Муаллифдан: 1994 йилнинг март ойида қаламга олинган бу қайдларни ҳикоя деб бўлмайди. Чунки “жанр талабларига мос келмайди” дейишлари аниқ. У ҳолда буларни қайси жанрга киритиш мумкин? Эҳтимол, “ҳужжатли фантазия” демоқ керакдир? Фантастик ҳужжатлар ичида кўп ўралашавергандан кейин “ҳужжатли фантазия” ёзишдан ўзга чора қолмади.
АНОР
ЙИЛ ФАСЛЛАРИ
ЁХУД БИР ПАПКА ИЧИДАГИЛАР
Аслиятдан Маъруфжон Йўлдошев таржимаси
Атоқли озарбайжон адиби Анор ( озарбайжонча: Anar Rəsul oğlu Rzayev) 1938 йилнинг 14 мартида Боку шаҳрида машҳур шоирлар Расул Ризо ва Нигор Рафибейли хонадонида таваллуд топган. 1960 йили Озарбойжон Давлат университетининг филология факультетини, 1964 йили эса Москвадаги Олий сценарийнавислик курсини тугатган. У “Дантенинг юбилейи”, “Оқ кўрфаз”, “Беш қаватли уйнинг олтинчи қавати”, “Мулоқот”, “Сизсиз” каби асарлар муаллифи. У бу асарларида анъанавий тушунча ва урф-одатларнинг улар ҳаётига таъсирини тадқиқ қилади. Анор «Ҳар оқшом ўн бирда» (1969), «Кун келди» (1971), «Тахмина» (1993) филмлари учун сценарий ҳам ёзган. Анор бугунги кунда Озарбайжон ёзувчилар бирлиги (AYB) нинг раисидир.
ЁЗУВЧИЛАР УЮШМАСИГА
Ёш носир Марлен Имомқули ўғли Маммедов номидан
АРИЗА
Мени Ёзувчилар уюшмасига аъзоликка қабул қилишингизни сўрайман. Сизга маълум бўлганидек, қишлоқ меҳнаткашларининг социализмни барпо қилишда кўрсатган фидокорона хизматини, қишлоқда колхозлаштиришнинг амалга оширилиши билан боғлиқ мавзулар ёритилган “Қуёшли баҳор” номли романим жумҳуриятимизнинг партия раҳбарияти томонидан юксак баҳоланди. Шу кунларда денгиз нефтчиларининг меҳнат жабҳасидаги мислсиз жасорати ҳақидаги “Тўлқинлар қўйнида” деб номланган романим нашр этилиш арафасида турибди. Шонли инқилоб ва байналмилал Боку пролетариатининг сотқин мусовотчи[1]ларга ва унинг инглиз, турк оғаларига қарши олиб борган мардона кураши тасвирланган “Дўстлик зафар қозонади” номли романимни якунладим. Романнинг асосий қаҳрамонлари буюк Сталиннинг издошлари, шонли инқилобчилар авлодининг намояндалари Қаҳрамон Паҳлавонов, Иван Дубов, Ашот Ялаян, Ўтар Абашидзе ва бошқалардир. Асарда доҳий Сталиннинг раҳбарлиги остида Озарбайжон халқининг мулкдор ва зодагон оғаларни ер билан яксон этгани, буюк Сталиннинг содиқ қуролдошлари, қаҳрамон болшевиклар Киров, Оржоникидзе ва Микоянларнинг Озарбайжонда совет ҳокимиятининг барқарорлигини таъминлаш йўлида қилган беминнат хизматларига алоҳида эътибор қаратилди. Шунингдек, эзгу мақсадларимиз йўлида Наримон Наримонов каби майда буржуазиянинг миллатчи вакиллари қандай ғов бўлгани ва уларнинг зарарли фаолиятлари фош қилинди. Тараққийпарвар Баку пролетариатининг фикри асаримнинг қаҳрамонларидан бири кекса ишчи Баҳром тилидан шу тарзда ифода этилган: “Наримон, бу халқнинг нону тузи сенга ҳаром бўлсин!” Яқин кунлар ичида шонли Боку коммунистларига армуғон сифатида “26 қардош” номли роман устида иш бошлаш ниятидаман.
Ёзувчилар Уюшмаси таркибида улуғ йўлбошчимиз Сталин ва Озарбайжон большевикларининг раҳбари ўртоқ Мир Жаъфар Бағировнинг раҳнамолигида коммунизмнинг бутун дунёда ғалаба қозониши учун фидокорона курашмоқ ниятидаман. Бу мақсад йўлида бор истеъдодимни, қобилиятимни, керак бўлса, ҳаётимни ҳам қурбон қилишга тайёрман.
Анкета, таржимаи ҳол, 6 дона фотосурат ва керакли ҳужжатлар папкага илова қилинди.
Марлен Маммедов
1 май, 1950.
ТАРЖИМАИ ҲОЛ
Мен, Маммедов Марлен Имомқули ўғли 1930 йилнинг 28 апрелида Маркс туманининг Энгельс қишлоғида дунёга келдим. Отам Имомқули ўғли туманимизда колхозлаштириш ташкилотчиларидан бўлиб, тажовузкор Америка-Англия империалистларининг ялоқхўрлари томонидан ваҳшиёна ўлдирилган. Мени, акаларим Комсомолбой ва Бирмайжон, укам Пионержон ҳамда синглим Закфедерацияхон (Зина)ларни отам Сталинга муҳаббат руҳида тарбиялаб вояга етказди. Ҳозирда мактаб ўқувчисиман. Шу билан бирга мактаб комсомол ташкилотининг котиби вазифасини бажариб келаман. Куни кеча Большевиклар партияси аъзолигига номзод сифатида кўрсатилганлигимни ҳаётимнинг энг буюк саодати деб биламан. Менинг адабиётга бўлган кучли ҳавас ва иштиёқим болалик чоғларимда уйғонди. Беш ёшимда қишлоғимизга биринчи трактор келганидан руҳланиб илк шеъримни ёзганман.
Қишлоғимда анҳор бор,
Кўкда юлдуз, ой ҳам бор.
У қишлоқда масжид бор,
Бизларда бор трактор.
Кейинроқ наср жанрида ижод қила бошладим. “Қуёшли баҳор” номли романим Озарбайжон Коммунистик (большевиклар) Партиянинг Марказий комитети котибияти томонидан “Кенжа авлоднинг дадил овози” сифатида юксак баҳоланди. Романим нашрга тавсия қилинди ва китоб бўлиб чиққандан кейин асарим ҳақида газеталарда кўплаб мақола ва тақризлар чоп қилинди. (Тақризлар ва мақолалар ҳам папкага илова қилинган.)
Бор истеъдодимни, қайнаб тошган ижодий илҳомимни, зарур бўлса ҳаётимни доно йўлбошчимиз ва отамиз Сталин бошлаб берган улуғ йўлда фидо қилишга тайёрман.
Марлен Имомқули ўғли Маммедов
1 май 1950.
ЁЗУВЧИЛАР УЮШМАСИ ПРЕЗИДИУМИНИНГ
НАВБАТДАН ТАШҚАРИ МАЖЛИСИ СТЕНОГРАММАСИ
(9 май 1950)
Мажлис раиси: Ўртоқлар! Бугунги мажлисимизнинг кун тартибига уюшмага янги аъзоларни қабул қилиш масаласи қўйилган. Ягона номзодимиз бўлган ёш ва истеъдодли ёзувчи Марлен Маммедовнинг қабул ҳақидаги аризасини муҳокама қилишимиз керак. Маълумингизки, йигирма ёшли Марлен Маммедов бир роман муаллифидир. Унинг “Қуёшли баҳор” романи нашр қилинган. Ёш романнависимизнинг бу асари адабиётимизда алоҳида ҳодиса бўлди, насримизда тамоман янги саҳифа бўлди, десак, асло адашмаган бўламиз. Шаҳар партия фаоллари йиғилишида романнинг “кенжа авлоднинг дадил овози” сифатида эътироф қилиниши барчамизни руҳлантириб юборди. Биз ижодкорлар бундан бағоят илҳомланиб… (эшитилмади) Хуллас, гапнинг қисқаси масала ҳаммамизга маълум. Қандай таклифлар бор?
Овозлар: Қабул қилинсин.
Раис: Жуда соз. Унда…
Шуҳрат Шонли: Ижозатингиз билан икки оғиз гапирмоқчиман.
Раис: Марҳамат, сўз ўртоқ Шонлига.
Шуҳрат Шонли: Менинг фикри ожизимча, азиз ўртоқлар “қабул қилинсин” деган бир жуфт сўз билан бу муҳим масалага якун ясаб бўлмайди. Биласизларки, биз, тўғрироғи, Ёзувчилар уюшмасининг раҳбарияти шундоқ ҳам замондан ортда қолиб кетяпмиз. Ҳар доим бўлганидек, яна бу сафар ҳам ҳақиқий истеъдодни ўз вақтида кашф қила олмадик. Шундай қийматли асарни яна шонли партиямиз кўмагида пайқадик. Ҳолбуки, мазкур асарни биринчи бўлиб Ёзувчилар уюшмаси кашф қилмоғи керак эди.
Луқма: Партия ва Ёзувчилар уюшмасини бир-бирига қарама-қарши қўйманг. Уюшмамиз ҳар ишда улуғ партиямиз кўрсатган йўлдан оғишмай ҳаракат қилади.
Мир Мунаққид: Сен… (эшитилмайди)
Шуҳрат Шонли: Ўзингсан ўша… (эшитилмайди)
Раис: Ўртоқлар… Ўртоқлар… Жим бўлинг. Жанжал-шовқин кўтармаслигингизни талаб қиламан. Навбат билан гапиринг. Ўртоқ Шуҳрат Шонли, сиз гапингизни тугатдингизми?
Шуҳрат Шонли: Йўқ. Доҳий йўлбошчимиз Сталиннинг бебаҳо кўрсатмаларига ва… ва партиямизнинг адабиёт ҳақидаги тарихий қарорларига, ўртоқ Бағировнинг ёзувчиларимизга кўрсатган ғамхўрликларига суянган ҳолда Ёзувчилар уюшмасининг раҳбарияти меҳнаткаш халқ ичига чиқиб асл истеъдод эгаси бўлган ёш қаламкашни ўзи қидириб топиши ва унинг ижодий парвозига тўсиқ бўладиган ҳар қандай ғовни олиб ташлаши лозим эди.
Раис: Марказком котиби… (эшитилмади) ўртоққа бу романнинг қўлёзмасини шахсан ўзим олиб бориб берганман.
Луқма: Ҳамқишлоғинг-да…
Луқма: Ким?
Луқма: Котиб ҳам раисимиз ҳам ҳатто ёш романнавис ҳам.
Раис: Марҳамат, сўз навбати ўртоқ Насир Носирга.
Насир Носир: Баҳор (сукут).
Овозлар: Нима? Нима деди?
Насир Носир: Баҳор. Ҳа, баҳор. Ҳақиқатан ҳам беҳад гўзалдир баҳор… Баҳор беҳад гўзалдир… Ниҳоятда чиройлидир баҳор. Мен, албатта, ўртоқ Марленнинг романини назарда тутяпман. Мен айтмоқчи эдимки, бу насримизнинг баҳоридир, адабиётимизнинг баҳоридир, ёшларимизнинг баҳоридир… Уюшмамиз ва партиямиздан бениҳоя миннатдорман. Ки умрим вафо қилиб шу ёшимда адабиётимизга кириб келган порлоқ истеъдод соҳибини кўриш бахтига муяссар бўлдим. Минг шукр, қуёшли баҳорнинг балқиганини кўрдим (паст овозда шивирлаб гапирди) Адабиётимизда қуёш порлади. Баҳор келди. Мен айтмоқчиманки, таъбир жоиз бўлса, қуёшли баҳор кириб келди адабиётимизга…
Раис: Ўртоқ Мир Мунаққид, балки сиз ҳам фикрларингизни айтарсиз?
Мир Мунаққид: Карлен Маммедовнинг…
Раис: Марлен Маммедовнинг…
Мир Мунаққид: Узр сўрайман Марлен Маммедовнинг уюшмамизга аъзо бўлишига қаршилигим йўқ. Аммо ёш ёзувчининг илк асарини таърифлашда бироз ошириб юборяпмиз…
Овозлар: Нима? Қанақасига? (шовқин).
Раис: Жимлик, жимликни сақлайлик, ўртоқлар. Эшитайлик, ўз фикрини айтсин, ахир. Кейин эҳтиёж бўлса жавоб берадилар. Давом этаверинг, ўртоқ Мир Мунаққид.
Мир Мунаққид: Айтмоқчи бўлган гапим шуки, ортиқча мақтовнинг ёш ижодкорга фойдадан кўра зарари кўпроқ тегади. Партиямиз бу асарга юксак баҳо бериб “ёш авлоднинг дадил овозидир” деди. Энди биз бу “овоз”ни асраб-авайлашимиз керак. Унинг тўғри йўлдан оғишмай илгариламоғи учун таъриф эмас, балки теран таҳлилга эҳтиёжи бор.. Чунки асарда бадиият нуқтаи назаридан жиддий камчиликлар ҳам йўқ эмас. Тўғри йўлни кўрсатмоқ… (шовқин, ҳеч нима эшитилмаяпти)
Шуҳрат Шонли: Ўртоқ Мир Мунаққид, шуни ёдингиздан чиқармангки, тўғри йўлимиз ягона – партиямиз кўрсатиб берган йўл. Мени ҳайратга солаётган нарса шуки, дадил одимлар билан олға бораётган бир ёш йигитни нега йўлидан адаштирмоқчисиз? Қанақанги бадиий камчиликлардан сўз очмоқчисиз? Ёки бадном “санъат санъат учундир” деган чирик буржуа назариясини қайтадан тирилтирмоқчимисиз? Йўқ, ўртоқ Мир Мунаққид, санъат санъат учун эмас, санъат халқ учундир ва партия халқнинг фикрини ифода этиб бир асарга юқори баҳо берса, яна қанақанги “бадиий камчиликлар” баҳонаси ортида асардан кир қидирилади? Мен буни ёш ижодкорга қарши бўҳтон деб ҳисоблайман. Демакки, ўртоқ Ждановнинг маърузасини ўқимаган кўринасиз.
Мир Мунаққид: Мен ўқиганман. Эҳтимол, ўзинг ўқимагандирсан (шовқин).
Раис: Ўртоқлар, ўртоқлар, жим бўлайлик…
Шуҳрат Шонли: Шуни яхшилаб билиб қўйингки, мен ўртоқ Ждановнинг маърузасини бир марта эмас, бир неча марта ўқидим. Ҳатто қайсидир ёндафтаримга қайдлар ҳам олганман. Ўртоқ Ждановнинг китоби ҳар доим иш столимда туради.
Мир Мунаққид: Менинг иш столимда ўртоқ Сталиннинг китоблари туради. Албатта, ўртоқ Ждановнинг маърузасини ҳам столимдан айирмайман.
Шуҳрат Шонли. Эслатиб қўяйки, сиз бекорга ўртоқ Сталин билан унинг эътиборли қуролдош дўстини бир-бирига қарши… (шовқин)
Овозлар: Сен эмасмидинг ўша куни… Етар, сен…
Раис: Ўртоқлар, ҳурматли ўртоқлар, жой-жойимизга ўтириб олайлик, жимлик сақлансин. Жимликни сақлайлик. Кун тартибидан чиқмасликни талаб қиламан. Менимча, ҳамма гап айтилди, ҳамманинг фикри бир жойдан чиқмоқда. Демак, Марлен Маммедовни уюшмамизга аъзо сифатида қабул қиламиз.
Овозлар: Қабул қилинсин. Муносиб номзод… Кўпдан лойиқ эди…
Раис: Сиз нима демоқчисиз?
Насир Носир: Мен таклиф қилмоқчиманки, ўртоқ Марленни, муаллим Марленни, истеъдодли боламиз Марленни уюшмага қабул қилсак ва айни онда унинг “Қуёшли баҳор” номли романини буюк Сталин мукофотига номзод кўрсатсак… Чунки адабиётимизда қуёш порлади, баҳор келди…
Раис: Ҳмм… Кечирасиз, кечирасизлар (йўталиб)… Ўзингизга маълумки, ўртоқ Насир Носир, мукофот масаласи бутунлай бошқа масала. Бу дабдурустдан, бир онда ҳал қилиб бўладиган иш эмас. Маълум дистанциялар (инстанция демоқчи – таъкид стенографчига оид) билан маслаҳатлашишимиз керак. Ҳаммаси бамаслаҳат бўлади бу ишлар. Маслаҳатлашгандан кейин бир тўхтамга келинса, келгуси мажлисимизда бу масалага қайтамиз. Энди, овозга қўяман. Кимлар Марлен Маммедовни Ёзувчилар уюшмасига аъзоликка қабул қилинсин деган фикрда? Жуда соз. Қаршилар — йўқ. Бетарафлар — йўқ. Протоколга қайд қилиб қўйинг. Ўртоқ Марленни чин юракдан табриклаймиз. Сўнгги сўзни яна сизга берамиз ўртоқ Насир Носир, сиз бу хусусда қандай фикрдасиз?
Насир Носир: Мен фақатгина шуни айтмоқчиманки, Ёзувчилар уюшмасига қуёш кулиб боқди. Баҳор келди… Таъбир жоиз бўлса, қуёшли баҳор… (шовқин сурон)
ТАВСИФНОМА
Ёш истеъдодли ёзувчи, давлат мукофоти совриндори 1951 йилдан Совет Ишчи Коммунистик Партияси аъзоси Мардон Маммадзода (Марлен Имомқули ўғли Маммедов) 1930 йил апрель ойининг охири, май ойининг бошларида Олатоғ (эски Маркс) туманининг Қорадара (эски Энгельс) қишлоғида зиёли оиласида дунёга келди. Отаси Имомқули Маммедов шахсга сиғиниш даврининг қурбонлардандир. Берия-Бағиров газандаларининг омонсиз таъқиблари натижасида дом-дараксиз ғойиб бўлган. Ёш пайтидан шеъриятга, санъатга ҳавас қўйган Мардон Маммадзода илк асарлари билан адабий жамоатчилик эътиборини қозонди. Романлари Баку ва Москвадаги марказий нашриётларда чоп қилинган. Баъзи асарлари Мўғулистон Халқ Республикаси ва Корея Халқ Демократик Республикаси тилларига ҳам таржима қилинган. Совет Ишчи Коммунистик Партиясининг ХХ қурилтойидан ва ўртоқ Н.С.Хурушчевнинг тарихий нутқларидан илҳомланган Мардон Маммадзода “Булутсиз ёз осмони” романини ёзиб нашр қилдирди. Асарда Сталин шахсига сиғиниш даврида социалистик қонунчиликнинг бузилиши, бир гуруҳ виждонсиз ва маънавиятдан йироқ кимсалар туфайли халқнинг ҳақиқий ўғлонларининг, баъзи садоқатли коммунистларнинг бошига тушган қора кунлар бадиий жиҳатдан қаламга олинган. Қатағон қурбонларидан бири, Бакунинг кекса меҳнаткашларидан ҳисобланган Баҳром сургундан қайтгандан сўнг ғояларига садоқатли барча коммунистлар номидан шундай фикрни тилга келтиради: “Бизнинг инқилобий ақидамизни ҳеч қанақанги сургун, ҳеч қандай қамоқ тўхтата олмагай.” Жасоратли қаҳрамон Баҳром келажак авлодга хитобан шундай дейди: “Буюк Лениннинг содиқ қуролдоши Наримонни асло унутмангиз. Мен унинг ўз халқи учун қандай жафо чекканини шахсан ўз кўзларим билан кўрдим. Сенга бу халқнинг нону тузи ҳалол бўлсин, Наримон, — дедим унга.”
Асарда мана шундай ёдда қоладиган, жонли эпизодлар кўп учрайди. Мардон Маммадзода самарали ижодий изланишлари билан бирга ижтимоий соҳада ҳам фидокорона фаолият юритиб келмоқда. У Ёзувчилар уюшмаси раҳбарларидан бири, Озарбайжон-Корея ХДР дўстлик жамияти раиси муовини, фахрий ўт ўчирувчидир. Оилали, икки қиз ва икки ўғилнинг отаси. Мардон Маммадзода оилапарвар ва аҳлоқан дуруст инсон сифатида эътироф этилади. Сиёсий тафаккурини ошириш учун мунтазам равишда ўз устида ишлайди. Ташкилотимиз раҳбарияти партия ва ҳамкорлар бюроси Мардон Маммадзодани (Марлен Маммедов Имомқули ўғли) делегатлар ҳайъати таркибида Мўғулистон ХРга сафарга боришига тавсия қилади.
Имзолар.
7 ноябрь 1960.
ТАҚДИМОТ
Озарбайжон Компартиясининг Марказий комитетига
6 март 1980.
Забардаст ёзувчи, давлат мукофоти совриндори, 1951 йилдан Сов.ИКП аъзоси Мардон Олатоғли (Марлен Имомқули ўғли Маммедов) 1930 йилнинг апрель-май ойларида Олатоғ (эски Маркс) туманининг Қорадара (эски Энгельс) қишлоғида зиёли оиласида дунёга келди. Болалик чоғлариданоқ адабий жамоатчилик эътиборини ўзига тортди. Асарлари ўқувчилар томонидан катта қизиқиш билан ўқиб келинади. Мардон Олатоғли ҳамиша замон талабларига жавоб берувчи асарлар ёзишни уддалаган, долзарб мавзуларда қалам тебратиб келган адибларимиздан ҳисобланади. Унинг куни кеча нашр қилинган “Баракатли куз” деб номланган романида республикамизда сўнгги йилларда амалга оширилган буюк ишлар, Қорадара қишлоғининг тимсолида тупроқсозлик ишларининг равнақи, ободончилик ва мамлакатимизнинг байроқлар билан безатилганлиги каби ғурур ва ифтихор бағишловчи мавзулар оташин илҳом билан тараннум қилинган. Асарга СовИКП МКнинг бош котиби, СССР Олий Кенгаши Раёсатининг раиси, халқимизнинг қадрдон дўсти азиз Леонид Ильич Брежневнинг қуйидаги сатрлари эпиграф қилиб олинган: “Озарбайжон дадил одимлар билан олға боради!”
Апрель-май ойларида Мардон Олатоғли қутлуғ 50 ёшга қадам қўяди. Шу муносабат билан ардоқли адибимизга фахрий ном берилса мақсадга мувофиқ бўлади деган фикрдамиз.
Имзо
8 март 1980.
“БОЗОРЛИК” ГАЗЕТАСИНИНГ МУХБИРИ БАҲОР ҚУЁШЛИНИНГ
МАРД ЎНДАР МУКОФОТИ СОВРИНДОРИ МАРД ЎНДАР БИЛАН
БЎЛИБ ЎТГАН СУҲБАТИ
(5 май 1992)
Мардон Маммадзода, Мардон Олатоғли, Мардон Ўндар ва ниҳоят Мард Ўндар… 60 йиллик порлоқ ҳаёт йўлини мардонавор босиб ўтган, улуғ адиб, забардаст романнавис ва ардоқли юртдошимиз билан учрашишни кўпдан бери орзу қилардим. Мард Ўндар деганда хаёлимда ҳамиша Атилла шижоати, Зардўшт ҳикмати, Бобек ғайрати, Шоҳ Исмоил мардлиги, Ҳожи Зайналобидин саховати, Маммад Эмин жасорати, Шаҳриёр шеърияти жонланади. Ва ниҳоят бу саодат менга насиб қилди. Бугун замонавий адабиётимизнинг буюк вакили хонадонида меҳмонман. Аввало, устоз Мард Ўндарни ўз исми билан аталувчи Мард Ўндар мукофотига лойиқ кўрилгани билан табрикладим. Қалбимнинг ялпиз япроғидек майин титроғи ҳам санъаткор адибнинг нигоҳидан яширина олмади. Ўзига хос хассосият ва назокат билан исмимни сўради. Баҳор, дедим. Онажоним қўйганлар, — дедим. Аммо тахаллусимни ўзим танладим: Қуёшли. Тўлиқ қилиб айтадиган бўлсам: Баҳор Қуёшли. Сизнинг илк романингиз “Қуёшли баҳор”дан илҳомланиб шу номни танладим.
Таажжубки, улуғ устоз бундай асари борлигини эслай олмадилар. Ниҳоятда камтарлигидан бўлса керак. Айтишларича, санъаткор адибимиз охирги 2-3 йил ичида ёзган асарларининг на номини эслайдилар, на мазмунини. Аммо болалик чоғларини жуда яхши эслайдилар. Шу боисдан биз суҳбатимизни узоқ болалик йилларидан бошладик.
– Муҳтарам устоз, сиз баҳор фаслида таваллуд топган экансиз, яъни май ойининг йигирма саккизинчисида. Аммо бугунга қадар ҳеч қаерга ёзилмаган эди.
– Қизим, бу ҳаммага айтадиган гап эмасди-да, ахир. Биласиз, 28 май, тарихда турк ва ислом жумҳурияти — Озарбайжон Республикаси ташкил этилган кун. Аслида, шундай кунда туғилганим билан ғурурланардим, аммо буни бировга айтиб бўлармиди, дейсиз? Кетгани рост бўлсин қора кунларнинг. Ўшанда қариндош-уруғдан ёши улуғлар тўпланишиб муҳокама қилишибди. Отам уларнинг доно маслаҳати билан туғилган кунимни ҳужжатга 28 апрель деб ёздирибди. Яъни, гўё мен тарихимизнинг энг манфур, энг қора, энг мурдор кунида туғилганмишман. Туғилганимдан бери бу тамға билан яшаш менга қанчалик азоб берганини тасаввур қила оласизми? Аммо бир жиҳатдан туғилган кунимни 28 апрелга ўзгартирилишида ҳам ўзгача маъно бор, бир нави истеҳзо, масхара, қандайдир бир ирония бор, сарказм бор. Совет ҳукуматини чалғитишдан бошқа нарса эмас, бу ахир.
– Устоз, газетхонларимиз сиз ҳақингизда кўп нарса биладилар. Масалан, сиз ижод оламига шеър билан кириб келган экансиз. Ўша илк шеърингиз адабиётимизнинг алвон гулзорига армуғон қилинган нозик навниҳол, санъат осмонимизда парвоз қилган илк қалдирғоч эди. Ўша митти қалдирғоч, нозик навниҳол ёдингиздами бугун?
– Албатта, ёдимда. Қисқагина, лаконик шеър эди.
Қишлоғимда анҳор бор,
Кўкда юлдуз, ой ҳам бор.
Бу шеърни кўп йил энг яқин дўстларимдан бошқа ҳеч кимга ўқиб беролмасдим. Тасаввур қила оласизми, юлдуз ва ой ахир булар миллий рамзларимиз-ку! Ўша пайтларда бу рамзларни деб теримга сомон тиқишлари ҳеч гап эмасди-да. Аммо энг қийин синовга тобе тутсалар ҳам мен бу шеъримдан воз кечмас эдим.
– Кўп яшанг, устоз, минг раҳмат сизга. Аммо биз мактаб дарсликларида сизнинг илк шеърингизни қишлоғингизга келган биринчи тракторга бағишлаб ёзганлигингизни ўқигандик. Демак, бу ҳам совет адабиётшунослари тўқиб чиқарган туҳматлардан экан-да?
— Биласизми, Баҳор хоним. Ўша илк шеъримда, ҳақиқатан ҳам трактор детали бор. Аммо қай шаклда? Шеърни сизга қандай бўлса ўшандай ўқиб берай, ўзингиз тушуниб олаверасиз. Демак:
Қишлоғимда анҳор бор,
Кўкда юлдуз, ой ҳам бор.
У қишлоқда масжид бор,
Бизларда бор трактор.
Тушундингизми? Келинг, энди шеърни бирга таҳлил қилиб кўрайлик. Масалага теран ёндашадиган бўлсак, муаллиф – яъни у пайтлар эндигина беш ёшни қоралаган истеъдодли бола бу шеър билан нима демоқчи? Болаликнинг мусаффо кўзлари билан кўриб, ҳис қилган қандай туйғуларни тилга келтирмоқда? У қишлоқда, яъни чет мамлакатда, масжид бор, дин бор, имон бор. Бизнинг қишлоқда эса фақатгина трактор бор. Динсиз, имонсиз қуруқ техника бу миллатга нима бера олади? Фақтгина маънавий бўшлиқ, эътиқодсизлик, имонсизлик. Масаланинг асл мағзи мана шунда эди. Манфур коммунистик партия кўрсатмаларига тобе қулдек итоат этган бадном совет мунаққидлари бу нозик матлабни идрок этишга қодирмидилар? Мен ҳам у вақтлар табиийки, буни очиқ-ойдин айта олмасдим. Шунинг учун ҳам яширин, коса тагида нимкоса тарзида айтардим. Диққатингизни бошқа бир масалага тортмоқчиман. “Ой ва юлдуз”ни айтиб ўтдим. Энди “Қишлоғимда анҳор бор” сатрини олиб кўрайлик. Қишлоғимизнинг четидан оқиб ўтган анҳорнинг боши, манбаи, чашмаси қаерда эканлигини, биласиз албатта: Туркияда. Ўзингиз ўйлаб кўринг энди, у вақтларда мен шундай шеърни бостира олармидим? Партия айғоқчилари мени нафақт миллатчиликда, балки пантуркистликда ҳам айблашлари аниқ эди. Бугун мен ҳеч кимдан яшрирмай айта оламанки, кўзимни очган чоғимдан миллатчи эдим ва бу билан фахрланаман. Албатта, мен бу тўрт мисрани мукаммал шеър намунаси сифатида кўкларга кўтармоқчи эмасман. Кейинчалик ўзингизга маълум шеър ёзишни ташладим. Аммо беш ёшли болакай қалбининг таг тубидан чиқиб келган, руҳининг бутун борлиғининг энг теран туйғуларини акс эттирган бу тўрт сатрда қандай буюк матлаблар, маънолар яширинган! Ўша маъноларни кашф этмоқ, миллатни ишонтирмоқ лозимдир. Минг афсуски, кекса авлод адабиётшуносларнинг ҳеч бири бундай теран маъноларни тушуна олмайди. Бу вазифа сизга ўхшаган ёш, гўзал, дадил, кенг фикрлайдиган, озодлик ва мустақиллик йилларида камол топаётган йигит-қизларнинг зиммасига тушади. Ишонаманки, зиммангиздаги вазифангизни аъло даражада бажарасиз.
– Ишончингиз учун катта раҳмат, устоз. Бир-икки оғиз ота-онангиз ҳақида гапириб берсангиз. Газетхонларимиз сизнинг отангиз ҳақида кўпроқ маълумотга эга бўлишни истайдилар.
– Отам Машади Саййид Имомқули қишлоғимизнинг мулласи эди. Табиийки, манфур совет ҳокимияти маънавий маёқларимиз ҳисобланган бундай инсонларни шафқатсизлик билан таъқиб қилар эди. Аҳволни кўрингки, бечора отам коммунистларнинг кўзидан асраш учун ўз фарзандларига қўйган исмни идеологик исмларга алмаштирган эди. Аслида исми Қосимали бўлган катта акамнинг исмини Комсомол, ўртанча акам Байрамнинг исмини Бирмай, укам Парвизнинг исмини Пионер, синглим Зайнабнинг исмини Зина деб алмаштирган эди. Булар фақат ҳужжатда шундай эди. Аммо, табиийки, ҳар биримиз ўз асл исмимизни яхши билардик ва эсимиздан чиқармасликка ҳаракат қилардик.
– Отангизнинг тақдири нима бўлди? Дарсликда қатағон қурбони бўлган деб ёзилган.
– Қўрқитдилар уни, уйидан, оиласидан, туғилиб ўсган юртидан айирдилар. Қатағондан жонини асраб қолиш учун қардош мамлакат Туркияга қочишга мажбур бўлди. У ерда отамга Мемед Эмин[2] ёрдам берди. Бутун умрини қонхўр совет ҳокимиятига қарши курашга бағишлади. Ўтган йили Туркиянинг Иғдир шаҳрида кўришдик. Ўзига тегишли кабобхонаси бор. Шунақанги мазали тўғрама, қийма, дўнар[3] кабоблар пиширадиларки… Мазаси оғзингизда қолади. Соғлик учун ҳам жуда фойдали. Отам у ерда бошқа оила қурганлар. Уч ўғли бор: Аталай, Кубилай, Собутой. Отам “кун келиб Қорабоғ масаласи ҳал бўлса, Ватанга қайтсам, ўша ерда ўлсам” деб орзу қиладилар. Эҳ… Дунё, дунё… Бекорга айтмайдилар-да: “Сайрга ёт эллар, ўлмоққа ватан яхшидир” деб.
– Устоз, бир-икки оғиз янги асарингиз ҳақида гапириб берсангиз. “Қонли қиш” романи ҳақида…
– Романимда совет империяси зулми остида ўтган даврни “Қонли қиш” деб атадим. Ҳам қаҳратон совуқ, қорбўрон, қон, ўлим, зулм… Миллатимизнинг ғаддор душмани Ленин, Сталин, Киров, Микоян, Горбачев каби жаллодларнинг жирканч амаллари фош қилинади. Кўп афсус қиламанки, “перестройка” деб аталган бало эндигина бошланган пайтларда унинг моҳиятини чуқур англай олмаганимдан Горбачевга бағишлаб “Умидимиз, паноҳимиз” деб аталган мақола ёздим. Тан оламан, бу менинг хатоим эди. Аммо кимнинг хатоси йўқ дейсиз… Романимда шонли мусовотчиларнинг 1918 йилда миллий истиқлол учун олиб борган курашларини муносиб тарзда тасвирладим. Шу билан бирга халқ душманларининг, хоинларнинг асл башарасини ҳам очиб ташладим. Наримоновнинг кечириб бўлмайдиган ишларини ҳам бор бўйи билан кўрсатиб бердим. Асаримда халқнинг асл фарзанди, миллий қаҳрамонимиз Баҳромбек шундай дейди: “Наримон, сенга бу халқнинг нону тузи ҳаром бўлсин!”
– Устоз, маълумки, сизнинг юбилейингиз бундан икки йил олдин ўтказилиши керак эди. 1990 йилда…
– Ўзим хоҳламадим. Мамлакат Москва зуғуми остида турган пайтда юбилей кўнглимга сиғмади. Тўғри, орден бердилар, табрикнома йўлладилар, газета ва журналларда анча-мунча мақола ёзилди. Телевидениеда кўрсатув, радиода турли эшиттиришлар берилди. Аммо дабдабали зиёфатлар ташкил қилишдан ўзимни тийдим. Қолаверса, ўша пайтларда Бакуда эмасдим. “Эрондўст” жамиятининг таклифига биноан Теҳронда маъруза қилаётган эдим. Мавзу шундай эди: “Араб алифбосига қайтиш – муқаддас динимизга қайтиш демак!” Жуда катта мамнуният билан тинглашди.
– 1991 йилда 61 ёшга тўлган эдингиз, негадир бу қутлуғ санани ҳукумат “ёдга олмади.”
– Яшанг. Аммо тасодифни қарангки, ўша пайтда ҳам Бакуда эмасдим. “Туркпарварлар жамияти” таклифига кўра Туркияда эдим. Анталяда “Туркий халқларнинг келажаги – лотин алифбоси!” мавзусида маъруза қилаётган эдим. Маърузамни катта эътибор билан тинглашди.
– Аммо бу йил, икки йил кечикиб бўлса-да, 60 ёшингиз катта шодиёналар билан қутланса керак-а?
– Биласизми, Баҳор хоним, бу мураккаб кунларда халқимиздан катта шодиёналар уюштиришларини хоҳламайман. Юбилейимни Озодлик майдонида қутлайлик, дейишганди, ўзим хоҳламадим. Жумҳурият стадионида ўтказилса кифоя, ортиқча дабдаба-ю асъасани нима қиламан, дедим. Бу оғир кунларда ҳаммамизнинг фикру зикримиз чекка ҳудудларда қийин аҳволда яшаётган фуқароларда бўлмоғи лозим.
– Устоз, ижодий режаларингиз билан ўртоқлашсангиз…
– Совет ҳокимияти даврида кўп таъқибларга учрадим, турли тазйиқларга дучор бўлдим. Аммо ҳеч қачон фикримдан, эътиқодимдан қайтмадим. Ҳатто коммунистик партияга ҳам мени ўзимга айтмасдан аъзо қилишган. Партбилетимга менинг расмим ўрнига қаердандир холаваччамнинг расмини топиб ёпиштириб қўйишган. Майли… Бошимиздан даф бўлгани рост бўлсин ўша кунларнинг. Образли қилиб айтганда, “Баҳор ёмғирида шалаббо бўлдик, ёзнинг жазирамасида ёниб қовурилдик, куз шамолларидан танимиз жунжикди, қишнинг совуғидан нафасимиз қотди.” Кўриб турганингиздек, яна шоирлигим тутиб кетди.
Устознинг юзида маъсум бир табассум намоён бўлди. На қадар нуроний бу чеҳра, на қадар теран нигоҳ, шавқ ва оташ бор бу кўзларда. Чойдан бир хўплаб сўзида давом этди:
– Ҳозир “Йил фасллари” номли роман устида ишлаяпман.
– Ниҳоят, сўнгги савол. Ўзингизга маълум, газетамиз мустақил нашр ҳисобланади. Ҳеч қайси сиёсий партияга боғлиқ ҳам эмасмиз, сиёсатга аралашмаймиз ҳам. Газетамиз “Бозорлик” деб аталади. Яъни бозор иқтисодиёти тарафдоримиз. Бу ҳақдаги фикрларингиз?
– Халқимизнинг келажаги бозор иқтисодиёти билан боғлиқ, албатта. Фақат бозор иқтисодиётигина мамлакатимизни, шу жумладан, мен туғилиб ўсган Қорадара қишлоғини ҳам машаққатли иқтисодий бўҳронлардан, очарчилик ва йўқсилликдан қутқариши мумкин. Ободончилик ва фаровонлик олиб келиши мумкин. Сизга ҳам, “Бозорлик” газетасининг барча ёш ва ғайратли жамоасига ҳам омад тилайман. Бозор йўлида, керак бўлса, ҳаммамиз ёниб кабоб бўлишга тайёрмиз. Нозим Ҳикмат ўзи коммунист бўлса-да, мана бу гапни жуда топиб айтган: “Сен ёнмасанг, мен ёнмасам, кабоб қандай пишади?” Бу жуда катта назокат ҳисобланади.
Устоз майин табассум қилади. Ҳаётга муҳаббат тўлиб тошган бу кўзларга майин табассум шу даражада ярашганки… Унинг боқишларида донолик ва маъсумлик, соддалик ва матонат бирдай балқиб турибди. Мустаҳкам иродали, иймон-эътиқодли, олдига қўйган мақсадларида собитқадам, гоҳ вулқондек ғазабнок, гоҳ маҳзуну дарднок буюк устоз камтарлиги туфайли тилга келтирмаса ҳам биз ўқувчилар яхши биламизки: “Миллат йўлида Мард дўнар кабоб бўлиб ёнмоқда.”
“Бозорлик” газетаси
5 май 1992 йил.
ТУЗАТИШ: Газетамизнинг кечаги сонида Мард Ўндар мукофоти лауреати Мард Ўндар билан олиб борилган суҳбатда мусаҳҳиҳ эътиборсизлиги ва мухбир Баҳор Қуёшлининг масъулиятсизлиги туфайли жиддий хатоликка йўл қўйилган. “Миллат йўлида Мард дўнар кабоб бўлиб ёнмоқда” жумласи “Миллат йўлида Мард Ўнар кабоб бўлиб ёнмоқда” деб ўқилсин. Мусаҳҳиҳ ва мухбирга чора кўрилди. Буюк устоздан ва газетхонлардан узр сўраймиз.
“ОзарТАС” МАЪЛУМОТИ
(1 апрель 1994)
Забардаст ёзувчи Мард Ўндар мукофоти лауреати Мард Ўндар Хитой Халқ Республикасига қилган сафаридан сўнг болалик чоғларидагидек яна шеър ёза бошлади. Шеърият мухлисларига “Чин саддида баҳор” номли шеърий тўпламини армуғон қилди.
ИЗОҲЛАР
[1] 1911 йилда ташкил қилинган “Мусовот” Озарбайжон миллий демократик партияси аъзоси.
[2] Озарбайжон Демократик Республикасининг ташкилотчиси ва биринчи президенти Меҳмед Эмин Расулзода (31.01.1884 Баку — 6.03.1955 Анқара) назарда тутилмоқда.
[3] Кабоб тури, мунтазам айлантириб пиширилгани учун “дўнар кабоб” дейилади.
1994
Асар олинган манба: Анор. Асарлар. IV жилд. Боку, 2004. Б. 89-106.
Таржима матни Маъруфжон Йўлдошевнинг «Дилдаги гаплар» веб-саҳифасидан олинди
ANOR
YIL FASLLARI
YOXUD BIR PAPKA ICHIDAGILAR
Asliyatdan Ma’rufjon Yo’ldoshev tarjimasi
Atoqli ozarbayjon adibi Anor ( ozarbayjoncha: Anar R?sul oglu Rzayev) 1938 yilning 14 martida Boku shahrida mashhur shoirlar Rasul Rizo va Nigor Rafibeyli xonadonida tavallud topgan. 1960 yili Ozarboyjon Davlat universitetining filologiya fakul`tetini, 1964 yili esa Moskvadagi Oliy stsenariynavislik kursini tugatgan. U “Dantening yubileyi”, “Oq ko’rfaz”, “Besh qavatli uyning oltinchi qavati”, “Muloqot”, “Sizsiz” kabi asarlar muallifi. U bu asarlarida an’anaviy tushuncha va urf-odatlarning ular hayotiga ta’sirini tadqiq qiladi. Anor «Har oqshom o’n birda» (1969), «Kun keldi» (1971), «Taxmina» (1993) filmlari uchun stsenariy ham yozgan. Anor bugungi kunda Ozarbayjon yozuvchilar birligi (AYB) ning raisidir.
YOZUVCHILAR UYUSHMASIGA
Yosh nosir Marlen Imomquli o’g’li Mammedov nomidan
ARIZA
Meni Yozuvchilar uyushmasiga a’zolikka qabul qilishingizni so’rayman. Sizga ma’lum bo’lganidek, qishloq mehnatkashlarining sotsializmni barpo qilishda ko’rsatgan fidokorona xizmatini, qishloqda kolxozlashtirishning amalga oshirilishi bilan bog’liq mavzular yoritilgan “Quyoshli bahor” nomli romanim jumhuriyatimizning partiya rahbariyati tomonidan yuksak baholandi. Shu kunlarda dengiz neftchilarining mehnat jabhasidagi mislsiz jasorati haqidagi “To’lqinlar qo’ynida” deb nomlangan romanim nashr etilish arafasida turibdi. Shonli inqilob va baynalmilal Boku proletariatining sotqin musovotchi[1]larga va uning ingliz, turk og’alariga qarshi olib borgan mardona kurashi tasvirlangan “Do’stlik zafar qozonadi” nomli romanimni yakunladim. Romanning asosiy qahramonlari buyuk Stalinning izdoshlari, shonli inqilobchilar avlodining namoyandalari Qahramon Pahlavonov, Ivan Dubov, Ashot Yalayan, O’tar Abashidze va boshqalardir. Asarda dohiy Stalinning rahbarligi ostida Ozarbayjon xalqining mulkdor va zodagon og’alarni yer bilan yakson etgani, buyuk Stalinning sodiq quroldoshlari, qahramon bolsheviklar Kirov, Orjonikidze va Mikoyanlarning Ozarbayjonda sovet hokimiyatining barqarorligini ta’minlash yo’lida qilgan beminnat xizmatlariga alohida e’tibor qaratildi. Shuningdek, ezgu maqsadlarimiz yo’lida Narimon Narimonov kabi mayda burjuaziyaning millatchi vakillari qanday g’ov bo’lgani va ularning zararli faoliyatlari fosh qilindi. Taraqqiyparvar Baku proletariatining fikri asarimning qahramonlaridan biri keksa ishchi Bahrom tilidan shu tarzda ifoda etilgan: “Narimon, bu xalqning nonu tuzi senga harom bo’lsin!” Yaqin kunlar ichida shonli Boku kommunistlariga armug’on sifatida “26 qardosh” nomli roman ustida ish boshlash niyatidaman.
Yozuvchilar Uyushmasi tarkibida ulug’ yo’lboshchimiz Stalin va Ozarbayjon bol`sheviklarining rahbari o’rtoq Mir Ja’far Bag’irovning rahnamoligida kommunizmning butun dunyoda g’alaba qozonishi uchun fidokorona kurashmoq niyatidaman. Bu maqsad yo’lida bor iste’dodimni, qobiliyatimni, kerak bo’lsa, hayotimni ham qurbon qilishga tayyorman. Anketa, tarjimai hol, 6 dona fotosurat va kerakli hujjatlar papkaga ilova qilindi.
Marlen Mammedov
1 may, 1950.
TARJIMAI HOL
Men, Mammedov Marlen Imomquli o’g’li 1930 yilning 28 aprelida Marks tumanining Engel`s qishlog’ida dunyoga keldim. Otam Imomquli o’g’li tumanimizda kolxozlashtirish tashkilotchilaridan bo’lib, tajovuzkor Amerika-Angliya imperialistlarining yaloqxo’rlari tomonidan vahshiyona o’ldirilgan. Meni, akalarim Komsomolboy va Birmayjon, ukam Pionerjon hamda singlim Zakfederatsiyaxon (Zina)larni otam Stalinga muhabbat ruhida tarbiyalab voyaga yetkazdi. Hozirda maktab o’quvchisiman. Shu bilan birga maktab komsomol tashkilotining kotibi vazifasini bajarib kelaman. Kuni kecha Bol`sheviklar partiyasi a’zoligiga nomzod sifatida ko’rsatilganligimni hayotimning eng buyuk saodati deb bilaman. Mening adabiyotga bo’lgan kuchli havas va ishtiyoqim bolalik chog’larimda uyg’ondi. Besh yoshimda qishlog’imizga birinchi traktor kelganidan ruhlanib ilk she’rimni yozganman.
Qishlog’imda anhor bor,
Ko’kda yulduz, oy ham bor.
U qishloqda masjid bor,
Bizlarda bor traktor.
Keyinroq nasr janrida ijod qila boshladim. “Quyoshli bahor” nomli romanim Ozarbayjon Kommunistik (bol`sheviklar) Partiyaning Markaziy komiteti kotibiyati tomonidan “Kenja avlodning dadil ovozi” sifatida yuksak baholandi. Romanim nashrga tavsiya qilindi va kitob bo’lib chiqqandan keyin asarim haqida gazetalarda ko’plab maqola va taqrizlar chop qilindi. (Taqrizlar va maqolalar ham papkaga ilova qilingan.) Bor iste’dodimni, qaynab toshgan ijodiy ilhomimni, zarur bo’lsa hayotimni dono yo’lboshchimiz va otamiz Stalin boshlab bergan ulug’ yo’lda fido qilishga tayyorman.
Marlen Imomquli o’g’li Mammedov
1 may 1950.
YOZUVCHILAR UYUSHMASI PREZIDIUMINING
NAVBATDAN TASHQARI MAJLISI STENOGRAMMASI
(9 may 1950)
Majlis raisi: O’rtoqlar! Bugungi majlisimizning kun tartibiga uyushmaga yangi a’zolarni qabul qilish masalasi qo’yilgan. Yagona nomzodimiz bo’lgan yosh va iste’dodli yozuvchi Marlen Mammedovning qabul haqidagi arizasini muhokama qilishimiz kerak. Ma’lumingizki, yigirma yoshli Marlen Mammedov bir roman muallifidir. Uning “Quyoshli bahor” romani nashr qilingan. Yosh romannavisimizning bu asari adabiyotimizda alohida hodisa bo’ldi, nasrimizda tamoman yangi sahifa bo’ldi, desak, aslo adashmagan bo’lamiz. Shahar partiya faollari yig’ilishida romanning “kenja avlodning dadil ovozi” sifatida e’tirof qilinishi barchamizni ruhlantirib yubordi. Biz ijodkorlar bundan bag’oyat ilhomlanib… (eshitilmadi) Xullas, gapning qisqasi masala hammamizga ma’lum. Qanday takliflar bor?
Ovozlar: Qabul qilinsin.
Rais: Juda soz. Unda…
Shuhrat Shonli: Ijozatingiz bilan ikki og’iz gapirmoqchiman.
Rais: Marhamat, so’z o’rtoq Shonliga.
Shuhrat Shonli: Mening fikri ojizimcha, aziz o’rtoqlar “qabul qilinsin” degan bir juft so’z bilan bu muhim masalaga yakun yasab bo’lmaydi. Bilasizlarki, biz, to’g’rirog’i, Yozuvchilar uyushmasining rahbariyati shundoq ham zamondan ortda qolib ketyapmiz. Har doim bo’lganidek, yana bu safar ham haqiqiy iste’dodni o’z vaqtida kashf qila olmadik. Shunday qiymatli asarni yana shonli partiyamiz ko’magida payqadik. Holbuki, mazkur asarni birinchi bo’lib Yozuvchilar uyushmasi kashf qilmog’i kerak edi.
Luqma: Partiya va Yozuvchilar uyushmasini bir-biriga qarama-qarshi qo’ymang. Uyushmamiz har ishda ulug’ partiyamiz ko’rsatgan yo’ldan og’ishmay harakat qiladi.
Mir Munaqqid: Sen… (eshitilmaydi)
Shuhrat Shonli: O’zingsan o’sha… (eshitilmaydi)
Rais: O’rtoqlar… O’rtoqlar… Jim bo’ling. Janjal-shovqin ko’tarmasligingizni talab qilaman. Navbat bilan gapiring. O’rtoq Shuhrat Shonli, siz gapingizni tugatdingizmi?
Shuhrat Shonli: Yo’q. Dohiy yo’lboshchimiz Stalinning bebaho ko’rsatmalariga va… va partiyamizning adabiyot haqidagi tarixiy qarorlariga, o’rtoq Bag’irovning yozuvchilarimizga ko’rsatgan g’amxo’rliklariga suyangan holda Yozuvchilar uyushmasining rahbariyati mehnatkash xalq ichiga chiqib asl iste’dod egasi bo’lgan yosh qalamkashni o’zi qidirib topishi va uning ijodiy parvoziga to’siq bo’ladigan har qanday g’ovni olib tashlashi lozim edi.
Rais: Markazkom kotibi… (eshitilmadi) o’rtoqqa bu romanning qo’lyozmasini shaxsan o’zim olib borib berganman.
Luqma: Hamqishlog’ing-da…
Luqma: Kim?
Luqma: Kotib ham raisimiz ham hatto yosh romannavis ham.
Rais: Marhamat, so’z navbati o’rtoq Nasir Nosirga.
Nasir Nosir: Bahor (sukut).
Ovozlar: Nima? Nima dedi?
Nasir Nosir: Bahor. Ha, bahor. Haqiqatan ham behad go’zaldir bahor… Bahor behad go’zaldir… Nihoyatda chiroylidir bahor. Men, albatta, o’rtoq Marlenning romanini nazarda tutyapman. Men aytmoqchi edimki, bu nasrimizning bahoridir, adabiyotimizning bahoridir, yoshlarimizning bahoridir… Uyushmamiz va partiyamizdan benihoya minnatdorman. Ki umrim vafo qilib shu yoshimda adabiyotimizga kirib kelgan porloq iste’dod sohibini ko’rish baxtiga muyassar bo’ldim. Ming shukr, quyoshli bahorning balqiganini ko’rdim (past ovozda shivirlab gapirdi) Adabiyotimizda quyosh porladi. Bahor keldi. Men aytmoqchimanki, ta’bir joiz bo’lsa, quyoshli bahor kirib keldi adabiyotimizga…
Rais: O’rtoq Mir Munaqqid, balki siz ham fikrlaringizni aytarsiz?
Mir Munaqqid: Karlen Mammedovning…
Rais: Marlen Mammedovning…
Mir Munaqqid: Uzr so’rayman Marlen Mammedovning uyushmamizga a’zo bo’lishiga qarshiligim yo’q. Ammo yosh yozuvchining ilk asarini ta’riflashda biroz oshirib yuboryapmiz…
Ovozlar: Nima? Qanaqasiga? (shovqin).
Rais: Jimlik, jimlikni saqlaylik, o’rtoqlar. Eshitaylik, o’z fikrini aytsin, axir. Keyin ehtiyoj bo’lsa javob beradilar. Davom etavering, o’rtoq Mir Munaqqid.
Mir Munaqqid: Aytmoqchi bo’lgan gapim shuki, ortiqcha maqtovning yosh ijodkorga foydadan ko’ra zarari ko’proq tegadi. Partiyamiz bu asarga yuksak baho berib “yosh avlodning dadil ovozidir” dedi. Endi biz bu “ovoz”ni asrab-avaylashimiz kerak. Uning to’g’ri yo’ldan og’ishmay ilgarilamog’i uchun ta’rif emas, balki teran tahlilga ehtiyoji bor.. Chunki asarda badiiyat nuqtai nazaridan jiddiy kamchiliklar ham yo’q emas. To’g’ri yo’lni ko’rsatmoq… (shovqin, hech nima eshitilmayapti)
Shuhrat Shonli: O’rtoq Mir Munaqqid, shuni yodingizdan chiqarmangki, to’g’ri yo’limiz yagona – partiyamiz ko’rsatib bergan yo’l. Meni hayratga solayotgan narsa shuki, dadil odimlar bilan olg’a borayotgan bir yosh yigitni nega yo’lidan adashtirmoqchisiz? Qanaqangi badiiy kamchiliklardan so’z ochmoqchisiz? Yoki badnom “san’at san’at uchundir” degan chirik burjua nazariyasini qaytadan tiriltirmoqchimisiz? Yo’q, o’rtoq Mir Munaqqid, san’at san’at uchun emas, san’at xalq uchundir va partiya xalqning fikrini ifoda etib bir asarga yuqori baho bersa, yana qanaqangi “badiiy kamchiliklar” bahonasi ortida asardan kir qidiriladi? Men buni yosh ijodkorga qarshi bo’hton deb hisoblayman. Demakki, o’rtoq Jdanovning ma’ruzasini o’qimagan ko’rinasiz.
Mir Munaqqid: Men o’qiganman. Ehtimol, o’zing o’qimagandirsan (shovqin).
Rais: O’rtoqlar, o’rtoqlar, jim bo’laylik…
Shuhrat Shonli: Shuni yaxshilab bilib qo’yingki, men o’rtoq Jdanovning ma’ruzasini bir marta emas, bir necha marta o’qidim. Hatto qaysidir yondaftarimga qaydlar ham olganman. O’rtoq Jdanovning kitobi har doim ish stolimda turadi.
Mir Munaqqid: Mening ish stolimda o’rtoq Stalinning kitoblari turadi. Albatta, o’rtoq Jdanovning ma’ruzasini ham stolimdan ayirmayman.
Shuhrat Shonli. Eslatib qo’yayki, siz bekorga o’rtoq Stalin bilan uning e’tiborli quroldosh do’stini bir-biriga qarshi… (shovqin)
Ovozlar: Sen emasmiding o’sha kuni… Yetar, sen…
Rais: O’rtoqlar, hurmatli o’rtoqlar, joy-joyimizga o’tirib olaylik, jimlik saqlansin. Jimlikni saqlaylik. Kun tartibidan chiqmaslikni talab qilaman. Menimcha, hamma gap aytildi, hammaning fikri bir joydan chiqmoqda. Demak,
Marlen Mammedovni uyushmamizga a’zo sifatida qabul qilamiz.
Ovozlar: Qabul qilinsin. Munosib nomzod… Ko’pdan loyiq edi…
Rais: Siz nima demoqchisiz?
Nasir Nosir: Men taklif qilmoqchimanki, o’rtoq Marlenni, muallim Marlenni, iste’dodli bolamiz Marlenni uyushmaga qabul qilsak va ayni onda uning “Quyoshli bahor” nomli romanini buyuk Stalin mukofotiga nomzod ko’rsatsak… Chunki adabiyotimizda quyosh porladi, bahor keldi…
Rais: Hmm… Kechirasiz, kechirasizlar (yo’talib)… O’zingizga ma’lumki, o’rtoq Nasir Nosir, mukofot masalasi butunlay boshqa masala. Bu dabdurustdan, bir onda hal qilib bo’ladigan ish emas. Ma’lum distantsiyalar (instantsiya demoqchi – ta’kid stenografchiga oid) bilan maslahatlashishimiz kerak. Hammasi bamaslahat bo’ladi bu ishlar. Maslahatlashgandan keyin bir to’xtamga kelinsa, kelgusi majlisimizda bu masalaga qaytamiz. Endi, ovozga qo’yaman. Kimlar Marlen Mammedovni Yozuvchilar uyushmasiga a’zolikka qabul qilinsin degan fikrda? Juda soz. Qarshilar — yo’q. Betaraflar — yo’q. Protokolga qayd qilib qo’ying. O’rtoq Marlenni chin yurakdan tabriklaymiz. So’nggi so’zni yana sizga beramiz o’rtoq Nasir Nosir, siz bu xususda qanday fikrdasiz?
Nasir Nosir: Men faqatgina shuni aytmoqchimanki, Yozuvchilar uyushmasiga quyosh kulib boqdi. Bahor keldi… Ta’bir joiz bo’lsa, quyoshli bahor… (shovqin suron)
TAVSIFNOMA
Yosh iste’dodli yozuvchi, davlat mukofoti sovrindori 1951 yildan Sovet Ishchi Kommunistik Partiyasi a’zosi Marlen Mammadzoda (Marlen Imomquli o’g’li Mammedov) 1930 yil aprel` oyining oxiri, may oyining boshlarida Olatog’ (eski Marks) tumanining Qoradara (eski Engel`s) qishlog’ida ziyoli oilasida dunyoga keldi. Otasi Imomquli Mammedov shaxsga sig’inish davrining qurbonlardandir. Beriya-Bag’irov gazandalarining omonsiz ta’qiblari natijasida dom-daraksiz g’oyib bo’lgan. Yosh paytidan she’riyatga, san’atga havas qo’ygan Mardon Mammadzoda ilk asarlari bilan adabiy jamoatchilik e’tiborini qozondi. Romanlari Baku va Moskvadagi markaziy nashriyotlarda chop qilingan. Ba’zi asarlari Mo’g’uliston Xalq Respublikasi va Koreya Xalq Demokratik Respublikasi tillariga ham tarjima qilingan. Sovet Ishchi Kommunistik Partiyasining XX quriltoyidan va o’rtoq N.S.Xurushchevning tarixiy nutqlaridan ilhomlangan Mardon Mammadzoda “Bulutsiz yoz osmoni” romanini yozib nashr qildirdi. Asarda Stalin shaxsiga sig’inish davrida sotsialistik qonunchilikning buzilishi, bir guruh vijdonsiz va ma’naviyatdan yiroq kimsalar tufayli xalqning haqiqiy o’g’lonlarining, ba’zi sadoqatli kommunistlarning boshiga tushgan qora kunlar badiiy jihatdan qalamga olingan. Qatag’on qurbonlaridan biri, Bakuning keksa mehnatkashlaridan hisoblangan Bahrom surgundan qaytgandan so’ng g’oyalariga sadoqatli barcha kommunistlar nomidan shunday fikrni tilga keltiradi: “Bizning inqilobiy aqidamizni hech qanaqangi surgun, hech qanday qamoq to’xtata olmagay.” Jasoratli qahramon Bahrom kelajak avlodga xitoban shunday deydi: “Buyuk Leninning sodiq quroldoshi Narimonni aslo unutmangiz. Men uning o’z xalqi uchun qanday jafo chekkanini shaxsan o’z ko’zlarim bilan ko’rdim. Senga bu xalqning nonu tuzi halol bo’lsin, Narimon, — dedim unga.”
Asarda mana shunday yodda qoladigan, jonli epizodlar ko’p uchraydi. Mardon Mammadzoda samarali ijodiy izlanishlari bilan birga ijtimoiy sohada ham fidokorona faoliyat yuritib kelmoqda. U Yozuvchilar uyushmasi rahbarlaridan biri, Ozarbayjon-Koreya XDR do’stlik jamiyati raisi muovini, faxriy o’t o’chiruvchidir. Oilali, ikki qiz va ikki o’g’ilning otasi. Mardon Mammadzoda oilaparvar va ahloqan durust inson sifatida e’tirof etiladi. Siyosiy tafakkurini oshirish uchun muntazam ravishda o’z ustida ishlaydi. Tashkilotimiz rahbariyati partiya va hamkorlar byurosi Mardon Mammadzodani (Marlen Mammedov Imomquli o’g’li) delegatlar hay’ati tarkibida Mo’g’uliston XRga safarga borishiga tavsiya qiladi.
Imzolar.
7 noyabr` 1960.
TAQDIMOT
Ozarbayjon Kompartiyasining Markaziy komitetiga
6 mart 1980.
Zabardast yozuvchi, davlat mukofoti sovrindori, 1951 yildan Sov.IKP a’zosi Mardon Olatog’li (Marlen Imomquli o’g’li Mammedov) 1930 yilning aprel`-may oylarida Olatog’ (eski Marks) tumanining Qoradara (eski Engel`s) qishlog’ida ziyoli oilasida dunyoga keldi. Bolalik chog’laridanoq adabiy jamoatchilik e’tiborini o’ziga tortdi. Asarlari o’quvchilar tomonidan katta qiziqish bilan o’qib kelinadi. Mardon Olatog’li hamisha zamon talablariga javob beruvchi asarlar yozishni uddalagan, dolzarb mavzularda qalam tebratib kelgan adiblarimizdan hisoblanadi. Uning kuni kecha nashr qilingan “Barakatli kuz” deb nomlangan romanida respublikamizda so’nggi yillarda amalga oshirilgan buyuk ishlar, Qoradara qishlog’ining timsolida tuproqsozlik ishlarining ravnaqi, obodonchilik va mamlakatimizning bayroqlar bilan bezatilganligi kabi g’urur va iftixor bag’ishlovchi mavzular otashin ilhom bilan tarannum qilingan. Asarga SovIKP MKning bosh kotibi, SSSR Oliy Kengashi Rayosatining raisi, xalqimizning qadrdon do’sti aziz Leonid Il`ich Brejnevning quyidagi satrlari epigraf qilib olingan: “Ozarbayjon dadil odimlar bilan olg’a boradi!”
Aprel`-may oylarida Mardon Olatog’li qutlug’ 50 yoshga qadam qo’yadi. Shu munosabat bilan ardoqli adibimizga faxriy nom berilsa maqsadga muvofiq bo’ladi degan fikrdamiz.
Imzo
8 mart 1980.
“BOZORLIK” GAZETASINING MUXBIRI BAHOR QUYOSHLINING
MARD O’NDAR MUKOFOTI SOVRINDORI MARD O’NDAR BILAN
BO’LIB O’TGAN SUHBATI
(5 may 1992)
Mardon Mammadzoda, Mardon Olatog’li, Mardon O’ndar va nihoyat Mard O’ndar… 60 yillik porloq hayot yo’lini mardonavor bosib o’tgan, ulug’ adib, zabardast romannavis va ardoqli yurtdoshimiz bilan uchrashishni ko’pdan beri orzu qilardim. Mard O’ndar deganda xayolimda hamisha Atilla shijoati, Zardo’sht hikmati, Bobek g’ayrati, Shoh Ismoil mardligi, Hoji Zaynalobidin sahovati, Mammad Emin jasorati, Shaxriyor she’riyati jonlanadi. Va nihoyat bu saodat menga nasib qildi. Bugun zamonaviy adabiyotimizning buyuk vakili xonadonida mehmonman. Avvalo, ustoz Mard O’ndarni o’z ismi bilan ataluvchi Mard O’ndar mukofotiga loyiq ko’rilgani bilan tabrikladim. Qalbimning yalpiz yaprog’idek mayin titrog’i ham san’atkor adibning nigohidan yashirina olmadi. O’ziga xos xassosiyat va nazokat bilan ismimni so’radi. Bahor, dedim. Onajonim qo’yganlar, — dedim. Ammo taxallusimni o’zim tanladim: Quyoshli. To’liq qilib aytadigan bo’lsam: Bahor Quyoshli. Sizning ilk romaningiz “Quyoshli bahor”dan ilhomlanib shu nomni tanladim.
Taajjubki, ulug’ ustoz bunday asari borligini eslay olmadilar. Nihoyatda kamtarligidan bo’lsa kerak. Aytishlaricha, san’atkor adibimiz oxirgi 2-3 yil ichida yozgan asarlarining na nomini eslaydilar, na mazmunini. Ammo bolalik chog’larini juda yaxshi eslaydilar. Shu boisdan biz suhbatimizni uzoq bolalik yillaridan boshladik.
– Muhtaram ustoz, siz bahor faslida tavallud topgan ekansiz, ya’ni may oyining yigirma sakkizinchisida. Ammo bugunga qadar hech qaerga yozilmagan edi.
– Qizim, bu hammaga aytadigan gap emasdi-da, axir. Bilasiz, 28 may, tarixda turk va islom jumhuriyati — Ozarbayjon Respublikasi tashkil etilgan kun. Aslida, shunday kunda tug’ilganim bilan g’ururlanardim, ammo buni birovga aytib bo’larmidi, deysiz? Ketgani rost bo’lsin qora kunlarning. O’shanda qarindosh-urug’dan yoshi ulug’lar to’planishib muhokama qilishibdi. Otam ularning dono maslahati bilan tug’ilgan kunimni hujjatga 28 aprel` deb yozdiribdi. Ya’ni, go’yo men tariximizning eng manfur, eng qora, eng murdor kunida tug’ilganmishman. Tug’ilganimdan beri bu tamg’a bilan yashash menga qanchalik azob berganini tasavvur qila olasizmi? Ammo bir jihatdan tug’ilgan kunimni 28 aprelga o’zgartirilishida ham o’zgacha ma’no bor, bir navi istehzo, masxara, qandaydir bir ironiya bor, sarkazm bor. Sovet hukumatini chalg’itishdan boshqa narsa emas, bu axir.
– Ustoz, gazetxonlarimiz siz haqingizda ko’p narsa biladilar. Masalan, siz ijod olamiga she’r bilan kirib kelgan ekansiz. O’sha ilk she’ringiz adabiyotimizning alvon gulzoriga armug’on qilingan nozik navnihol, san’at osmonimizda parvoz qilgan ilk qaldirg’och edi. O’sha mitti qaldirg’och, nozik navnihol yodingizdami bugun?
– Albatta, yodimda. Qisqagina, lakonik she’r edi.
Qishlog’imda anhor bor,
Ko’kda yulduz, oy ham bor.
Bu she’rni ko’p yil eng yaqin do’stlarimdan boshqa hech kimga o’qib berolmasdim. Tasavvur qila olasizmi, yulduz va oy axir bular milliy ramzlarimiz-ku! O’sha paytlarda bu ramzlarni deb terimga somon tiqishlari hech gap emasdi-da. Ammo eng qiyin sinovga tobe tutsalar ham men bu she’rimdan voz kechmas edim.
– Ko’p yashang, ustoz, ming rahmat sizga. Ammo biz maktab darsliklarida sizning ilk she’ringizni qishlog’ingizga kelgan birinchi traktorga bag’ishlab yozganligingizni o’qigandik. Demak, bu ham sovet adabiyotshunoslari to’qib chiqargan tuhmatlardan ekan-da?
— Bilasizmi, Bahor xonim. O’sha ilk she’rimda, haqiqatan ham traktor detali bor. Ammo qay shaklda? She’rni sizga qanday bo’lsa o’shanday o’qib beray, o’zingiz tushunib olaverasiz. Demak:
Qishlog’imda anhor bor,
Ko’kda yulduz, oy ham bor.
U qishloqda masjid bor,
Bizlarda bor traktor.
Tushundingizmi? Keling endi she’rni birga tahlil qilib ko’raylik. Masalaga teran yondashadigan bo’lsak, muallif – ya’ni u paytlar endigina besh yoshni qoralagan iste’dodli bola bu she’r bilan nima demoqchi? Bolalikning musaffo ko’zlari bilan ko’rib, his qilgan qanday tuyg’ularni tilga keltirmoqda? U qishloqda, ya’ni chet mamlakatda, masjid bor, din bor, imon bor. Bizning qishloqda esa faqatgina traktor bor. Dinsiz, imonsiz quruq texnika bu millatga nima bera oladi? Faqtgina ma’naviy bo’shliq, e’tiqodsizlik, imonsizlik. Masalaning asl mag’zi mana shunda edi.
Manfur kommunistik partiya ko’rsatmalariga tobe quldek itoat etgan badnom sovet munaqqidlari bu nozik matlabni idrok etishga qodirmidilar? Men ham u vaqtlar tabiiyki, buni ochiq-oydin ayta olmasdim. Shuning uchun ham yashirin, kosa tagida nimkosa tarzida aytardim. Diqqatingizni boshqa bir masalaga tortmoqchiman. “Oy va yulduz”ni aytib o’tdim. Endi “Qishlog’imda anhor bor” satrini olib ko’raylik. Qishlog’imizning chetidan oqib o’tgan anhorning boshi, manbai, chashmasi qaerda ekanligini, bilasiz albatta: Turkiyada. O’zingiz o’ylab ko’ring endi, u vaqtlarda men shunday she’rni bostira olarmidim? Partiya ayg’oqchilari meni nafaqt millatchilikda, balki panturkistlikda ham ayblashlari aniq edi. Bugun men hech kimdan yashrirmay ayta olamanki, ko’zimni ochgan chog’imdan millatchi edim va bu bilan faxrlanaman. Albatta, men bu to’rt misrani mukammal she’r namunasi sifatida ko’klarga ko’tarmoqchi emasman. Keyinchalik o’zingizga ma’lum she’r yozishni tashladim. Ammo besh yoshli bolakay qalbining tag tubidan chiqib kelgan, ruhining butun borlig’ining eng teran tuyg’ularini aks ettirgan bu to’rt satrda qanday buyuk matlablar, ma’nolar yashiringan! O’sha ma’nolarni kashf etmoq, millatni ishontirmoq lozimdir. Ming afsuski, keksa avlod adabiyotshunoslarning hech biri bunday teran ma’nolarni tushuna olmaydi. Bu vazifa sizga o’xshagan yosh, go’zal, dadil, keng fikrlaydigan, ozodlik va mustaqillik yillarida kamol topayotgan yigit-qizlarning zimmasiga tushadi. Ishonamanki, zimmangizdagi vazifangizni a’lo darajada bajarasiz.
– Ishonchingiz uchun katta rahmat, ustoz. Bir-ikki og’iz ota-onangiz haqida gapirib bersangiz. Gazetxonlarimiz sizning otangiz haqida ko’proq ma’lumotga ega bo’lishni istaydilar.
– Otam Mashadi Sayyid Imomquli qishlog’imizning mullasi edi. Tabiiyki, manfur sovet hokimiyati ma’naviy mayoqlarimiz hisoblangan bunday insonlarni shafqatsizlik bilan ta’qib qilar edi. Ahvolni ko’ringki, bechora otam kommunistlarning ko’zidan asrash uchun o’z farzandlariga qo’ygan ismni ideologik ismlarga almashtirgan edi. Aslida ismi Qosimali bo’lgan katta akamning ismini Komsomol, o’rtancha akam Bayramning ismini Birmay, ukam Parvizning ismini Pioner, singlim Zaynabning ismini Zina deb almashtirgan edi. Bular faqat hujjatda shunday edi. Ammo, tabiiyki, har birimiz o’z asl ismimizni yaxshi bilardik va esimizdan chiqarmaslikka harakat qilardik.
– Otangizning taqdiri nima bo’ldi? Darslikda qatag’on qurboni bo’lgan deb yozilgan.
– Qo’rqitdilar uni, uyidan, oilasidan, tug’ilib o’sgan yurtidan ayirdilar. Qatag’ondan jonini asrab qolish uchun qardosh mamlakat Turkiyaga qochishga majbur bo’ldi. U yerda otamga Memed Emin[2] yordam berdi. Butun umrini qonxo’r sovet hokimiyatiga qarshi kurashga bag’ishladi. O’tgan yili Turkiyaning Ig’dir shahrida ko’rishdik. O’ziga oid kabobxonasi bor. Shunaqangi mazali to’g’rama, qiyma, do’nar[3] kaboblar pishiradilarki… Mazasi og’zingizda qoladi. Sog’lik uchun ham juda foydali. Otam u yerda boshqa oila qurganlar. Uch o’g’li bor: Atalay, Kubilay, Sobutoy. Otam “kun kelib Qorabog’ masalasi hal bo’lsa, Vatanga qaytsam, o’sha yerda o’lsam” deb orzu qiladilar. Eh… Dunyo, dunyo… Bekorga aytmaydilar-da: “Sayrga yot ellar, o’lmoqqa vatan yaxshidir” deb.
– Ustoz, bir-ikki og’iz yangi asaringiz haqida gapirib bersangiz. “Qonli qish” romani haqida…
– Romanimda sovet imperiyasi zulmi ostida o’tgan davrni “Qonli qish” deb atadim. Ham qahraton sovuq, qorbo’ron, qon, o’lim, zulm… Millatimizning g’addor dushmani Lenin, Stalin, Kirov, Mikoyan, Gorbachev kabi jallodlarning jirkanch amallari fosh qilinadi. Ko’p afsus qilamanki, “perestroyka” deb atalgan balo endigina boshlangan paytlarda uning mohiyatini chuqur anglay olmaganimdan Gorbachevga bag’ishlab “Umidimiz, panohimiz” deb atalgan maqola yozdim. Tan olaman, bu mening xatoim edi. Ammo kimning xatosi yo’q deysiz… Romanimda shonli musovotchilarning 1918 yilda milliy istiqlol uchun olib borgan kurashlarini munosib tarzda tasvirladim. Shu bilan birga xalq dushmanlarining, xoinlarning asl basharasini ham ochib tashladim. Narimonovning kechirib bo’lmaydigan ishlarini ham bor bo’yi bilan ko’rsatib berdim. Asarimda xalqning asl farzandi, milliy qahramonimiz Bahrombek shunday deydi: “Narimon, senga bu xalqning nonu tuzi harom bo’lsin!”
– Ustoz, ma’lumki, sizning yubileyingiz bundan ikki yil oldin o’tkazilishi kerak edi. 1990 yilda…
– O’zim xohlamadim. Mamlakat Moskva zug’umi ostida turgan paytda yubiley ko’nglimga sig’madi. To’g’ri,
orden berdilar, tabriknoma yo’lladilar, gazeta va jurnallarda ancha-muncha maqola yozildi. Televidenieda ko’rsatuv, radioda turli eshittirishlar berildi. Ammo dabdabali ziyofatlar tashkil qilishdan o’zimni tiydim. Qolaversa, o’sha paytlarda Bakuda emasdim. “Erondo’st” jamiyatining taklifiga binoan Tehronda ma’ruza qilayotgan edim. Mavzu shunday edi: “Arab alifbosiga qaytish – muqaddas dinimizga qaytish demak!” Juda katta mamnuniyat bilan tinglashdi.
– 1991 yilda 61 yoshga to’lgan edingiz, negadir bu qutlug’ sanani hukumat “yodga olmadi.”
– Yashang. Ammo tasodifni qarangki, o’sha paytda ham Bakuda emasdim. “Turkparvarlar jamiyati” taklifiga ko’ra Turkiyada edim. Antalyada “Turkiy xalqlarning kelajagi – lotin alifbosi!” mavzusida ma’ruza qilayotgan edim. Ma’ruzamni katta e’tibor bilan tinglashdi.
– Ammo bu yil, ikki yil kechikib bo’lsa-da, 60 yoshingiz katta shodiyonalar bilan qutlansa kerak-a?
– Bilasizmi, Bahor xonim, bu murakkab kunlarda xalqimizdan katta shodiyonalar uyushtirishlarini xohlamayman. Yubileyimni Ozodlik maydonida qutlaylik, deyishgandi, o’zim xohlamadim. Jumhuriyat stadionida o’tkazilsa kifoya, ortiqcha dabdaba-yu as’asani nima qilaman, dedim. Bu og’ir kunlarda hammamizning fikru zikrimiz chekka hududlarda qiyin ahvolda yashayotgan fuqarolarda bo’lmog’i lozim.
– Ustoz, ijodiy rejalaringiz bilan o’rtoqlashsangiz…
– Sovet hokimiyati davrida ko’p ta’qiblarga uchradim, turli tazyiqlarga duchor bo’ldim. Ammo hech qachon fikrimdan, e’tiqodimdan qaytmadim. Hatto kommunistik partiyaga ham meni o’zimga aytmasdan a’zo qilishgan. Partbiletimga mening rasmim o’rniga qaerdandir xolavachchamning rasmini topib yopishtirib qo’yishgan. Mayli… Boshimizdan daf bo’lgani rost bo’lsin o’sha kunlarning. Obrazli qilib aytganda, “Bahor yomg’irida shalabbo bo’ldik, yozning jaziramasida yonib qovurildik, kuz shamollaridan tanimiz junjikdi, qishning sovug’idan nafasimiz qotdi.” Ko’rib turganingizdek, yana shoirligim tutib ketdi.
Ustozning yuzida ma’sum bir tabassum namoyon bo’ldi. Na qadar nuroniy bu chehra, na qadar teran nigoh, shavq va otash bor bu ko’zlarda. Choydan bir xo’plab so’zida davom etdi:
– Hozir “Yil fasllari” nomli roman ustida ishlayapman.
– Nihoyat, so’nggi savol. O’zingizga ma’lum, gazetamiz mustaqil nashr hisoblanadi. Hech qaysi siyosiy partiyaga bog’liq ham emasmiz, siyosatga aralashmaymiz ham. Gazetamiz “Bozorlik” deb ataladi. Ya’ni bozor iqtisodiyoti tarafdorimiz. Bu haqdagi fikrlaringiz?
– Xalqimizning kelajagi bozor iqtisodiyoti bilan bog’liq, albatta. Faqat bozor iqtisodiyotigina mamlakatimizni, shu jumladan, men tug’ilib o’sgan Qoradara qishlog’ini ham mashaqqatli iqtisodiy bo’hronlardan, ocharchilik va yo’qsillikdan qutqarishi mumkin. Obodonchilik va farovonlik olib kelishi mumkin. Sizga ham, “Bozorlik” gazetasining barcha yosh va g’ayratli jamoasiga ham omad tilayman. Bozor yo’lida, kerak bo’lsa, hammamiz yonib kabob bo’lishga tayyormiz. Nozim Hikmat o’zi kommunist bo’lsa-da, mana bu gapni juda topib aytgan: “Sen yonmasang, men yonmasam, kabob qanday pishadi?” Bu juda katta nazokat hisoblanadi.
Ustoz mayin tabassum qiladi. Hayotga muhabbat to’lib toshgan bu ko’zlarga mayin tabassum shu darajada yarashganki… Uning boqishlarida donolik va ma’sumlik, soddalik va matonat birday balqib turibdi. Mustahkam irodali, iymon-e’tiqodli, oldiga qo’ygan maqsadlarida sobitqadam, goh vulqondek g’azabnok, goh mahzunu dardnok buyuk ustoz kamtarligi tufayli tilga keltirmasa ham biz o’quvchilar yaxshi bilamizki: “Millat yo’lida Mard do’nar kabob bo’lib yonmoqda.”
“Bozorlik” gazetasi
5 may 1992 yil.
TUZATISH: Gazetamizning kechagi sonida Mard O’ndar mukofoti laureati Mard O’ndar bilan olib borilgan suhbatda musahhih e’tiborsizligi va muxbir Bahor Quyoshlining mas’uliyatsizligi tufayli jiddiy xatolikka yo’l qo’yilgan. “Millat yo’lida Mard do’nar kabob bo’lib yonmoqda” jumlasi “Millat yo’lida Mard O’nar kabob bo’lib yonmoqda” deb o’qilsin. Musahhih va muxbirga chora ko’rildi. Buyuk ustozdan va gazetxonlardan uzr so’raymiz.
“OzarTAS” MA’LUMOTI
(1 aprel` 1994)
Zabardast yozuvchi Mard O’ndar mukofoti laureati Mard O’ndar Xitoy Xalq Respublikasiga qilgan safaridan so’ng bolalik chog’laridagidek yana she’r yoza boshladi. She’riyat muxlislariga “Chin saddida bahor” nomli she’riy to’plamini armug’on qildi.
IZOHLAR
[1] 1911 yilda tashkil qilingan “Musovot” Ozarbayjon milliy demokratik partiyasi
a’zosi.
[2] Ozarbayjon Demokratik Respublikasining tashkilotchisi va birinchi prezidenti Mehmed Emin Rasulzoda (31.01.1884 Baku — 6.03.1955 Anqara) nazarda tutilmoqda.
[3] Kabob turi, muntazam aylantirib pishirilgani uchun “do’nar kabob” deyiladi.
1994
Asar olingan manba: Anor. Asarlar. IV jild. Boku, 2004. B. 89-106.
Tarjima matni Ma’rufjon Yo’ldoshevning «Dildagi gaplar» veb-sahifasidan olindi
