18 январ — Ёзувчи Хайриддин Султонов таваллуд топган куннинг 60 йиллиги

Ҳижрий тўққиз юз еттинчи йилнинг қаҳратон қишида темурийзода ҳукмдор Заҳириддин Муҳаммад Бобур Мирзонинг ишлари тараққийдан таназзулга юз тутган эди. Кеч кузакнинг рутубатли, совуқ изғиринлари эса бошлаганда у уч ойдан ортиқ давом этган қамал сўнгида – очлик, мискинлик, хор-зорлик ниҳоясида, ер юзининг сайқали бўлмиш шаҳри азим Самарқандни ғаддор душмани Шайбонийхонга ташлаб чиқди.

Хайриддин Султонов
ПАНОҲ

Хайриддин Султонов 1956 йил Тошкент вилояти Қибрай тумани, Тузил қишлоғида дунёга келган. Паркент қишлоғидаги ўрта мактабни тугатгач, ТошДУ нинг журналистика факултетида ўқиган. Хайриддин Султонов аввал «Гулистон», «Ёшлик» каби ойномаларда ишлаган, Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриётида хизмат қилган. Ҳозирда Ўзбекистон Республикаси Президенти Девонида хизмат қилмоқда.
«Саодат соҳили», «Ёзнинг ёлғиз ёдгори», «Ажойиб кунларнинг бирида» каби қиссалари, «Қуёш барчага баробар» (1980), «Бир оқшом эртаги» (1981), «Онамнинг юрти» (1987), «Умр эса ўтмоқда» (1988), «Бобурнинг тушлари» (1992), «Бобурийнома», «Кўнгил озодадир», «Ғуломгардиш» ва бошқ. асарлари чоп этилган. Адиб «Чангак», «Мозийдан бир саҳифа» каби видеофилмлар ҳамда «Тушларимда кўриб йиғлайман» каби бадиий филмнинг сценарий муаллифи ҳамдир. Хайриддин Султонов моҳир таржимон бўлиб, А. Сент-Экзюпери, Ю.Нагибин, С. Алексеев, В.Шукшин кабиларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган.

Ҳижрий тўққиз юз еттинчи йилнинг қаҳратон қишида темурийзода ҳукмдор Заҳириддин Муҳаммад Бобур Мирзонинг ишлари тараққийдан таназзулга юз тутган эди. Кеч кузакнинг рутубатли, совуқ изғиринлари эса бошлаганда у уч ойдан ортиқ давом этган қамал сўнгида – очлик, мискинлик, хор-зорлик ниҳоясида, ер юзининг сайқали бўлмиш шаҳри азим Самарқандни ғаддор душмани Шайбонийхонга ташлаб чиқди. Салтанат ва ҳарбу зарб борасида ҳали аччиқ тажрибалар орттириб улгурмаган ёш ҳукмдор омон қолгап етмиш-саксон чоғли навкари билан нажот излаб ота юрти Андижонга отланди. Аммо Самарқанд сарҳадларидан чиқиб улгурмаслариданоқ Андижондан нохуш хабар етди: Заҳириддин Муҳаммаднинг иниси Жаҳонгир Мирзо тожу тахтни эгаллаб, оғасини қилич яланғочлаб кутмоқда эмиш…

Киндик қони томган бу вилоят энди илгидан кетганини пайқаган Бобур Мирзо Андижон кўҳпояларидан бошпана топмоқ умидида шу томон юрди. Бироқ бу ерларда қашқирдек изғиб юргап Султон Аҳмад Танбалнинг таъқиб-таҳликаси туфайли яна ортга – Масчоҳ ва Ўратепага, ундан эса тоғ ошиб Даҳкат кентига қараб чекинмоққа мажбур бўлди.

Бобурнинг болалик осмонида бир вақтлар жуда эрта балқиган шамси саодат энди ундан буткул юз ўгиргандек эди…

– Чопар маҳтал бўлиб қолди, амирзодам!

Бобур Мирзо Қосимбекнинг ўктам овозидаги сезилар- сезилмас тоқатсизлик оҳангини пайқаб, хиргоҳ керагасидан кўзини олди. Падари бузрукворининг хизматида ҳам кўп саодатлар кўрсатган бир қари, соҳибтажриба бекнинг тулки тумоқ остидаги дўнг қаншари асабий тиришиб турарди.

– Чопар маҳтал бўлса… ижозат беринг-да, қўйинг! – деди Бобур тўсатдан кескин товуш билан. – Арслоннинг мўйлабиға қўл чўзмоқдан не мурод, ахир?!

Қосимбекнинг сийрак, сарғиш киприклари пирпиради:

– Англамадим, амирзодам

– Нечун англамайсиз? Ер остида илон қимирласа биладиган сиздек зукко, тезфаҳм кишининг англамаслиги… таажжуб!

– Амирзодам афв этсинлар, бироқ қулингиз ҳеч вақт тезфаҳмлик даъвосини қилған эмас! – деди Қосимбек юпқа лаблари гезариб.

– Чакки қилурсиз! Аркони давлатга, сиёсат дағдағасиға мансуб ҳар кимса беистисно тезфаҳм бўлмоғи лозим, – деди Бобур хиёл юмшаб. – Зеро, ҳар ишнинг заминида юз минг мулоҳаза вожиб. Бир бемулоҳаза ҳукм туфайли не балоларга дучор бўлдик, энди кўзни очмоқ даркор.

Қосимбек андак тараддудланиб, сўради:

– Қайси бемулоҳаза ҳукм, амирзодам?

– Сўроғингиз ажиб бир воқеани хотирамга келтурди, Қосимбек, – дея кулимсиради Бобур. – Бир куни Мир Алишербек билап Султон Ҳусайн Мирзо ўртасида бир суҳбат ўтдиким, Мирзонинг тезфаҳмлигига ва Алишербекнинг мутаассирлигиға далилдир. Алишербек сирли сўзларни Мирзонинг қулоғига пичирлаб айтди. Сўнг дедиким: «Сиз бу сўзларни унутинг». Мирзо шу ондаёқ дедиким: «Қайси сўзларни?» Алишербек бисёр мутаассир бўлиб кўп йиғлади…

Кўрдингизми, Қосимбек, Мирзонинг сўроғи тезфаҳмлиғиға далил бўлса, сизнинг тажаҳҳули орифона (тажаҳҳули орифона-кўриб кўрмасликка, билиб билмасликка олиш) қабилидаги сўзларингиз бунинг аксидан далолат берадир.

Қосимбек оғир сўлиш олиб, совут-садоғини тузатиб қўйди.

– Маъзур тутинг, амирзодам, бироқ қулингиздан бу аччиқ кинояларга лойиқ не гуноҳ ўтди, билмасман.

– Бу аччиқ киноялар эмас, Қосимбек, – деди Бобур ўйчан, – бу аччиқ ҳақиқатлар, холос. Сизга киноя қилмоқ хаёли хотиримға ҳам келган эмас. Ахир, сизга теккан калтакнинг бир учи албатта бизга ҳам тегур. Фақат, Султон Аҳмад Танбалдек маккор тулкининг ширин сўзларига инониб ўтирганингиз бизни беҳад таажжубга солаётир.

– Амирзодам, фаҳми ожизимча, Султон Аҳмад Танбалнинг сулҳу салоҳ истаги чин кўринадир. Ҳозир унинг ҳам аҳволи бисёр танг. Лоақал муваққат тинчлик унга ҳам, бизга ҳам бениҳоя зарур. Мана, узр сўраб учинчи бор элчи юборибдир…

– Лафзсиз кимсаларнинг узрига не эътибор! – деди Бобур ва форсчалаб қўшиб қўйди: – Узраш баттар аз гуноҳ (узри гуноҳдан баттар)! Йўқ, Қосимбек, кўнглим сезаётир, Жаҳонгир Мирзога ҳам, Танбалга ҳам инониб бўлмас. Бу саргардонлиқтин кўра Тошкандға, хон додам қошиға борғаним маъқул. Хон додам ҳам, тағойиларим ҳам иш кўрган, пуртажриба кишилар. Шояд Тошканддан бир нажот етсаю бу саргардонлиқлар туш каби унут бўлиб кетса!

– Ҳар не сўзингиз – вожиб, амирзодам, – деди Қосимбек шошиб. – Аммо Тошканд бормоқдан, наздимда, бир маъно чиқмас. Шу чоққача ҳеч кимса мўғулдан мурувват ва яхшилик кўрган эмас. Инонинг, қулингизнинг хон додангизга ҳам, тағойиларингизга ҳам асло ғарази йўқтур. Бироқ мамлакатдорлиқ бошқа, қавму қариндошлик бошқа. Шунча йиллар мобайнида бормаған хон додангиз қошиға бу янглиғ ғариб аҳволда эмас, шаъну шукуҳ билан борсангиз ярашур. Сўнг эътимодли бекларнинг барчаси Андижон сари юрмоқ тарафдоридирлар. Дўст Носирбек ҳам, Қанбар Алибек ҳам… Сўзларимга шубҳа қилсалар, аларни чорлаб, кенгашиб кўрсинлар.

* * *

– Мухтасар сўз шул, беклар. Энди фикрингизни очиқ айтингиз: қаён бормоқ маъқул – Тошкандми, Андижон? Сўйланг, Дўст Носирбек!

– Андижон, амирзодам! Кўклам чиққунга қадар кўҳпояларда таҳаммул қилиб турмоқ лозим!

– Сиз не дейсиз, Қанбар Алибек?

– Андижонға қайтмоқ керак, амирзодам. Саргардонлиқ жонға тегди.

– Хисрав кўкалтош?

– Ўзга юртда шоҳ бўлгунча ўз юртимизда гадо бўлайлик, амирзодам!

– Хўп! Танбалнинг сўзига инонурмисизлар?

– Инонурмиз!

– Элчи худонинг номини ўртага қўйиб қасам ичди-ку, амирзодам!

–Хўп! Йўл тадоригини кўрингизлар: бахташ таваккал!.. Хўш, Қосимбек, тағин не дейсиз?

– Амирзодам, хаёлимға бир ғариб фикр келиб эди: элчиларни иззат-икром билан кузатурмиз, албатта. Бироқ ҳамиятга ҳамият билан жавоб қайтарсак, хўб оқилона иш бўлур эди, деб ўйлайман. Яъниким, алар бизга сулҳ, таклиф қилибдирлар, сиз ҳам нишонаи тасдиқ этиб бирор нимарса юборсангиз чакки бўлмас эди.

– Масалан? – Жаҳонгир Мирзо – кичик, сиз – улуғсиз, кичиклардин айб ўтганда катталардин афв лозим. Кийган либосингиздан бирини юборсангиз, оғалик-инилиқ қайта қарор топқанига бир ишора бўлур эди.

– Ҳа-а… Нима юборсак манзур бўлур экан?

– Кийганингиз бўлса кифоя, амирзодам.

– Ўзингиз соҳибтажриба кишисиз, Қосимбек. Мана шу хос бўркимни юборсам не дейсиз?

– Маъқул, амирзодам.

– Шояд шу билан…

– Иншооллоҳ, амирзодам. Энди Султон Аҳмад Танбалға ҳам бирор нимарса…

– Нима-нима?! Йўқ, Қосимбек, у ҳаромнамакка отимизнинг тезагини ҳам ҳайф билурмен!

– Амирзодам, сиёсатдорлиқ ҳамиша ҳам зўру зарб билан эмас, баъзан муросаи мадора билан ҳам амалга оширилажак. Шу бир арзимас илтифот билан барчамизнинг эминлигимизни таъмин этурсиз.

– Эҳ, Қосимбек!.. Майли, садқаи суханингиз… Нима юбормоқни маслаҳат кўрурсиз?

– Яроғларингиздан бирини юборсангиз, амирзодам. Икки ўртада адоват тугаб битганига, ҳамжиҳатлик ва иттифоқ барпо этмоққа умидвор эканингизга тасдиқ бўлур эди.

– Хўп! Мана шу ўгук ясси қиличимни кўринг-чи. Бултур Самарқандда ўзим учун ясаттириб эдим.

– Ўбдан кескир, нафис яроғ, амирзодам. Самимий тилакнинг бундан ортиқ исботи бўлмас. Дарвоқе, туғига алланечук калима ҳам нақш этилибдирми? Ҳа-а, «Заҳириддин Муҳаммад баҳодир!..»

– Самарқанддаги зафар хотирасиға усталарға буюрилиб эдиким, қилич тиғига бир тарих битгайлар.

– Амирзодам, мурувват ва ҳамиятингиз бундан ҳам ривож топсин, омин!..

Кун бўйи гупиллатиб ёққан лайлак қор кечга бориб тинди. Хуфтондан сўнг ҳаво очилиб кетди, осмонда баланд, ёруғ юлдузлар порлади. Изғирин баттар кучайиб, юз-кўзни ўйиб- чимчилаб ола бошлади.

Работи Рўзақ кентидан икки йиғоч берида тўхтаб, хуфтон намозини ўқидилар. Бобур Мирзо намоздан кейин тағин йўлга отланмоққа буйруқ бермоқчи эди, навкарларининг ҳорғин қиёфасини, йўл уриб ташлаган отларнинг абгор аҳволини кўриб, фикридан қайтди.

Муттасил саргардонлик, совуқ ва очлик бир ҳафтадан буён аскарларнинг тинка-мадорини қуритган эди, қуриб-қовжираб ётган пўпанак тол тагида ёқилган гулхан тафти бир зумда барчани элитиб, уйқу оғушига чорлади. Ҳамма жим, чарчоқ тилу забонларга ҳам гўё қулф солган, ҳеч кимсанинг гап-сўзга тоқати йўқ эди. Пакана, мўғул башара ўнбоши Соҳибқадам киши бошига бир кафтдан майиз билан яримтадан суви қочган кулча улашиб чиқди. Уч кун бурун тўқайда тасодифан отиб олинган жайрон гўшти кеча тугаган, шу сабаб бу оқшом қозон сувга ташланган эди. Аҳволнинг танглиги, истиқболнинг но- маълумлиги юракларида ғашлик ва қўрқув уйғотган навкарлар истар-истамас кавшаниб ўтиришарди.

Соҳибқадам беклар қурган даврага яқинлашиб, кўк чорсида қолган майиз ва кулчанинг ҳаммасини улар олдига қўйди-да, гулхан ёнида биқир-биқир қайнаб ётган қумғонни олиб келди. Бобур боядан бери уни жимгина кузатиб ўтирар эди.

– Тўхтанг! – деди у бармоғини тепага нуқиб. Сўнг чорсидан бир сиқим майиз билан яримта кулча олди-да, Соҳибқадамга юзланди. – Бизни ҳам бир навкар деб билинг, ўнбоши! Барчага баробар тақсим қилинг!

* * *

Тонг қоронғисида ҳамма Қанбар Алибекнинг жонҳолатдаги қичқириғидан уйғониб кетди:

– Ёғий етти, қўпунг!

Бобур Мирзо жанги жадалларда ҳам, сайру саёҳатларда ҳам ҳамиша совут-садоғини ечмай, қиличини белидан қўймай ухлар эди, сапчиб ўрнидан турди-ю:

– Қоровул қани?! Қосимбек, қайдасиз?! Жангдовул қайда?! – дея хиргоҳдан отилиб чиқди.

Ташқарида… қирғин-қиёмат бошланган, отларнинг кишнашию қиличлар жаранги, ярадорлар ноласи еру кўкни тутиб кетган эди.

– Амирзодам, отга мининг! Амирзодам! – Аллақаёқдан етиб келган Соҳибқадам Бобурни четроққа тортди.

Бобур эгарга минган заҳоти юз қадамча наридаги у тўртта душман суворийси гўё уни кутиб тургандай, бало-қазодек ёпирилиб келди. Олдинда, зулукдек ингичка қорабайирда Султон Аҳмад Танбал даҳшат солиб келарди!

– Ортга буринг, амирзодам! Ортга! – деб қичқирди Соҳибқадам оти билан Бобурнинг бедовини зўр бериб четга сураркан.

Бобур от жиловини бир силтаб тортди. Бедов аччиқ кишнаб кўкка сапчиди, душман қиличи Бобурнинг нақ қулоғи остидан шувиллаб ўтиб кетди. У отга қамчи босиб, рўпарасидаги қийғоч кўзли, гирдиғумдан келган навкарга камондан ўқ узди, аммо ғанимнинг юзтубан қулаганини кўрмади – боши узра кўтарилган қилични пайқаб, шартта сўл томонга бурилди. Шу асно кўзлари Султон Аҳмад Танбалнинг ёвуз ўт ёнаётган қисиқ кўзлари билан тўқнашди, сўнг эса нақ пешонаси олдида қиличнинг совуқ тиғи ярқиради. Таниш қилични кўрган замони Бобур аламдан қичқириб юборди.

– Аҳ, ит эмган Танбал! Кўппак Танбал, ҳаромнамак экансан! – деб қичқирди у ва шу ондаёқ дубулғаси бошидан учиб кетди… Қуршовдан омон чиққанлар қочгандан қочиб, қош қорайганда чор-девор бир қўрғонга етдилар. Кўпдан буён инсон қадами тегмаган бу вайрона қўрғонда бойқушлар совуқ ҳуҳулар, атрофни қоронғи зулмат босиб келар эди.

– Шунда тунармиз! – деди Бобур бўғиқ товуш билан.

Отдан тушдилар. Соҳибқадам шу заҳоти Бобур Мирзонинг жароҳатини синчиклаб кўздан кечирди, хуржунидан қандайдир қўланса малҳам олиб сурди-да, шоҳи қийиқ билан аста танғиб қўйди.

– Худойим бир асрабди, амирзодам. Анчайин манглайингизни ялаб ўтибди. Кўзнинг эгаси бор, деганлари рост экан, бир баҳя қолибди! –деди у бош чайқаб.

– Ўз қиличимни ўз бағримга санчдилар! – деди Бобур уҳ тортиб. – Шундоқ хиёнатдан сўнг инсон зотиға инониб бўлурми?!

Қирғин-барот жангларда қўрқув нималигини билмаган Қосимбекнинг ранги қув ўчган, сийрак мўйлаблари титраб, кўзини ердан узолмас эди.

– Умрим бино бўлиб бундоқ номардликни кўрмаган эдим, амирзодам, – деди у базўр. – Бу қилич менинг бошимни эмас, бошимдаги хом хаёлларни чопиб ташлади, – деди Бобур оҳиста.

– Бу қилич сизнинг Танбалдек қари тулки билан боғлаган ҳамжиҳатлик ришталарингизни ҳам буткул узиб ташлади, Қосимбек!

Қосимбекнинг ялпоқ юзлари бўзариб, залварли кафтини кўксига қўйди:

– Иқрорман, амирзодам, сизни бу мусибатли йўлларга гумроҳ қулингиз бошлаб эди. Муртад Танбал бизни тузоққа илинтирмоқ қасдида экан, ғофил қолдим.

– Майли, Қосимбек, энди афсус-надоматдан ҳеч наф йўқтур, – деди Бобур дубулғасини бошига кияркан. – Тангрининг иродаси. Фақат ўшанда сўзимизга кўнганингизда эди, бу маънисиз чопқин ҳам бўлмас, шундоқ ёвқур навкарларимиз ҳам беҳуда жувонмарг бўлмас эди… Бу кўргилик ҳам бизга аччиқ бир сабоқ бўлғусидир. Шояд, басир кўзларимиз очилса!.. Хўш, беклар, энди не дейсизлар, қайдин нажот топурмиз? Фикримча, Тошканддин ўзга жойда бизга паноҳ қолмади!

Алланечук саросима ичра бўшашиб турган беклар хомуш бош ирғаб қўйдилар.

* * *

Икки ҳафтадан сўнг, чаҳоршанба куни, намозшом чоғи Заҳириддин Муҳаммад Бобур Мирзо юпунгина кийиниб, бечораҳол қуролланган ўттизга яқин навкари билан Тошкентнинг шарқий дарвозаси олдига келиб тўхтади. Дарвозалар ёпилгунга қадар шаҳарга етиб олмоқ ниятида елдириб келинган отлар оппоқ кўпириб кетган, бетоқат пишқириб турар эди.

– Тўхтанг! Кимсиз?! – деб ҳайқирди минора тепасидаги соқчибоши.

– Андижондин Заҳириддин Муҳаммад Бобур Мирзо ҳазратлари хон додаларининг муборак даргоҳларига ташриф буюрдилар! – деб қичқирди Қосимбек узангига оёқ тираб.

– Уронни (парол) айтинг! – деб буюрди соқчибоши пинак бузмай.

Қосимбек саросималаниб, ён-верига аланглади. Навкарлар ҳам тараддудланиб, бир-бирларига қараб олишди. Бундан хавотирга тушган соқчибоши ўқ-ёйини тўғрилаб:

Уронни айтинг! деб баттар дағдаға қилди. Урон!

Шу ондаёқ кўҳна девор ортида шовқин-сурон бошланиб, тор шинаклардан юзлаб ўқ-ёй отларга қараб ўқталди. Бобур Мирзо тагидаги араби бедовни ўйнатиб, уч-тўрт қадам олға чиқди-да, кўзларини хиёл қисиб соқчи-бошига тикилди.

– Сайрам! – деди у қатъий, кескин оҳангда. – Сайрам!

Соқчибоши бирдан бўшашиб, ўқ-ёйини ерга қўяркан, пастга қараб пўнғиллади:

– Дарвозани очинғ!

…Дарвоза ёнида жимгина кутиб турарканлар Қосимбек хиёл энгашиб, Бобурга шивирлади:

– Тасанно, амирзодам! Хон додангиз ишни ўбдон пухта қилған эканлар. Аммо сиз кўпдин буён бунда бўлмағон эрсангиз, ўронни қайдин билурсиз!

– Нечун билмайин? – деб жилмайди Бобур. – Тошканд – онам Қутлуғ Нигорхонимнинг ота юрти-ку! Тошканд – менинг она шаҳрим-ку, Қосимбек!.. Қани, марҳамат!

Шу асно ҳориб-толган, қош-кўзини тўрт энли чанг босган қувғинди суворийлар қаршисида Тошкентнинг кўҳна мис дарвозаси залвар билан аста очилди…

Xayriddin Sultonov
PANOH

Xayriddin Sultonov 1956 yil Toshkent viloyati Qibray tumani, Tuzil qishlog’ida dunyoga kelgan. Parkent qishlog’idagi o’rta maktabni tugatgach, ToshDU ning jurnalistika fakultetida o’qigan. Xayriddin Sultonov avval «Guliston», «Yoshlik» kabi oynomalarda ishlagan, G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyotida xizmat qilgan. Hozirda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Devonida xizmat qilmoqda.
«Saodat sohili», «Yozning yolg’iz yodgori», «Ajoyib kunlarning birida» kabi qissalari, «Quyosh barchaga barobar» (1980), «Bir oqshom ertagi» (1981), «Onamning yurti» (1987), «Umr esa o’tmoqda» (1988), «Boburning tushlari» (1992), «Boburiynoma», «Ko’ngil ozodadir», «G’ulomgardish» va boshq. asarlari chop etilgan. Adib «Changak», «Moziydan bir sahifa» kabi videofilmlar hamda «Tushlarimda ko’rib yig’layman» kabi badiiy filmning stsenariy muallifi hamdir. Xayriddin Sultonov mohir tarjimon bo’lib, A. Sent-Ekzyuperi, YU.Nagibin, S. Alekseev, V.Shukshin kabilarning asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.

Hijriy to’qqiz yuz yettinchi yilning qahraton qishida temuriyzoda hukmdor Zahiriddin Muhammad Bobur Mirzoning ishlari taraqqiydan tanazzulga yuz tutgan edi. Kech kuzakning rutubatli, sovuq izg’irinlari esa boshlaganda u uch oydan ortiq davom etgan qamal so’ngida – ochlik, miskinlik, xor-zorlik nihoyasida, yer yuzining sayqali bo’lmish shahri azim Samarqandni g’addor dushmani Shayboniyxonga tashlab chiqdi. Saltanat va harbu zarb borasida hali achchiq tajribalar orttirib ulgurmagan yosh hukmdor omon qolgap yetmish-sakson chog’li navkari bilan najot izlab ota yurti Andijonga otlandi. Ammo Samarqand sarhadlaridan chiqib ulgurmaslaridanoq Andijondan noxush xabar yetdi: Zahiriddin Muhammadning inisi Jahongir Mirzo toju taxtni egallab, og’asini qilich yalang’ochlab kutmoqda emish…

Kindik qoni tomgan bu viloyat endi ilgidan ketganini payqagan Bobur Mirzo Andijon ko’hpoyalaridan boshpana topmoq umidida shu tomon yurdi. Biroq bu yerlarda qashqirdek izg’ib yurgap Sulton Ahmad Tanbalning ta’qib-tahlikasi tufayli yana ortga – Maschoh va O’ratepaga, undan esa tog’ oshib Dahkat kentiga qarab chekinmoqqa majbur bo’ldi.

Boburning bolalik osmonida bir vaqtlar juda erta balqigan shamsi saodat endi undan butkul yuz o’girgandek edi…

– Chopar mahtal bo’lib qoldi, amirzodam!

Bobur Mirzo Qosimbekning o’ktam ovozidagi sezilar- sezilmas toqatsizlik ohangini payqab, xirgoh keragasidan ko’zini oldi. Padari buzrukvorining xizmatida ham ko’p saodatlar ko’rsatgan bir qari, sohibtajriba bekning tulki tumoq ostidagi do’ng qanshari asabiy tirishib turardi.

– Chopar mahtal bo’lsa… ijozat bering-da, qo’ying! – dedi Bobur to’satdan keskin tovush bilan. – Arslonning mo’ylabig’a qo’l cho’zmoqdan ne murod, axir?!

Qosimbekning siyrak, sarg’ish kipriklari pirpiradi:

– Anglamadim, amirzodam

– Nechun anglamaysiz? Yer ostida ilon qimirlasa biladigan sizdek zukko, tezfahm kishining anglamasligi… taajjub!

– Amirzodam afv etsinlar, biroq qulingiz hech vaqt tezfahmlik da’vosini qilg’an emas! – dedi Qosimbek yupqa lablari gezarib.

– Chakki qilursiz! Arkoni davlatga, siyosat dag’dag’asig’a mansub har kimsa beistisno tezfahm bo’lmog’i lozim, – dedi Bobur xiyol yumshab. – Zero, har ishning zaminida yuz ming mulohaza vojib. Bir bemulohaza hukm tufayli ne balolarga duchor bo’ldik, endi ko’zni ochmoq darkor.

Qosimbek andak taraddudlanib, so’radi:

– Qaysi bemulohaza hukm, amirzodam?

– So’rog’ingiz ajib bir voqeani xotiramga kelturdi, Qosimbek, – deya kulimsiradi Bobur. – Bir kuni Mir Alisherbek bilap Sulton Husayn Mirzo o’rtasida bir suhbat o’tdikim, Mirzoning tezfahmligiga va Alisherbekning mutaassirligig’a dalildir. Alisherbek sirli so’zlarni Mirzoning qulog’iga pichirlab aytdi. So’ng dedikim: «Siz bu so’zlarni unuting». Mirzo shu ondayoq dedikim: «Qaysi so’zlarni?» Alisherbek bisyor mutaassir bo’lib ko’p yig’ladi…

Ko’rdingizmi, Qosimbek, Mirzoning so’rog’i tezfahmlig’ig’a dalil bo’lsa, sizning tajahhuli orifona (tajahhuli orifona-ko’rib ko’rmaslikka, bilib bilmaslikka olish) qabilidagi so’zlaringiz buning aksidan dalolat beradir.

Qosimbek og’ir so’lish olib, sovut-sadog’ini tuzatib qo’ydi.

– Ma’zur tuting, amirzodam, biroq qulingizdan bu achchiq kinoyalarga loyiq ne gunoh o’tdi, bilmasman.

– Bu achchiq kinoyalar emas, Qosimbek, – dedi Bobur o’ychan, – bu achchiq haqiqatlar, xolos. Sizga kinoya qilmoq xayoli xotirimg’a ham kelgan emas. Axir, sizga tekkan kaltakning bir uchi albatta bizga ham tegur. Faqat, Sulton Ahmad Tanbaldek makkor tulkining shirin so’zlariga inonib o’tirganingiz bizni behad taajjubga solayotir.

– Amirzodam, fahmi ojizimcha, Sulton Ahmad Tanbalning sulhu saloh istagi chin ko’rinadir. Hozir uning ham ahvoli bisyor tang. Loaqal muvaqqat tinchlik unga ham, bizga ham benihoya zarur. Mana, uzr so’rab uchinchi bor elchi yuboribdir…

– Lafzsiz kimsalarning uzriga ne e’tibor! – dedi Bobur va forschalab qo’shib qo’ydi: – Uzrash battar az gunoh (uzri gunohdan battar)! Yo’q, Qosimbek, ko’nglim sezayotir, Jahongir Mirzoga ham, Tanbalga ham inonib bo’lmas. Bu sargardonliqtin ko’ra Toshkandg’a, xon dodam qoshig’a borg’anim ma’qul. Xon dodam ham, tag’oyilarim ham ish ko’rgan, purtajriba kishilar. Shoyad Toshkanddan bir najot yetsayu bu sargardonliqlar tush kabi unut bo’lib ketsa!

– Har ne so’zingiz – vojib, amirzodam, – dedi Qosimbek shoshib. – Ammo Toshkand bormoqdan, nazdimda, bir ma’no chiqmas. Shu choqqacha hech kimsa mo’g’uldan muruvvat va yaxshilik ko’rgan emas. Inoning, qulingizning xon dodangizga ham, tag’oyilaringizga ham aslo g’arazi yo’qtur. Biroq mamlakatdorliq boshqa, qavmu qarindoshlik boshqa. Shuncha yillar mobaynida bormag’an xon dodangiz qoshig’a bu yanglig’ g’arib ahvolda emas, sha’nu shukuh
bilan borsangiz yarashur. So’ng e’timodli beklarning barchasi Andijon sari yurmoq tarafdoridirlar. Do’st Nosirbek ham, Qanbar Alibek ham… So’zlarimga shubha qilsalar, alarni chorlab, kengashib ko’rsinlar.

* * *

– Muxtasar so’z shul, beklar. Endi fikringizni ochiq aytingiz: qayon bormoq ma’qul – Toshkandmi, Andijon? So’ylang, Do’st Nosirbek!

– Andijon, amirzodam! Ko’klam chiqqunga qadar ko’hpoyalarda tahammul qilib turmoq lozim!

– Siz ne deysiz, Qanbar Alibek?

– Andijong’a qaytmoq kerak, amirzodam. Sargardonliq jong’a tegdi.

– Xisrav ko’kaltosh?

– O’zga yurtda shoh bo’lguncha o’z yurtimizda gado bo’laylik, amirzodam!

– Xo’p! Tanbalning so’ziga inonurmisizlar?

– Inonurmiz!

– Elchi xudoning nomini o’rtaga qo’yib qasam ichdi-ku, amirzodam!

–Xo’p! Yo’l tadorigini ko’ringizlar: baxtash tavakkal!.. Xo’sh, Qosimbek, tag’in ne deysiz?

– Amirzodam, xayolimg’a bir g’arib fikr kelib edi: elchilarni izzat-ikrom bilan kuzaturmiz, albatta. Biroq hamiyatga hamiyat bilan javob qaytarsak, xo’b oqilona ish bo’lur edi, deb o’ylayman. Ya’nikim, alar bizga sulh, taklif qilibdirlar, siz ham nishonai tasdiq etib biror nimarsa yuborsangiz chakki bo’lmas edi.

– Masalan? – Jahongir Mirzo – kichik, siz – ulug’siz, kichiklardin ayb o’tganda kattalardin afv lozim. Kiygan libosingizdan birini yuborsangiz, og’alik-iniliq qayta qaror topqaniga bir ishora bo’lur edi.

– Ha-a… Nima yuborsak manzur bo’lur ekan?

– Kiyganingiz bo’lsa kifoya, amirzodam.

– O’zingiz sohibtajriba kishisiz, Qosimbek. Mana shu xos bo’rkimni yuborsam ne deysiz?

– Ma’qul, amirzodam.

– Shoyad shu bilan…

– Inshoolloh, amirzodam. Endi Sulton Ahmad Tanbalg’a ham biror nimarsa…

– Nima-nima?! Yo’q, Qosimbek, u haromnamakka otimizning tezagini ham hayf bilurmen!

– Amirzodam, siyosatdorliq hamisha ham zo’ru zarb bilan emas, ba’zan murosai madora bilan ham amalga oshirilajak. Shu bir arzimas iltifot bilan barchamizning eminligimizni ta’min etursiz.

– Eh, Qosimbek!.. Mayli, sadqai suxaningiz… Nima yubormoqni maslahat ko’rursiz?

– Yarog’laringizdan birini yuborsangiz, amirzodam. Ikki o’rtada adovat tugab bitganiga, hamjihatlik va ittifoq barpo etmoqqa umidvor ekaningizga tasdiq bo’lur edi.

– Xo’p! Mana shu o’guk yassi qilichimni ko’ring-chi. Bultur Samarqandda o’zim uchun yasattirib edim.

– O’bdan keskir, nafis yarog’, amirzodam. Samimiy tilakning bundan ortiq isboti bo’lmas. Darvoqe, tug’iga allanechuk kalima ham naqsh etilibdirmi? Ha-a, «Zahiriddin Muhammad bahodir!..»

– Samarqanddagi zafar xotirasig’a ustalarg’a buyurilib edikim, qilich tig’iga bir tarix bitgaylar.

– Amirzodam, muruvvat va hamiyatingiz bundan ham rivoj topsin, omin!..

Kun bo’yi gupillatib yoqqan laylak qor kechga borib tindi. Xuftondan so’ng havo ochilib ketdi, osmonda baland, yorug’ yulduzlar porladi. Izg’irin battar kuchayib, yuz-ko’zni o’yib- chimchilab ola boshladi.

Raboti Ro’zaq kentidan ikki yig’och berida to’xtab, xufton namozini o’qidilar. Bobur Mirzo namozdan keyin tag’in yo’lga otlanmoqqa buyruq bermoqchi edi, navkarlarining horg’in qiyofasini, yo’l urib tashlagan otlarning abgor ahvolini ko’rib, fikridan qaytdi.

Muttasil sargardonlik, sovuq va ochlik bir haftadan buyon askarlarning tinka-madorini quritgan edi, qurib-qovjirab yotgan po’panak tol tagida yoqilgan gulxan tafti bir zumda barchani elitib, uyqu og’ushiga chorladi. Hamma jim, charchoq tilu zabonlarga ham go’yo qulf solgan, hech kimsaning gap-so’zga toqati yo’q edi. Pakana, mo’g’ul bashara o’nboshi Sohibqadam kishi boshiga bir kaftdan mayiz bilan yarimtadan suvi qochgan kulcha ulashib chiqdi. Uch kun burun to’qayda tasodifan otib olingan jayron go’shti kecha tugagan, shu sabab bu oqshom qozon suvga tashlangan edi. Ahvolning tangligi, istiqbolning no- ma’lumligi yuraklarida g’ashlik va qo’rquv uyg’otgan navkarlar istar-istamas kavshanib o’tirishardi.

Sohibqadam beklar qurgan davraga yaqinlashib, ko’k chorsida qolgan mayiz va kulchaning hammasini ular oldiga qo’ydi-da, gulxan yonida biqir-biqir qaynab yotgan qumg’onni olib keldi. Bobur boyadan beri uni jimgina kuzatib o’tirar edi.

– To’xtang! – dedi u barmog’ini tepaga nuqib. So’ng chorsidan bir siqim mayiz bilan yarimta kulcha oldi-da, Sohibqadamga yuzlandi. – Bizni ham bir navkar deb biling, o’nboshi! Barchaga barobar taqsim qiling!

* * *

Tong qorong’isida hamma Qanbar Alibekning jonholatdagi qichqirig’idan uyg’onib ketdi:

– Yog’iy yetti, qo’pung!

Bobur Mirzo jangi jadallarda ham, sayru sayohatlarda ham hamisha sovut-sadog’ini yechmay, qilichini belidan qo’ymay uxlar edi, sapchib o’rnidan turdi-yu:

– Qorovul qani?! Qosimbek, qaydasiz?! Jangdovul qayda?! – deya xirgohdan otilib chiqdi.

Tashqarida… qirg’in-qiyomat boshlangan, otlarning kishnashiyu qilichlar jarangi, yaradorlar nolasi yeru ko’kni tutib ketgan edi.

– Amirzodam, otga mining! Amirzodam! – Allaqayoqdan yetib kelgan Sohibqadam Boburni chetroqqa tortdi.

Bobur egarga mingan zahoti yuz qadamcha naridagi u to’rtta dushman suvoriysi go’yo uni kutib turganday, balo-qazodek yopirilib keldi. Oldinda, zulukdek ingichka qorabayirda Sulton Ahmad Tanbal dahshat solib kelardi!

– Ortga buring, amirzodam! Ortga! – deb qichqirdi Sohibqadam oti bilan Boburning bedovini zo’r berib chetga surarkan.

Bobur ot jilovini bir siltab tortdi. Bedov achchiq kishnab ko’kka sapchidi, dushman qilichi Boburning naq qulog’i ostidan shuvillab o’tib ketdi. U otga qamchi bosib, ro’parasidagi qiyg’och ko’zli, girdig’umdan kelgan navkarga kamondan o’q uzdi, ammo g’animning yuztuban qulaganini ko’rmadi – boshi uzra ko’tarilgan qilichni payqab, shartta so’l tomonga burildi. Shu asno ko’zlari Sulton Ahmad Tanbalning yovuz o’t yonayotgan qisiq ko’zlari bilan to’qnashdi, so’ng esa naq peshonasi oldida qilichning sovuq tig’i yarqiradi. Tanish qilichni ko’rgan zamoni Bobur alamdan qichqirib yubordi.

– Ah, it emgan Tanbal! Ko’ppak Tanbal, haromnamak ekansan! – deb qichqirdi u va shu ondayoq dubulg’asi boshidan uchib ketdi… Qurshovdan omon chiqqanlar qochgandan qochib, qosh qorayganda
chor-devor bir qo’rg’onga yetdilar. Ko’pdan buyon inson qadami tegmagan bu vayrona qo’rg’onda boyqushlar sovuq huhular, atrofni qorong’i zulmat bosib kelar edi.

– Shunda tunarmiz! – dedi Bobur bo’g’iq tovush bilan.

Otdan tushdilar. Sohibqadam shu zahoti Bobur Mirzoning jarohatini sinchiklab ko’zdan kechirdi, xurjunidan qandaydir qo’lansa malham olib surdi-da, shohi qiyiq bilan asta tang’ib qo’ydi.

– Xudoyim bir asrabdi, amirzodam. Anchayin manglayingizni yalab o’tibdi. Ko’zning egasi bor, deganlari rost ekan, bir bahya qolibdi! –dedi u bosh chayqab.

– O’z qilichimni o’z bag’rimga sanchdilar! – dedi Bobur uh tortib. – Shundoq xiyonatdan so’ng inson zotig’a inonib bo’lurmi?!

Qirg’in-barot janglarda qo’rquv nimaligini bilmagan Qosimbekning rangi quv o’chgan, siyrak mo’ylablari titrab, ko’zini yerdan uzolmas edi.

– Umrim bino bo’lib bundoq nomardlikni ko’rmagan edim, amirzodam, – dedi u bazo’r. – Bu qilich mening boshimni emas, boshimdagi xom xayollarni chopib tashladi, – dedi Bobur ohista.

– Bu qilich sizning Tanbaldek qari tulki bilan bog’lagan hamjihatlik rishtalaringizni ham butkul uzib tashladi, Qosimbek!

Qosimbekning yalpoq yuzlari bo’zarib, zalvarli kaftini ko’ksiga qo’ydi:

– Iqrorman, amirzodam, sizni bu musibatli yo’llarga gumroh qulingiz boshlab edi. Murtad Tanbal bizni tuzoqqa ilintirmoq qasdida ekan, g’ofil qoldim.

– Mayli, Qosimbek, endi afsus-nadomatdan hech naf yo’qtur, – dedi Bobur dubulg’asini boshiga kiyarkan. – Tangrining irodasi. Faqat o’shanda so’zimizga ko’nganingizda edi, bu ma’nisiz chopqin ham bo’lmas, shundoq yovqur navkarlarimiz ham behuda juvonmarg bo’lmas edi… Bu ko’rgilik ham bizga achchiq bir saboq bo’lg’usidir. Shoyad, basir ko’zlarimiz ochilsa!.. Xo’sh, beklar, endi ne deysizlar, qaydin najot topurmiz? Fikrimcha, Toshkanddin o’zga joyda bizga panoh qolmadi!

Allanechuk sarosima ichra bo’shashib turgan beklar xomush bosh irg’ab qo’ydilar.

* * *

Ikki haftadan so’ng, chahorshanba kuni, namozshom chog’i Zahiriddin Muhammad Bobur Mirzo yupungina kiyinib, bechorahol qurollangan o’ttizga yaqin navkari bilan Toshkentning sharqiy darvozasi oldiga kelib to’xtadi. Darvozalar yopilgunga qadar shaharga yetib olmoq niyatida yeldirib kelingan otlar oppoq ko’pirib ketgan, betoqat pishqirib turar edi.

– To’xtang! Kimsiz?! – deb hayqirdi minora tepasidagi soqchiboshi.

– Andijondin Zahiriddin Muhammad Bobur Mirzo hazratlari xon dodalarining muborak dargohlariga tashrif buyurdilar! – deb qichqirdi Qosimbek uzangiga oyoq tirab.

– Uronni (parol) ayting! – deb buyurdi soqchiboshi pinak buzmay.

Qosimbek sarosimalanib, yon-veriga alangladi. Navkarlar ham taraddudlanib, bir-birlariga qarab olishdi. Bundan xavotirga tushgan soqchiboshi o’q-yoyini to’g’rilab:

Uronni ayting! deb battar dag’dag’a qildi. Uron!

Shu ondayoq ko’hna devor ortida shovqin-suron boshlanib, tor shinaklardan yuzlab o’q-yoy otlarga qarab o’qtaldi. Bobur Mirzo tagidagi arabi bedovni o’ynatib, uch-to’rt qadam olg’a chiqdi-da, ko’zlarini xiyol qisib soqchi-boshiga tikildi.

– Sayram! – dedi u qat’iy, keskin ohangda. – Sayram!

Soqchiboshi birdan bo’shashib, o’q-yoyini yerga qo’yarkan, pastga qarab po’ng’illadi:

– Darvozani oching’!

…Darvoza yonida jimgina kutib turarkanlar Qosimbek xiyol engashib, Boburga shivirladi:

– Tasanno, amirzodam! Xon dodangiz ishni o’bdon puxta qilg’an ekanlar. Ammo siz ko’pdin buyon bunda bo’lmag’on ersangiz, o’ronni qaydin bilursiz!

– Nechun bilmayin? – deb jilmaydi Bobur. – Toshkand – onam Qutlug’ Nigorxonimning ota yurti-ku! Toshkand – mening ona shahrim-ku, Qosimbek!.. Qani, marhamat!

Shu asno horib-tolgan, qosh-ko’zini to’rt enli chang bosgan quvg’indi suvoriylar qarshisida Toshkentning ko’hna mis darvozasi zalvar bilan asta ochildi…