Қизиқ, инсон ўзи яратган нарсага ўхшайди. Баъзи электр чироқлар кичкина хонани базўр ёритади, пешонангни деворга уриб олмаганингга шукр қиласан. Худди шу ҳажмдаги бошқа бир электр чироқ эса ҳайҳотдай хонанинг истаган бурчагида игнага ип ўтказишга имкон яратиб беради. Сабаби оддий: вольтининг оз ёки кўплигида, яъни қувватида! Одамлар ҳам шундай-да! Биров ўз саводини аранг чиқаради, яна биров маънавий олами билан бутун бир авлод учун йўлчи юлдуз бўла олади. Албатта. Худоа берган қобилият билан. Аммо бу қобилиятни тарбиялаб, камол топтириб бориш кўпроқ соҳибга боғлиқ эканлигини инобатга олсак, унга ҳам осон эмас. Зеро, бир нарсага эришиш учун бошқа бир нарсадан воз кечиш керак-ку, ахир..

Шукур Холмирзаев
ЖАҲОНБОП АСАР ЁЗА ОЛАМАН, ЛЕКИН…
Суҳбатдош: Сафар Оллоёр

     Мазкур суҳбатни қоғозга тушириш учун ёзув столига ўтирар эканман, хонанинг нақадар ёруғлиги диққатимни тортди. Ўгирилиб тепага – электр лампага қарадим: ўткир нурдан кўзим қамашди. Сўнгра қоғозга юзландим. Негадир кўз олдим қоронғилашди. Барибир нур манбаига меҳрим ортди.
Қизиқ, инсон ўзи яратган нарсага ўхшайди. Баъзи электр чироқлар кичкина хонани базўр ёритади, пешонангни деворга уриб олмаганингга шукр қиласан. Худди шу ҳажмдаги бошқа бир электр чироқ эса ҳайҳотдай хонанинг истаган бурчагида игнага ип ўтказишга имкон яратиб беради. Сабаби оддий: вольтининг оз ёки кўплигида, яъни қувватида! Одамлар ҳам шундай-да! Биров ўз саводини аранг чиқаради, яна биров маънавий олами билан бутун бир авлод учун йўлчи юлдуз бўла олади. Албатта. Худоа берган қобилият билан. Аммо бу қобилиятни тарбиялаб, камол топтириб бориш кўпроқ соҳибга боғлиқ эканлигини инобатга олсак, унга ҳам осон эмас. Зеро, бир нарсага эришиш учун бошқа бир нарсадан воз кечиш керак-ку, ахир.
Шукур ака ҳам бадиий ижод учун ҳаётнинг фароғатли жилваларига қўл силтаган фидойилардан. Ҳатто сал бўлмаса соғлигидан айрилиб қолаёзган экан. «Бир ўлимдан қолдим» дейди ўзи. Қайта-қайта жарроҳи бўлибди. Кўп қон йўқотибди. Касалхона атрофидаги дорихоналарда ҳамма дори бору битта доимий зарурат – инсоф йўқлигидан норозилигини яширмади. «Айрим дориларни қизим 14-15 минг сўмдан олибди, бир кўча нарида шу дори 7 минг сўм экан, зарилдан олади деб икки баробар қиммат қилиб қўйиш яхшими?», – дейди куюниб.
Алқисса, ҳол-аҳвол, у-бу гаплар билан Шукур аканинг анча вақтини олишга тўғри келди. Қулай фурсат келгач, газетамизга мусоҳаба ёзиш ниятим борлигини айтдим. Яхшиямки, йўқ демади.

– Шукур ака, Сизнинг адабий муҳит ва ундаги турли жараёнлар хусусида ўртага ташлаган фикр-мулоҳазаларингиз ҳамиша адабий жамоатчиликни қизиқтириб келган. Бу борада бугунги қарашларингиз, кузатувларингиз қандай?

– Бир нарсага амин бўлдимки, ижодкорларни маънавий-моддий қўллаб-қувватлаш янада жонлантирилиши лозим. Бугунги кунда адабиётга содиқ қолаётган ёзувчилар кам қолаётганининг асл сабабларидан бири шунда. Мустақилликни, унинг ғоясини, инсонлар тақдирини тўлақонли акс эттириш лозим. Буни журналистлар бажаришга ҳаракат қиляпти. Лекин улар юзаки ёндошади. Журналист ҳар қанча мақтаган одамни ёзувчига беришса, шу қадар қаҳрамон ҳаётига кириб кетадики, унинг кўп қирраларини очиб ташлайди. Натижада ўша мақтовнинг ўттиз фоизи ҳам қолмайди.

Ижодкорга моддий манфаат бўлмаса бекор. Мен сизга бир мисол айтаман. Бир куни нашриётдан Эркин Маликов телефон қилди. Янги авлод тарбияси учун миллий ўйинлар ҳам катта аҳамиятга эга. Сизнинг бир қатор ҳикояларингизда миллий ўйинларимиз моҳияти очиб берилган. Шуларни жамлаб берсангиз, биз шуни китоб қилиб чиқарамиз, деди. Бу гап менга маъқул бўлди. Мен бир тўплам қилиб, олиб бордим. Эркин қўлёзмамни кўриб чиқиб, машинкалатиб келсангиз, деди. Менда бундай имконият йўқ, агар ўзларингда машинисткалар бўлса, кўчириб беришсин, пулини бераман, дедим. «Хўп» деб қўлёзмамни кўтариб чиқиб кетди-да бироздан сўнг қайтиб келиб, тўққиз минг сўм бўларкан, деди. Энди тўғрисини айтинглар, китоб бўлиб чиқса, қанча гонорар берасизлар, дедим. Шартта калкуляторга солишди-да, саккиз минг сўм берамиз, деди.

– Мана, сиз моҳир ҳикоянависсиз, нега ҳикоя ёзмай қўйдингиз?

– Бир-икки йил илгари бир ойлар уйдан чиқмай битта ҳикоя ёздим, газетада босилди, қалам ҳақига, ишонасизми-йўқми, бир килогина гўшт олиб, уйга қайтдим. Мана шу даражада бўлиб қолган, бир ҳикоянинг қадр-қиммати бир мақолага тенглашиб қолган. Ваҳоланки, мақолани бир ўтиришда ёзиш мумкин. Ҳикоя қанча машаққат билан ёзилади!? Бу – битта сабаби.

Яна бир сабаби, ҳаётий муносабатларнинг инсон қисматидаги аксини туйғу орқали ифодалай олиш маҳоратининг етишмаслигида. Ҳали айниб кетишлар, модерн-подерн деганлари ҳам шундан келиб чиққан.

– Модернизмга умумий нуқтаи назарингиз қанақа?

– «Модерн» дегани асли «янгилик» дегани. Шу ўринда бир гап. Бир пайтлар Абдулла Қодирийнниг Сотти Ҳусайн билан савол-жавоби газетада босилган. Шунда Сотти Ҳусайн Қодирийга асарингиз хусусан «Ўткан кунлар» анча жўн дейди ва исботлаб беради. Қодирий буни бўйнига олади ва мен бу асарни достон, эртак эшитиб юрган халқ учун ёзганман, аммо Оврўпа модерн услубида ёзиш ҳам қўлимдан келади, дейди.

– Кейинги пайтда ҳикоячилик сезиларли даражада оқсаяпти. Масалан, газетамизнинг наср бўлимига яхши ҳикоя жуда кам келади. Ёзувчилардан сўрасак, ёзолмаяпман – ҳали у, ҳали бу сабаб, дейишади… Ваҳоланки, замон қаҳрамони, деган масалалар бор. Сиз шу жараёнга қандай қарайсиз?

– Ўзим ҳам ўшаларнинг биттаси сифатида айтишим мумкин. Биламан, мен ёза оламан. Мен ёзганимни «кўтаролмайди» адабиётчилар.

– Қайси маънода?

– Худди ўша қаҳрамон образи масаласида. Мисол учун, сайрга чиққан аёл: чиройли кийиниб, хурсанд бўлиб, болалари билан томоша қилиб юрди, қайтишда эса автобусга пули қолмади… Ана шу ерда очилади қаҳрамон қиёфаси! Президентимиз айтаяпти: ростини айтинглар, ростини ёзинглар, деб. Ҳеч ким ёзмаяпти ростини. Илгариям ўзи ҳикоянавислар жуда кам эди, бармоқ билан санарли даражада. «Ҳикояни шундай бир жойда тўхтатки, қаҳрамоннинг ўлими маълум бўлсин ёки яшаб кетиши муқаррар бўлсин» – дейди Жек Лондон. Ўша нуқтани топа билишимиз керак.

– Сизнингча, қаҳрамонни қайси соҳадан кўпроқ излаш керак?

– Замон қаҳрамони – яхши масала. Замон қаҳрамони ҳақида ёзадиган ёзувчининг ўзи тўғри, тўлиқ бўлиши керак. Хемингуэйнинг бир гапи бор: яхши одамдан яхши ёзувчи чиқади, дейди у. Демак, ёмон одамдан ҳеч қачон яхши ёзувчи чиқмайди. Шундайки, хаёли бўлинган ёзувчида ижобий қаҳрамон бўлмайди. Ким ўзгани ўзичалик тасаввур этади?! У ўзини, ўзлигини асарида акс эттиради. Ўзи, ўзлиги чатоқ бўлгандан кейин ижобий қаҳрамон қаердан пайдо бўлсин? Шукур акам мақтанаяпти, деманг. Мен ўзимни уриб, тадқиқ этиб, «Динозавр»даги қаҳрамонимни яратганман.

– Қайси ёзувчиларни шундай талаблар билан ёза олиши мумкин деб ҳисоблайсиз?

– Ўткир яхши ёзиши мумкин, Мурод яхши ёзади – Мурод Муҳаммад Дўст. Негадир ёзмаяпти. Эркин, жуда бағри кенг ёзувчи у. Кейин… Эслатинг бошқаларини…

– Назар Эшонқул…

– Ҳа, Назар Эшонқул ёзиши мумкин. Лекин у модерн-подерндан кечиши керак. Бир гал айтдим унга: сиз Японияда туғилганмисиз, ё Европада? Қачон ўзбекка қайтасиз… Аммо энг яхши ёзувчи шу – Назар Эшонқул. Қўлидан ҳар бало келади. Истаган мавзуда ёза олади. Асосим бор шундай дейишга. Чунки бир сўзли, адабиётга фидойи бир инсон у. Яна ким бор эди, эслатинг.

– Омон Мухтор.

– Омон Мухторнинг ижодий йўли менга кўп тушунарли эмас. У қаёққа кетаётганини билмайман. Ёки, масалан, Зоҳир Аълам. Яхши ҳикоянавис. Кейинги вақтда уям ёзмай қўйди. Балки ёзаётгандир.

– Эшқобил Шукурнинг вақтли матбуотда эълон қилинган ҳикоялари қизиқиш билан ўқиляпти.

– Ҳа-а, Эшқобил Шукурнинг айрим ҳикоялари чиқяпти. Мен Эшқобил билан учрашдим. Ҳикояларингни жамлаб кел, бир ўқиб чиқай, деб сўрадим. Йўқ, Шукур ака, мен шеърга сиғмаган пайтда ёзяпман, деди. «Сизга олиб келмайман» дегандай бўлди. У жуда вазмин, яхши ёзади. Зоҳир ҳам шунақа: дўстларига вафодор, ҳалол, миллатсевар.

Шойим яхши ёзяпти. Ражаббой ёзмаяпти. Энг ёмони, Нортўхта Қилич ёзмай қўйди.

– Шодиқул Ҳамронинг «Қора кун» асари анча шов-шув бўлувди. Унинг ижодини кузатганмисиз?

– Шодиқул ҳам мана шу кейинги авлоднинг ишонарли вакилларидан. Жуда яхши эслатдингиз-да Шодиқулни. У юракдан қайнаб-жўшиб ёзади, яхши ёзувчи.

– Ёш ёзувчи Улуғбек Ҳамдамнинг «Мувозанат» романи анча тилга тушиб қолди.

– Бир жойда ўқидим бир парчасини. У ҳали жилва қилаётган сувга ўхшайди. Лекин самимий ёзибди.

– Қўчқор Норқобил ҳам қиссалар ёзяпти изма-из.

– Адабиётда ҳам мол эгасига ўхшайди. Қўчқор табиатан тезкор, баъзан пала-партиш. Шу жиҳатлар асарларигаям кўчган. Ўрта баландликда ёзади. Мен унинг қиссаларининг айримларига сўз боши ҳам ёзганман. Бир нарсаси ёқмади менга: бир қисса ёзганди ихчам, маънолигина. Шуни роман деб эълон қилибди кейин. У ростмана қисса эди. Романнинг юки йўқ эди унда… Айтмоқчи, Андижон томонда Жалолиддин деган ёзувчи йигит бор.

– Наби Жалолиддинми?

– Ҳа, ўша йигитнинг ҳикоялари анча маъқул менга. Яна, Сотиболди Ражабов деган ёзувчи бор. Яхши ёзарди. Тошкентдан кетдию, ижоди кўринмай қолди.

– Мустақиллик туфайли спортимиз, санъатимиз жаҳон майдонига чиқди. Адабиётимиз қачон дунё билан юзлашади?

– Дунё адабиётининг машҳур асарлари билан бўйлашадиган асарларни кўзда тутяпсиз, шекилли. Сафаржон, масалан, дунёга донғи кетган, Нобель мукофотини олган ёзувчиларнинг ҳам асарларини бундай салмоқлаб кўрсангиз ўн-ўн бешта яхши ҳикоя чиқади, холос. Хемингуэйдан ҳам шунча ҳикоя чиқади. Шу маънода ишонч билан айта оламанки, жаҳонбоп асар ёза оламан, лекин… Дунёга татийдиган ҳикоялар ўзимиздан, дейлик, Ўткир Ҳошимовдан ҳам, Учқун Назаровдан ҳам, Мурод Муҳаммад Дўст ва Эркин Аъзамовлардан ҳам чиқади. Ҳикоячилигимизга тамал тошини қўйган Абдулла Қаҳҳорнинг, лоф бўлса ҳам, эллик фоиз ҳикояси дунёга машҳур ҳикоялар билан бўйлашади.

– Демак, бизда фақат аслиятдан – ўзбекчадан бевосита жаҳон тилларига таржима суст, ҳатто йўқ даражада. Тўғрими, асосий сабаб шу-да?

– Албатта. Булар четга таржима орқали чиқади. Илгари рус тили орқали чиқарди ва ташвишлари кўп бўларди. Деярли ҳар бир асарнинг таржима жараёнига хушомадгўйлик аралашган бўларди. Мана ўзимдан қиёс: битта асаримни Москвада таржима қилишмоқчи бўлишди. Сўзма-сўз таржимасини юбордим. «Молодая гвардия» нашриётидан Шивелев деган ношир Темур Пўлатов билан келди.

– Бу воқеа қачон бўлган?

– Шўро даврида. Кейин у асарим ёзилган жойларни кўраман, деди. Сурхондарёга бормоқчи бўлдик. Сўнг Темур уни қўрқитибди, у ер тоғлардан иборат, айиқлар, йиртқич ҳайвонлар кўп, деб. Бормайман, деди. Нима дейман. Бўлмаса Хоразмга бораман, деди. Хоразм бутунлай бошқа иқлим, у ерда тоғ йўқ, дедим. Майли, олиб бор мени, деди. Зоҳир Аълам деган ёзувчи укамиз бор, шу билан Хоразмга бордик. У ерда Омон Матжоннинг отасининг худойиси бўлаётган экан, шунга кириб ўтдик. Ҳаво совуқ эди, эшик олдида ёшуллилар чиройли-чиройли чопон кийиб туришган экан. Шивелев шундан олиб бер, деди. Суриштирсам, икки минг сўм тураркан, ўша пайтда тўрт мингга машина берарди, менда бунча пул йўқ, дедим. Хафа бўлди, гаплашмай қўйди. Эртасига меҳмонхонада Темур менга бир рўйхат тутқазди. Қарасам ёнғоқ, майиз, писта ва ҳоказо ноз-неъмат, ҳаммаси ўн килодан ёзилган. Мен ҳайрон қолдим. Бу нимаси, дедим. Ҳамма шунақа қилади, деди Темур. Биров туркман гилам, биров пўстин – ким асарини таржима қилдирса, чекига тушаркан. Мен қилмайман буни, бор, кетавер, дедим. Шундан кейин асарларим таржимасига қизиқмадим.

Бугунги кунда таржима бўлиб четга чиқаётган асарларимиз йўқ эмас. Хусусан, туркчага таржима бўлаяпти. Бу тилда бир неча романлар, ҳикоялар тўпламлари чиқди. Аммо туркчадан нарига ўтолмай турибди. Бу ишлар қай тарзда амалга оширилаяпти, мен бехабарман. Менимча, бу ишга ўзбек-турк дўстлик жамияти, Туркия элчихонасидан хайрихоҳ одамларнинг ҳиссаси катта, деб ўйлайман. Аммо яна бир нарсани биламан. Ана шу даргоҳларга яқин бўлган ёзувчиларимиз борми, шоирларимиз борми, «нимани таржима қилайлик» деб сўралса, марҳамат деб ўзларининг ўртамиёна асарларини ҳам уларнинг қўлларига тутқазишади. Эй, биродар, ўзбек адабиётида мана бундай қиссалар, ҳикоялар бор, шуларни таржима қилинглар, булар ўзбек адабиётининг қиёфасини кўрсатади, дейдиган валломат йўқ.

Қизиқ-да, бир замонлар Горькийни академияга аъзоликка олишмаганди. Чехов, Короленко ва бошқа ёзувчилар залдан чиқиб кетишган экан. Академияга байкот эълон қилишган экан. Ана шундай қадрлашган адиблар бир-бирини.

– Шукур ака, нима учун китоблар чиқармай қўйдингиз? Ўн йиллар бўлди-ёв, чамамда.

– Ўн етти йил бўлди.

– Ўн етти йил?! Лекин барибир машҳур ёзувчи Шукур Холмирзаев бўлиб юрибсиз. Қандай эришгансиз бунга?

– Шукрки, адабиётга хиёнат қилмаган эканман. Ҳамма гап шунда. Шу ўринда мен сизни хурсанд қиладиган бир янгиликни айтишим мумкин. «Шарқ» нашриётида уч жилдлик тўпламим чиқяпти. Келгуси ҳафта биринчи жилд ҳикоялар тўпламимнинг «корректура»си чиқади. Худо ярлақагур Бобур қиляпти бу ишларни. Минг раҳмат шуларга. «Динозавр»ниям ҳеч қаерга берманг, ўзимиз босамиз, деяпти. Роса хурсанд бўлдим. Шундай қилиб, кун «Шарқ»дан чиқди.

– Ҳозир қандай асар устида ишлаяпсиз?

– Фақат «Динозавр» устида. Ўртага суқулиб қолган бир-иккита асарлар ҳам бор. «От йили» деган бир қисса ёзяпман.

– «Гулистон» журналида ўқидик.

– Ҳа, «Гулистон»да чиқяпти. Орада дачадан шаҳарга кўчишда охирги йигирма беш варағи йўқолибди.

– Журналда «давоми бор» деб эълон қилинган-ку. Энди нима бўлади?

– Билмадим. Давомини қайтадан ёзсамми… Ёзсам қандай чиқаркан, тушунмай қолдим. Шу бир ғов бўлиб турибди-да*. Ҳа, яна кичик-кичик тўрт-бешта ҳикоя ёзмоқчиман, мавзулари тайёр – ўйлаб қўйибман. Ҳозирча шу.
Дарвоқе, суҳбатимиз сўнгида Шукур ака газетамизга битта янги ҳикоя ваъда қилди.

Манба: «ЎзАС», 2002 йил, 22 ноябрь, №48

* Сайт изоҳи: Кейинчалик  қиссанинг йўқолган саҳифалари топилиб, қисса журналда тўлиқ босилган.

Shukur Xolmirzaev
JAHONBOP ASAR YOZA OLAMAN, LEKIN…
Suhbatdosh: Safar Olloyor

Mazkur suhbatni qog’ozga tushirish uchun yozuv stoliga o’tirar
ekanman, xonaning naqadar yorug’ligi diqqatimni tortdi. O’girilib tepaga – elektr lampaga qaradim: o’tkir nurdan ko’zim qamashdi. So’ngra qog’ozga yuzlandim. Negadir ko’z oldim qorong’ilashdi. Baribir nur manbaiga mehrim ortdi.
Qiziq, inson o’zi yaratgan narsaga o’xshaydi. Ba’zi elektr chiroqlar kichkina xonani bazo’r yoritadi, peshonangni devorga urib olmaganingga shukr qilasan. Xuddi shu hajmdagi boshqa bir elektr chiroq esa hayhotday xonaning istagan burchagida ignaga ip o’tkazishga imkon yaratib beradi. Sababi oddiy: vol`tining oz yoki ko’pligida, ya’ni quvvatida! Odamlar ham shunday-da! Birov o’z savodini arang chiqaradi, yana birov ma’naviy olami bilan butun bir avlod uchun yo’lchi yulduz bo’la oladi. Albatta. Xudoa bergan qobiliyat bilan. Ammo bu qobiliyatni tarbiyalab, kamol toptirib borish ko’proq sohibga bog’liq ekanligini inobatga olsak, unga ham oson emas. Zero, bir narsaga erishish uchun boshqa bir narsadan voz kechish kerak-ku, axir.
Shukur aka ham badiiy ijod uchun hayotning farog’atli jilvalariga qo’l siltagan fidoyilardan. Hatto sal bo’lmasa sog’ligidan ayrilib qolayozgan ekan. «Bir o’limdan qoldim» deydi o’zi. Qayta-qayta jarrohi bo’libdi. Ko’p qon yo’qotibdi. Kasalxona atrofidagi dorixonalarda hamma dori boru bitta doimiy zarurat – insof yo’qligidan noroziligini yashirmadi. «Ayrim dorilarni qizim 14-15 ming so’mdan olibdi, bir ko’cha narida shu dori 7 ming so’m ekan, zarildan oladi deb ikki barobar qimmat qilib qo’yish yaxshimi?», – deydi kuyunib.
Alqissa, hol-ahvol, u-bu gaplar bilan Shukur akaning ancha vaqtini olishga to’g’ri keldi. Qulay fursat kelgach, gazetamizga musohaba yozish niyatim borligini aytdim. Yaxshiyamki, yo’q demadi.

– Shukur aka, Sizning adabiy muhit va undagi turli jarayonlar xususida o’rtaga tashlagan fikr-mulohazalaringiz hamisha adabiy jamoatchilikni qiziqtirib kelgan. Bu borada bugungi qarashlaringiz, kuzatuvlaringiz qanday?

– Bir narsaga amin bo’ldimki, ijodkorlarni ma’naviy-moddiy qo’llab-quvvatlash yanada jonlantirilishi lozim. Bugungi kunda adabiyotga sodiq qolayotgan yozuvchilar kam qolayotganining asl sabablaridan biri shunda. Mustaqillikni, uning g’oyasini, insonlar taqdirini to’laqonli aks ettirish lozim. Buni jurnalistlar bajarishga harakat qilyapti. Lekin ular yuzaki yondoshadi. Jurnalist har qancha maqtagan odamni yozuvchiga berishsa, shu qadar qahramon hayotiga kirib ketadiki, uning ko’p qirralarini ochib tashlaydi. Natijada o’sha maqtovning o’ttiz foizi ham qolmaydi.

Ijodkorga moddiy manfaat bo’lmasa bekor. Men sizga bir misol aytaman. Bir kuni nashriyotdan Erkin Malikov telefon qildi. Yangi avlod tarbiyasi uchun milliy o’yinlar ham katta ahamiyatga ega. Sizning bir qator hikoyalaringizda milliy o’yinlarimiz mohiyati ochib berilgan. Shularni jamlab bersangiz, biz shuni kitob qilib chiqaramiz, dedi. Bu gap menga ma’qul bo’ldi. Men bir to’plam qilib, olib bordim. Erkin qo’lyozmamni ko’rib chiqib, mashinkalatib kelsangiz, dedi. Menda bunday imkoniyat yo’q, agar o’zlaringda mashinistkalar bo’lsa, ko’chirib berishsin, pulini beraman, dedim. «Xo’p» deb qo’lyozmamni ko’tarib chiqib ketdi-da birozdan so’ng qaytib kelib, to’qqiz ming so’m bo’larkan, dedi. Endi to’g’risini aytinglar, kitob bo’lib chiqsa, qancha gonorar berasizlar, dedim. Shartta kalkulyatorga solishdi-da, sakkiz ming so’m beramiz, dedi.

– Mana, siz mohir hikoyanavissiz, nega hikoya yozmay qo’ydingiz?

– Bir-ikki yil ilgari bir oylar uydan chiqmay bitta hikoya yozdim, gazetada bosildi, qalam haqiga, ishonasizmi-yo’qmi, bir kilogina go’sht olib, uyga qaytdim. Mana shu darajada bo’lib qolgan, bir hikoyaning qadr-qimmati bir maqolaga tenglashib qolgan. Vaholanki, maqolani bir o’tirishda yozish mumkin. Hikoya qancha mashaqqat bilan yoziladi!? Bu – bitta sababi.

Yana bir sababi, hayotiy munosabatlarning inson qismatidagi aksini tuyg’u orqali ifodalay olish mahoratining yetishmasligida. Hali aynib ketishlar, modern-podern deganlari ham shundan kelib chiqqan.

– Modernizmga umumiy nuqtai nazaringiz qanaqa?

– «Modern» degani asli «yangilik» degani. Shu o’rinda bir gap. Bir paytlar Abdulla Qodiriynnig Sotti Husayn bilan savol-javobi gazetada bosilgan. Shunda Sotti Husayn Qodiriyga asaringiz xususan «O’tkan kunlar» ancha jo’n deydi va isbotlab beradi. Qodiriy buni bo’yniga oladi va men bu asarni doston, ertak eshitib yurgan xalq uchun yozganman, ammo Ovro’pa modern uslubida yozish ham qo’limdan keladi, deydi.

– Keyingi paytda hikoyachilik sezilarli darajada oqsayapti. Masalan, gazetamizning nasr bo’limiga yaxshi hikoya juda kam keladi. Yozuvchilardan so’rasak, yozolmayapman – hali u, hali bu sabab, deyishadi… Vaholanki, zamon qahramoni, degan masalalar bor. Siz shu jarayonga qanday qaraysiz?

– O’zim ham o’shalarning bittasi sifatida aytishim mumkin. Bilaman, men yoza olaman. Men yozganimni «ko’tarolmaydi» adabiyotchilar.

– Qaysi ma’noda?

– Xuddi o’sha qahramon obrazi masalasida. Misol uchun, sayrga chiqqan ayol: chiroyli kiyinib, xursand bo’lib, bolalari bilan tomosha qilib yurdi, qaytishda esa avtobusga puli qolmadi… Ana shu yerda ochiladi qahramon qiyofasi! Prezidentimiz aytayapti: rostini aytinglar, rostini yozinglar, deb. Hech kim yozmayapti rostini. Ilgariyam o’zi hikoyanavislar juda kam edi, barmoq bilan sanarli darajada. «Hikoyani shunday bir joyda to’xtatki, qahramonning o’limi ma’lum bo’lsin yoki yashab ketishi muqarrar bo’lsin» – deydi Jek London. O’sha nuqtani topa bilishimiz kerak.

– Sizningcha, qahramonni qaysi sohadan ko’proq izlash kerak?

– Zamon qahramoni – yaxshi masala. Zamon qahramoni haqida yozadigan yozuvchining o’zi to’g’ri, to’liq bo’lishi kerak. Xemingueyning bir gapi bor: yaxshi odamdan yaxshi yozuvchi chiqadi, deydi u. Demak, yomon odamdan hech qachon yaxshi yozuvchi chiqmaydi. Shundayki, xayoli bo’lingan yozuvchida ijobiy qahramon bo’lmaydi. Kim o’zgani o’zichalik tasavvur etadi?! U o’zini, o’zligini asarida aks ettiradi. O’zi, o’zligi chatoq bo’lgandan keyin ijobiy qahramon qaerdan paydo bo’lsin? Shukur akam maqtanayapti, demang. Men o’zimni urib, tadqiq etib, «Dinozavr»dagi qahramonimni yaratganman.

– Qaysi yozuvchilarni shunday talablar bilan yoza olishi mumkin deb hisoblaysiz?

– O’tkir yaxshi yozishi mumkin, Murod yaxshi yozadi – Murod Muhammad Do’st. Negadir yozmayapti. Erkin, juda bag’ri keng yozuvchi u. Keyin… Eslating boshqalarini…

– Nazar Eshonqul…

– Ha, Nazar Eshonqul yozishi mumkin. Lekin u modern-poderndan kechishi kerak. Bir gal aytdim unga: siz Yaponiyada tug’ilganmisiz, yo Yevropada? Qachon o’zbekka qaytasiz… Ammo eng yaxshi
yozuvchi shu – Nazar Eshonqul. Qo’lidan har balo keladi. Istagan mavzuda yoza oladi. Asosim bor shunday deyishga. Chunki bir so’zli, adabiyotga fidoyi bir inson u. Yana kim bor edi, eslating.

– Omon Muxtor.

– Omon Muxtorning ijodiy yo’li menga ko’p tushunarli emas. U qayoqqa ketayotganini bilmayman. Yoki, masalan, Zohir A’lam. Yaxshi hikoyanavis. Keyingi vaqtda uyam yozmay qo’ydi. Balki yozayotgandir.

– Eshqobil Shukurning vaqtli matbuotda e’lon qilingan hikoyalari qiziqish bilan o’qilyapti.

– Ha-a, Eshqobil Shukurning ayrim hikoyalari chiqyapti. Men Eshqobil bilan uchrashdim. Hikoyalaringni jamlab kel, bir o’qib chiqay, deb so’radim. Yo’q, Shukur aka, men she’rga sig’magan paytda yozyapman, dedi. «Sizga olib kelmayman» deganday bo’ldi. U juda vazmin, yaxshi yozadi. Zohir ham shunaqa: do’stlariga vafodor, halol, millatsevar.

Shoyim yaxshi yozyapti. Rajabboy yozmayapti. Eng yomoni, Norto’xta Qilich yozmay qo’ydi.

– Shodiqul Hamroning «Qora kun» asari ancha shov-shuv bo’luvdi. Uning ijodini kuzatganmisiz?

– Shodiqul ham mana shu keyingi avlodning ishonarli vakillaridan. Juda yaxshi eslatdingiz-da Shodiqulni. U yurakdan qaynab-jo’shib yozadi, yaxshi yozuvchi.

– Yosh yozuvchi Ulug’bek Hamdamning «Muvozanat» romani ancha tilga tushib qoldi.

– Bir joyda o’qidim bir parchasini. U hali jilva qilayotgan suvga o’xshaydi. Lekin samimiy yozibdi.

– Qo’chqor Norqobil ham qissalar yozyapti izma-iz.

– Adabiyotda ham mol egasiga o’xshaydi. Qo’chqor tabiatan tezkor, ba’zan pala-partish. Shu jihatlar asarlarigayam ko’chgan. O’rta balandlikda yozadi. Men uning qissalarining ayrimlariga so’z boshi ham yozganman. Bir narsasi yoqmadi menga: bir qissa yozgandi ixcham, ma’noligina. Shuni roman deb e’lon qilibdi keyin. U rostmana qissa edi. Romanning yuki yo’q edi unda… Aytmoqchi, Andijon tomonda Jaloliddin degan yozuvchi yigit bor.

– Nabi Jaloliddinmi?

– Ha, o’sha yigitning hikoyalari ancha ma’qul menga. Yana, Sotiboldi Rajabov degan yozuvchi bor. Yaxshi yozardi. Toshkentdan ketdiyu, ijodi ko’rinmay qoldi.

– Mustaqillik tufayli sportimiz, san’atimiz jahon maydoniga chiqdi. Adabiyotimiz qachon dunyo bilan yuzlashadi?

– Dunyo adabiyotining mashhur asarlari bilan bo’ylashadigan asarlarni ko’zda tutyapsiz, shekilli. Safarjon, masalan, dunyoga dong’i ketgan, Nobel` mukofotini olgan yozuvchilarning ham asarlarini bunday salmoqlab ko’rsangiz o’n-o’n beshta yaxshi hikoya chiqadi, xolos. Xemingueydan ham shuncha hikoya chiqadi. Shu ma’noda ishonch bilan ayta olamanki, jahonbop asar yoza olaman, lekin… Dunyoga tatiydigan hikoyalar o’zimizdan, deylik, O’tkir Hoshimovdan ham, Uchqun Nazarovdan ham, Murod Muhammad Do’st va Erkin A’zamovlardan ham chiqadi. Hikoyachiligimizga tamal toshini qo’ygan Abdulla Qahhorning, lof bo’lsa ham, ellik foiz hikoyasi dunyoga mashhur hikoyalar bilan bo’ylashadi.

– Demak, bizda faqat asliyatdan – o’zbekchadan bevosita jahon tillariga tarjima sust, hatto yo’q darajada. To’g’rimi, asosiy sabab shu-da?

– Albatta. Bular chetga tarjima orqali chiqadi. Ilgari rus tili orqali chiqardi va tashvishlari ko’p bo’lardi. Deyarli har bir asarning tarjima jarayoniga xushomadgo’ylik aralashgan bo’lardi. Mana o’zimdan qiyos: bitta asarimni Moskvada tarjima qilishmoqchi bo’lishdi. So’zma-so’z tarjimasini yubordim. «Molodaya gvardiya» nashriyotidan Shivelev degan noshir Temur Po’latov bilan keldi.

– Bu voqea qachon bo’lgan?

– Sho’ro davrida. Keyin u asarim yozilgan joylarni ko’raman, dedi. Surxondaryoga bormoqchi bo’ldik. So’ng Temur uni qo’rqitibdi, u yer tog’lardan iborat, ayiqlar, yirtqich hayvonlar ko’p, deb. Bormayman, dedi. Nima deyman. Bo’lmasa Xorazmga boraman, dedi. Xorazm butunlay boshqa iqlim, u yerda tog’ yo’q, dedim. Mayli, olib bor meni, dedi. Zohir A’lam degan yozuvchi ukamiz bor, shu bilan Xorazmga bordik. U yerda Omon Matjonning otasining xudoyisi bo’layotgan ekan, shunga kirib o’tdik. Havo sovuq edi, eshik oldida yoshullilar chiroyli-chiroyli chopon kiyib turishgan ekan. Shivelev shundan olib ber, dedi. Surishtirsam, ikki ming so’m turarkan, o’sha paytda to’rt mingga mashina berardi, menda buncha pul yo’q, dedim. Xafa bo’ldi, gaplashmay qo’ydi. Ertasiga mehmonxonada Temur menga bir ro’yxat tutqazdi. Qarasam yong’oq, mayiz, pista va hokazo noz-ne’mat, hammasi o’n kilodan yozilgan. Men hayron qoldim. Bu nimasi, dedim. Hamma shunaqa qiladi, dedi Temur. Birov turkman gilam, birov po’stin – kim asarini tarjima qildirsa, chekiga tusharkan. Men qilmayman buni, bor, ketaver, dedim. Shundan keyin asarlarim tarjimasiga qiziqmadim.

Bugungi kunda tarjima bo’lib chetga chiqayotgan asarlarimiz yo’q emas. Xususan, turkchaga tarjima bo’layapti. Bu tilda bir necha romanlar, hikoyalar to’plamlari chiqdi. Ammo turkchadan nariga o’tolmay turibdi. Bu ishlar qay tarzda amalga oshirilayapti, men bexabarman. Menimcha, bu ishga o’zbek-turk do’stlik jamiyati, Turkiya elchixonasidan xayrixoh odamlarning hissasi katta, deb o’ylayman. Ammo yana bir narsani bilaman. Ana shu dargohlarga yaqin bo’lgan yozuvchilarimiz bormi, shoirlarimiz bormi, «nimani tarjima qilaylik» deb so’ralsa, marhamat deb o’zlarining o’rtamiyona asarlarini ham ularning qo’llariga tutqazishadi. Ey, birodar, o’zbek adabiyotida mana bunday qissalar, hikoyalar bor, shularni tarjima qilinglar, bular o’zbek adabiyotining qiyofasini ko’rsatadi, deydigan vallomat yo’q.

Qiziq-da, bir zamonlar Gor`kiyni akademiyaga a’zolikka olishmagandi. Chexov, Korolenko va boshqa yozuvchilar zaldan chiqib ketishgan ekan. Akademiyaga baykot e’lon qilishgan ekan. Ana shunday qadrlashgan adiblar bir-birini.

– Shukur aka, nima uchun kitoblar chiqarmay qo’ydingiz? O’n yillar bo’ldi-yov, chamamda.

– O’n yetti yil bo’ldi.

– O’n yetti yil?! Lekin baribir mashhur yozuvchi Shukur Xolmirzaev bo’lib yuribsiz. Qanday erishgansiz bunga?

– Shukrki, adabiyotga xiyonat qilmagan ekanman. Hamma gap shunda. Shu o’rinda men sizni xursand qiladigan bir yangilikni aytishim mumkin. «Sharq» nashriyotida uch jildlik to’plamim chiqyapti. Kelgusi hafta birinchi jild hikoyalar to’plamimning «korrektura»si chiqadi. Xudo yarlaqagur Bobur qilyapti bu ishlarni. Ming rahmat shularga. «Dinozavr»niyam hech qaerga bermang, o’zimiz bosamiz, deyapti. Rosa xursand bo’ldim. Shunday qilib, kun «Sharq»dan chiqdi.

– Hozir qanday asar ustida ishlayapsiz?

– Faqat «Dinozavr» ustida. O’rtaga suqulib qolgan bir-ikkita asarlar ham bor. «Ot yili» degan bir qissa yozyapman.

– «Guliston» jurnalida o’qidik.

– Ha, «Guliston»da chiqyapti. Orada dachadan shaharga ko’chishda oxirgi yigirma besh varag’i yo’qolibdi.

– Jurnalda «davomi bor» deb e’lon qilingan-ku. Endi nima bo’ladi?

– Bilmadim. Davomini qaytadan yozsammi… Yozsam qanday chiqarkan, tushunmay qoldim. Shu bir g’ov bo’lib turibdi-da*. Ha, yana kichik-kichik to’rt-beshta hikoya yozmoqchiman, mavzulari tayyor –
o’ylab qo’yibman. Hozircha shu.
Darvoqe, suhbatimiz so’ngida Shukur aka gazetamizga bitta yangi hikoya va’da qildi.

Manba: «O’zAS», 2002 yil, 22 noyabr`, №48

* Sayt izohi: Keyinchalik  qissaning yo’qolgan sahifalari topilib, qissa jurnalda to’liq bosilgan.