёрлаш керак. Бу жараён бир неча йиллар давом этиши мумкин. Изоҳлаш эса яна бир неча йилни талаб қилади. Гоҳо илмга алоқасиз маъмурлар эса ҳар уч ойда ҳисобот сўрайди…

Мен 2008 йили Яздий “Зафарнома”сининг русча таржимасини нашр этдим. Бу китоб Тошкентда аввал 40 минг, сўнгра 80 минг сўмдан сотилди. Кейин негадир сотувга чиқарилмай қўйди. Бироқ Москвада аввал 50 доллардан сотилган шу китоб 2011 йилда 70 долларга чиқибди! 2012 йили эса 150 доллардан сотилганини айтишди. Ҳозир ниҳоятда қизиқ: ҳажми 40 босма тобоқли (масалан, Хоразмий, Беруний, Ибн Сино қаламига мансуб) китобнинг баҳоси (агар у ўзбек тилида бўлса) 80-100 минг сўм атрофида бўлади, чунки унинг таннархи шу баҳони талаб этади. Энди ўзингиз ўйланг, 30-35 ёшлардаги ўртамиёна маош оладиган ёш олим 80 мингга китоб харид қиладими?..

– Сўнгги йилларда бир талай тарихий-бадиий асарлар босилиб чиқди. Бу, албатта, жуда яхши ва қўллаб-қувватлашга арзийдиган иш. Аммо шу билан бирга, кўп адибларимиз ва адибга айланган тарихчи олимлар бир вақтлар Россия ва Европада чоп этилган асарлардаги маълумотларга асосланиб, чўпчак гапларни ёзиш билан шуғуллана бошлади. Табиийки, рус ва европалик олимлар ўша олис даврда қулоқларига етган мишмишларни ҳам асарларига киритаверган. Эндиликда Амир Темур, Жалолиддин Мангуберди ва умуман Туркистон тарихи билан боғлиқ шундай чўпчакнамо гаплар қайтиб айрим бадиий асарларда пайдо бўлаётганига қандай қарайсиз?

– Бу ҳам тарихшуносликнинг оғриқ нуқталаридан бири. Кўп нарса маблаққа бориб тақалади. Айрим тасодифий кимсалар тарихчиларнинг моддий ночорлигидан фойдаланиб, “чапдастлик” билан тарихий асарларга қўл уряпти. Мен боя “Мусулмон сулолалари” китоби ҳақида гапириб ўтдим. Лев Гумилёвнинг “Қадимги турклар” асари ҳам ўзбекчага шундай “мохов” қилиб ўгирилган. Бундай мисоллар, афсуски, оз эмас. Ачинарлиси шуки, бу ночор “адиб”лар тарихнинг моҳияти, методологияси, манба муаллифининг сиёсий мақсадини тушунмай унга “жўровоз” бўлмоқни кўзлайди.

– Бир вақтлар ўқиган эдим: АҚШда мамлакат тарихи йилма-йил битиб борилар экан. Яъни, масалан, журналхон ушбу суҳбатимизни ўқиб турган вақтда АҚШнинг 2012 йилги тарихи босмадан чиққан бўлади. Менимча, воқеаларнинг бундай “тандирдан энди узилган” чоғдаёқ қоғозга тушириб борилиши ке­йинги тадқиқотларда жуда қўл келади. Шу гапдан хабар топгач, қанийди, мазкур тажриба Ўзбекистон тарихига ҳам жорий этилса деб орзу қилдим ўзимча. Сиз бу истакка қандай қарайсиз, уни амалга ошириб бўлармикан?

– Тарих – сиёсатдир. Кундалик тарихни ёзиш – сиёсатшуносликка доир иш. Тарих билан фақат мутахассислар шуғулланиши керак. Шунинг учун тарихчилик давлат таъминоти ва ҳимоятида бўлмоғи даркор. Буни маълум шартнома ва ҳужжат билан қонунийлаштириш керак. Тарихчилар ишига “бегоналар” тумшуқ суқиши тақиқлаб қўйилиши зарур. Бу муассаса энг замонавий ахборот ва коммуникация воситалари билан таъминланган бўлиши лозим. Чунки унга дунё матбуотидан мунтазам равишда материаллар келиб туради. Шунда кундалик тарихни ҳам ёзиш мумкин бўлади. Бу тарих “Энг янги тарих” деб аталади. Унда Ўзбекистоннинг барча вилоятларидан ахборот, мамлакатнинг хорижий мамлакатлар билан муносабатлари (махфий маълумотлар бундан мустасно) муфассал ёритилади. Бу муассаса ёки институтнинг ўз илмий кенгаши ҳам бўлиши лозим. Мазкур илмий марказни ЎзР ФАнинг Шарқшунослик, Тарих институтлари базасида тузиш мумкин. Ўйлайманки, бундай илмий муассасанинг нашрлари харидоргир бўлади. Уларга Ғарб мамлакатларида ҳам талаб катта бўлса ажабмас.

– Ва ниҳоят сўнгги савол: ўзбек тарих илмида бугун кўз ёрмаган ярадек оғриқ қўзғаб турган қандай муаммолар бор? Шу соҳанинг пасту баландини олган тажрибали мутахассис сифатида, уларни ҳал этиш йўлларини нималарда кўрасиз? Умуман, ўзбек тарих илми истиқболини қандай тасаввур этасиз?

– Бу савол мен учун ниҳоятда долзарб ва изтиробли. 1998 йили Президентимиз тарихчилар билан учрашгани ва “Тарихий хотирасиз келажак йўқ” рисоласи нашр этилганидан сўнг бундан таъсирланиб 28 жилдлик “Ўзбекистон тарихи”нинг мундарижасини тузиб чиқдим. “Нега Британиянинг “Оксфорд ҳистори оф Грет Британ” ва “Кембриж ҳистори оф Грет Британ” деган ҳар бири неча ўнлаб жилдлик тарих китоблари бўлади-ю, биз – улардан қадимгироқ ва баъзи асрларда улардан буюкроқ тарихга эга ўзбеклар ўтмишимизни шу 28 жилдда ёритолмаймиз?” деган мулоҳаза мени бу ишга ундади. Таклифим юқори идораларда маъқулланди, аммо шу билан бирга, “Ҳозир бизда бундай катта ҳажмдаги ишга етарли куч йўқ. Яхшиси, сиз кўпжилдликнинг хрестоматия варианти мундарижасини тузиб беринг”, дейилди. Бир ҳафта ичида мен “Ўзбекистон тарихи хрестоматияси”нинг 5 жилд, 6 китобдан иборат мундарижасини тузиб топширдим. Беш жилдлик хрес­томатия мундарижаси маъқулланиб, ҳар бир жилд бошида уч-тўрт босма тобоқ ҳажмда назарий қисм бўлиши, унда шу жилдда ёритилаётган тарихий давр ва асарлар ҳақида қисқача маълумот берилишига келишиб олинди. Тадқиқот маркази сифатида Темурийлар тарихи музейи танланди. Икки йил ичида тўрт жилдлик материал йиғилди. Дастлабки уч жилдга мен сўзбоши ёздим. Қўлёзмаларни тақриз қилиш дастлабки келишувлардан бехабар бир олимга топширилди. У хрес­томатияда сўзбоши бўлишига қарши чиқиб, фикрида қаттиқ туриб олди. Мен ҳам ўз навбатида аввалги аҳдлашувни пеш қилиб, сўзбошиларни олиб ташлашга кўнмадим. Шу тариқа қўлёзмалар 10 йил музейда ётди, оқибатда баъзи иллюстратив материаллар йўқолди. Минг шукрки, бугунга келиб хрестоматияни нашр қилиш ишлари жонланган. Агар бу беш жилдлик асар нашр этилса, улкан бир муаммо ҳал этилади. Кейин шу жилдларни асос қилиб, уни яна бошқа манбалар билан бойитиб, Ўзбекистоннинг 15 жилдликми, 30 жилдликми тарихини ёзиш мумкин бўлади. Лекин бунинг учун аввало илмий муассасаларнинг молиявий аҳволини яхшилаш зарур. Қолаверса, бу чўнг вазифани зиммасига олажак олимларнинг ёш авлоди тўғрисида ҳам ўйлаш керак…

Менинг Ўзбекистондаги тарих илми истиқболидан умидим жуда катта, чунки ўтмишда Марказий Осиёда ҳукм сурган барча буюк ва йирик давлатларнинг бош қароргоҳи ва пойтахти Ватанимиз ҳудудида бўлган. Биз, ўзбеклар ўша давлатларнинг ворисларимиз, бинобарин, уларнинг тарихини ўрганиш иштиёқи миллатимиз қонида бор. Айни давлатлар тарихига оид асосий ҳужжат ва манбалар ҳам Ўзбекистонда – Тошкент, Хоразм, Бухоро, Самарқанд, Фарғона кутубхоналаридадир. Биз айрим қўшниларимизга ўхшаб, “Бизнинг миллатимиз 7 минг йил ёки 12 минг йил бурун шаклланган” деган бирон бир илмий асосга эга бўлмаган олди-қочди гаплар билан мағрурланмаймиз. Биз ўз тарихимизни боя тилга олиб ўтилган аниқ ҳужжатлар ва мамлакатимиз ҳудудидаги археологик қазишмаларга таяниб, хотиржам ўтириб ёзамиз. Бу тарих эса, ажойиб шоиримиз Эркин Воҳидов лутф этганидек, оқсоч Тиёншонга тенгдошдир.

Манба: «Тафаккур» журнали,2013

TIYONSHONGA TENGDOSH TARIX BU...
Tarixchi olim Ashraf AHMEDOV bilan suhbat

– Hurmatli Ashraf aka, “Tarixni o’rganmoqdan nima naf?” degan savolga turli kishilar turfa, hatto bir-biriga zid javob bergan; Mark Tulliy Sitseron “Tarixni bilmaslik – bir umr go’dak bo’lib qolmoqdir”, deya ushbu ilmni inson kamoloti asosiga qo’ysa, Napoleon Bonapart “Tarix degani nima o’zi, barcha rost deb ishonadigan yolg’on emasmi?!” deb aksincha qadr-qimmatini yerga uradi, Indira Gandi esa “Tarix – eng yaxshi ustoz, lekin chekiga mudom eng yomon shogirdlar tushgan”, deya uni yoqlab chiqadi-da, o’tmishdan saboq olmog’i zarur bo’lgan biz – avlodlarni noshudlikda ayblaydi… Domla, Sizningcha, tarix o’zi nima, uning bashariy tamaddunda tutgan o’rni qanday? Darvoqe, tarix ilmiga havas Sizda qachon va qanday paydo bo’lgan – shunga ham biryo’la to’xtalib o’tsangiz.

– “Tarixni o’rganmoqdan nima naf?” degan savolga, nazarimda, eng to’g’ri javobni Sitseron bergan. Indira Gandining javobi ham durust. Biroq Napoleonga kelsak, u tarixni qilich va miltiq bilan yaratmoqchi bo’lgan. Bunday tajovuz qanday yakun topgani esa tarix darsliklaridan ayon. Tarix o’zi nima, degan savolga, aftidan, mutlaqo aniq va tugal javob berish mushkul. Menimcha, tarixni odamlar to’dasi yoki jamiyati emas, ularga yetakchilik qiluvchi yirik shaxslar yaratadi. Masalan, oddiy g’ildirakni olaylik: uni biror jamiyat yoki insonlar to’dasi o’ylab topmagan, balki aqlliroq birgina odam ixtiro qilgan. O’sha odam daraxt qulatib, g’o’la kesganda shu g’o’laning ikki yoni tekislansa, nechog’li unumli foydalanish mumkinligini ilk bor anglagan. Menimcha, eng sodda g’ildirak shunday ixtiro qilingan. Keyin u yanada takomillasha borib, jang aravalari yasalishiga sabab bo’lgan. Bunday aravalar esa pirovardida buyuk imperiyalarga asos solish im­konini bergan. Jez, temir, po’lat, porox ixtiro etilishida ham shunga o’xshash hollar kuzatilgan. Turli mayda ixtirolar jamlanuvidan yirik o’zgarishlar yuzaga kelgan. O’sha ixtirolarni qilgan aksar shaxslarning nomi fanga noma’lum qolgan bo’lsa-da, bunday ixtirolarning tarixiy ahamiyati nihoyatda katta. Rivojlangan jamiyatda esa shaxsning roli yanada ortadi. Yirik shaxslar tarixiy jarayonlarni o’zgartiruvchi bo’lib qoladi. Masalan, Iso Masihni olaylik. U o’z ta’limotini e’lon qilgani va bu e’tiqod tan olinganidan so’ng varvarlar qo’l ostida bo’lgan Yevropa taraqqiyoti butunlay boshqa yo’ldan ketdi. Xuddi shuningdek, Muhammad payg’ambar zuhuridan keyin islom jamiyati yuzaga kelib, Osiyoning talay qismi va Shimoliy Afrikada inqilobiy o’zgarishlar yuz berdi. Tabiiyki, hozirgi dunyoni bu ikki ta’limotsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Xullas, tarixni shaxslar yaratadi, tarix – saboq, tarix
– muallimdir.

Men o’quvchilik chog’imda tarix faniga beparvoroq edim, ko’proq matematikaga qiziqardim. Shuning uchun maktabni bitirgach, ToshDUning fizika-matematika fakul`tetiga o’qishga kirganman. 1957 yil kuzida bir kitob do’konining yonidan o’tayotib, “M.YA.Vigodskiy. Spravochnik po elementarnoy matematiki” degan kitobga ko’zim tushib qoldiyu uni sotib oldim. Kitobning ilk sahifalarida Al-Xorazmiy, Al-Farg’oniy, Ulug’bek va Jamshid Koshiy nomi qayd etilib, ular “o’zbek matematigi”, “o’zbek astronomi” deyilgan edi. Menda “Matematika va astronomiyani asosan o’zbeklar yaratgan ekan-da” degan tasavvur uyg’ondi. Bir kuni Hojimullaev degan qrim-tatar domla “matanaliz”dan ma’ruza o’qiyotib, “Koshi teoremasi” degan iborani tilga oldi. Ma’ruza tugaganidan so’ng men undan “Koshi deganingiz Jamshid Koshiymasmi?” deb so’radim. Domla xushlamaygina “Ey, yo’-o’q! Bu – frantsuz matematigi”, deb javob berdi. Men hayron bo’ldim – nega “spravochnik”da “o’zbek” deyilgan-u, domla esa “frantsuz” deyapti? Shu-shu, men Xorazmiy, Farg’oniy, Koshiy, Ulug’beklar bilan qiziqib, aniq fanlar tarixiga sho’ng’ib ketdim. O’sha olimlar ijodini o’rganish esa ular yashagan davr tarixini o’rganishga yetakladi. Avvaliga matematik bo’laturib, pirovardida tarixchiga aylanganimni o’zim ham sezmay qoldim. Hozir men matematika fanlari nomzodi (1970), tarix fanlari doktoriman (1986).

– Endi Sizning 1995-2001 yillardagi faoliyatingizga nazar tashlasak. 1995 yili Samarqandda YUNESKO tasarrufidagi Markaziy Osiyo tadqiqotlari xalqaro instituti ochildi. Siz mazkur institutning birinchi rahbari etib tayinlandingiz; Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikis­ton, Koreya, Turkiya, Xitoy, Eron, Pokiston va Rossiya davlatlaridagi ilmiy dargohlar bilan hamkorlik aloqalari yo’lga qo’yildi. Institut olimlarining sa’y-harakati tufayli “Buyuk Ipak yo’li shaharlari va yo’nalishlari”, “Markaziy Osiyo amaliy san’ati”, “Markaziy Osiyoning asosiy so’fiy maktablari”, “Markaziy Osiyo xalqlari dostonlari” kabi mintaqamiz tarixini aks ettiruvchi ko’plab asarlar dunyo yuzini ko’rdi; Hindistondagi Indira Gandi markazi bilan hamkorlikda mintaqa tarixi yuzasidan manbashunoslik markazini yaratish maqsadida maxsus dastur ishlab chiqildi. Bugun o’sha yillarga nazar tashlab o’z faoliyatingizga, institutning mazkur davrdagi va bugungi kundagi faoliyatiga qanday baho berasiz?

– Markaziy Osiyo tadqiqotlari xalqaro instituti (MOTXI) ishini yo’lga qo’yish, uning moddiy-texnik bazasini yaratish oson kechmagan. Buning sababi – ushbu baza a’zo mamlakatlardan tushadigan badal hisobiga shakllanishi lozim edi. Ana shu yumushlarga ikki yil sarflandi, o’zim ham Samarqandga shuncha vaqt maoshsiz qatnab yurdim. MOTXIni tashkil etishda reja qilingan asosiy ishlardan biri bu – Markaziy Osiyodagi arxeologik ob’ektlar haqida ma’lumotlar bazasini yaratish edi. Bunday bazani tuzish katta sarf-xarajatlarni talab etar, institut byudjeti esa buni ko’tarolmasdi. Ana shu muhim ish amalga oshmay qolganidan hamon ko’nglim xijil tortadi. Biroq shunday murakkabliklarga qaramay, men MOTXI direktori bo’lgan yillarda sakkizta kitob va jurnal nashr etildi. Shular jumlasidan Siz tilga olgan kitoblar ham. Menimcha, institut direktori nafaqat o’z yurti, balki butun Markaziy Osiyoda taniqli va obro’li olim bo’lishi lozim edi. Biroq, afsuski, mendan keyin shu lavozimni egallagan ikkala direktor ham ko’pchilik taniydigan olimlar emas. Institut O’zbekistonda qaror topgani uchun direktor mamlakat olimlari bilan doimiy muloqotda bo’lishi va muassasa ish rejasiga albatta yurtimiz bilan bog’liq biror masalani kiritishi zarur. Axir, u qay bir darajada O’zbekiston maqsadlariga ham aloqador bo’lishi kerak-da! Afsuski, keyingi har ikkala direktor bizga el bo’lib ketolmaganidan qilgan ishlari ham ko’zga ko’rinmadi. Qolaversa, mendan keyin direktor bo’lgan qirg’izistonlik Kadicha Tashbaeva degan ayol xudbin, kaltabinroq chiqib qoldi. Uning davrida “Markaziy Osiyo amaliy san’ati” turkumining Tojikistonga bag’ishlangan jildigina nashr etildi, xolos. Bu jild ham asosan Kadicha Tashbaeva direktorlik lavozimiga kelgunga qadar tayyorlangan edi. O’sha ayol olti yillik faoliyati davomida durustgina imtiyozga ega bo’lgani holda, institut mablag’larini talon-taroj qildi. Men direktor bo’lgan yillarda institut eshigi mudom ochiq, Samarqand va Toshkent olimlari, oliy o’quv yurtlari bilan doimiy muloqot mavjud edi. Endi esa Samarqand ilm ahli men bilan uchrashib qolganda, “MOTXI faoliyati nega sezilmaydi?” deya savol beradi. O’zingiz ayting, qanday javob qilay?! Xullas, institutning gurkiragan yillari ortda qolganga o’xshaydi. Bir vaqtlar uning YUNESKOdagi kuratori Dudu Dven “Keyinchalik direktor faqat O’zbekistondan tayinlanadi”, degan edi. Nazarimda, shuning mavridi keldi. To’g’ri-da, institut faoliyati O’zbekiston bilan bog’liq bo’lmas ekan, uning yurtimizda joylashganidan bizga nima naf, degan savol tug’ilishi tabiiy.

– Mustaqillik davrida O’zbekistonda tarix fani qanday yutuqlarga erishdi, qanday kamchiliklarga yo’l qo’yildi? Xususan, Amir Temur hayoti va faoliyatini yoritishda katta-kichik barcha olim “temirchi” bo’lib ketmadimi, ulug’ davlat arbobi hayoti va faoliyatiga bag’ishlangan tarixiy qo’lyozmalarni, ya’ni asl manbalarni o’rganish, tadqiq etish o’rniga, hamma biladigan birinchi qatlam ma’lumotlari asosidagina ilmiy va badiiy asarlar yozish avj olmadimi? Asl manbalarni nashr etish ham tegishli institutlar tomonidan amalga oshirilmay, ayrim olimlarning shaxsiy tashabbusiga bog’liq bo’lib qolganiga nima deysiz?..

– Ushbu savol aslida keng ko’lamli javobni talab qiladi. Buning uchun Fanlar Akademiyasi Tarix va Sharqshunoslik institutlarining yillik hi­so­botlariga nazar tashlash lozim. Bu esa ancha zerikarli ish. Lekin umumiy yo’sinda quyidagilarni aytish mumkin. Sovet davrida O’zbekistonda tarixni to’liq va izchil tadqiq etish amaliyoti bo’lmagan. Akademiyaning Tarix instituti asosan sovet davrini o’rganish va rus kolonializmining “ijobiy” taraflarini yoritish bilan shug’ullangan. Sharqshunoslik institutida esa tarixiy manbashunoslik bo’limi bo’lib, manbalar rus manfaatlari nuqtai nazaridan o’rganilgan. Ammo fan tarixi yo’nalishida ancha-muncha ish qilingan. Mustaqillikning ilk yillari, menimcha, ikkilanish davri bo’ldi. Chunki tarixiy tadqiqotlarda aniq bir yo’nalish yo’q edi. Prezidentimizning 1998 yili tarixchi olimlar bilan bo’lgan uchrashuvi tarixiy tadqiqotlar borasida keskin burilish yasadi. Endi tadqiqotlar yo’nalishi aniq va ravshan belgilangan edi. O’sha vaqtgacha Tarix institutida qadimgi manbalar deyarli o’rganilmasdi. Institutga yangi kelgan direktor Mirsodiq Is’hoqov maxsus manbashunoslik bo’limi tashkil qildi. Unga meni ham taklif etishdi. Direktor manbashunosliksiz tarixni o’rganib bo’lmasligini yaxshi anglar edi. Hozirgi kunda esa institut asosan yangi va eng yangi davr tarixini o’rganish bilan mashg’ul. Afsuski, u yerda Amir Temur va  temuriylar davri tarixi bilan shug’ullanadigan inobatli xodim yo’q. Xalifalik va somoniylar, qoraxoniylar, xorazmshohlar tarixini ham bugun hech kim teran o’rganayotgani yo’q.

Endi ikki og’iz so’z temurshunoslik va “temirchi”lik haqida. Mustaqillikdan avval O’zbekistonda temurshunoslik deyarli yo’q edi. Mahkam Abduraimov bilan Bo’riboy Ahmedov tarixiy mavzu nuqtai nazaridan temurshunoslikka yaqin edi. Biroq ular davr taqozosiga ko’rami, Amir Temurga munosabatda Bartol`d, Petrushevskiy, Yakubovskiylar tarafdori bo’lgan. Menimcha, chinakam temurshunos Asomiddin O’rinboev edi. U kishining katta xizmati Sharafuddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”sining tanqidiy matnini nashr etgani (1972) bo’ldi. Lekin, taassufki, bu olim ham aslan filolog bo’lib, tarixchi emas edi. Tarixiy voqea-hodisalarga to’g’ri, xolis baho berishda birmuncha qiynalardi. Ammo qo’lyozma matn sahifasidagi sukunlar va harflarga tegishli kamchiliklarni, guruchni kurmakdan tozalagandek, bittama-bitta tuzatib chiqardi. Biroq o’sha sahifalardagi, masalan, “Biror shaxs Amir Temur huzuriga falon joydan kelib, u bilan alohida yuzma-yuz gaplashdi va tezda orqasiga qaytdi, shundan so’ng Sohibqiron Falonchibek boshchiligida 10 ming askarni falon tarafga yubordi”, deganga o’xshash ma’lumotlarni tegishli manbaga solishtirib izohlamas edi.

Nafsilamri, sovet davrida tarixchilarning ahvoli nochor edi. Bu, ayniqsa, “qayta qurish” yillarida yaqqol ko’rindi. O’sha vaqtda erkinlik nafasi sezilib qolgan edi, kam sonli tarixchilarimiz esa bundan unumli foydalana olmadi. Lekin matbuotga yaqin bo’lgan jurnalist, yozuvchi va filologlar otni qamchiladi. Oqibatda grammatik va tarixiy-jug’rofiy nuqtai nazardan yozilishi noto’g’ri bo’lgan Ko’ragon (yoki Kuragon, aslida esa Guragon), Qobul (to’g’risi – Kobul), Quvayt (aslida – Kuvayt) va boshqa ko’plab xato atama va so’zlar muomalaga kirib qoldi. O’sha kezlar, bilasiz, uzoq qishloq yoki tog’dan tushib kelgan ketmonchi ham Chorsudagi mardikor bozoriga borib, qo’liga andava ushlab, suvoqchiman, deb turaverardi…

“Qayta qurish” davrida boshlangan “temirchi”lik, taassufki, hali ham davom etyapti. Misol tariqasida, Klifford Bosvortning “Musulmon sulolalari” kitobini olaylik. Bu – tarixga doir nihoyatda nozik asar. Agar uning o’zbekcha tarjimasiga ehtiyoj bo’lsa, islom olami tarixini, umuman, musulmon sulolalarini yaxshi bilgan mutaxassis ona tilimizga o’girishi kerak edi. Lekin 2007 yili uni bu sohalardan yiroq filologlar tarjima qilib, chop etdi.

Ushbu “mutarjim”lar “Musulmon sulolalari” asari boshiga solgan ko’rgiliklarga kelsak, buni muxtasar tarzda shunday ifodalash mumkin. Avvalo, ular tarjimani inglizchadan emas, ruschadan qilgan. Kitob boshidagi mundarijadan tortib oxirgi sahifagacha g’ij-g’ij xato. Masalan, Ispaniyadagi bir sulola mundarijada “al-Maroviylar”, 49-betda “al-Murobiylar” shaklida berilgan, 247-betdagi izohda esa “al-Murabitun” deb tilga olinib, buni ovrupolashtirish deb tushunilgan. Aslida to’g’risi ana shu oxirgisidir. Chunki bu sulola vakillari Shimoliy Afrikadan Ispaniyaga kelgan barbarlar bo’lib, ular dastlab tevarak-atroflarini “rabot” bilan o’rab olgan. Shuning uchun mahalliy arablar ularni “murabitun”, ya’ni “o’rab olinganlar” deb atagan. Sulolaning nomi shundan kelib chiqqan. Shuningdek, mundarijada “al-Mahoniylar” (aslida “al-Muvahhadlar”), “Ixshiylar” (to’g’risi – “Ixshidiylar”), “Ukailiylar” (to’g’risi – “Uqaylidiylar”), “Karmatilar” (to’g’risi – “Qarmatiylar”) va hokazo ko’plab xatolar ketgan. Izohlardagi xatolar ham, afsuski, bir talay. Endi ayting, sharqshunoslar ham ne-ne mashaqqatlar bilan uddalaydigan ishga ular nega qo’l urib, sodda o’quvchini chalg’itadi? Bir vaqtlar rahmatli Bo’riboy Ahmedov temurshunoslik qo’lidan kelmay shu ishga qo’l urganlarni “temirchi”lar deb atagan edi. Bu kitobning tarjimonlari ham aslida o’shalardan.

Men Ulug’bekning “Ziji” tarjimasini 1980 yili rejalashtirgan bo’lsam-da, bu ishni bir oz ortga surishimga to’g’ri keldi. Chunki Al-Xorazmiyning 1200 yillik tavallud to’yi oraga tushib, bu soha bo’yicha ham ayrim nashrlarni men tayyor­lashim zarur edi. 1983 yil kuzagida yubiley nishonlangach, yana Ulug’bekning yulduzlar jadvaliga qaytdim. Yubiley ta’siridami, bilmadim, Ulug’bek “Ziji”ga qanday yondashmay, kalavaning uchi nuqul bobosi Amir Temurga borib taqalaverdi. Masalan, lashkarboshining nevarasi, harbiy yurish chog’ida tug’ilgan Ulug’bek qanday qilib astronomiyaga qiziqdi va olim bo’lib qoldi, degan savol xayolimdan sira ketmas edi. Shuning uchun “Zij”ni tarjima qilish asnosida rus tilida (u vaqtlar hamma muhim tadqiqotlar avval rus tilida yozilardi) “Amir Temur va Mirzo Ulug’bek” nomli monografiya yaratish kerak, degan fikrga keldim va uning kirish qism, besh bob va xulosadan iborat mundarijasini tuzdim. Bu ish menga sinashta bo’lmagan temurshunoslikka doir ekani sabab dastlab bo’limimiz boshlig’i Ubaydulla Karimovga maslahat soldim. U kishi “Ashraf, bilasiz, men fan tarixiga ixtisoslashganman, Amir Temur bilan hech shug’ullanmaganman. Asomiddin akangizga kiring, u umr bo’yi shu ish bilan mashg’ul”, dedi. Keyin Asomiddin O’rinboevga uchrab, maqsadimni aytgan edim, u kishi “Men SKning 1973 yilgi qaroridan keyin aslo Temur bilan shug’ullanmayman, deb qasam ichganman”, deb ortga tisarildi. Bu holdan hayronlikda, mundarija bitilgan bir varaq qog’oz qo’limda, beixtiyor Bo’riboy Ahmedovning ochiq eshigi qarshisiga borib qolibman. U kishi meni ko’rib, “Ha, Ashraf, bu yerda nima qilib turibsiz?” dedi. Hozirgina bo’lib o’tgan gapni aytgan edim, domla ko’zoynagi ustidan menga qarab, “Butun sho’ro tuzumi Amir Temur bilan kurashib yotibdi-yu, siz u haqda monografiya yozasizmi? Qo’ying bu ishingizni”, dedi (Aslida Bo’riboy aka «Bugun biz Amir Temur bilan kurashib yotibmizu siz u haqda monografiya yozasizmi?» degan edi.X.D. izohi). Mafkuraviy zug’um sabab, olimlarimiz buyuk sohibqiron mavzuidan ana shunday yurak oldirib qo’ygan edi-da… Nihoyat, 1993 yili Toshkentda Amir Temurga haykal qo’yildiyu tarixchilarni hadik hissi tark etdi. Biroq ayni mavzudan taqiq olib tashlangach ham, afsuski, uning talqiniga daxldor ayrim muammolar uchrab turibdi.

Hozirda ilmiy muassasalar va ularning xodimlari grant beruvchilar qo’liga qarab qolgani uchun temurshunoslik bir oz oqsab, uloq “temirchi”lar qo’liga, ya’ni bilgan-bilmagan adibu jurnalistlar qo’liga o’tib ketdi. Qolaversa, har xil yo’llar bilan cho’ntak qappaytirgan ba’zi ustamonlar bemalol kitob chop ettirish imkoniga ega. Ilgari biror ilmiy kitob nashr etiladigan bo’lsa, u albatta tegishli kengashda muhokama qilinardi. Hozir, afsuski, bunday tajriba qariyb barham topib ketgan. Anovi puldor esa nosqovoq narxiga mas’ul muharrir va ikkita taqrizchi yollab, zarur asarni ham uch pul qilib nashr etyapti. Yanada achinarlisi, bu kimsalar institut direktorining ko’nglini topib, kitob boshiga ushbu muassasa grifini qo’yib, o’zini tanqiddan xoli qilmoqda. Endi, gapiraman desangiz gap ko’p…

– Ashraf aka, qisqa muddat ichida Siz O’rta Osiyoda yashagan olimlar hayoti va ijodiga bag’ishlangan bir talay asarni arab, fors tillaridan o’zbek va rus tillariga tarjima qilib, nashrdan chiqardingiz. Ular orasida Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning “Tanlangan asarlari”, “Astronomiya talqinlari”, Abu Rayhon Beruniyning “Geodeziya”, “Taqvim”, Mirzo Ulug’bekning “Ziji jadidi Guragoniy”, “Ilmi nujum-Astrology-Astrologiya”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” kabi asarlari bor. Bu nashrlar juda katta va zahmatli mehnat evaziga amalga oshirilgani haqiqat va o’rni kelgani uchun ko’p sonli jurnalxonlarimiz nomidan Sizga minnatdorlik bildiramiz.

Ma’lumki, Mustaqillikkacha aniq fanlar bo’yicha ko’plab asarlar, masalan, Beruniy, Xorazmiy, Forobiy, Farg’oniy, Ulug’bek kabi olimlar bisoti asosan rus tilida e’lon qilingan, o’zimizda esa ularning faqat hayoti va ijodi haqidagi ma’lumotlar jamlangan kitoblargina bosilgan. Tan olib aytish kerak, Farg’oniy va Ulug’bek asarlarini tarjima qilish uchun juda ko’p fanlarni (matematika, fizika va hokazo) puxta egallagan olim bo’lish zarur. Sizning tarjimalaringiz bizda ham shunday mutarjim paydo bo’lganini ko’rsatdi. Umuman, ulug’ bobolarimizning asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilish ishlari istiqboliga qanday qaraysiz?

– Bu ham ayni yarani tirnaydigan savol! Gap shundaki, hali aytganimdek, men ham matematik, ham sharqshunos tarixchiman. Ubaydulla Karimov va Pavel Bulgakov ham ana shunday olimlardan edi. Deylik, Ubaydulla Karimov bo’lmaganida, Beruniyning “Saydana”siyu Ibn Sinoning “Tib qonunlari” tarjimasi o’sha zamonda amalga osharmidi… Kim bilsin, agar xudo meni arab va fors tillarini o’rganishga yo’llamaganida, Beruniyning “Qonuni Mas’udiy”si, Xorazmiyning “Geografiya”si, Ulug’bekning “Ziji” tarjimasi ham yorug’ dunyoni qachon ko’rardi… To’g’risi, tarjimai holi biznikiga o’xshashlar juda kam. Shuning uchun bizda shogirdlar barmoq bilan sanarli. Chunki o’zi matematik yoki ximik bo’laturib, arab yoxud fors tiliga qiziqqanlar yo’q hisobi. Biz istiqlol yillarida nashr etgan kitoblarning aksari Mustaqillikkacha bajarilgan ishlardir. Men Ulug’bek “Ziji” tarjimasi ustida 12 yil ishlaganman. Hozir bunday imkoniyat yo’q – ishning hajmi qanday bo’lishidan qat’i nazar, u uzog’i bilan 5 yilda tugallanishi zarur. Shunga ko’ra, hozir agar Ibn Sinoning “Tib qonunlari”ga o’xshash katta hajmli kitob topilib qolsa, uni tarjima qilish, nashrga tayyorlash va izoh yozish imkoniyati g’oyat cheklangan. Negaki, avval asar matnini o’qib anglash va xomaki variantini tayyorlash kerak. Bu jarayon bir necha yillar davom etishi mumkin. Izohlash esa yana bir necha yilni talab qiladi. Goho ilmga aloqasiz ma’murlar esa har uch oyda hisobot so’raydi…

Men 2008 yili Yazdiy “Zafarnoma”sining ruscha tarjimasini nashr etdim. Bu kitob Toshkentda avval 40 ming, so’ngra 80 ming so’mdan sotildi. Keyin negadir sotuvga chiqarilmay qo’ydi. Biroq Moskvada avval 50 dollardan sotilgan shu kitob 2011 yilda 70 dollarga chiqibdi! 2012 yili esa 150 dollardan sotilganini aytishdi. Hozir nihoyatda qiziq: hajmi 40 bosma toboqli (masalan, Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino qalamiga mansub) kitobning bahosi (agar u o’zbek tilida bo’lsa) 80-100 ming so’m atrofida bo’ladi, chunki uning tannarxi shu bahoni talab etadi. Endi o’zingiz o’ylang, 30-35 yoshlardagi o’rtamiyona maosh oladigan yosh olim 80 mingga kitob xarid qiladimi?..

– So’nggi yillarda bir talay tarixiy-badiiy asarlar bosilib chiqdi. Bu, albatta, juda yaxshi va qo’llab-quvvatlashga arziydigan ish. Ammo shu bilan birga, ko’p adiblarimiz va adibga aylangan tarixchi olimlar bir vaqtlar Rossiya va Yevropada chop etilgan asarlardagi ma’lumotlarga asoslanib, cho’pchak gaplarni yozish bilan shug’ullana boshladi. Tabiiyki, rus va yevropalik olimlar o’sha olis davrda quloqlariga yetgan mishmishlarni ham asarlariga kiritavergan. Endilikda Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi va umuman Turkiston tarixi bilan bog’liq shunday cho’pchaknamo gaplar qaytib ayrim badiiy asarlarda paydo bo’layotganiga qanday qaraysiz?

– Bu ham tarixshunoslikning og’riq nuqtalaridan biri. Ko’p narsa mablaqqa borib taqaladi. Ayrim tasodifiy kimsalar tarixchilarning moddiy nochorligidan foydalanib, “chapdastlik” bilan tarixiy asarlarga qo’l uryapti. Men boya “Musulmon sulolalari” kitobi haqida gapirib o’tdim. Lev Gumilyovning “Qadimgi turklar” asari ham o’zbekchaga shunday “moxov” qilib o’girilgan. Bunday misollar, afsuski, oz emas. Achinarlisi shuki, bu nochor “adib”lar tarixning mohiyati, metodologiyasi, manba muallifining siyosiy maqsadini tushunmay unga “jo’rovoz” bo’lmoqni ko’zlaydi.

– Bir vaqtlar o’qigan edim: AQShda mamlakat tarixi yilma-yil bitib borilar ekan. Ya’ni, masalan, jurnalxon ushbu suhbatimizni o’qib turgan vaqtda AQShning 2012 yilgi tarixi bosmadan chiqqan bo’ladi. Menimcha, voqealarning bunday “tandirdan endi uzilgan” chog’dayoq qog’ozga tushirib borilishi ke­yingi tadqiqotlarda juda qo’l keladi. Shu gapdan xabar topgach, qaniydi, mazkur tajriba O’zbekiston tarixiga ham joriy etilsa deb orzu qildim o’zimcha. Siz bu istakka qanday qaraysiz, uni amalga oshirib bo’larmikan?

– Tarix – siyosatdir. Kundalik tarixni yozish – siyosatshunoslikka doir ish. Tarix bilan faqat mutaxassislar shug’ullanishi kerak. Shuning uchun tarixchilik davlat ta’minoti va himoyatida bo’lmog’i darkor. Buni ma’lum shartnoma va hujjat bilan qonuniylashtirish kerak. Tarixchilar ishiga “begonalar” tumshuq suqishi taqiqlab qo’yilishi zarur. Bu muassasa eng zamonaviy axborot va kommunikatsiya vositalari bilan ta’minlangan bo’lishi lozim. Chunki unga dunyo matbuotidan muntazam ravishda materiallar kelib turadi. Shunda kundalik tarixni ham yozish mumkin bo’ladi. Bu tarix “Eng yangi tarix” deb ataladi. Unda O’zbekistonning barcha viloyatlaridan axborot, mamlakatning xorijiy mamlakatlar bilan munosabatlari (maxfiy ma’lumotlar bundan mustasno) mufassal yoritiladi. Bu muassasa yoki institutning o’z ilmiy kengashi ham bo’lishi lozim. Mazkur ilmiy markazni O’zR FAning Sharqshunoslik, Tarix institutlari bazasida tuzish mumkin. O’ylaymanki, bunday ilmiy muassasaning nashrlari xaridorgir bo’ladi. Ularga G’arb mamlakatlarida ham talab katta bo’lsa ajabmas.

– Va nihoyat so’nggi savol: o’zbek tarix ilmida bugun ko’z yormagan yaradek og’riq qo’zg’ab turgan qanday muammolar bor? Shu sohaning pastu balandini olgan tajribali mutaxassis sifatida, ularni hal etish yo’llarini nimalarda ko’rasiz? Umuman, o’zbek tarix ilmi istiqbolini qanday tasavvur etasiz?

– Bu savol men uchun nihoyatda dolzarb va iztirobli. 1998 yili Prezidentimiz tarixchilar bilan uchrashgani va “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” risolasi nashr etilganidan so’ng bundan ta’sirlanib 28 jildlik “O’zbekiston tarixi”ning mundarijasini tuzib chiqdim. “Nega Britaniyaning “Oksford histori of Gret Britan” va “Kembrij histori of Gret Britan” degan har biri necha o’nlab jildlik tarix kitoblari bo’ladi-yu, biz – ulardan qadimgiroq va ba’zi asrlarda ulardan buyukroq tarixga ega o’zbeklar o’tmishimizni shu 28 jildda yoritolmaymiz?” degan mulohaza meni bu ishga undadi. Taklifim yuqori idoralarda ma’qullandi, ammo shu bilan birga, “Hozir bizda bunday katta hajmdagi ishga yetarli kuch yo’q. Yaxshisi, siz ko’pjildlikning xrestomatiya varianti mundarijasini tuzib bering”, deyildi. Bir hafta ichida men “O’zbekiston tarixi xrestomatiyasi”ning 5 jild, 6 kitobdan iborat mundarijasini tuzib topshirdim. Besh jildlik xres­tomatiya mundarijasi ma’qullanib, har bir jild boshida uch-to’rt bosma toboq hajmda nazariy qism bo’lishi, unda shu jildda yoritilayotgan tarixiy davr va asarlar haqida qisqacha ma’lumot berilishiga kelishib olindi. Tadqiqot markazi sifatida Temuriylar tarixi muzeyi tanlandi. Ikki yil ichida to’rt jildlik material yig’ildi. Dastlabki uch jildga men so’zboshi yozdim. Qo’lyozmalarni taqriz qilish dastlabki kelishuvlardan bexabar bir olimga topshirildi. U xres­tomatiyada so’zboshi bo’lishiga qarshi chiqib, fikrida qattiq turib oldi. Men ham o’z navbatida avvalgi ahdlashuvni pesh qilib, so’zboshilarni olib tashlashga ko’nmadim. Shu tariqa qo’lyozmalar 10 yil muzeyda yotdi, oqibatda ba’zi illyustrativ materiallar yo’qoldi. Ming shukrki, bugunga kelib xrestomatiyani nashr qilish ishlari jonlangan. Agar bu besh jildlik asar nashr etilsa, ulkan bir muammo hal etiladi. Keyin shu jildlarni asos qilib, uni yana boshqa manbalar bilan boyitib, O’zbekistonning 15 jildlikmi, 30 jildlikmi tarixini yozish mumkin bo’ladi. Lekin buning uchun avvalo ilmiy muassasalarning moliyaviy ahvolini yaxshilash zarur. Qolaversa, bu cho’ng vazifani zimmasiga olajak olimlarning yosh avlodi to’g’risida ham o’ylash kerak…

Mening O’zbekistondagi tarix ilmi istiqbolidan umidim juda katta, chunki o’tmishda Markaziy Osiyoda hukm surgan barcha buyuk va yirik davlatlarning bosh qarorgohi va poytaxti Vatanimiz hududida bo’lgan. Biz, o’zbeklar o’sha davlatlarning vorislarimiz, binobarin, ularning tarixini o’rganish ishtiyoqi millatimiz qonida bor. Ayni davlatlar tarixiga oid asosiy hujjat va manbalar ham O’zbekistonda – Toshkent, Xorazm, Buxoro, Samarqand, Farg’ona kutubxonalaridadir. Biz ayrim qo’shnilarimizga o’xshab, “Bizning millatimiz 7 ming yil yoki 12 ming yil burun shakllangan” degan biron bir ilmiy asosga ega bo’lmagan oldi-qochdi gaplar bilan mag’rurlanmaymiz. Biz o’z tariximizni boya tilga olib o’tilgan aniq hujjatlar va mamlakatimiz hududidagi arxeologik qazishmalarga tayanib, xotirjam o’tirib yozamiz. Bu tarix esa, ajoyib shoirimiz Erkin Vohidov lutf etganidek, oqsoch Tiyonshonga tengdoshdir.

Manba: «Tafakkur» jurnali,2013