Мен шеъриятни инсоннинг ўз-ўзи билан, одамлар билан, табиат билан, Худо билан руҳоний суҳбати деб биламан. Бу суҳбатга эҳтиёж қачон туғилади? Ишончим комилки, одамзод дунёга келганда бу оламнинг пок тасвири қалбига муҳрланган бўлади – ота-она, Ватан, дўстдан тортиб Яратувчигача, меҳр, муҳаббат, адолат ва ҳурликдан тортиб эътиқодгача. У рўбарў келган ҳаёт ана шу пок – идеал тасаввурдай гўзал бўлса, завқланади, унга мос келмаса изтироб чекади. Ким биландир руҳоний суҳбат эҳтиёжи туғилади. Юрагида туғилган дардларга малҳам, саволларга жавоб олгиси келади, руҳ таскин ва ҳамдард излайди.

ШЕЪРИЯТ ВА ҚАЛБ ТАРБИЯСИ
Таниқли шоир Азиз Саид билан суҳбат

– Азиз ака, қалб мудом шеъриятга эҳтиёж сезади, бунинг сабаби нима деб ўйлайсиз?

– Мен шеъриятни инсоннинг ўз-ўзи билан, одамлар билан, табиат билан, Худо билан руҳоний суҳбати деб биламан. Бу суҳбатга эҳтиёж қачон туғилади? Ишончим комилки, одамзод дунёга келганда бу оламнинг пок тасвири қалбига муҳрланган бўлади – ота-она, Ватан, дўстдан тортиб Яратувчигача, меҳр, муҳаббат, адолат ва ҳурликдан тортиб эътиқодгача. У рўбарў келган ҳаёт ана шу пок – идеал тасаввурдай гўзал бўлса, завқланади, унга мос келмаса изтироб чекади. Ким биландир руҳоний суҳбат эҳтиёжи туғилади. Юрагида туғилган дардларга малҳам, саволларга жавоб олгиси келади, руҳ таскин ва ҳамдард излайди.

Мисол учун, истибдод давридаги мустабид тузумнинг миллатимизга ва Ватанимизга қилаётган зулмига шеърият орқали исён қилинар, изтиробдаги руҳ шеъриятдан таскин топар эди. Эсимда, саксонинчи йиллар ёшларининг давраларида Абдулла Ориповнинг “Ўзбекистон”, Эркин  Воҳидовнинг “Ўзбегим”, Рауф Парфининг Ватан қисмати ҳақидаги шеърлари алам билан, фахр билан ўқилар, Чўлпоннинг:

Эй! Сен мени ҳақир кўрган, тубан деган афанди!
Эй! Устимда бир умрга хўжа бўлмоқ истаган,
Эй! Бўйнимға кишан солиб, ҳалокатка судраган,
Кўзларингни заҳарлатиб ўйнатмағил, бас энди!

каби мисралари, бўғизларга тиқилган йиғи билан, алам билан такрорланарди. Бу – қалбнинг эҳтиёжи эди. Аммо сўз ҳам таъқиқда бўлиб, фақат ташбеҳли, мажозий-символик шеъриятнинг майдонидагина эркинлик бор эди, чунки уни фикр посбонлари тўла англамас, англаган тақдирда ҳам мажозлар ва шакллар шоирни ҳимоя қиларди. Ишоралар, киноялар, ташбеҳлар санъат даражасига кўтарилган эди.

Гап шеъриятга эҳтиёж ҳақида экан, ўн йилча олдинги яна бир воқеани ҳам эсламасам бўлмас. Олий ўқув юртларининг бирида Ҳалима Худойбердиева билан учрашув бўляпти. Навбат савол-жавобларга келганда бир аёл ўрнидан турди. Унинг кўзлари жуда мунгли эди. Аёл қўлидаги китобни кўрсатиб: “Сизни эшитиб қишлоқдан келдим, мана шу китобдаги шеърлар мени ўн етти йилдан буён ўлимдан асраб келади. Кўнглим бўлмаган одамга турмушга беришган. Оилавий ҳаётим дўзахнинг ўзи. Ўзимни ўлдиришга ҳар кун қасд қиламан, сўнгра сиз билан охирги марта гаплашиш учун шеърларингизни ўқийман, сиздаги улкан дардни ва улкан бардошни кўриб яна ҳаётга қайтаман. Юрагим ором олади, умидларим қайтадан уйғонади. Шунча йилдан буён китобингизни ёстиғим остига қўйиб ётаман. Раҳмат сизга”, деди.

Бугунги шеъриятимизнинг истеъдодли вакилларидан бири Раҳимжон Раҳмат эса шундай ёзади: “Мен бир пайтлар ўта оғир айрилиқ аламидан телбалардек ба-қириб шеър ўқиш ёрдамида халос бўлганман. Ўша пайтлар кун ва тунимнинг асосий қисмини баъзан ўкириб, баъзан инграниб шеър ўқиш билан ўтказардим. Ўшанда «Лайли ва Мажнун» ва «Демон» достонларини ўқирдим. Фақат шу иккала дос¬тонда акс этган фожиа, дард менинг қалбимдаги мусибатга мос келарди”.

Томчида олам акс этгандай ана шу мисолларнинг ўзиданоқ ҳақиқий, юксак шеъриятнинг қудратини кўриш, инсон қалби мудом шеърга талпинишининг сабабларини мушоҳада қилиш мумкин. Фақат бугина эмас, шеър дунё дағаллигидан озурда юракка тириклик нафасини уфуради, кўнгилни юмшатади, меҳрга, эзгуликка мойил қилади, ўз ботинига нигоҳ ташлашга ундайди, бир сўз билан айтганда қалбни тарбиялайди.

– Бунинг учун ҳамманинг қалбида шеъриятга муҳаббат уйғота олиш керак, шундай эмасми?

– Бу ўта мураккаб иш бўлса ҳам шу йўлдан бориш керак. Ота-боболаримизнинг таълим усулида ҳам, тарбия усулида ҳам асосий восита шеърият бўлган. Пандномаю жангномалар, саёҳатномаю зарбулмасаллар, топишмоғу тезайтишлар шеърий йўлда бўлганини, ҳатто намоз одоблари шеър шаклида ёд олдирилганини эслаш кифоя. Чунки шеърда оҳанг бор, мусиқа бор ва аввал қалбга сўзнинг оҳанги, мусиқаси кириб боради, сўнгра ақлу фаҳм кўмагида хотирага муҳрлайди. Натижада сўз мағзида неки бўлса, қалб ўша билан тарбият топади. Ёки эртакларнинг бошланишини олинг: “Бир бор экан, бир йўқ экан” – бу шеър эмасми, мусиқа эмасми! Маъноси-чи, адабиётнинг қайси оқими, фалсафанинг қайси категорияси билан узил-кесил изоҳлаб бўлади?! Нима у – бир бору бир йўқ? Болаларча оддий саволдан ўй, фикрлаш, мушоҳада, тафаккур, тасаввур бошланади.

Оддий қилиб айтганда, шеърни ўқиб таъсирлана олишдан иборат шеърхонлик деб аталмиш ушбу қобилиятни тарбиялашни – ёшликдан бошласа, деярли ҳаммада шеъриятга муҳаббат даражасида шакллантириш мумкин. Бора-бора бу қалб учун эҳтиёжга айланиши шубҳасиз.

– Сиз айтгандай қалб тарбияси бугун қийин масала. Чунки шеър ўқийдиган, ундан таъсирлана оладиган одамлар ҳозир жуда кам…

– Қалб тарбияси деган масала бугун кўндаланг бўлаётгани йўқ. Одамзод ижод қила бошлаганидан буён адабиёт, санъат, мусиқа ана шу мақсадга хизмат қиляпти. “Авесто” ва “Рамаяна”, “Қобуснома” ва “Калила ва Димна”дан тортиб “Гўрўғли”ю “Алпомиш”гача, Шарқу Ғарбнинг антик адабиётидан бугунги адабиётгача қалб тарбияси, руҳнинг эркинлиги ва озодлиги, муқаддас туйғуларнинг умрбоқийлиги гарови бўлиб келган.

Тўғри, кеча ва бугун ўртасида катта тафовут бор. Кеча деганим қадим адабиёт давридан ХХ асрнинг охирларигача, бугун деганим сўнгги йигирма беш йилни назарда тутяпман. Кеча қалб сокин эди, толиб эди, диққатга мойил эди. У шеър, достон, роман, мусиқа, расм шаклидаги меҳмонларни алоҳида-алоҳида қабул қилар, мушоҳадага, ҳайратга, ҳаяжонга кенглик ва фурсат бор эди, меҳмонлар эса қалб уйидаги дунёвий ва нафсоний ғуборларни ўз нурлари ҳамда эзгу эпкинлари билан поклар эди.

Сўнгги икки юз йиллик цивилизация бу қалб мувозанатини бузишга уриниб кўрди. Завод-фабрикалар, телефон, самолёт ва поездларнинг кашф этилиши ҳаёт маромини бир озгина тезлаштирди. Аммо қалбга, руҳиятга мурожаат қилувчи воситалар – адабиёт, мусиқа, расм ўз ўрнини бошқасига бўшатиб бермади. Айниқса, мутолаа руҳ тарбиясининг асосий воситалигича қолди, яъни ҳаётий ва ҳиссий маълумотлар шу дарвозадан кириб келарди.

ХХ аср охирига келиб фантастик асарлардаги хаёлларни ҳам ортда қолдириб кетадиган шундай техник ихтиролар қилиндики, улар инсониятнинг ўз-ўзи билан ва дунё билан мулоқотидаги маромни, мувозанатни бузиб юборди. Аввал спутник телевидениеси, сўнгра интернет, мобил алоқа воситаларининг имкониятлари ва улардаги маълумотлар тезлиги қалб тарбияси борасидаги устозликни мутолаадан тортиб олди. Ва инсоннинг тин олишига, тафаккур қилишига, ўз қалбида кечаётган ҳиссиётларни мушоҳада қилишига ўрин ҳам, фурсат ҳам қолдирмайдиган шиддатли ҳаёт маромини яратди. Боз устига бу шиддатли қуюн қалб ва руҳиятнинг асрлар давомида шаклланган – эзгулик, раҳмдиллик, меҳру вафо, гўзалликка ошуфталик, ҳалоллик, садоқат, ҳаё ва одоб каби бойликларини одамзод қонида муҳрланган кўзага солиб ташланган жин каби оқиб юрадиган жаҳолат, шафқатсизлик, бераҳмлик, очкўзлик ва худбинлик каби илллатлар лашкарига талон қилдирмоқда.

Зоҳиран одамзод тараққиётнинг минглаб йилларини сўнгги чорак аср фурсатда босиб ўтгандек, аммо ботинига назар ташласангиз инсон ўша-ўша – милоддан аввалги VIII-VII асрларда яратилган “Илиада”дагидек, ўрта асрларда ёзилган “Фарҳод ва Ширин” ва “Гамлет”дагидек, ХХ асрда ёзилган “Қиёмат” ёки “Ҳаким ва Ажал”дагидек қалби Ахурамазда ва Ахриман ўртасида талош ҳолда турибди. Бу курашда адабиёт, унинг устунларидан бири бўлмиш шеъриятгина Ахурамазда вазифасини ўташи, қалбни қаттиқлашувидан, эзгу туйғулардан мосуво бўлмасликдан асраб қолиши мумкин.

– Хўш, қандай қилиб? Ахир Сиз айтаётган ҳаёт шиддати мутолаага кам ўрин қолдираётган бўлса?..

– Глобаллашув аталмиш бу шиддатнинг баъзи иқтисодий-маданий алоқаларнинг тезкорлигига хизмат қилишдек афзаллиги бўлиши билан бирга, юқорида айтганимдай инсоннинг нафақат ички оламини, балки мақсадларини, ҳатто жамиятни ўзгартириб юборишга эга қудратини ҳис қилиб турибмиз. Шунинг учун ҳам кино, мода, эстрада клиплари, мультфильмлар, кўнгилочар шоулар, компьютер ўйинлари либосига ўралган “Оммавий маданият” “жонбозлиги”дан ташқари, мобил телефон билан “нафас олиш” ва Интернет “ичида яшаш” тарзининг оммалашиб бораётганига бутун дунё “даво” топиш билан машғул.

Гўё ХХI аср бошига келиб, яшаб турган оламимизга параллел яна бир олам – чегараси йўқ, қонун қоидаси йўқ, фуқаролиги йўқ мобил ва виртуал олам пайдо бўлгандай. Энди шоирнинг “Чекка бир қишлоқнинг чекка уйида” сатрини “Глобал қишлоқнинг глобал уйида” деб бемалол ўзгартирса ҳам бўлади.

Бу муаммо ўз халқининг маънавияти учун қайғураётган жуда кўп давлатлар олдида кўндаланг турибди. Жумладан, бизнинг ҳам. Юртбошимизнинг “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарида қалб тарбияси борасидаги бутун муаммолар, хусусан, глобализмнинг салбий бўҳронларига қарши туришга пойдевор бўладиган маънавий меросимиз, ахлоқий қадриятларимиз атрофлича таҳлил қилингани ва ечимлар кўрсатиб берилгани, айниқса, инсон маънавий оламини, қалбини бутун сақлайдиган воситалардан бири адабиёт эканлиги алоҳида таъкидлангани ҳам бежиз эмас. Бизнинг адабиёт ва қалб тарбияси борасидаги мулоҳазаларимизга яна шундай жавоб ҳам оламиз: “Агар биз Ўзбекистонимизни дунёга тараннум этмоқчи, унинг қадимий тарихи ва ёруғ келажагини улуғламоқчи, уни авлодлар хотирасида боқий сақламоқчи бўлсак, авваламбор буюк ёзувчиларни, буюк шоирларни, буюк ижодкорларни тарбиялашимиз керак. Нега деганда, улуғ адиб Чўлпон айтганидек, адабиёт яшаса – миллат яшайди”.

Энди, бу вазифани бажарувчилар кимлар – ота онами, ўқитувчиларми, олий ўқув даргоҳими, катта шоиру ёзувчиларми деган саволларга жавоб ва амалий ҳаракатлар талаб қилинади. Зеро “тарбиялашимиз керак” деб ҳам бежиз айтилмаяпти. Бу адабиётга фидойиликни, қалби пок, билимдон устозларнинг саботли меҳнатини, ёш истеъдодларни болалигиданоқ саралаб йиғишни, керак бўлса махсус мактаблар, лицейлар, олий ўқув юртлари очишни, уларда адабиётнинг ҳар бир жанри бўйича йўналишлар, факультетлар очишни талаб қилади. Ижодкорни тарбиялаш албатта машаққатли иш, аммо эртага шундай ҳосил берадики, бунинг мисолини пойтахт ва вилоятлардаги махсус мактабларимизда, академияларимизда тарбия топаётган ва жаҳонни лол қолдираётган мусиқачи, гимнастикачи, шахматчи ва футболчи ёшларимиз тимсолида кўриш мумкин.

Эртанинг буюк ижодкорларини тарбиялаш масаласида ҳам катта имкониятлар эшигини очиб бериляпти. Иқтидорли ёшларни қўллаб-қувватлашга қаратилган қатор қарорларнинг қабул қилиниши, ҳар йилги давлат Дастурларида ёш истеъдодларни юзага чиқаришга мўлжалланган тадбирлар учун маблағларнинг йўналтирилиши, ҳар йили ўндан ортиқ ёш ижодкорларнинг китоблари бепул чоп этилиши, вилоят ва туманларда “Ёшлар ижод саройлари”нинг барпо бўлиши, “Юрт келажаги”, “Зулфия мукофоти” кўрик-танловларида адабиёт йўналишига алоҳида эътибор қилиниши озмунча ҳаракат эмас.

Буларга қўшимча равишда вилоят ва туман газеталари қошидаги, коллеж, лицей, мактаблардаги адабий тўгаракларни ва ниҳоят, Ёзувчилар уюшмаси томонидан мунтазам ўтказиладиган ёш ижодкорлар семинарларини ҳам алоҳида эътироф этиш лозим. Ана шу даргоҳларда энг фидойи шоир ва ёзувчиларимиз ҳеч бир шов-шувсиз, таъмасиз, ёшларнинг қалб тарбияси билан машғул эканликларини кўришимиз мумкин.

Аммо бу саъй-ҳаракатлар Худо қай бир даражада истеъдод берган ёш ижодкорлар билан олиб бориляпти. Натижалардан, яъниким, уларнинг интилишлари ва илк машқларидан мамнунмиз ҳам. Аммо танлов бу – бор нарсани саралаш, тўгарак ва семинар машғулотлари эса илк машқларни муҳокама қилиш, адабиётнинг бошланғич қонун-қоидалари ҳақида маълумот бериш имконигагина эга эканлигини ҳисобга олсак, юқорида белгиланган вазифани бажариш учун таълим тизимларининг ҳам жиддий муносабатига, жиддий ўзгаришлар қилишига эҳтиёж сезамиз. Бу борадаги шахсий мулоҳазаларимни айтиб ўтай: менимча биринчи навбатда мактаб, лицей ва коллежларда адабиёт дарслари сонини кўпайтириш лозим; иккинчидан, ёшларда бадиий адабиёт ўқишга эҳтиёж пайдо бўлиши учун олий ўқув юртларининг йўналишидан қатъий назар барчасида тестдан олдин иншо имтиҳонини қўйиш керак, гарчи тестлардаги саволлар сонини камайтириш ҳисобига бўлса ҳам. Кимдир айрим йўналишларда тестдан олдин ижодий танловлар бор-ку, дейиши мумкин, аммо мутахассислик танловлари бошқа масала, иншо имтиҳони бошқа масала, деб ўйлайман. Иншо ёза олиш ёшларнинг ўқишга кириш-кирмаслигини, яъни келажагини белгиласа, у иншо ёзишни ўрганишга мажбур бўлади, бу дегани китоб ўқийди, мантиқий фикрлашни, жумла тузишни, бадиий асарни мустақил таҳлил қила олишни ўрганади, дегани. Энг асосийси, адабиётдаги эзгу ғоялар, ҳис-туйғулар қалбига юқади. Уларнинг ичидан эртанинг буюк шоирлари ва ёзувчилари етишиб чиқиши ҳам шубҳасиз.

– Бундай натижага бадиий адабиётни ўқиш ва иншо ёзишга мажбур қилиб эришиб бўлармикан?

– Қадим-қадимдан таълим-тарбия мажбурий бўлган ва бу ўзини ҳозирга қадар оқлаб келяпти. Одамзод билим ва тафаккурининг маҳсулини, юраги ва руҳиятининг тарихини кейинги авлодга қолдирадиган бошқа йўл тополгани йўқ. Масалан, бизда икки босқичли ўн икки йиллик таълим мажбурий. Натижами, марҳамат – биз саводхонлик бўйича дунёдаги жуда кўп мамлакатлардан, ҳатто АҚШдан ҳам олдинда турамиз. Ўқувчи ёшларимиз кимё, математика бўйича халқаро олимпиадаларда олтин медалларни олиб келишаётгани ҳам мажбурий таълимнинг қонун билан йўлга қўйилгани туфайли, деб ўйлайман.

Энди XII асрларга доир бир қизиқ мисолни ҳам айтай. Ўша пайтларда Ғарб черкови классик шеъриятни рад этган, дуои бад қилган, аммо фойдасиз бўлган. Халқ ўзининг маросим ва муҳаббат қўшиқларини куйлайверган, уларни соддалик билан черковга ҳам олиб келган. Черков эса уларни худодан қайтиш ва гуноҳларга чорлаш деб қоралаган. Лекин худди ана шу черковнинг ўзи одамларга мажбуран лотин ёзувини ўргатган, баъзи безарар деб билган классик шоирларнинг шеърларини, улардаги гўзаллик ва тимсолларнинг маъноларидан таълим берган. Қарабсизки, қизиқиш уйғотилди, шеърлар энди яширинча ҳам ўқилган, натижада черков ақидаларига бегона образлар таъсирида халқ руҳияти ва дунёқараши шакллана бошлаган. Тақлид қилиб ижод қилиш ҳам бошланган, бунинг учун тилни ўрганиш, поэтик луғатларни билиш, услубларни ўзлаштиришга тўғри келган. Диний мактабларда ўз фикрларини ифодалай олиш учун иншо ёзиш ҳам расм бўлган. Бу аввал мажбурий меҳнат бўлса, кейинчалик ижодга айланган. Аввал тақлид, сўнгра шахсий ва поэтик ифода этиш малакаси шаклланган. Рицарлик даври шоирлари ва лирикаси халқнинг ўтмиш мероси ва маданиятидан озиқланиб янгича ифодалар билан майдонга чиққан. Бу эса халқ шеъриятининг юксалишига сабаб бўлган. XIX аср рус адабиётшуноси А.Н.Веселовскийнинг “Тарихий поэтика” китобида келтирган мажбурий таълимнинг ушбу натижаси саволингизга бир қадар жавоб бўлса ҳам, ўзим гувоҳ бўлган яна бир воқеани эшитинг.

Ўқишга киришга келганимда ётоқхонада ҳарбий денгиз флотида хизмат қилиб яқиндагина қайтган, ҳуқуқшунослик факультетига ҳужжат топширган водийлик бир йигит билан хонадош бўлиб қолдик. Уларда ҳам, бизда ҳам биринчи имтиҳон – иншо. Абитуриентларнинг оғзида “асосан иншодан “тўкиб” ташлар эмиш” деган ваҳима. Олдинда икки ой фурсат бор. Ҳамхонам: “Уч-тўрт йил бўлди, қўлимга китоб олмаганман, иншони-ку умуман ёзолмайман, шпаргалка олиб кираман, ёзганларингизни кўчиришга бериб турарсиз?” деди. Хуллас, мен мактаб даврида, ундан кейин ёзган юздан ортиқ иншолар жамланган дафтарларимни бердим, у кўчираверди. Кўчирганда ҳам тоза вароқларни икки бармоқ энлигида қирқиб бир-бирига елимлаб, узун тасма қилиб, жуда майда ҳарфда, ҳафсала билан кўчирар эди. Сўнгра филолог абитуриентлардан ҳам юзтача иншо йиғиб келиб уларни ҳам қоғоз тасмаларига муҳрлади. Кўчираётиб асарларнинг мазмунини мендан гапириб беришни сўрар, иншоларни қайта ўқир, баъзан қизиқиб кетиб иншо мавзусига тааллуқли китобларни ҳам ўқиб чиқарди. У ўқишга кириш учун иншо ёзишга мажбур эди. Имтиҳон куни барча иншо тасмаларни алоҳида-алоҳида ўрам қилиб, ўзининг ҳарбийча тилида “пулья” ясаб матрослар кийимининг яшириш мумкин бўлган ҳамма пучмоқларига жойлаштирди. Ва икки юздан ортиқ иншонинг номини ва кийимининг қаеридалигини ёдлаб чиқди. Буни қарангки, у шунча вақт мобайнида бор хаттотлик санъатини ишга солиб кўчирган, қайта-қайта ўқиган иншоларининг биттаси ҳам имтиҳонда тушмабди. Аммо у шартта эркин мавзуни танлаб беш-олти бетлик иншо ёзиб чиқибди. Ётоққа келгач, унинг қандай баҳо олиши мумкинлигини билиш учун ўша иншони такроран ёзиб кўрсатишини сўрадик. У бирорта қоғозга қарамасдан иншосини битирди. Тўғрисини айтсам, иншосидаги режадан тортиб, жумла тузишлари, фикрини равон ифодалаши, ҳаётий ва адабий мисолларни чоғиштириши, шеърлардан ўринли кўчирмалар келтириши, ўзига хос хулосаларидан ҳайрон қолдик. Бу сўзма-сўз ёдлаб олинган ёки “қолип”даги тайёр иншо эмас эди. Беихтиёр “сиз филологияга кирсангиз бўлар экан”, деб юбордик. Ҳамхонам иншо ёзиш эҳтиёжи ва мажбурияти туфайли кўз ўнгимизда бутунлай бошқа одамга айланган эди.

– Ижодкорлик кўп китоб ўқишга боғлиқ эмас, асар илҳом келса ёзилади, деган қарашлар ҳам бор?
– Ижод жараёнининг нималарга боғлиқлиги, у қандай ҳодиса эканлиги ҳақида қатор-қатор фалсафий, илмий-психологик ва адабий асарлар яратилган. Ҳатто уни космик алоқаю ўзга сайёраликлар билан боғловчилар ҳам бор. Ҳамма доно фикрлар, илму фаразларни бир четга қўйиб, оддий мулоҳаза қилиб кўрайлик – Навоий кўп китоб ўқимай фақат илҳом келганда шеъру достон ёзганми, ёки Толстой китоб-питобга қараб ўтирмай илҳом келиши билан “Уруш ва тинчлик”ни ёзиб кетаверганми?! Мухтасар айтганда, пойдеворсиз иморат қуриб бўладими?! Адабиёт оламида номи тилга олинадиган жамики шоиру ёзувчининг таржимаи ҳолига назар ташлайликчи, кам ўқигани бормикан?! Ижодкор энг камида дунё адабиётининг шоҳ асарларини ўқиган, ўз миллати адабиётининг тарихи, бугуни ва назарияси ҳақида тўла тасаввурга эга бўлиши лозим. Арастунинг “Поэтика”си шарҳида Форобий шоирларни туғма табиатли, шеър битишга тайёр табиатли ва шу икки табақанинг феълларига тақлид қилувчилар тоифасига бўлади. Сўнгра учинчи тоифа ҳақида шундай дейди: “Бу турдагилар… шеърий санъат қонун-қоидаларидан хабардор бўлмай туриб, ташбиҳ-ўхшатиш ва тамсил кабилар кетидан борадилар. Йўлдан адашадиган ва тоядиган шоирларнинг кўпчилиги худди мана шу табақа шоирлар ичидан чиқади”. Демак, билим заҳираси бўлмаган жойда – худди гулу гулзорсиз тақир майдонга булбул келмаганидек – илҳом ҳам йўқ.
Баъзан буюк асарларни кўп ўқиганда улардаги қудрат, жозиба, сўз санъати айрим ижодкорларда ўз кучига ишончсизлик туғдириши ҳам мумкин. Бу энди бутунлай бошқа масала.

– Шоирларнинг ёшликда ёзган шеърлари билан ёши улғайганда ёзган шеърлари ўртасида фарқ бўлади деган фикрга қандай қарайсиз?

– Албатта фарқ бўлади. Ёшлик дунёга энг покиза қалб билан, ҳайратларга тўла нигоҳ билан қарайдиган давр. Ёшликнинг юраги ёруғликдан қувонч, зулматдан хавотир, бетаъма муҳаббат, эзгуликка фидойилик билан тепиб туради. Шу боис ҳам бу даврда қоғозга тушган туйғулар тизгинсиз, фикру мушоҳадалар ҳам самимий бўлади. Ёшлик ғўрдир, соддадир, аммо унинг руҳияти шиддаткор, муросасиз, мағлубиятни тан олмайди, у оламга ё муҳаббат, ё нафрат кўзи билан қарайди ва ҳамиша умидга тўла бўлади. Бу шеърда ҳам акс этиб туради. Хоҳлаган ёши катта ижодкор ўзининг ўн етти – йигирма беш ёшлари оралиғида ёзган шеърларини ўқиб кўрсин – бошқа дунёга кириб қолгандай бўлади. Албатта ўтаётган йиллар сўз санъатини, техникасини мукаммалаштиради, сўз бойлигини оширади, файласуфлик бахш этади, янги мавзу, янги дардлар олиб келади. Аммо буларнинг барини сиз билан “хайрлашган” ўша бокира ҳисларга алмашмоққа тайёр турасиз, худди Лутфий ёшгина Навоийнинг бир байтига бутун ижодини алмашмоқчи бўлганидай. Баъзилар Саъдий Шерозий ва Гётени мисол келтириб ёшнинг фарқи йўқ дейишади. Ижод қилишда ёшнинг фарқи бўлмаслиги мумкин, аммо шеърнинг ўзи қачон туғилганини “айтиб” туради-да.

– Ўтган аср шеърияти ҳақида гапирганда адабиётшунослар ғоявий, ижтимоий мавзулар етакчилик қилганини айтишади, сизнингча ҳозир шеърият қайси йўналишдан кетяпти?

– Суҳбатимизнинг бошида айтганимдай, шўро даврида ҳар бир сўзнинг сояси пайпаслаб кўриларди. Бехавотирроқ бўлиш, ўзини ҳимоялаб қўйиш истаги мавзуларда ҳам кўринарди албатта. Шўро сиёсатига чин дилдан ишониб байроқдор бўлганлар ҳам бор эди, очиқдан-очиқ қарши бориб калтак еганлар ҳам бор эди. Бу адабиётдаги ғоявийлик майдонидаги аҳвол. Ижтимоий мавзу масаласига келсак, кейинги пайтда урғу берилаётган “шеъриятда ўз ички оламга қайтиш” билан ижтимоий мавзу тушунчалари ўртасига катта девор қўйиш керак эмас. Масалан инсон озодлиги, эрки, Ватан мавзуларини қалб ҳайқириғи ёки ўз юрагидаги тебранишларга қулоқ тутиш дейиш мумкинми? Мумкин. Ёки онани соғиниш ёки муҳаббат алдовларидан руҳнинг озурдалиги чизиб берилган шеър бошқаларнинг ҳам юрагидаги изтироб ва азобларга, армонларга ҳамоҳанг бўлади, бу ижтимоий мавзу, дейиш мумкинми!? Менимча мумкин. Абдулла Ориповнинг биргина “Баҳор” ёки “Ўйларим” шеърларини мавзу доирасидаги қайси тоифага киритамиз!? Шу боис ўтган аср шеърияти мавзулари таҳлилида қатъий ҳукмлардан тийилган маъқул.

Сўнгги чорак асрдаги шеъриятнинг йўналишига келсак, менимча, жиддий ўзгариш юз бергани йўқ, фақат шеърхонлар сони ва уларнинг шеър ҳақидаги тушунчалари, тасаввурлари ўзгарди. Бир давр бўлдики, шўро вақтида ичда тўпланиб қолган аламлар, миллий дарду муаммолар санъат-панъат қилиб ўтирмасдан очиқ-ойдин айтилди, шу орқали юрак бўшатиб олинди. Бу ҳақиқий шеърият сифатида қабул қилинди, олқишлар билан қабул қилинди. Чунки етмиш йилдан буён аламзада кўнгиллар шунга муҳтож эди. Сўнгра диний мавзу – ҳадисларни қофияга солиш, яратганга мурожаат, насиҳатомуз шеърлар ёзиш расм бўлди. Бу ҳолатни ташна одамнинг ютоқиб чанқоғини қондиришига менгзаш мумкин. Илгари таъқиқланган дарвоза мустақиллик туфайли очилгани боис бу ҳол ҳам табиий эди. Кейин бир муддат жимлик ҳукм сурди. Йўқ, бу шоирлар ёзмади ёки шеърий китоб чиқмади деган маънода эмас. “Жимлик” ичида қандайдир тайёргарлик, сифат ўзгариши юз берди. Сўнгра шеър яна руҳнинг тили, қалбнинг манзаралари, тимсоллар ва ташбеҳлар оламидан иборат “ўзлигига” қайта бошлади. Аммо бу қайта парвоз ичида бир тоифа шоирларнинг шеърлари Навоий бобомиз таъбири билан айтганда, “аввалгиларга ўхшамас” – эринибгина, ҳафсаласизгина, шиддатсизгина, менам бор, дегандай таассурот қолдирса, руҳий қуввати ва шиддатини сақлаган яна бир тоифа шоирларнинг овози шеърий санъат мезонларини юксаклигича тутиб турганларини намойиш қиляпти. Шунингдек, ўзига хос оҳанглари, кутилмаган ташбеҳу топилмалари билан кириб келаётган бир гуруҳ ёшлар овози, гарчи ижодлари ҳақида хулосалар қилишга эрта бўлса-да, умид қанотларингизга қувват бағишлайди. Ушбу жараённи ҳар бир шоирга тўхталиб батафсил таҳлил қилиш керак, фалон йўналишдан кетяпти деб ташхис қўйиб бўлмайди. Бу орада китоб босиш, эфир ва экран, янги очилган юзлаб қўлбола газет-журналлар дарвозлари ланг очилиб, ҳаваскор шоирлар ва қўшиқчи шоирлар улоқни олиб кетди. Энг ҳайратланарлиси, улар қисқа муддатда янги шеърхонни ҳам тарбиялаб улгуришди. Радиодан таралган ёхуд клип қилинган қўшиқ матни улар учун шеърият мезони бўлиб қолди. Биламан, қўшиқ учун шеър ёзиш қийин иш, гап енгил-елпи қўшиқлар ҳақида. Албатта бундай “шеър”ларнинг кўпи ўткинчи, адабиётда қоладиган асарлар бошқа. Лекин улар умумий адабий савияни тушириб юбораётгани ҳам бор гап, умумий савия қанча баланд бўлса, яхши шоирлар ҳам шунча кўп етишиб чиқади.

– Ҳақиқий шеъриятни ҳам замонавий усуллар билан тарғиб қилса бўлмайдими?

– Яъни, оммабоп усуллар билан демоқчисиз. Баъзи мамлакатларда шеърларни компакт дискларга ёзиб тарқатиш, клип қилиш, “видеошеърият”, “тирик кутубхона”, “шеърий комикслар” сингари турли оммабоп усулларни қўллаб кўришмоқда. Масалан, бизда ҳам Навоий асарларидан парчаларни Афзал Рафиқовнинг мусиқа жўрлигида ўқиши, кимнинг ғояси бўлса ҳам, яхши таасурот қолдирди. Телевидениеда марҳум шоирлар ҳақида тайёрланган кўрсатувларнинг ҳам савияси ёмон эмас. Яна “Заковат”, “Иқтидор” каби интеллектуал телеўйинларда шеърият ҳақидаги саволларни кўпайтириш, фақат шеъриятга бағишланган телеўйинлар ташкил қилиш ҳам мумкиндир. Булар яхши ва керакли, аммо ёрдамчи воситалар. Ҳали айтганим – замонавий қўшиқчиликнинг “шеърий тарбияси” билан баҳслашолмайди.

– Интернет-чи?

– Интернетнинг адабий, ижтимоий сайтларидаги шеърият, унинг савияси, муаллифлари – алоҳида суҳбатнинг мавзуси. Шундай бўлса ҳам айтиб қўяй, интернетни асосан кутубхона сифатида қадрласам ҳам, у менга омонат оламдай таассурот қолдиради. Бир лаҳза элекр қуввати бўлмаса – тамом, бу адабиёт ҳам, бу олам ҳам йўқ. Қолаверса, даҳмазаси ҳам етарли, интернетга уланадиган асбобу унинг тўлови жойида бўлиши керак, компьютер ёнингда бўлиши керак, ёки телефонлар унга уланадиган даражада “замонавий”сидан бўлиши керак, бунинг устига кўзга берадиган чарчоқ, мияга берадиган радиациясига чидашинг керак. Ана шулардан кейин экранда липиллаётган элликта реклама-ю хабарга эътибор бермай шеъриятдан завқ ҳам олишинг керак. Буни китоб ва журналдаги шеър мутолааси ёки устознинг жонли сабоғи билан таққослаб кўраверинг. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, қалб тарбияси учун ҳам, умумий адабий савиянинг ўсиши учун ҳам энг аввало мутолаага, шеър таълимига эҳтиёж уйғотиш лозим деб ўйлайман.

Адиба Умирова суҳбатлашди

Cуҳбатдош ҳақида: Адиба Умирова – 1980 йилда Қашқадарё вилоятининг, Қарши туманида туғилган. “Яшил тушлар”, “Қуёшга йўл”, “Ёруғ сирлар” шеърий тўпламлари муаллифи. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси. Айни пайтда “HURRIYAT” мустақил газетасида фаолият кўрсатмоқда.

Manba: “Ҳуррият” газетаси,  2015 йил, №2.

SHE’RIYAT VA QALB TARBIYASI
Taniqli shoir Aziz Said bilan suhbat

– Aziz aka, qalb mudom she’riyatga ehtiyoj sezadi, buning sababi nima deb o‘ylaysiz?

– Men she’riyatni insonning o‘z-o‘zi bilan, odamlar bilan, tabiat bilan, Xudo bilan ruhoniy suhbati deb bilaman. Bu suhbatga ehtiyoj qachon tug‘iladi? Ishonchim komilki, odamzod dunyoga kelganda bu olamning pok tasviri qalbiga muhrlangan bo‘ladi – ota-ona, Vatan, do‘stdan tortib Yaratuvchigacha, mehr, muhabbat, adolat va hurlikdan tortib e’tiqodgacha. U ro‘baro‘ kelgan hayot ana shu pok – ideal tasavvurday go‘zal bo‘lsa, zavqlanadi, unga mos kelmasa iztirob chekadi.

Misol uchun, istibdod davridagi mustabid tuzumning millatimizga va Vatanimizga qilayotgan zulmiga she’riyat orqali isyon qilinar, iztirobdagi ruh she’riyatdan taskin topar edi. Esimda, saksoninchi yillar yoshlarining davralarida Abdulla Oripovning “O‘zbekiston”, Erkin Vohidovning “O‘zbegim”, Rauf Parfining Vatan qismati haqidagi she’rlari alam bilan, faxr bilan o‘qilar, Cho‘lponning:

Ey! Sen meni haqir ko‘rgan, tuban degan afandi!
Ey! Ustimda bir umrga xo‘ja bo‘lmoq istagan,
Ey! Bo‘ynimg‘a kishan solib, halokatka sudragan,
Ko‘zlaringni zaharlatib o‘ynatmag‘il, bas endi!

kabi misralari, bo‘g‘izlarga tiqilgan yig‘i bilan, alam bilan takrorlanardi. Bu – qalbning ehtiyoji edi. Ammo so‘z ham ta’qiqda bo‘lib, faqat tashbehli, majoziy-simvolik she’riyatning maydonidagina erkinlik bor edi, chunki uni fikr posbonlari to‘la anglamas, anglagan taqdirda ham majozlar va shakllar shoirni himoya qilardi. Ishoralar, kinoyalar, tashbehlar san’at darajasiga ko‘tarilgan edi.

Gap she’riyatga ehtiyoj haqida ekan, o‘n yilcha oldingi yana bir voqyeani ham eslamasam bo‘lmas. Oliy o‘quv yurtlarining birida Halima Xudoyberdiyeva bilan uchrashuv bo‘lyapti. Navbat savol-javoblarga kelganda bir ayol o‘rnidan turdi. Uning ko‘zlari juda mungli edi. Ayol qo‘lidagi kitobni ko‘rsatib: “Sizni eshitib qishloqdan keldim, mana shu kitobdagi she’rlar meni o‘n yetti yildan buyon o‘limdan asrab keladi. Ko‘nglim bo‘lmagan odamga turmushga berishgan. Oilaviy hayotim do‘zaxning o‘zi. O‘zimni o‘ldirishga har kun qasd qilaman, so‘ngra siz bilan oxirgi marta gaplashish uchun she’rlaringizni o‘qiyman, sizdagi ulkan dardni va ulkan bardoshni ko‘rib yana hayotga qaytaman. Yuragim orom oladi, umidlarim qaytadan uyg‘onadi. Shuncha yildan buyon kitobingizni yostig‘im ostiga qo‘yib yotaman. Rahmat sizga”, dedi.

Bugungi she’riyatimizning iste’dodli vakillaridan biri Rahimjon Rahmat esa shunday yozadi: “Men bir payt¬lar o‘ta og‘ir ayriliq alamidan telbalardek ba¬qirib she’r o‘qish yordamida xalos bo‘lganman. O‘sha paytlar kun va tunimning asosiy qismini ba’zan o‘kirib, ba’zan ingranib she’r o‘qish bilan o‘tkazardim. O‘shanda «Layli va Majnun» va «Demon» dostonlarini o‘qirdim. Faqat shu ikkala dos¬tonda aks etgan fojia, dard mening qalbimdagi musibatga mos kelardi”.

Tomchida olam aks etganday, ana shu misollarning o‘zidanoq haqiqiy, yuksak she’riyatning qudratini ko‘rish, inson qalbi mudom she’rga talpinishining sabablarini mushohada qilish mumkin. Faqat bugina emas, she’r dunyo dag‘alligidan ozurda yurakka tiriklik nafasini ufuradi, ko‘ngilni yumshatadi, mehrga, ezgulikka moyil qiladi, o‘z botiniga nigoh tashlashga undaydi, bir so‘z bilan aytganda qalbni tarbiyalaydi.

– Buning uchun hammaning qalbida she’riyatga muhabbat uyg‘ota olish kerak, shunday emasmi?

– Bu o‘ta murakkab ish bo‘lsa ham shu yo‘ldan borish kerak. Ota-bobolarimizning ta’lim usulida ham, tarbiya usulida ham asosiy vosita she’riyat bo‘lgan. Pandnomayu jangnomalar, sayohatnomayu zarbulmasallar, topishmog‘u tezaytishlar she’riy yo‘lda bo‘lganini, hatto namoz odoblari she’r shaklida yod oldirilganini eslash kifoya. Chunki she’rda ohang bor, musiqa bor va avval qalbga so‘zning ohangi, musiqasi kirib boradi, so‘ngra aqlu fahm ko‘magida xotiraga muhrlaydi. Natijada so‘z mag‘zida neki bo‘lsa, qalb o‘sha bilan tarbiyat topadi. Yoki ertaklarning boshlanishini oling: “Bir bor ekan, bir yo‘q ekan” – bu she’r emasmi, musiqa emasmi! Ma’nosi-chi, adabiyotning qaysi oqimi, falsafaning qaysi kategoriyasi bilan uzil-kesil izohlab bo‘ladi?! Nima u – bir boru bir yo‘q? Bolalarcha oddiy savoldan o‘y, fikrlash, mushohada, tafakkur, tasavvur boshlanadi.

Oddiy qilib aytganda, she’rni o‘qib ta’sirlana olishdan iborat she’rxonlik deb atalmish ushbu qobiliyatni tarbiyalashni yoshlikdan boshlasa, deyarli hammada she’riyatga muhabbat darajasida shakllantirish mumkin. Bora-bora bu qalb uchun ehtiyojga aylanishi shubhasiz.

– Siz aytganday qalb tarbiyasi bugun dolzarb masala bo‘lib turibdi. Chunki she’r o‘qiydigan, undan bahra oladigan odamlar hozir juda kam…

– Qalb tarbiyasi degan masala bugun ko‘ndalang bo‘layotgani yo‘q. Odamzod ijod qila boshlaganidan buyon adabiyot, san’at, musiqa ana shu maqsadga xizmat qilyapti. “Avesto” va “Ramayana”, “Qobusnoma” va “Kalila va Dimna”dan tortib “Go‘ro‘g‘li”yu “Alpomish”gacha, Sharqu G‘arbning antik adabiyotidan bugungi adabiyotgacha qalb tarbiya¬si, ruhning erkinligi va ozodligi, muqaddas tuyg‘ularning umrboqiyligi garovi bo‘lib kelgan.

To‘g‘ri, kecha va bugun o‘rtasida katta tafovut bor. Kecha deganim qadim adabiyot davridan XX asrning oxirlarigacha, bugun deganim so‘nggi yigirma besh yilni nazarda tutyapman. Kecha qalb sokin edi, tolib edi, diqqatga mo¬yil edi. U she’r, doston, roman, musiqa, rasm shaklidagi mehmonlarni alohida-alohida qabul qilar, mushohadaga, hayratga, hayajonga kenglik va fursat bor edi, mehmonlar esa qalb uyidagi dunyoviy va nafsoniy g‘uborlarni o‘z nurlari hamda ezgu epkinlari bilan poklar edi.

So‘nggi ikki yuz yillik sivilizatsiya bu qalb muvozanatini buzishga urinib ko‘rdi. Zavod-fabrikalar, telefon, samolyot va poyezdlarning kashf etilishi hayot maromini birozgina tezlashtirdi. Ammo qalbga, ruhiyatga murojaat qiluvchi vositalar – adabiyot, musiqa, rasm o‘z o‘rnini boshqasiga bo‘shatib bermadi. Ayniqsa, mutolaa ruh tarbiyasining asosiy vositaligicha qoldi, ya’ni hayotiy va hissiy ma’lumotlar shu darvozadan kirib kelardi.

XX asr oxiriga kelib fantastik asarlardagi xayollarni ham ortda qoldirib ketadigan shunday texnik ixtirolar qilindiki, ular insoniyatning o‘z-o‘zi bilan va dunyo bilan muloqotidagi maromni, muvozanatni buzib yubordi. Avval sputnik televideniyesi, so‘ngra internet, mobil aloqa vositalarining imkoniyatlari va ulardagi ma’lumotlar tezligi qalb tarbiyasi borasidagi ustozlikni mutolaadan tortib oldi. Va insonning tin olishiga, tafakkur qilishiga, o‘z qalbida kechayotgan hissiyotlarni mushohada qilishiga o‘rin ham, fursat ham qoldirmaydigan shiddatli hayot maromini yaratdi. Boz ustiga bu shiddatli quyun qalb va ruhiyatning asrlar davomida shakllangan – ezgulik, rahmdillik, mehru vafo, go‘zallikka oshuftalik, halollik, sadoqat, hayo va odob kabi boyliklarini odamzod qonida muhr¬langan ko‘zaga solib tashlangan jin kabi oqib yuradigan jaholat, shafqatsizlik, berahmlik, ochko‘z¬lik va xudbinlik kabi illatlar lashkariga talon qildirmoqda.

Zohiran odamzod taraqqiyotning minglab yillarini so‘nggi chorak asr fursatda bosib o‘tgandek, ammo botiniga nazar tashlasangiz inson o‘sha-o‘sha – miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda yaratilgan “Iliada”dagidek, o‘rta asrlarda yozilgan “Farhod va Shirin” va “Gamlet”dagidek, XX asrda yozilgan “Qiyomat” yoki “Hakim va Ajal”dagidek qalbi Axuramazda va Axriman o‘rtasida talosh holda turibdi. Bu kurashda adabiyot, uning ustunlaridan biri bo‘lmish she’riyatgina Axuramazda vazifasini o‘tashi, qalb¬ni qattiqlashuvdan, ezgu tuyg‘ulardan mosuvo bo‘lmaslikdan asrab qolishi mumkin.

– Xo‘sh, qanday qilib? Axir Siz aytayotgan hayot shiddati mutolaaga kam o‘rin qoldirayotgan bo‘lsa?..

– Globallashuv atalmish bu shiddatning ba’zi iqtisodiy-madaniy aloqalarning tezkorligiga xizmat qilishdek afzalligi bo‘lishi bilan birga, yuqorida aytganimday insonning nafaqat ichki olamini, balki maqsadlarini, hatto jamiyatni o‘zgartirib yuborishga ega qudratini his qilib turibmiz. Shuning uchun ham kino, moda, estrada kliplari, multfilmlar, ko‘ngilochar shoular, kompyuter o‘yinlari libosiga o‘ralgan “Ommaviy madaniyat” “jonbozligi”dan tashqari, mobil telefon bilan “nafas olish” va internet “ichida yashash” tarzining ommalashib borayotganiga butun dunyo “davo” topish bilan mashg‘ul.

Go‘yo XXI asr boshiga kelib, yashab turgan olamimizga parallel yana bir olam – chegarasi yo‘q, qonun qoidasi yo‘q, fuqaroligi yo‘q mobil va virtual olam paydo bo‘lganday. Endi shoirning “Chekka bir qishloqning chekka uyida” satrini “Global qishloqning global uyida” deb bemalol o‘zgartirsa ham bo‘ladi.
Bu muammo o‘z xalqining ma’naviyati uchun qayg‘urayotgan juda ko‘p davlatlar oldida ko‘ndalang turibdi. Jumladan, bizning ham. Yurtboshimizning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida qalb tarbiyasi borasidagi butun muammolar, xususan, globalizmning salbiy bo‘hronlariga qarshi turishga poydevor bo‘ladigan ma’naviy merosimiz, axloqiy qadriyatlarimiz atroflicha tahlil qilingani va yechimlar ko‘rsatib berilgani, ayniqsa, inson ma’naviy olamini, qalbini butun saqlaydigan vositalardan biri adabiyot ekani alohida ta’kidlangani ham bejiz emas. Bizning adabiyot va qalb tarbiyasi borasidagi mulohazalarimizga yana shunday javob ham olamiz: “Agar biz O‘zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug‘ kelajagini ulug‘lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo‘lsak, avvalambor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni, buyuk ijodkorlarni tarbiyalashimiz kerak. Nega deganda, ulug‘ adib CHo‘lpon aytganidek, adabiyot yashasa – millat yashaydi”.

Endi, bu vazifani bajaruvchilar kimlar – ota-onami, o‘qituvchilarmi, oliy o‘quv dargohimi, katta shoiru yozuvchilarmi degan savollarga javob va amaliy harakatlar talab qilinadi. Zero “tarbiyalashimiz kerak” deb ham bejiz aytilmayapti. Bu adabiyotga fidoyilikni, qalbi pok, bilimdon ustozlarning sabotli mehnatini, yosh iste’dodlarni bolaligidanoq saralab yig‘ishni, qolaversa, keragicha maxsus maktablar, litseylar, oliy o‘quv yurtlari ochishni, ularda adabiyotning har bir janri bo‘yicha yo‘nalishlar, fakultetlar ochish zarur. Ijodkorni tarbiyalash albatta mashaqqatli ish, ammo ertaga shunday hosil beradiki, buning misolini poytaxt va viloyatlardagi maxsus maktablarimizda, akademiyalarimizda tarbiya topayotgan va jahonni lol qoldirayotgan musiqachi, gimnastikachi, shaxmatchi va futbolchi yoshlarimiz timsolida ko‘rish mumkin.

Ertaning buyuk ijodkorlarini tarbiyalash masalasida hozir ham katta imkoniyatlar eshigi ochiq. Iqtidorli yoshlarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan qator qarorlarning qabul qilinishi, har yilgi davlat Dasturlarida yosh iste’dodlarni yuzaga chiqarishga mo‘ljallangan tadbirlar uchun mablag‘larning yo‘naltirilishi, har yili o‘ndan ortiq yosh ijodkorlarning kitoblari bepul chop etilishi, viloyat va tumanlarda “Yoshlar ijod saroylari”ning barpo bo‘lishi, “Yurt kelajagi”, “Zulfiya mukofoti” ko‘rik-tanlovlarida adabiyot yo‘nalishiga alohida e’tibor qilinishi ozmuncha harakat emas.

Bularga qo‘shimcha ravishda viloyat va tuman gazetalari qoshidagi, kollej, litsey, maktablardagi adabiy to‘garaklarni va nihoyat, Yozuvchilar uyushmasi tomonidan muntazam o‘tkaziladigan yosh ijodkorlar seminarlarini ham alohida e’tirof etish lozim. Ana shu dargohlarda eng fidoyi shoir va yozuvchilarimiz hech bir shov-shuvsiz, ta’masiz, yoshlarning qalb tarbiyasi bilan mashg‘ul ekanlarini ko‘rishimiz mumkin.
Ammo bu sa’y-harakatlar Xudo qay bir darajada iste’dod bergan yosh ijodkorlar bilan olib borilyapti. Natijalardan, ya’nikim, ularning intilishlari va ilk mashqlaridan mamnunmiz ham. Ammo tanlov bu – bor narsani saralash, to‘garak va seminar mashg‘ulotlari esa ilk mashqlarni muhokama qilish, adabiyotning boshlang‘ich qonun-qoidalari haqida ma’lumot berish imkonigagina ega ekanini hisobga olsak, yuqorida belgilangan vazifani bajarish uchun ta’lim tizimlarining ham jiddiy munosabatiga, jiddiy o‘zgarishlar qilishiga ehtiyoj sezamiz. Bu boradagi shaxsiy mulohazalarimni aytib o‘tay: menimcha birinchi navbatda maktab, litsey va kollejlarda adabiyot darslari sonini ko‘paytirish lozim; ikkinchidan, yoshlarda badiiy adabiyot o‘qishga ehtiyoj paydo bo‘lishi uchun oliy o‘quv yurtlarining yo‘nalishidan qat’i nazar barchasida testdan oldin insho imtihonini qo‘yish kerak, garchi testlardagi savollar sonini kamaytirish hisobiga bo‘lsa ham. Kimdir ayrim yo‘nalishlarda testdan oldin ijodiy tanlovlar bor-ku, deyishi mumkin, ammo mutaxassislik tanlovlari boshqa masala, insho imtihoni boshqa masala, deb o‘ylayman. Insho yoza olish yoshlarning o‘qishga kirish-kirmasligini, ya’ni kelajagini belgilasa, u insho yozishni o‘rganishga majbur bo‘ladi, bu degani kitob o‘qiydi, mantiqiy fikrlashni, jumla tuzishni, badiiy asarni mustaqil tahlil qila olishni o‘rganadi, degani. Eng asosiysi, adabiyotdagi ezgu g‘oyalar, his-tuyg‘ular qalbiga yuqadi. Ularning ichidan ertaning buyuk shoirlari va yozuvchilari yetishib chiqishi ham shubhasiz.

– Bunday natijaga badiiy adabiyotni o‘qish va insho yozishga majbur qilib erishib bo‘larmikan?

– Qadim-qadimdan ta’lim-tarbiya majburiy bo‘lgan va bu o‘zini hozirga qadar oqlab kelyapti. Odamzod bilim va tafakkurining mahsulini, yuragi va ruhiyatining tarixini keyingi avlodga qoldiradigan boshqa yo‘l topolgani yo‘q. Masalan, bizda ikki bosqichli, o‘n ikki yillik ta’lim majburiy. Natijami, marhamat – biz savodxonlik bo‘yicha dunyodagi juda ko‘p mamlakatlardan, hatto AQSHdan ham oldinda turamiz. O‘quvchi yoshlarimiz kimyo, matematika bo‘yicha xalqaro olimpiadalarda oltin medallarni olib kelishayotgani ham majburiy ta’limning qonun bilan yo‘lga qo‘yilgani tufayli, deb o‘ylayman.

Endi XII asrlarga doir bir qiziq misolni ham aytay. O‘sha paytlarda G‘arb cherkovi klassik she’riyatni rad etgan, duoi bad qilgan, ammo foydasiz bo‘lgan. Xalq o‘zining marosim va muhabbat qo‘shiqlarini kuylayvergan, ularni soddalik bilan cherkovga ham olib kelgan. Cherkov esa ularni xudodan qaytish va gunohlarga chorlash deb qoralagan. Lekin xuddi ana shu cherkovning o‘zi odamlarga majburan lotin yozuvini o‘rgatgan, ba’zi bezarar deb bilgan klassik shoirlarning she’rlarini, ulardagi go‘zallik va timsollarning ma’nolaridan ta’lim bergan. Qarabsizki, qiziqish uyg‘otildi, she’rlar endi yashirincha ham o‘qilgan, natijada cherkov aqidalariga begona obrazlar ta’sirida xalq ruhiyati va dunyoqarashi shakllana boshlagan. Taqlid qilib ijod qilish ham boshlangan, buning uchun tilni o‘rganish, poetik lug‘atlarni bilish, uslublarni o‘zlashtirishga to‘g‘ri kelgan. Diniy maktablarda o‘z fikrlarini ifodalay olish uchun insho yozish ham rasm bo‘lgan. Bu avval majburiy mehnat bo‘lsa, keyinchalik ijodga aylangan. Avval taqlid, so‘ngra shaxsiy va poetik ifoda etish malakasi shakl¬langan. Ritsarlik davri shoirlari va lirikasi xalqning o‘tmish merosi va madaniyatidan oziqlanib yangicha ifodalar bilan maydonga chiqqan. Bu esa xalq she’riyatining yuksalishiga sabab bo‘lgan. XIX asr rus adabiyotshunosi A.N.Veselovskiyning “Tarixiy poetika” kitobida keltirgan majburiy ta’limning ushbu natijasi savolingizga bir qadar javob bo‘lsa ham, o‘zim guvoh bo‘lgan yana bir voqyeani eshiting.

O‘qishga kirishga borganimda yotoqxonada harbiy dengiz flotida xizmat qilib yaqindagina qaytgan, huquqshunoslik fakultetiga hujjat topshirgan vodiylik bir yigit bilan xonadosh bo‘lib qoldik. Ularda ham, bizda ham birinchi imtihon – insho. Abituriyentlarning og‘zida “asosan inshodan “to‘kib” tashlar emish” degan vahima. Oldinda ikki oy fursat bor. Hamxonam: “Uch-to‘rt yil bo‘ldi, qo‘limga kitob olmaganman, inshoni-ku umuman yozolmayman, shpargalka olib kiraman, yozganlaringizni ko‘chirishga berib turarsiz?” dedi. Xullas, men maktab davrida, undan keyin yozgan yuzdan ortiq insholar jamlangan daftarlarimni berdim, u ko‘chiraverdi. Ko‘chirganda ham toza varoqlarni ikki barmoq enligida qirqib bir-biriga yelimlab, uzun tasma qilib, juda mayda harfda, hafsala bilan ko‘chirar edi. So‘ngra filolog abituriyentlardan ham yuztacha insho yig‘ib kelib ularni ham qog‘oz tasmalariga muhrladi. Ko‘chirayotib asarlarning mazmunini mendan gapirib berishni so‘rar, insholarni qayta o‘qir, ba’zan qiziqib ketib insho mavzusiga taalluqli kitoblarni ham o‘qib chiqardi. U o‘qishga kirish uchun insho yozishga majbur edi. Imtihon kuni barcha insho tasmalarni alohida-alohida o‘ram qilib, o‘zining harbiycha tilida “pulya” yasab matroslar kiyimining yashirish mumkin bo‘lgan hamma puchmoqlariga joylashtirdi. Va ikki yuzdan ortiq inshoning nomini va kiyimining qayeridaligini yodlab chiqdi. Buni qarangki, u shuncha vaqt mobaynida bor xattotlik san’atini ishga solib ko‘chirgan, qayta-qayta o‘qigan insholarining bittasi ham imtihonda tushmabdi. Ammo u shartta erkin mavzuni tanlab besh-olti betlik insho yozib chiqibdi. Yotoqqa kelgach, uning qanday baho olishi mumkinligini bilish uchun o‘sha inshoni takroran yozib ko‘rsatishini so‘radik. U birorta qog‘ozga qaramasdan inshosini bitirdi. To‘g‘risini aytsam, inshosidagi rejadan tortib, jumla tuzishlari, fikrini ravon ifodalashi, hayotiy va adabiy misollarni chog‘ishtirishi, she’r¬lardan o‘rinli ko‘chirmalar keltirishi, o‘ziga xos xulosalaridan hayron qoldik. Bu so‘zma-so‘z yodlab olingan yoki “qolip”dagi tayyor insho emas edi. Beixtiyor “siz filologiyaga kirsangiz bo‘lar ekan”, deb yubordik. Hamxonam insho yozish ehtiyoji va majburiyati tufayli ko‘z o‘ngimizda butunlay boshqa odamga aylangan edi.

– Ijodkorlik ko‘p kitob o‘qishga bog‘liq emas, asar ilhom kelsa yoziladi, degan qarashlar ham bor.

– Ijod jarayonining nimalarga bog‘liqligi, u qanday hodisa ekani haqida qator-qator falsafiy, ilmiy-psixologik va adabiy asarlar yaratilgan. Hatto uni kosmik aloqayu o‘zga sayyoraliklar bilan bog‘lovchilar ham bor. Hamma dono fikrlar, ilmu farazlarni bir chetga qo‘yib, oddiy mulohaza qilib ko‘raylik – Navoiy ko‘p kitob o‘qimay faqat ilhom kelganda she’ru doston yozganmi yoki Tolstoy kitob-pitobga qarab o‘tirmay ilhom kelishi bilan “Urush va tinchlik”ni yozib ketaverganmi?! Muxtasar aytganda poydevorsiz imorat qurib bo‘ladimi?! Adabiyot olamida nomi tilga olinadigan jamiki shoiru yozuvchining tarjimai holiga nazar tashlaylikchi, kam o‘qigani bormikan?! Ijodkor eng kamida dunyo adabiyotining shoh asarlarini o‘qigan, o‘z millati adabiyotining tarixi, buguni va nazariyasi haqida to‘la tasavvurga ega bo‘lishi lozim. Arastuning “Poetika”si sharhida Forobiy shoirlarni tug‘ma tabiatli, she’r bitishga tayyor tabiatli va shu ikki tabaqaning fe’llariga taqlid qiluvchilar toifasiga bo‘ladi. So‘ngra uchinchi toifa haqida shunday deydi: “Bu turdagilar… she’riy san’at qonun-qoidalaridan xabardor bo‘lmay turib, tashbih-o‘xshatish va tamsil kabilar ketidan boradilar. Yo‘ldan adashadigan va toyadigan shoirlarning ko‘pchiligi xuddi mana shu tabaqa shoirlar ichidan chiqadi”. Demak, bilim zaxirasi bo‘lmagan joyda – xuddi gulu gulzorsiz taqir maydonga bulbul kelmaganidek – ilhom ham yo‘q.

Ba’zan buyuk asarlarni ko‘p o‘qiganda ulardagi qudrat, joziba, so‘z san’ati ayrim ijodkorlarda o‘z kuchiga ishonch¬sizlik tug‘dirishi ham mumkin. Bu endi butunlay boshqa masala.

– Shoirlarning yoshlikda yozgan she’rlari bilan yoshi ulg‘ayganda yozgan she’rlari o‘rtasida farq bo‘ladi degan fikrga qanday qaraysiz?

– Albatta farq bo‘ladi. Yoshlik dunyoga eng pokiza qalb bilan, hayratlarga to‘la nigoh bilan qaraydigan davr. Yoshlikning yuragi yorug‘likdan quvonch, zulmatdan xavotir, beta’ma muhabbat, ezgulikka fidoyilik bilan tepib turadi. Shu bois ham bu davrda qog‘ozga tushgan tuyg‘ular tizginsiz, fikru mushohadalar ham samimiy bo‘ladi. Yoshlik g‘o‘rdir, soddadir, ammo uning ruhiyati shiddatkor, murosasiz, mag‘lubiyatni tan olmaydi, u olamga yo muhabbat, yo nafrat ko‘zi bilan qaraydi va hamisha umidga to‘la bo‘ladi. Bu she’rda ham aks etib turadi. Xohlagan yoshi katta ijodkor o‘zining o‘n yetti – yigirma besh yoshlari oralig‘ida yozgan she’rlarini o‘qib ko‘rsin – boshqa dunyoga kirib qolganday bo‘ladi. Albatta o‘tayotgan yillar so‘z san’atini, texnikasini mukammalashtiradi, so‘z boyligini oshiradi, faylasuflik baxsh etadi, yangi mavzu, yangi dardlar olib keladi. Ammo bularning barini siz bilan “xayrlashgan” o‘sha bokira hislarga almashmoqqa tayyor turasiz, xuddi Lutfiy yoshgina Navoiyning bir baytiga butun ijodini almashmoqchi bo‘lganiday. Ba’zilar Sa’diy Sheroziy va Gyoteni misol keltirib yoshning farqi yo‘q deyishadi. Ijod qilishda yoshning farqi bo‘lmasligi mumkin, ammo she’rning o‘zi qachon tug‘ilganini “aytib” turadi-da.

– O‘tgan asr she’riyati haqida gapirganda adabiyotshunoslar g‘oyaviy, ijtimoiy mavzular yetakchilik qilganini aytishadi, sizningcha hozir she’riyat qaysi yo‘nalishdan ketyapti?

– Suhbatimizning boshida aytganimday, sho‘ro davrida har bir so‘zning soyasi paypaslab ko‘rilardi. Bexavotirroq bo‘lish, o‘zini himoyalab qo‘yish istagi mavzularda ham ko‘rinardi albatta. SHo‘ro siyosatiga chin dildan ishonib bayroqdor bo‘lganlar ham bor edi, ochiqdan-ochiq qarshi borib kaltak yeganlar ham bor edi. Bu adabiyotdagi g‘oyaviylik maydonidagi ahvol. Ijtimoiy mavzu masalasiga kelsak, keyingi paytda urg‘u berilayotgan “she’riyatda o‘z ichki olamga qaytish” bilan ijtimoiy mavzu tushunchalari o‘rtasiga katta devor qo‘yish kerak emas. Masalan inson ozodligi, erki, Vatan mavzularini qalb hayqirig‘i yoki o‘z yuragidagi tebranishlarga quloq tutish deyish mumkinmi? Mumkin. Yoki onani sog‘inish yoki muhabbat aldovlaridan ruhning ozurdaligi chizib berilgan she’r boshqalarning ham yuragidagi iztirob va azoblarga, armonlarga hamohang bo‘ladi, bu ijtimoiy mavzu, deyish mumkinmi!? Menimcha mumkin. A.Oripovning birgina “Bahor” yoki “O‘ylarim” she’r¬larini mavzu doirasidagi qaysi toifaga kiritamiz?! Shu bois o‘tgan asr she’riyati mavzulari tahlilida qat’iy hukmlardan tiyilgan ma’qul.

So‘nggi chorak asrdagi she’riyatning yo‘nalishiga kelsak, menimcha, jiddiy o‘zgarish yuz bergani yo‘q, faqat she’rxonlar soni va ularning she’r haqidagi tushunchalari, tasavvurlari o‘zgardi. Bir davr bo‘ldiki, sho‘ro vaqtida ichda to‘planib qolgan alamlar, milliy dardu muammolar san’at-pan’at qilib o‘tirmasdan ochiq oydin aytildi, shu or¬qali yurak bo‘shatib olindi. Bu haqiqiy she’riyat sifatida qabul qilindi, olqishlar bilan qabul qilindi. Chunki yetmish yildan buyon alamzada ko‘ngillar shunga muhtoj edi. So‘ngra diniy mavzu – hadislarni qofiyaga solish, yaratganga murojaat, nasihatomuz she’rlar yozish rasm bo‘ldi. Bu holatni tashna odamning yutoqib chanqog‘ini qondirishiga mengzash mumkin. Ilgari ta’qiqlangan darvoza mustaqillik tufayli ochilgani bois bu hol ham tabiiy edi. Keyin bir muddat jimlik hukm surdi. Yo‘q, bu shoirlar yozmadi yoki she’riy kitob chiqmadi degan ma’noda emas. “Jimlik” ichida qandaydir tayyorgarlik, sifat o‘zgarishi yuz berdi. So‘ngra she’r yana ruhning tili, qalbning manzaralari, timsollar va tashbehlar olamidan iborat “o‘zligiga” qayta boshladi. Ammo bu qayta parvoz ichida bir toifa shoirlarning she’rlari Navoiy bobomiz ta’biri bilan aytganda, “avvalgilarga o‘xshamas” – erinibgina, hafsalasizgina, shiddatsizgina, menam bor, deganday taassurot qoldirsa, ruhiy quvvati va shiddatini saqlagan yana bir toifa shoirlarning ovozi she’riy san’at mezonlarini yuksakligicha tutib turganlarini namo¬yish qilyapti. Shuningdek, o‘ziga xos ohanglari, kutilmagan tashbehu topilmalari bilan kirib kelayotgan bir guruh yoshlar ovozi, garchi ijodlari haqida xulosalar qilishga erta bo‘lsa-da, umid qanotlaringizga quvvat bag‘ishlaydi. Ushbu jarayonni har bir shoirga to‘xtalib batafsil tahlil qilish kerak, falon yo‘nalishdan ketyapti deb tashxis qo‘yib bo‘lmaydi. Bu orada kitob bosish, efir va ekran, yangi ochilgan yuzlab qo‘lbola gazet-jurnallar darvozalari lang ochilib, havaskor shoirlar va qo‘shiqchi shoirlar uloqni olib ketdi. Eng hayratlanarlisi, ular qisqa muddatda yangi she’rxonni ham tarbiyalab ulgurishdi. Radiodan taralgan yoxud klip qilingan qo‘shiq matni ular uchun she’riyat mezoni bo‘lib qoldi. Bilaman, qo‘shiq uchun she’r yozish qiyin ish, gap yengil-yelpi qo‘shiqlar haqida. Albatta bunday “she’r”larning ko‘pi o‘tkinchi, adabiyotda qoladigan asarlar boshqa. Lekin ular umumiy adabiy saviyani tushirib yuborayotgani ham bor gap, umumiy saviya qancha baland bo‘lsa, yaxshi shoirlar ham shuncha ko‘p yetishib chiqadi.

– Haqiqiy she’riyatni ham zamonaviy usullar bilan targ‘ib qilsa bo‘lmaydimi?

– Ya’ni, ommabop usullar bilan demoqchisiz. Ba’zi mamlakatlarda she’rlarni kompakt disklarga yozib tarqatish, klip qilish, “videoshe’riyat”, “tirik kutubxona”, “she’riy komikslar” singari turli ommabop usullarni qo‘llab ko‘rishmoqda. Masalan, bizda ham Navoiy asarlaridan parchalarni Afzal Rafiqovning musiqa jo‘rligida o‘qishi, kimning g‘oyasi bo‘lsa ham, yaxshi taassurot qoldirdi. Televideniyeda marhum shoirlar haqida tayyorlangan ko‘rsatuvlarning ham saviyasi yomon emas. Yana “Zakovat”, “Iqtidor” kabi intellektual teleo‘yinlarda she’riyat haqidagi savollarni ko‘paytirish, faqat she’riyatga bag‘ishlangan teleo‘yinlar tashkil qilish ham mumkindir. Bular yaxshi va kerakli, ammo yordamchi vositalar. Hali aytganim – zamonaviy qo‘shiqchilikning “she’riy tarbiyasi” bilan bahslasholmaydi.

– Internet-chi?

– Internetning adabiy, ijtimoiy saytlaridagi she’riyat, uning saviyasi, mualliflari – alohida suhbatning mavzusi. Shunday bo‘lsa ham aytib qo‘yay, internetni asosan kutubxona sifatida qadrlasam ham, u menga omonat olamday taassurot qoldiradi. Bir lahza elektr quvvati bo‘lmasa – tamom, bu adabiyot ham, bu olam ham yo‘q. Qolaversa, dahmazasi ham yetarli, internetga ulanadigan asbobu uning to‘lovi joyida bo‘lishi kerak, kompyuter yoning¬da bo‘lishi kerak yoki telefonlar unga ulanadigan darajada zamonaviysidan bo‘lishi kerak, buning ustiga ko‘zga beradigan charchoq, miyaga beradigan radiatsiyasiga chidashing kerak. Ana shulardan keyin ekranda lipillayotgan ellikta reklama-yu xabarga e’tibor bermay she’riyatdan zavq ham olishing kerak. Buni kitob va jurnaldagi she’r mutolaasi yoki ustozning jonli sabog‘i bilan taqqoslab ko‘ravering. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, qalb tarbiyasi uchun ham, umumiy adabiy saviyaning o‘sishi uchun ham eng avvalo mutolaaga, she’r ta’limiga ehtiyoj uyg‘otish lozim deb o‘ylayman.

Adiba Umirova suhbatlashdi

Suhbatdosh haqida: Adiba Umirova – 1980 yilda Qashqadaryo viloyatining, Qarshi tumanida tug’ilgan. “Yashil tushlar”, “Quyoshga yo’l”, “Yorug’ sirlar” she’riy to’plamlari muallifi. O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi. Ayni paytda “HURRIYAT” mustaqil gazetasida faoliyat ko’rsatmoqda.

Manba: “Hurriyat” gazetasi, 2015, №2.