Халқимизда “Аввал ўйла, кейин сўйла”, “Ўйнаб гапирсанг ҳам ўйлаб гапир” қабилидаги ҳикматли гаплар бежиз айтилмаган. Бу бизни ҳар бир сўзнинг қадрига етишга, энг зарурини танлаб олиш ва қўллашга, сўз қудрати олдидаги масъулиятни чуқур ҳис этишга ўргатади. Абду Наби ҳам буни яхши билади, ҳар бир сўзга эҳтиёткорлик билан ёндашади, унинг куч-қудратини аниқ ҳисобга олади, энг зарурини, юки залворлисини танлаб олади…
“БЕШ НАВО”НИНГ ХУШ ҲАВОСИ
Йўлдош СОЛИЖОНОВ
Йўлдош Солижонов — Фарғона давлат университети профессори, филология фанлари доктори. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг аъзоси. Замонавий ўзбек адабиётидаги жараёнлар ва муаммолар, асарлар ва уларнинг муаллифларига бағишланган тадқиқотлар ва мақолалар муаллифи. Сайтимиз саҳифаларида олимнинг Рауф Парфи («Сабр дарахти»), Усмон Азим («Покиза ниятнинг нурли йўллари»), Қутлибека («Меҳр боғида ўсган дарахт «) каби шоирлар шахсияти ва ижодига, Ғарб адабиётида кечаётган жараёнларга оид («Сизиф ва абсур») мақолалари эълон қилинган.
Сиз Абду Набининг “Беш наво” деб номланган шеърлар тўплами билан танишдингизми, биродар?
Э, ўқимаган бўлсангиз, албатта, топиб ўқинг! Чунки улар шаклан ҳозирги шеърларнинг биронтасига ҳам ўхшамайди. Ҳар бир сатри биттадан сўздан ташкил топган беш қаторли шеърлар… Бинобарин, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист Ж.Раззоқов ёзганидек, “шеърий шаклнинг бу ихчам кўриниши адабиётимизда айтарли кўзга ташланмаган эди”-да! Тўғри, ўтган асрнинг сўнгги ўн йиллигидан бошлаб шаклни янгилашга интилиш жуда кучайганлигига гувоҳ бўлгандик. Масалан, Анвар Обиджон бир мисрали шеърлар ёзиб, “Игнабарглар”, уч қаторли шеърларини “Уч чаноқ”, Фарида Афрўз эса ўз учликларини “Тасбеҳ”, Азим Суюн “Эй дўст!” ундалмаси билан бошланувчи бешликларини “Қайирма” деган номлар билан ўқувчига тақдим этдилар. Абду Наби ҳам янгича йўл излаб, атиги бешта сўздан ташкил топган бандни “Беш наво” деб атабди.
Аслида ижодда янгича шаклга мурожаат қилиш айб эмас. Буюк Шарқ шеърияти анъаналарини асраш билан бирга уларни ривожлантириш ҳар бир ижодкорнинг янгиликка интилаётганидан, маҳорат сирларини эгаллашга уринаёт-ганидан дарак беради. Чунки ҳақиқий ижодкор мунтазам равишда ўз фикрини баён қилиш учун янги шакллар излайди, ўзига хос услубини такомиллаштиришга уринади. Абду Наби (Абдунаби Бойқўзиев) ҳам ўтган қирқ йил мобайнида кўнглида йиғилиб қолган гапларини ўқувчиларга ҳам осон, ҳам таъсирчан етказишнинг турли йўлларини излаб келаётир. “Беш наво” деб аталган шеърлар китоби ана шу ниятига эришиш йўлидаги янги ва гўзал бекатлардан биридир.
Халқимизда “Аввал ўйла, кейин сўйла”, “Ўйнаб гапирсанг ҳам ўйлаб гапир” қабилидаги ҳикматли гаплар бежиз айтилмаган. Бу бизни ҳар бир сўзнинг қадрига етишга, энг зарурини танлаб олиш ва қўллашга, сўз қудрати олдидаги масъулиятни чуқур ҳис этишга ўргатади. Абду Наби ҳам буни яхши билади, ҳар бир сўзга эҳтиёткорлик билан ёндашади, унинг куч-қудратини аниқ ҳисобга олади, энг зарурини, юки залворлисини танлаб олади. Унинг эътироф этишича:
Сўзларнинг
Мухтасариям,
Залворлисиям,
Чиройлисиям
Сўзда-е!..
Лекин сўзнинг чиройига маҳлиё бўлиб кетсангиз, шеър қоғоздан ясалган гулдек ҳидсиз, таъсирсиз; мабодо меъёридан ортиқ залворлисини ишлатсангиз тушунарсиз бўлиб қолиши ҳеч гап эмас. Уларни танлаш ва қўллашда меъёрни асраш лозим. Абду Наби ана шу талабларга қатьий амал қилади. Беш наволарнинг аксарияти ғоят мухтасар, хийла залворли ва ўз ўрнида чиройли сўзлардан таркиб топган. Шоир ана шундай мухтасар, залворли ва чиройли сўзлар ёрдамида “Бир Шерюрак Шеърлар Ёзишим Керак” деб ният қилади (илтимос, ҳар бир сўзни алоҳида сатрга қўйиб ўқинг-Й.С.). Чиндан ҳам китобдаги беш наволарни ўқиб, атиги бешта сўздан ҳақиқий “Шерюрак Шеърлар” яратиш мумкинлигига амин бўламиз. Улардаги сўзларни шарҳлаш учун соатлаб вақт, тонналаб билим керак.
Масалан, “Беш наво”лардан бири “Ичимдан Ўтганини Ичим Ҳам Билмайди” деган сўзлардан иборат. Биз бу иборани “Ўзимдан ўтганини ўзим биламан” деб қўя қоламиз. Агар Абду Наби бу маталга “бир” сўзини қўшиб тақдим қилганида беш наво ҳосил бўларди-ю, бироқ ўқувчига мутлақо таъсир қилмасди. Негаки шоирнинг шоирлиги ҳамма биладиган ҳақиқатни айтишида эмас, балки оддий одамлардан бошқачароқ фикрлаши, фикрини бадиий образлар орқали ифодалашида аён бўлади. Биз айтганимизда ахборот кучли, Абду Наби танлаган сўзларда эса изтироб, азоб, армон устуворлик қилади. Чунки, “Ичим” сўзи “Ўзим”га қараганда чуқурроқ, кенгроқ маъно англатади, таъсири кучлироқ эшитилади. Бу ерда бешта сўз бирлашиб, изчил ҳаракатни вужудга келтиряпти. “Ҳам” юкламаси “Билмайди”ган ички аъзонинг дардини, қийноғини, азоб-уқубатини янада кучайтириб юборяпти. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, шоир айтмоқчи бўлган парадокс инсоннинг бепарволигини, лоқайдлигини хаспўшлаш учун эмас, аксинча, ички зиддиятни, руҳиятдаги тинимсиз бўронлар олишувини, айни чоғда уни билиш, англаш эҳтиёжи устунлигини таъкидлашга хизмат қилади.
Абду Набининг бундай ихчам шаклга мурожаат қилишининг сабабини унинг характеридан, бошидан кечирган воқеа-ҳодисаларнинг ранг-баранглиги ва юки оғирлигидан излаш керак. У босиқлиги туфайли бировларга ёзғиришни ёқтиравермайди, кўпини ичига ютади, қалбида қайта ишлаб тегишли хулосалар чиқаради. Бу хулоса ғоят лўнда, кескин, ибратли бўлиб, улар шикоятдан холи, ўқувчига сабоқ берадиган тарзда образлидир. Кези келганда шоир битта сўзни иккига ажратиш билан янги сўз келтириб чиқаради ва ҳар бири орқали катта маънони илгари суради:
Ишқ-да ёки Изҳор
Поклайди, Сўзининг
Ишқ… Ўзаги
Ор… Из…
Бўлса. Хорми?
Бу наволардаги “Ишқор” ва “Изхор” сўзларини бўғинга ажратиш билан уларнинг янги маънолари очилганлигини кўрамиз. Чиндан ҳам ҳақиқий инсоннинг ишқи ор(номус)и билан қоришиб кетмаса, мўрт бўлади, орсизлик туфайли унга тушган доғларни ҳар қандай олий навли ишқор билан ҳам поклаб бўлмайди.
Бир қарашда атиги бешта сўз (баъзиларида сўз ҳам эмас, қўшимча ёки ҳарф!)дан тузилган сатрларни тугал шеър деб қабул қилиш ножойиздек туйилади. Бироқ ижодкор қўллаган бу усул ўзини тўла оқлаган. Ҳар бир сўз (ҳатто қўшимча ёки ҳарф ҳам – Й.С.) маънонинг тиғизлиги, мазмуннинг чуқурлиги, сатҳининг кенглиги, фикрнинг кўламдорлиги билан эътиборни тортади. Бу ижодкорнинг кундалик ҳаётни теран кузатишидан, улардан фалсафий хулосалар чиқара олиш салоҳияти кучлилигидан далолат беради. Масалан, “Дўстликдан Дўстона Муносабатлар… гина Қолди”. Агар алоҳида сатрда берилган “гина” қўшимча сифатида олдинги сўзга қўшиб юборилганида эди, шеърдан “шунчаки”, “фақат” деган чекловчи маънолар келиб чиқарди холос. Лекин шоир уни ажратиб ёзиш билан шу пайтгача қилинган дўстона муносабатлар омонат, юзаки, сохта, сунъий бўлиб, охир-оқибат улардан гина-кудурат қолганлигига, дўстлар ажрашиб кетганлигига ишора қилади.
Дарвоқе, омонат… Тўртта бешликда биргина шу сўзнинг омонатлиғ, буюм, вақтинчалик, асраш-авайлаш, ўткинчи, хиёнат, ишонч, садоқат, бойлик, бурч, жон, кўнгил сингари ўндан зиёд маънолари очилган. Бир сўзнинг бу каби ранг-баранг маъноларини топиш учун ижодкор инсон ҳаёти, қисмати, тақдири, ўтмиши, бугуни, эртаси, унинг буюклиги ва тубанлиги ҳақида теран билимга, якдил хулосага эга бўлиши лозим. Абду Набида бундай хулосалар пишиб етилган мевадек иштаҳани очади. Оз сўз билан кўп маънони илгари суриш, фикр билан туйғунинг уйғунлашиб кетишига эришиш осон эмас. Шоир эса бунинг уддасидан чиқа олган.
Бешликларда Абду Наби турли тоифадаги шахсларнинг кўзга яққол ташланиб турадиган ташқи қиёфасини ҳам чиза олади. У танлаган сўзлар ҳам киши портретини, ҳам унинг ички оламини очишга хизмат қилади. Масалан, лаганбардор “Ишончларга Кирволаман Деб, Ишшайгани Ишшайган.” Иккиюзламачи каснинг эса “У Юзи Бу Юзига Тескари…” Фирибгарнинг сурати ва сийратини “Ундан Илон Изи Излар Қолди” деган сўзлар билан аниқ чизади. Абду Наби ўз ғоявий ниятларини ифодалаш учун сўз ва ҳарф ўйинларидан ҳам маҳорат билан фойдаланади. Шоир буюк Шарқ шеъриятида кўп қўлланилган бу бадиий усулларнинг янгича кўринишларини ўйлаб топади ва ғоявий ниятини аниқ етказишга хизмат қилдиради:
Юк Иним
Унадиган Иним
Жой Дея
Борки, Инигаям
Юкинади. Кирволди.
Бу сатрлардаги “юкинмоқ”, “ин” сўзларидан бир неча маънолар уфуриб турганини англаш қийин эмас. Шунингдек, бир хил ҳарфлар билан бошланувчи (Ж, С, Т ва ҳ.к.) беш қаторлар оҳанги аллитерация асосига қурилганлиги, жарангдорлиги билангина эмас, балки ҳар бир сўзнинг янгича маъно билан товланиши жиҳатидан ҳам характерлидир.
Абду Наби ихчам ҳажмда катта маъноларни илгари суриш тажрибасига ўтган асрнинг 80-йилларидаёқ қўл урган эди. Зеро, жамиятдаги ижтимоий-маънавий ўзгаришлар, кейинроқ турмушимизга кириб келган бозор иқтисодиёти қўли ва фикри-ёди тирикчилик юмушларидан бўшамай қолган оммага ҳаддан зиёд узун шеърларни ўқитиш вақти ўтганлигини кўрсатди. Шеър – юпанч, шеър – ҳамдард, шеър – маслаҳатчи, шеър – шифо бўлган пайтда ўқувчининг вақтини олмай, уни зериктирмай, енгил ҳазм бўладиган асарлар яратишни даврнинг ўзи талаб қилаётган эди. Ана шу ҳаётий талабларга Абду Наби биринчилардан бўлиб жавоб беришга киришди ва дастлаб “Чорёрларим” номи остида тўртликлар, сўнгра қатралар ёза бошлади. Бора-бора бу шакллар унинг доимий ижодий йўлдошига айланди.
Шоирнинг бундай қисқа шаклдаги асарлари илк бор “Дилхирож туйғулар” тўпламига киритилган эди. “Ҳақиқат зарралари”, “Қатралар”, “Маталнамо гаплар” номи билан тақдим этилган асарлари ўқувчилар томонидан илиқ қабул қилинди. Улар шеър сингари сатрларга бўлинмаган бўлса ҳам мағзи тўла ва таъсирчан. Хўш, у ҳолда шеър шаклида ёзилган “Беш наво”ларнинг насрий баёнга асосланган қатралардан фарқи нимада? Мана шу саволга жавоб топиш учун мен унинг насрий йўлда битилган ва бешта сўздан ташкил топган “Тузини ичиб тузлиғини тешиб кетди”, “Қарз берсанг – қадрингни қўшиб бер”, “Семизлик қўйга, эркалик тўйга ярашади” каби маталнамо ибораларни “Дунёнинг Жами Йўллари Юраклардан Ўтади”, “Тарамасанг… Ток Ҳам Деворга Тармашади”, “Осон Кўчса Ҳам Осон Кечмади” сингари “Беш наво”лар билан солиштириб кўрдим. Биласизми, маталнамо гапларни шеър оҳангида ўқий олмаганимдек, беш наволарни ҳам оддий ахборот усулида ўқий олмадим. Шеърларни бир текис ўқишга нимадир халақит берди. Йўқ, бу нимадир “Маталнамо гаплар”даги сўзлар кичик, “Беш наво”лар алоҳида сатрларда бош ҳарфлар билан берилишидагина эмас. Кейин ўйласам, ўша нимадир шеърдаги образли фикр, самимий туйғу, сўзлар вужудига сингдирилган ғоя, оҳангда экан. Боз устига “Маталнамо гаплар”да ахборот, “Беш наво”да кучли ҳис-туйғу, ички ҳаракат бор. Бу ижодкорнинг тажрибаси ортиб, фикри теранлашиб борганидан дарак беради.
Шунга қарамай, “Беш наво”ларнинг ташқи структурасида ҳам, ички мазмунида ҳам айрим етишмовчиликлар учрайди. Маълумки, она тилимизда мустақил, жуфт, такрор сўзлар ва айни чоғда, сўз ўзгартирувчи, сўз ясовчи қўшимчалар мавжуд бўлиб, ҳар бирининг қўлланилишида ўзига хос талаб ва қонуниятларга амал қилиш зарур. Чунки улар матнда ўзига хос кўринишга эга бўлиб, янгича маъноси билан мазмунни кучайтиришга хизмат қилади. “Беш наво”лардан бунга кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Масалан, “Туша-туша”, “Ойдин-ойдин”, “Аста-аста” сингарилар ҳам “Чил-чил”, “Там-там”, “Зим-зиё”га ўхшаш жуфт сўзлар ҳисобланади. Уларнинг чизиқча билан ёзилиши маънони кучайтиришга хизмат қилади. Ваҳоланки, Абду Наби юқорида келтирилган учта жуфт сўзни алоҳида сатрда бериш билан маънони кучайтиришга эмас, сусайишига олиб келган. Аслида уларни ҳам худди кейинги жуфт сўзлар сингари бир қаторга жойлаб, кейинги сатрда уни кучайтирувчи биронта образли ибора қўллаганида бешликнинг юки янада ортган бўларди. Шунингдек, “Беш наво”лар орасида шунчаки ахборот вазифасини адо этувчи шеърлар ҳам учрайди. Масалан, “Маккатиллони Ҳам Сўраб – Сўраб Топадилар”, “Молоко Мол Оқи Дерди Муҳаммаджон”, “Ўнта Ўғлинг Бўлса, Ўзингга Тегмайди”, “Кайковусни Минг Калковусла Калковус Бўпқолмайди”, “Эртак Айтсангам, Сўхтақулнинг Элагидан Ўткизвол” қабилидаги шеърларнинг ўқувчига завқ бермаслигидан ташқари хийла мавҳумлиги ҳам бор.
Булар ижодий тажриба ортган сари барҳам топиб борадиган ўткинчи қусурлар. Энг муҳими, Абду Наби “Беш наво”ларидан бирида “Ўз Қалбимга Қургум Энди Тожмаҳалларни” деб орзу қилган эди. Умид шулким, ижодкорнинг бу орзуси амалга ошиб, бисотида беш қаватли Тожмаҳаллар тобора кўпаяди, такомиллашади ва албатта, ҳар бири муаллифнинг ўзи бир шеърида “Шеърим, Келсанг, Келажагинг Билан Кел!” дея таъкидлаганидай “Келажаги Билан Кел”ади. Уларни янада обод ва муҳташам яратишда меъморига соғлик ва омад тилаймиз!
Абдунаби БОЙҚЎЗИЕВ
ШЕЪРЛАР
БЕШНАВОЛАР
Мукофот
Бериб
Турмасалар,
Мункиллаб
Қолади!
Ибодат
Учун
Ҳам
Одам
Ёллайди.
Ота
Билан…
Ота
Юрт
Ўтди.
Асалим-
Асалимлаб,
Асаларига
Чақтириб
Олди.
Жуда
Катта
Бўшлиқ…
Бу
Бошлиқ.
Ҳар
Қандай
Тазарруда
Тозарув
Бор.
Йиғларимнинг
Намларин
Кипригимға
Тепчит…
…мирам.
Кўпроқ
Умр
Тилаб
Келавер,
Сабрим.
Ўз
Мақоми
Ҳақида
Мақомлари
Пурмақом.
Керак
Бўлса…
Аталадан
Суяк
Чиқаради.
Наҳотки,
Тераклар
Ҳам
Тувакилашиб,
Кетса!
Ўз
Қусуридан
Қусуринг
Излайди,
Валламат.
Салом
Берган
Эдим,
Салмоқлаб
Кўрди.
Қасам
Ичиб
Турмаса,
Қўли
Қалтирайди.
Соқов,
Ўз
Сўзини
Айтди –
Индамади.
Товоққа
Қўйиб
Тортсанг,
Тошни
Ялайди.
Тўрвасини
Тўлдириб
Турмасанг,
Тўқимлари
Овийди.
Омад,
Бунча
Камнамосан,
Бизнинг
Ёқларда?
Кўзани
Ҳовузга
Мубтало
Қилган…
Нафсими?..
Анҳорлар
Айқирсин,
Десанг,
Тўғон
Қур!
Кўнгил
Кўчалариниям
Супуриб
Турган
Маъқул.
Йорлиғ
Изҳор
Қилсанг…
Ёрлиқ
Сўрайди.
Кўнглида
Ҳам
Чуқур
Зиндонлари
Бор.
Тешикмозор –
Айвонлари
Аёзларга
Сандал
Қишлоғим.
Қанийди,
Сўзнинг
Ҳам
Торозиси
Бўлса.
Сўз
Ҳам
Ризқ –
Киянгилиги
Бор!
Айилини
Бўшатсанг,
Айғирлик
Даъво
Қилади.
Оташинликда
Оташ
Араваликлардан
Олдинда,
Мирялоқ!
Кўнгилдан,
Кўч-
Кўрони
Билан
Кетди.
Кўксимга
Гулу
Райҳонлар
Экиб
Кутдим!..
Торозисининг
Бир
Шайини
Шайтоннинг
Дўлида…
Катталарнинг
Ёнида
Турмаса…
Касал
Бўпқолади.
Ҳасадниям
Қамишдан
Бел
Боғлаб
Қиларди.
Ҳовлисида…
Итдай
Улиб…
Акиллаб
Турсанг!..
Товони-ку,
Майли…
Муштидаям
Кулдиргичи
Бор.
Оти
Сувлиғида
Сувлар
Ичиб
Ўтди.
Узумнинг
Яхшиси…ни,
Ит
Ҳам
Емади.
Ота
Тупроғига
От
Солиб
Борди.
Кўнглимга
Не
Келди,
Кўнглингдан
Келди.
Ҳўв
Анов
Булутгаям
Инсоф
Бергин!..
Кўҳна
Деворларнинг
Дев…
…орлари
Бўлади…
Турмуш,
Муштинг
Бунча
Қаттиқ
Бўлди-я!
ЧОРЁРЛАРИМ
Ўз
Кўнглида,
Ҳамманинг
Кўнглида.
Одмилик
Одамийликдан
Кўпроқ
Тариқат!
Издошлари
Изини
Супуриб
Кетди.
Зафарниям,
Қучавериб…
Безор
Қилди.
Отасини…
Она
Қорнида…ёқ
Тепди.
Элнинг
Оғзида
Элак
Эскирди!
Бир
Оҳорли
Оҳлар
Урди-ки!..
Унмайдиган
Жойни…
Оёғи
Искамайди!..
Иқтибосниям
Фақат
Ўзи…дан
Олади.
Тўнғиз
Кў-ўп,
Тўқайлар
Йўқ!..
Таъналарини…
Танасига
Ўйла-аб…
Қилади.
Эру
Хотин,
Қўш…
Бигиз.
Байроқни
Энди
Бойлар
Ҳилпиратсин!
Милтиғи
Доим
Дўстлари
Қангшарида.
Эҳром
Кийиб,
Эррайимланиб
Юрса.
Қамчисидан
Қон…
Томмай
Қолди.
УЧ ОҒАЙНИЛАР
Оғзида,
Сўзинг
Моғорлайди.
Порахўрликдаям
Мактаб
Яратди!
Тупуги…
Тошдан
Оғир.
Улфатлари
Фақат,
Уламолар…дан.
Қучоқларнинг
Қулига
Айланди.
Эзгуликниям
Эзғила-аб
Қилади.
Семизлиги…
Қўйга
Ярашайди.
Кўнглида
Қўтирлари
Бор.
Фикрлари
Чуқур…
Авахта.
Қишлоғи…
Қайтиш
Қилди.
Ихтиёри
Завжаси
Измасида.
Мусофирлик –
Сабри
Вофирлик.
ИРМОҚЧАЛАР
Сафсатасиниям…
Сотади.
Овчи-ю,
Чавақхўрроқ-да…
Ичинг
Кўмирконми-я!..
Қари
Қурчоқ…
Гулдон –
Кулдон.
Истансаси
Йўғроқ.
Қасамхўрнинг
Қасидахони.
Қўрққандан
Қўрқ.
Феъли
Қангшарида.
Истарасиз
Истиҳола…
Кўнгли
Чоҳ.
Озори
Атиқалар.
Қуйқи…
Гина.
Зардаси
Қайноқ.
Маслаги –
Муҳтарамлик.
“BESH NAVO”NING XUSH HAVOSI
Yo’ldosh SOLIJONOV
Yo’ldosh Solijonov — Farg’ona davlat universiteti professori, filologiya fanlari doktori. O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasining a’zosi. Zamonaviy o’zbek adabiyotidagi jarayonlar va muammolar, asarlar va ularning mualliflariga bag’ishlangan tadqiqotlar va maqolalar muallifi. Saytimiz sahifalarida olimning Rauf Parfi («Sabr daraxti»), Usmon Azim («Pokiza niyatning nurli yo’llari»), Qutlibeka («Mehr bog’ida o’sgan daraxt «) kabi shoirlar shaxsiyati va ijodiga, G’arb adabiyotida kechayotgan jarayonlarga oid («Sizif va absur») maqolalari e’lon qilingan.
Siz Abdu Nabining “Besh navo” deb nomlangan she’rlar to’plami bilan tanishdingizmi, birodar?
E, o’qimagan bo’lsangiz, albatta, topib o’qing! Chunki ular shaklan hozirgi she’rlarning birontasiga ham o’xshamaydi. Har bir satri bittadan so’zdan tashkil topgan besh qatorli she’rlar… Binobarin, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan jurnalist J.Razzoqov yozganidek, “she’riy shaklning bu ixcham ko’rinishi adabiyotimizda aytarli ko’zga tashlanmagan edi”-da! To’g’ri, o’tgan asrning so’nggi o’n yilligidan boshlab shaklni yangilashga intilish juda kuchayganligiga guvoh bo’lgandik. Masalan, Anvar Obidjon bir misrali she’rlar yozib, “Ignabarglar”, uch qatorli she’rlarini “Uch chanoq”, Farida Afro’z esa o’z uchliklarini “Tasbeh”, Azim Suyun “Ey do’st!” undalmasi bilan boshlanuvchi beshliklarini “Qayirma” degan nomlar bilan o’quvchiga taqdim etdilar. Abdu Nabi ham yangicha yo’l izlab, atigi beshta so’zdan tashkil topgan bandni “Besh navo” deb atabdi.
Aslida ijodda yangicha shaklga murojaat qilish ayb emas. Buyuk Sharq she’riyati an’analarini asrash bilan birga ularni rivojlantirish har bir ijodkorning yangilikka intilayotganidan, mahorat sirlarini egallashga urinayot-ganidan darak beradi. Chunki haqiqiy ijodkor muntazam ravishda o’z fikrini bayon qilish uchun yangi shakllar izlaydi, o’ziga xos uslubini takomillashtirishga urinadi. Abdu Nabi (Abdunabi Boyqo’ziev) ham o’tgan qirq yil mobaynida ko’nglida yig’ilib qolgan gaplarini o’quvchilarga ham oson, ham ta’sirchan yetkazishning turli yo’llarini izlab kelayotir. “Besh navo” deb atalgan she’rlar kitobi ana shu niyatiga erishish yo’lidagi yangi va go’zal bekatlardan biridir.
Xalqimizda “Avval o’yla, keyin so’yla”, “O’ynab gapirsang ham o’ylab gapir” qabilidagi hikmatli gaplar bejiz aytilmagan. Bu bizni har bir so’zning qadriga yetishga, eng zarurini tanlab olish va qo’llashga, so’z qudrati oldidagi mas’uliyatni chuqur his etishga o’rgatadi. Abdu Nabi ham buni yaxshi biladi, har bir so’zga ehtiyotkorlik bilan yondashadi, uning kuch-qudratini aniq hisobga oladi, eng zarurini, yuki zalvorlisini tanlab oladi. Uning e’tirof etishicha:
So’zlarning
Muxtasariyam,
Zalvorlisiyam,
Chiroylisiyam
So’zda-ye!..
Lekin so’zning chiroyiga mahliyo bo’lib ketsangiz, she’r qog’ozdan yasalgan guldek hidsiz, ta’sirsiz; mabodo me’yoridan ortiq zalvorlisini ishlatsangiz tushunarsiz bo’lib qolishi hech gap emas. Ularni tanlash va qo’llashda me’yorni asrash lozim. Abdu Nabi ana shu talablarga qat`iy amal qiladi. Besh navolarning aksariyati g’oyat muxtasar, xiyla zalvorli va o’z o’rnida chiroyli so’zlardan tarkib topgan. Shoir ana shunday muxtasar, zalvorli va chiroyli so’zlar yordamida “Bir Sheryurak She’rlar Yozishim Kerak” deb niyat qiladi (iltimos, har bir so’zni alohida satrga qo’yib o’qing-Y.S.). Chindan ham kitobdagi besh navolarni o’qib, atigi beshta so’zdan haqiqiy “Sheryurak She’rlar” yaratish mumkinligiga amin bo’lamiz. Ulardagi so’zlarni sharhlash uchun soatlab vaqt, tonnalab bilim kerak.
Masalan, “Besh navo”lardan biri “Ichimdan O’tganini Ichim Ham Bilmaydi” degan so’zlardan iborat. Biz bu iborani “O’zimdan o’tganini o’zim bilaman” deb qo’ya qolamiz. Agar Abdu Nabi bu matalga “bir” so’zini qo’shib taqdim qilganida besh navo hosil bo’lardi-yu, biroq o’quvchiga mutlaqo ta’sir qilmasdi. Negaki shoirning shoirligi hamma biladigan haqiqatni aytishida emas, balki oddiy odamlardan boshqacharoq fikrlashi, fikrini badiiy obrazlar orqali ifodalashida ayon bo’ladi. Biz aytganimizda axborot kuchli, Abdu Nabi tanlagan so’zlarda esa iztirob, azob, armon ustuvorlik qiladi. Chunki, “Ichim” so’zi “O’zim”ga qaraganda chuqurroq, kengroq ma’no anglatadi, ta’siri kuchliroq eshitiladi. Bu yerda beshta so’z birlashib, izchil harakatni vujudga keltiryapti. “Ham” yuklamasi “Bilmaydi”gan ichki a’zoning dardini, qiynog’ini, azob-uqubatini yanada kuchaytirib yuboryapti. Shuni ham ta’kidlash joizki, shoir aytmoqchi bo’lgan paradoks insonning beparvoligini, loqaydligini xaspo’shlash uchun emas, aksincha, ichki ziddiyatni, ruhiyatdagi tinimsiz bo’ronlar olishuvini, ayni chog’da uni bilish, anglash ehtiyoji ustunligini ta’kidlashga xizmat qiladi.
Abdu Nabining bunday ixcham shaklga murojaat qilishining sababini uning xarakteridan, boshidan kechirgan voqea-hodisalarning rang-barangligi va yuki og’irligidan izlash kerak. U bosiqligi tufayli birovlarga yozg’irishni yoqtiravermaydi, ko’pini ichiga yutadi, qalbida qayta ishlab tegishli xulosalar chiqaradi. Bu xulosa g’oyat lo’nda, keskin, ibratli bo’lib, ular shikoyatdan xoli, o’quvchiga saboq beradigan tarzda obrazlidir. Kezi kelganda shoir bitta so’zni ikkiga ajratish bilan yangi so’z keltirib chiqaradi va har biri orqali katta ma’noni ilgari suradi:
Ishq-da yoki Izhor
Poklaydi, So’zining
Ishq… O’zagi
Or… Iz…
Bo’lsa. Xormi?
Bu navolardagi “Ishqor” va “Izxor” so’zlarini bo’g’inga ajratish bilan ularning yangi ma’nolari ochilganligini ko’ramiz. Chindan ham haqiqiy insonning ishqi or(nomus)i bilan qorishib ketmasa, mo’rt bo’ladi, orsizlik tufayli unga tushgan dog’larni har qanday oliy navli ishqor bilan ham poklab bo’lmaydi.
Bir qarashda atigi beshta so’z (ba’zilarida so’z ham emas, qo’shimcha yoki harf!)dan tuzilgan satrlarni tugal she’r deb qabul qilish nojoyizdek tuyiladi. Biroq ijodkor qo’llagan bu usul o’zini to’la oqlagan. Har bir so’z (hatto qo’shimcha yoki harf ham – Y.S.) ma’noning tig’izligi, mazmunning chuqurligi, sathining kengligi, fikrning ko’lamdorligi bilan e’tiborni tortadi. Bu ijodkorning kundalik hayotni teran kuzatishidan, ulardan falsafiy xulosalar chiqara olish salohiyati kuchliligidan dalolat beradi. Masalan, “Do’stlikdan Do’stona Munosabatlar… gina Qoldi”. Agar alohida satrda berilgan “gina” qo’shimcha sifatida oldingi so’zga qo’shib yuborilganida edi, she’rdan “shunchaki”, “faqat” degan cheklovchi ma’nolar kelib chiqardi xolos. Lekin shoir uni ajratib yozish bilan shu paytgacha qilingan do’stona munosabatlar omonat, yuzaki, soxta, sun’iy bo’lib, oxir-oqibat ulardan gina-kudurat qolganligiga, do’stlar ajrashib ketganligiga ishora qiladi.
Darvoqe, omonat… To’rtta beshlikda birgina shu so’zning omonatlig’, buyum, vaqtinchalik, asrash-avaylash, o’tkinchi, xiyonat, ishonch, sadoqat, boylik, burch, jon, ko’ngil singari o’ndan ziyod ma’nolari ochilgan. Bir so’zning bu kabi rang-barang ma’nolarini topish uchun ijodkor inson hayoti, qismati, taqdiri, o’tmishi, buguni, ertasi, uning buyukligi va tubanligi haqida teran bilimga, yakdil xulosaga ega bo’lishi lozim. Abdu Nabida bunday xulosalar pishib yetilgan mevadek ishtahani ochadi. Oz so’z bilan ko’p ma’noni ilgari surish, fikr bilan tuyg’uning uyg’unlashib ketishiga erishish oson emas. Shoir esa buning uddasidan chiqa olgan.
Beshliklarda Abdu Nabi turli toifadagi shaxslarning ko’zga yaqqol tashlanib turadigan tashqi qiyofasini ham chiza oladi. U tanlagan so’zlar ham kishi portretini, ham uning ichki olamini ochishga xizmat qiladi. Masalan, laganbardor “Ishonchlarga Kirvolaman Deb, Ishshaygani Ishshaygan.” Ikkiyuzlamachi kasning esa “U Yuzi Bu Yuziga Teskari…” Firibgarning surati va siyratini “Undan Ilon Izi Izlar Qoldi” degan so’zlar bilan aniq chizadi. Abdu Nabi o’z g’oyaviy niyatlarini ifodalash uchun so’z va harf o’yinlaridan ham mahorat bilan foydalanadi. Shoir buyuk Sharq she’riyatida ko’p qo’llanilgan bu badiiy usullarning yangicha ko’rinishlarini o’ylab topadi va g’oyaviy niyatini aniq yetkazishga xizmat qildiradi:
Yuk Inim
Unadigan Inim
Joy Deya
Borki, Inigayam
Yukinadi. Kirvoldi.
Bu satrlardagi “yukinmoq”, “in” so’zlaridan bir necha ma’nolar ufurib turganini anglash qiyin emas. Shuningdek, bir xil harflar bilan boshlanuvchi (J, S, T va h.k.) besh qatorlar ohangi alliteratsiya asosiga qurilganligi, jarangdorligi bilangina emas, balki har bir so’zning yangicha ma’no bilan tovlanishi jihatidan ham xarakterlidir.
Abdu Nabi ixcham hajmda katta ma’nolarni ilgari surish tajribasiga o’tgan asrning 80-yillaridayoq qo’l urgan edi. Zero, jamiyatdagi ijtimoiy-ma’naviy o’zgarishlar, keyinroq turmushimizga kirib kelgan bozor iqtisodiyoti qo’li va fikri-yodi tirikchilik yumushlaridan bo’shamay qolgan ommaga haddan ziyod uzun she’rlarni o’qitish vaqti o’tganligini ko’rsatdi. She’r – yupanch, she’r – hamdard, she’r – maslahatchi, she’r – shifo bo’lgan paytda o’quvchining vaqtini olmay, uni zeriktirmay, yengil hazm bo’ladigan asarlar yaratishni davrning o’zi talab qilayotgan edi. Ana shu hayotiy talablarga Abdu Nabi birinchilardan bo’lib javob berishga kirishdi va dastlab “Choryorlarim” nomi ostida to’rtliklar, so’ngra qatralar yoza boshladi. Bora-bora bu shakllar uning doimiy ijodiy yo’ldoshiga aylandi.
Shoirning bunday qisqa shakldagi asarlari ilk bor “Dilxiroj tuyg’ular” to’plamiga kiritilgan edi. “Haqiqat zarralari”, “Qatralar”, “Matalnamo gaplar” nomi bilan taqdim etilgan asarlari o’quvchilar tomonidan iliq qabul qilindi. Ular she’r singari satrlarga bo’linmagan bo’lsa ham mag’zi to’la va ta’sirchan. Xo’sh, u holda she’r shaklida yozilgan “Besh navo”larning nasriy bayonga asoslangan qatralardan farqi nimada? Mana shu savolga javob topish uchun men uning nasriy yo’lda bitilgan va beshta so’zdan tashkil topgan “Tuzini ichib tuzlig’ini teshib ketdi”, “Qarz bersang – qadringni qo’shib ber”, “Semizlik qo’yga, erkalik to’yga yarashadi” kabi matalnamo iboralarni “Dunyoning Jami Yo’llari Yuraklardan O’tadi”, “Taramasang… Tok Ham Devorga Tarmashadi”, “Oson Ko’chsa Ham Oson Kechmadi” singari “Besh navo”lar bilan solishtirib ko’rdim. Bilasizmi, matalnamo gaplarni she’r ohangida o’qiy olmaganimdek, besh navolarni ham oddiy axborot usulida o’qiy olmadim. She’rlarni bir tekis o’qishga nimadir xalaqit berdi. Yo’q, bu nimadir “Matalnamo gaplar”dagi so’zlar kichik, “Besh navo”lar alohida satrlarda bosh harflar bilan berilishidagina emas. Keyin o’ylasam, o’sha nimadir she’rdagi obrazli fikr, samimiy tuyg’u, so’zlar vujudiga singdirilgan g’oya, ohangda ekan. Boz ustiga “Matalnamo gaplar”da axborot, “Besh navo”da kuchli his-tuyg’u, ichki harakat bor. Bu ijodkorning tajribasi ortib, fikri teranlashib borganidan darak beradi.
Shunga qaramay, “Besh navo”larning tashqi strukturasida ham, ichki mazmunida ham ayrim yetishmovchiliklar uchraydi. Ma’lumki, ona tilimizda mustaqil, juft, takror so’zlar va ayni chog’da, so’z o’zgartiruvchi, so’z yasovchi qo’shimchalar mavjud bo’lib, har birining qo’llanilishida o’ziga xos talab va qonuniyatlarga amal qilish zarur. Chunki ular matnda o’ziga xos ko’rinishga ega bo’lib, yangicha ma’nosi bilan mazmunni kuchaytirishga xizmat qiladi. “Besh navo”lardan bunga ko’plab misollar keltirish mumkin. Masalan, “Tusha-tusha”, “Oydin-oydin”, “Asta-asta” singarilar ham “Chil-chil”, “Tam-tam”, “Zim-ziyo”ga o’xshash juft so’zlar hisoblanadi. Ularning chiziqcha bilan yozilishi ma’noni kuchaytirishga xizmat qiladi. Vaholanki, Abdu Nabi yuqorida keltirilgan uchta juft so’zni alohida satrda berish bilan ma’noni kuchaytirishga emas, susayishiga olib kelgan. Aslida ularni ham xuddi keyingi juft so’zlar singari bir qatorga joylab, keyingi satrda uni kuchaytiruvchi bironta obrazli ibora qo’llaganida beshlikning yuki yanada ortgan bo’lardi. Shuningdek, “Besh navo”lar orasida shunchaki axborot vazifasini ado etuvchi she’rlar ham uchraydi. Masalan, “Makkatilloni Ham So’rab – So’rab Topadilar”, “Moloko Mol Oqi Derdi Muhammadjon”, “O’nta O’g’ling Bo’lsa, O’zingga Tegmaydi”, “Kaykovusni Ming Kalkovusla Kalkovus Bo’pqolmaydi”, “Ertak Aytsangam, So’xtaqulning Elagidan O’tkizvol” qabilidagi she’rlarning o’quvchiga zavq bermasligidan tashqari xiyla mavhumligi ham bor.
Bular ijodiy tajriba ortgan sari barham topib boradigan o’tkinchi qusurlar. Eng muhimi, Abdu Nabi “Besh navo”laridan birida “O’z Qalbimga Qurgum Endi Tojmahallarni” deb orzu qilgan edi. Umid shulkim, ijodkorning bu orzusi amalga oshib, bisotida besh qavatli Tojmahallar tobora ko’payadi, takomillashadi va albatta, har biri muallifning o’zi bir she’rida “She’rim, Kelsang, Kelajaging Bilan Kel!” deya ta’kidlaganiday “Kelajagi Bilan Kel”adi. Ularni yanada obod va muhtasham yaratishda me’moriga sog’lik va omad tilaymiz!
Abdunabi BOYQO’ZIEV
SHE’RLAR
BESHNAVOLAR
Mukofot
Berib
Turmasalar,
Munkillab
Qoladi!
Ibodat
Uchun
Ham
Odam
Yollaydi.
Ota
Bilan…
Ota
Yurt
O’tdi.
Asalim-
Asalimlab,
Asalariga
Chaqtirib
Oldi.
Juda
Katta
Bo’shliq…
Bu
Boshliq.
Har
Qanday
Tazarruda
Tozaruv
Bor.
Yig’larimning
Namlarin
Kiprigimg’a
Tepchit…
…miram.
Ko’proq
Umr
Tilab
Kelaver,
Sabrim.
O’z
Maqomi
Haqida
Maqomlari
Purmaqom.
Kerak
Bo’lsa…
Ataladan
Suyak
Chiqaradi.
Nahotki,
Teraklar
Ham
Tuvakilashib,
Ketsa!
O’z
Qusuridan
Qusuring
Izlaydi,
Vallamat.
Salom
Bergan
Edim,
Salmoqlab
Ko’rdi.
Qasam
Ichib
Turmasa,
Qo’li
Qaltiraydi.
Soqov,
O’z
So’zini
Aytdi –
Indamadi.
Tovoqqa
Qo’yib
Tortsang,
Toshni
Yalaydi.
To’rvasini
To’ldirib
Turmasang,
To’qimlari
Oviydi.
Omad,
Buncha
Kamnamosan,
Bizning
Yoqlarda?
Ko’zani
Hovuzga
Mubtalo
Qilgan…
Nafsimi?..
Anhorlar
Ayqirsin,
Desang,
To’g’on
Qur!
Ko’ngil
Ko’chalariniyam
Supurib
Turgan
Ma’qul.
Yorlig’
Izhor
Qilsang…
Yorliq
So’raydi.
Ko’nglida
Ham
Chuqur
Zindonlari
Bor.
Teshikmozor –
Ayvonlari
Ayozlarga
Sandal
Qishlog’im.
Qaniydi,
So’zning
Ham
Torozisi
Bo’lsa.
So’z
Ham
Rizq –
Kiyangiligi
Bor!
Ayilini
Bo’shatsang,
Ayg’irlik
Da’vo
Qiladi.
Otashinlikda
Otash
Aravaliklardan
Oldinda,
Miryaloq!
Ko’ngildan,
Ko’ch-
Ko’roni
Bilan
Ketdi.
Ko’ksimga
Gulu
Rayhonlar
Ekib
Kutdim!..
Torozisining
Bir
Shayini
Shaytonning
Do’lida…
Kattalarning
Yonida
Turmasa…
Kasal
Bo’pqoladi.
Hasadniyam
Qamishdan
Bel
Bog’lab
Qilardi.
Hovlisida…
Itday
Ulib…
Akillab
Tursang!..
Tovoni-ku,
Mayli…
Mushtidayam
Kuldirgichi
Bor.
Oti
Suvlig’ida
Suvlar
Ichib
O’tdi.
Uzumning
Yaxshisi…ni,
It
Ham
Yemadi.
Ota
Tuprog’iga
Ot
Solib
Bordi.
Ko’nglimga
Ne
Keldi,
Ko’nglingdan
Keldi.
Ho’v
Anov
Bulutgayam
Insof
Bergin!..
Ko’hna
Devorlarning
Dev…
…orlari
Bo’ladi…
Turmush,
Mushting
Buncha
Qattiq
Bo’ldi-ya!
CHORYORLARIM
O’z
Ko’nglida,
Hammaning
Ko’nglida.
Odmilik
Odamiylikdan
Ko’proq
Tariqat!
Izdoshlari
Izini
Supurib
Ketdi.
Zafarniyam,
Quchaverib…
Bezor
Qildi.
Otasini…
Ona
Qornida…yoq
Tepdi.
Elning
Og’zida
Elak
Eskirdi!
Bir
Ohorli
Ohlar
Urdi-ki!..
Unmaydigan
Joyni…
Oyog’i
Iskamaydi!..
Iqtibosniyam
Faqat
O’zi…dan
Oladi.
To’ng’iz
Ko’-o’p,
To’qaylar
Yo’q!..
Ta’nalarini…
Tanasiga
O’yla-ab…
Qiladi.
Eru
Xotin,
Qo’sh…
Bigiz.
Bayroqni
Endi
Boylar
Hilpiratsin!
Miltig’i
Doim
Do’stlari
Qangsharida.
Ehrom
Kiyib,
Errayimlanib
Yursa.
Qamchisidan
Qon…
Tommay
Qoldi.
UCH OG’AYNILAR
Og’zida,
So’zing
Mog’orlaydi.
Poraxo’rlikdayam
Maktab
Yaratdi!
Tupugi…
Toshdan
Og’ir.
Ulfatlari
Faqat,
Ulamolar…dan.
Quchoqlarning
Quliga
Aylandi.
Ezgulikniyam
Ezg’ila-ab
Qiladi.
Semizligi…
Qo’yga
Yarashaydi.
Ko’nglida
Qo’tirlari
Bor.
Fikrlari
Chuqur…
Avaxta.
Qishlog’i…
Qaytish
Qildi.
Ixtiyori
Zavjasi
Izmasida.
Musofirlik –
Sabri
Vofirlik.
IRMOQCHALAR
Safsatasiniyam…
Sotadi.
Ovchi-yu,
Chavaqxo’rroq-da…
Iching
Ko’mirkonmi-ya!..
Qari
Qurchoq…
Guldon –
Kuldon.
Istansasi
Yo’g’roq.
Qasamxo’rning
Qasidaxoni.
Qo’rqqandan
Qo’rq.
Fe’li
Qangsharida.
Istarasiz
Istihola…
Ko’ngli
Choh.
Ozori
Atiqalar.
Quyqi…
Gina.
Zardasi
Qaynoq.
Maslagi –
Muhtaramlik.
