Эрнест Ҳемингуэй таваллудининг 120 йиллиги олдидан
Мен кўп урушларда қатнашдим, шунинг учун бу масалада ғаразим қаттиқ, ҳатто жуда ҳам қаттиқ. Бу китобнинг муаллифи онгли суратда шу фикрга келдики: урушларда жанг қилаётган одамлар дунёдаги энг ажойиб одамлардир, фронтнинг қизғин қисмларига кириб борганинг сари бундай ажойиб кишиларга кўпроқ дуч келабошлайсан. Лекин урушни бошлаганлар, унинг оловига яна олов ташлаб турганлар иқтисодий рақобатдан, фойда ундиришдан бошқа нарсани ўйламайдиган тўнғизлардир. Мен урушда бойлик орттирганлар, уруш оловини ёққанлар урушнинг биринчи кунларидаёқ мамлакат граждан-ларининг мухтор вакиллари томонидан отиб ташланмоғи зарур, деб ҳисоблайман. (Эрнест Ҳемингуэй. «Алвидо, қурол» романига ёзилган сўзбошидан)
Эрнест Ҳемингуэй
ЁЗУВЧИ ВА УРУШ
Америка ёзувчиларининг 1937 йил июн ойида бўлиб ўтган 2-конгрессида сўзланган нутқ
Эрнест Ҳемингуэй — америкалик ёзувчи (ингл. Эрнест Миллер Ҳемингwай; 21. 06.1899 , Оук-Парк, Иллинойс, АҚШ — 2.07. 1961, Кетчум, Айдахо, АҚШ). Нобел мукофоти лауреати (1954). 1917 йилдан Канзас-Ситида жоурналист-репортёр сифатида иш бошлаган. Биринчи жаҳон уруши қатнашчиси (1914 18). Хемингуэй 1928 йилгача Парижда, 1939 60 йилларда Кубада яшади. Дастлабки ҳикоялар китоби — «Бизнинг замонда» (1924). «Қуёш чиқади» (1926, инглизча нашрларда «Фиеста» номи билан чоп этилган),
«Алвидо, қурол!» (1929) романларида урушнинг бемисл мантиқсизликлари, инсон ҳақҳуқуқлари, эркига тажовуз, айни пайтда, инсоний мардлик, қадрқиммат ва мухаббатнинг ҳар қандай ёвуз кучлардан устунлиги ёрқин ифодаланган.
1930 йилларнинг ,биринчи ярмида Ҳемингуэй ижодида тушкунликни кузатиш мумкин. Шу даврда ёзувчи ҳаёт йўлини қайта мулоҳаза қилиб кўришга, ўз ижодининг муайян йўналишларини аниқлашга интилади. Натижада «Пешиндан кейинги ўлим» (1932), «Африканинг яшил тепаликлари» (1935), «Ғолибга байроқ берилмайди» (1933) ҳикоялар тўплами дунё юзини кўради. «Ҳўкизнинг шохи», «Френсис Макомбернинг бахти», «Килиманжаро қорлари» (1936) ҳикоялари, «Тўқчилик ва йўқчилик» (1937) романида Ҳемингуэй ижодий юксалиши кўзга ташланади. Хемингуэй асарларида дастлабки журналистик кузатув ўрнини таҳлилий, қиёсий мулоҳаза ва мушоҳадалар эгаллайди. У ҳар қандай урушни қоралайди, шу туфайли инсоният азият чекаётганига эътибор қаратади. Инсон ҳуқуқлари йўлида, озодлик курашида ёлғиз майдонга тушишнинг ҳалокатли оқибатларга олиб келишини оддий кишилар образи орқали ифодалайди.
Ҳемингуэй 1931—39 -йиллари испан халқининг миллий озодлик курашида ҳарбий мухбир сифатида қатнашади. Шу йилларда унинг бир неча очерк ва репортажлари, «Мотам қўнғироғи» (1940) романи чоп этилади. Бу асарлардаги қаҳрамонлар халқ озодлиги йўлида фашизмга қарши курашадилар, инсоният тақдири учун ўзларининг масъул эканликларини қалбан ҳис этадилар, кишилар билан бирга изтиробга тушадилар, хавф-хатардан қутулиш чораларини излайдилар.
Иккинчи жаҳон урушидан кейин Ҳемингуэй ижодида янги давр бошланган. Бироқ бу даврда юзага келган «Хавфли ёз» ва «Океандаги ороллар» романлари аввалгиларига қараганда бадиий жиҳатдан анча бўш асарлар саналади. Лекин маълум муддат ўтиб, Ҳемингуэй инсоннинг руҳий ҳолатини тадқиқ этиш билан жамиятдаги мавжуд вазиятни очиб беришга қодир асарларни яратди. Бадиий жиҳатдан анча юксак бўлган «Дарёнинг нарёғида, дарахтлар соясида» (1950) романи, «Чол ва денгиз» (1952) қиссаси Хемингуэйга катта шуҳрат келтирди. Ҳемингуэй 20 асрда ўзигагина хос бўлган қатий холисликка асосланган характерли услубни яратдики, кейинчалик Америка қитъасидан етишиб чиққан ёзувчилар бу услубга тезтез мурожаат қиладиган бўлишди.
«Чол ва денгиз», «Алвидо, қурол!» ва бошқа асарлари ўзбек тилига Иброҳим Ғафуров томонидан таржима қилинган.
Ёзувчининг вазифаси ўзгармайди. Унинг ўзи ўзгаради, вазифаси эса ўша-ўшалигича қолаверади. Бу вазифа ҳар доим рост ёзиш ва асил моҳиятни ўқувчининг онгу-шууридан жой оладиган қилиб ифодалаб беришдан иборат.
Бундан қийин ишнинг ўзи йўқ, қийинлиги шу билан изоҳланадики, бу ишни уддалаган ёзувчи, эртами-кечми, барибир, меҳнатининг мукофотини олади — машҳурликка эришади. Агар машҳурлик эрта келса, бу кўпинча ёзувчини ўлдиради. Шуҳратнинг жуда кечикиши ҳам уни аламзада қилиб қўяди. Баъзан ёзувчи машҳурликнинг унга қизиғи қолмаган пайтда — ўлимидан сўнг шуҳрат қозонади. Аммо айнан ҳаққоний, умрбоқий асар ёзиш шунчалик қийинлиги туфайли ҳам ҳақиқатан зўр ёзувчи эртами-кечми барибир эътироф этилади. Фақат романтикларгина дунёда «номаълум мастерлар» бор деб ўйлайдилар.
Ҳақиқий зўр ёзувчи муроса қилиб яшаса бўладиган деярли барча ҳукуматлар томонидан тан олинади. Яхши ёзувчиларни етиштириб беролмайдиган фақат битта сиёсий тузум бор, бу тузум — фашизм. Чунки фашизм — бандитларнинг оғзидан чиқаётган ёлғондир. Ёлғон гапиришни хоҳламайдиган ёзувчи фашизм ҳукмрон мамлакатда яшаёлмайдиям, ишлаёлмайдиям.
Фашизм — бошдан-оёқ ёлғонга асосланган тузум, шунинг учун у адабий бепуштликка маҳкум. У ўтмишга айланганда ундан қонли тарих, қотилликлар, бузғунчилик, вайронагарчиликдан бошқа ҳеч нарса қолмайди, ҳозир бу ҳаммага кундай равшан ва охирги бир неча ой мобайнида айримларимиз бунга бевосита гувоҳ ҳам бўлдик.
Ёзувчи уруш нима учун ва қандай олиб борилишини билса, бунга кўникади. Бу жуда муҳим, бироқ кутилмаган янгиликдир. Унга ростдан ҳам кўникиб қолганингга ҳайрон қоласан киши. Ҳар куни фронтда бўлганингда ва позицион урушни, манёврли урушни, ҳужум ва қарши ҳужумларни кўрганингда, буларнинг ҳаммаси ўзгача маъно касб этади, қанча одамимиз ўлдирилгани ва жароҳатланганига қарамай одамларимиз нима учун курашаётганини билсанг, ақл билан курашаётганини билсанг, буларнинг барчаси бежиз эмаслигини тушунасан. Одамлар — сенинг эски дўстларингу янги биродарларинг — ўз ватанини чет эллик босқинчилардан озод қилиш учун курашаётганида, уларга қандай ҳужум қилишганини ва улар қандай курашганини, урушнинг бошида уларнинг ҳатто айтарли қурол-яроғи ҳам бўлмаганини билганингда, уларнинг ҳаётига, курашига ва қандай ҳалок бўлаётганига қараб туриб дунёда урушдан ҳам ёмон нарсалар борлигини англай бошлайсан. Қўрқоқлик ёмон, хоинлик ёмон, худбинлик ёмон.
Мадридда биз, ҳарбий мухбирлар, ўтган ой ўн тўққиз кун мобайнида қотилликлар гувоҳи бўлдик. Уни герман артиллерияси содир этди, бу пухта уюштирилган қонхўрлик эди.
Мен урушга кўникасан дедим. Агар ҳарб илмига, бу улуғ илмга ростан ҳам қизиқсанг, бошига ажал соя солиб турганида одамлар ўзини қандай тутишига астойдил қизиқсанг шунчалик берилиб кетасанки, ўз тақдиринг ҳақидаги биргина ўй ҳам қабиҳ худбинликдай туюлади.
Бироқ қотилликка кўникиб бўлмайди. Биз эса Мадридда узлуксиз ўн тўққиз кун оммавий қотиллик содир этилганини кўрдик.
Фашистик давлатлар тотал урушга ишонишади. Бу шуни англатадики, зўрдан зўр чиқиб қуролли кучлар уларнинг дабдаласини чиқарганида мағлуб бўлган фашистлар ҳар гал тинч аҳолидан аламини олишади. Бу урушда, 1936 йил ноябр ойининг ўрталаридан бошлаб, уларни Ғарбий паркда, Пардода, Карабанчелда, Харамда, Бриуэго яқинида, Қурдоба яқинида тор-мор қилишди. Ва ҳар гал фронтдаги мағлубиятдан сўнг улар тинч аҳолини ўлдириш, қириш билан ўзларининг таъбирича номусини сақлаб қолишди.
Буларнинг барчасини икир-чикирларигача тасвирлай бошласам қусқингиз келиши, қалбингизда нафрат ўти алангаланиши мумкин. Бироқ бунинг ҳозир бизга кераги йўқ. Биз фашизмнинг кирдикорларини ва унга қарши қандай курашиш лозимлигини яхши билиб олишимиз керак. Биз бу қотилликлар ҳали ҳаммаси эмаслигини, бу босқинчилик, хавфли босқинчилик — фашизмнинг бор-йўғи бир эпкини эканлигини тушунишимиз шарт. Босқинчини эса фақат битта йўл билан — тумшуғига яхшилаб тушириш билан тийиш мумкин. Испанияда ҳозир бундан бир юзу ўттиз йил аввал худди шу яриморолда Наполеоннинг додини беришгани сингари фашист босқинчисининг кунини кўрсатишмоқда. Фашистик давлатлар буни билгани учун ҳамма нарсага тайёр турибди. Италия унинг аскарлари ўз мамлакатидан ташқарида жанг қилмаслигини билади ва жуда яхши қуроллантирилганига қарамай уларни интернационал бригадалар жангчилари у ёқда турсин, Испан халқ армияси аскарлари билан ҳам таққослаб бўлмайди.
Германия ҳар қандай ҳужумкор урушда иттифоқчи сифатида Италияга суяна олмаслигини англаб етди. Мен яқинда фон Бломберг унинг учун маршал Бадольо уюштирган дабдабали манёврларда қатнашгани ҳақида ўқидим; аммо Венеция текислигида, ҳар қандай душмандан узоқда манёвр ўтказиш бошқа нарса, Бриуэго ва Триуэго ўртасидаги платода ўн биринчи ва ўн иккинчи интербригадалар ҳамда Листер, Кампесино ва Мэрнинг ажойиб испан ҳарбий қисмларининг контрманёврига дуч келиб учта дивизиядан жудо бўлиш умуман бошқа нарса. Алмерияни бомбардимон қилиш ва хоинлик туфайли қўлдан кетган ҳимоясиз Малагани босиб олиш бошқа нарса, Қурдоба яқинида етти минг аскарни ва Мадридга қилинган беҳуда ҳужумларда ўттиз минг аскарни қурбон бериш мутлақо бошқа нарса.
Мен нутқимни рост ва ҳаққоний ёзиш қанчалар қийинлиги ҳақидаги, бундай маҳоратга эришганларни муқаррар мукофот кутиши ҳақидаги гаплар билан бошлаган эдим. Аммо уруш даврида — хоҳлаймизми-йўқми, биз ҳозир уруш даврида яшаяпмиз — мукофотлар кейинга сурилади. Уруш ҳақидаги бор гапни ёзиш жуда хавфли, ҳақиқатни кавлаштириш ҳам жуда хатарли. Америка ёзувчиларидан кимлар ҳақиқат излаб Испанияга борган, аниғини билмайман. Мен Линколн номидаги батальоннинг жуда кўп жангчиларини биламан. Бироқ улар ёзувчи эмас. Улар фақат хат ёзишади. Жуда кўп инглиз ёзувчилари, жуда кўп немис ёзувчилари, жуда кўп француз ва ҳолланд ёзувчилари Испанияга жўнаб кетишди. Фронтга ҳақиқат излаб борган киши эса унинг ўрнига ажалга дуч келиши мумкин. Лекин, дейлик, ўн икки киши кетиб, фақат икки кишигина қайтиб келса ҳам улар келтирган ҳақ гаплар биз оғиз кўпиртирадиган эшитма гаплар, мишмишлар эмас, айни ҳақиқат бўлади. Ҳақиқатнинг тагига етиш учун жонни хатарга қўйиш керакми — буни ёзувчиларнинг ўзлари ҳал қила қолишсин. Албатта, назарий мавзулардаги илмий мунозараларда вақт ўтказиш анча тинчроқ. Янги бидъатлар, янги тариқатлар, ғайриодатий таълимотлар ва тушуниксиз романтик «буюк»лар ҳам ҳар доим топилади — бирор ишга гўёки ишонадиган, лекин унинг учун бирон нима қилишни хоҳламайдиган, фақат баҳслашиб ўз фикрини, бировлар учун иссиқ-совуғи бўлмаган фикрини ҳимоя қилишни хоҳловчилар учун бундайлар топилаверади. Усталик билан танланган бу нуқтаи назарга ёзув машинкаси билан ёпишиб олиб, уни қалам билан мустаҳкамлайдилар. Аммо урушни тадқиқ этишни хоҳловчи ҳар қандай ёзувчининг борадиган жойи аниқ. Афтидан, ҳали бизни кўп йиллик эълон қилинмаган урушлар кутиб турибди. Ёзувчилар уларда ҳар хил иштирок этишлари мумкин. Охир-оқибат, бунинг ажрини оладиган пайт ҳам келади. Аммо бу ёзувчиларни ҳаяжонга солмаслиги даркор. Чунки ҳали бунгача кўп вақт бор. Ёзувчи мукофотдан қаттиқ умидвор бўлиши ҳам керак эмас. Чунки у Ралф Фокс ва бошқа айрим адиблар каби ёзувчи бўлса тақдирланадиган вақт келганда уни тириклар орасидан топа олмасликлари мумкин.
Рус тилидан Ҳасан Карвонли таржимаси
Манба: Маънавий ҳаёт» журнали
Ernest Heminguey tavalludining 120 yilligi oldidan
Men ko‘p urushlarda qatnashdim, shuning uchun bu masalada g‘arazim qattiq, hatto juda ham qattiq. Bu kitobning muallifi ongli suratda shu fikrga keldiki: urushlarda jang qilayotgan odamlar dunyodagi eng ajoyib odamlardir, frontning qizg‘in qismlariga kirib borganing sari bunday ajoyib kishilarga ko‘proq duch kelaboshlaysan. Lekin urushni boshlaganlar, uning oloviga yana olov tashlab turganlar iqtisodiy raqobatdan, foyda undirishdan boshqa narsani o‘ylamaydigan to‘ng‘izlardir. Men urushda boylik orttirganlar, urush olovini yoqqanlar urushning birinchi kunlaridayoq mamlakat grajdan-larining muxtor vakillari tomonidan otib tashlanmog‘i zarur, deb hisoblayman. (Ernest Heminguey. «Alvido, qurol» romaniga yozilgan so‘zboshidan)
Ernest Heminguey
YOZUVCHI VA URUSH
Amerika yozuvchilarining 1937 yil iyun oyida bo‘lib o‘tgan 2-kongressida so‘zlangan nutq
Ernest Heminguey — amerikalik yozuvchi. (ingl. Ernest Miller Hemingway; 21. 06.1899 , Ouk-Park, Illinoys, AQSH — 2.07. 1961, Ketchum, Aydaxo, AQSH) Nobel mukofoti laureati (1954). 1917 yildan Kanzas-Sitida journalist-reportyor sifatida ish boshlagan. Birinchi jahon urushi qatnashchisi (1914 18). Xeminguey 1928 yilgacha Parijda, 1939 60 yillarda Kubada yashadi. Dastlabki hikoyalar kitobi — «Bizning zamonda» (1924). «Quyosh chiqadi» (1926, inglizcha nashrlarda «Fiyesta» nomi bilan chop etilgan),
«Alvido, qurol!» (1929) romanlarida urushning bemisl mantiqsizliklari, inson haqhuquqlari, erkiga tajovuz, ayni paytda, insoniy mardlik, qadrqimmat va muxabbatning har qanday yovuz kuchlardan ustunligi yorqin ifodalangan.
1930 yillarning ,birinchi yarmida Heminguey ijodida tushkunlikni kuzatish mumkin. Shu davrda yozuvchi hayot yo‘lini qayta mulohaza qilib ko‘rishga, o‘z ijodining muayyan yo‘nalishlarini aniqlashga intiladi. Natijada «Peshindan keyingi o‘lim» (1932), «Afrikaning yashil tepaliklari» (1935), «G‘olibga bayroq berilmaydi» (1933) hikoyalar to‘plami dunyo yuzini ko‘radi. «Ho‘kizning shoxi», «Frensis Makomberning baxti», «Kilimanjaro qorlari» (1936) hikoyalari, «To‘qchilik va yo‘qchilik» (1937) romanida Heminguey ijodiy yuksalishi ko‘zga tashlanadi. Xeminguey asarlarida dastlabki jurnalistik kuzatuv o‘rnini tahliliy, qiyosiy mulohaza va mushohadalar egallaydi. U har qanday urushni qoralaydi, shu tufayli insoniyat aziyat chekayotganiga e’tibor qaratadi. Inson huquqlari yo‘lida, ozodlik kurashida yolg‘iz maydonga tushishning halokatli oqibatlarga olib kelishini oddiy kishilar obrazi orqali ifodalaydi.
Heminguey 1931—39 -yillari ispan xalqining milliy ozodlik kurashida harbiy muxbir sifatida qatnashadi. Shu yillarda uning bir necha ocherk va reportajlari, «Motam qo‘ng‘irog‘i» (1940) romani chop etiladi. Bu asarlardagi qahramonlar xalq ozodligi yo‘lida fashizmga qarshi kurashadilar, insoniyat taqdiri uchun o‘zlarining mas’ul ekanliklarini qalban his etadilar, kishilar bilan birga iztirobga tushadilar, xavf-xatardan qutulish choralarini izlaydilar.
Ikkinchi jahon urushidan keyin Heminguey ijodida yangi davr boshlangan. Biroq bu davrda yuzaga kelgan «Xavfli yoz» va «Okeandagi orollar» romanlari avvalgilariga qaraganda badiiy jihatdan ancha bo‘sh asarlar sanaladi. Lekin ma’lum muddat o‘tib, Heminguey insonning ruhiy holatini tadqiq etish bilan jamiyatdagi mavjud vaziyatni ochib berishga qodir asarlarni yaratdi. Badiiy jihatdan ancha yuksak bo‘lgan «Daryoning naryog‘ida, daraxtlar soyasida» (1950) romani, «Chol va dengiz» (1952) qissasi Xemingueyga katta shuhrat keltirdi. Heminguey 20 asrda o‘zigagina xos bo‘lgan qatiy xolislikka asoslangan xarakterli uslubni yaratdiki, keyinchalik Amerika qit’asidan yetishib chiqqan yozuvchilar bu uslubga teztez murojaat qiladigan bo‘lishdi.
«Chol va dengiz», «Alvido, qurol!» va boshqa asarlari o‘zbek tiliga Ibrohim G‘afurov tomonidan tarjima qilingan.
Yozuvchining vazifasi o‘zgarmaydi. Uning o‘zi o‘zgaradi, vazifasi esa o‘sha-o‘shaligicha qolaveradi. Bu vazifa har doim rost yozish va asil mohiyatni o‘quvchining ongu-shuuridan joy oladigan qilib ifodalab berishdan iborat.
Bundan qiyin ishning o‘zi yo‘q, qiyinligi shu bilan izohlanadiki, bu ishni uddalagan yozuvchi, ertami-kechmi, baribir, mehnatining mukofotini oladi — mashhurlikka erishadi. Agar mashhurlik erta kelsa, bu ko‘pincha yozuvchini o‘ldiradi. Shuhratning juda kechikishi ham uni alamzada qilib qo‘yadi. Ba’zan yozuvchi mashhurlikning unga qizig‘i qolmagan paytda — o‘limidan so‘ng shuhrat qozonadi. Ammo aynan haqqoniy, umrboqiy asar yozish shunchalik qiyinligi tufayli ham haqiqatan zo‘r yozuvchi ertami-kechmi baribir e’tirof etiladi. Faqat romantiklargina dunyoda «noma’lum masterlar» bor deb o‘ylaydilar.
Haqiqiy zo‘r yozuvchi murosa qilib yashasa bo‘ladigan deyarli barcha hukumatlar tomonidan tan olinadi. Yaxshi yozuvchilarni yetishtirib berolmaydigan faqat bitta siyosiy tuzum bor, bu tuzum — fashizm. Chunki fashizm — banditlarning og‘zidan chiqayotgan yolg‘ondir. Yolg‘on gapirishni xohlamaydigan yozuvchi fashizm hukmron mamlakatda yashayolmaydiyam, ishlayolmaydiyam.
Fashizm — boshdan-oyoq yolg‘onga asoslangan tuzum, shuning uchun u adabiy bepushtlikka mahkum. U o‘tmishga aylanganda undan qonli tarix, qotilliklar, buzg‘unchilik, vayronagarchilikdan boshqa hech narsa qolmaydi, hozir bu hammaga kunday ravshan va oxirgi bir necha oy mobaynida ayrimlarimiz bunga bevosita guvoh ham bo‘ldik.
Yozuvchi urush nima uchun va qanday olib borilishini bilsa, bunga ko‘nikadi. Bu juda muhim, biroq kutilmagan yangilikdir. Unga rostdan ham ko‘nikib qolganingga hayron qolasan kishi. Har kuni frontda bo‘lganingda va pozitsion urushni, manyovrli urushni, hujum va qarshi hujumlarni ko‘rganingda, bularning hammasi o‘zgacha ma’no kasb etadi, qancha odamimiz o‘ldirilgani va jarohatlanganiga qaramay odamlarimiz nima uchun kurashayotganini bilsang, aql bilan kurashayotganini bilsang, bularning barchasi bejiz emasligini tushunasan. Odamlar — sening eski do‘stlaringu yangi birodarlaring — o‘z vatanini chet ellik bosqinchilardan ozod qilish uchun kurashayotganida, ularga qanday hujum qilishganini va ular qanday kurashganini, urushning boshida ularning hatto aytarli qurol-yarog‘i ham bo‘lmaganini bilganingda, ularning hayotiga, kurashiga va qanday halok bo‘layotganiga qarab turib dunyoda urushdan ham yomon narsalar borligini anglay boshlaysan. Qo‘rqoqlik yomon, xoinlik yomon, xudbinlik yomon.
Madridda biz, harbiy muxbirlar, o‘tgan oy o‘n to‘qqiz kun mobaynida qotilliklar guvohi bo‘ldik. Uni german artilleriyasi sodir etdi, bu puxta uyushtirilgan qonxo‘rlik edi.
Men urushga ko‘nikasan dedim. Agar harb ilmiga, bu ulug‘ ilmga rostan ham qiziqsang, boshiga ajal soya solib turganida odamlar o‘zini qanday tutishiga astoydil qiziqsang shunchalik berilib ketasanki, o‘z taqdiring haqidagi birgina o‘y ham qabih xudbinlikday tuyuladi.
Biroq qotillikka ko‘nikib bo‘lmaydi. Biz esa Madridda uzluksiz o‘n to‘qqiz kun ommaviy qotillik sodir etilganini ko‘rdik.
Fashistik davlatlar total urushga ishonishadi. Bu shuni anglatadiki, zo‘rdan zo‘r chiqib qurolli kuchlar ularning dabdalasini chiqarganida mag‘lub bo‘lgan fashistlar har gal tinch aholidan alamini olishadi. Bu urushda, 1936 yil noyabr oyining o‘rtalaridan boshlab, ularni G‘arbiy parkda, Pardoda, Karabanchelda, Xaramda, Briuego yaqinida, Qurdoba yaqinida tor-mor qilishdi. Va har gal frontdagi mag‘lubiyatdan so‘ng ular tinch aholini o‘ldirish, qirish bilan o‘zlarining ta’biricha nomusini saqlab qolishdi.
Bularning barchasini ikir-chikirlarigacha tasvirlay boshlasam qusqingiz kelishi, qalbingizda nafrat o‘ti alangalanishi mumkin. Biroq buning hozir bizga keragi yo‘q. Biz fashizmning kirdikorlarini va unga qarshi qanday kurashish lozimligini yaxshi bilib olishimiz kerak. Biz bu qotilliklar hali hammasi emasligini, bu bosqinchilik, xavfli bosqinchilik — fashizmning bor-yo‘g‘i bir epkini ekanligini tushunishimiz shart. Bosqinchini esa faqat bitta yo‘l bilan — tumshug‘iga yaxshilab tushirish bilan tiyish mumkin. Ispaniyada hozir bundan bir yuzu o‘ttiz yil avval xuddi shu yarimorolda Napoleonning dodini berishgani singari fashist bosqinchisining kunini ko‘rsatishmoqda. Fashistik davlatlar buni bilgani uchun hamma narsaga tayyor turibdi. Italiya uning askarlari o‘z mamlakatidan tashqarida jang qilmasligini biladi va juda yaxshi qurollantirilganiga qaramay ularni internatsional brigadalar jangchilari u yoqda tursin, Ispan xalq armiyasi askarlari bilan ham taqqoslab bo‘lmaydi.
Germaniya har qanday hujumkor urushda ittifoqchi sifatida Italiyaga suyana olmasligini anglab yetdi. Men yaqinda fon Blomberg uning uchun marshal Badolo uyushtirgan dabdabali manyovrlarda qatnashgani haqida o‘qidim; ammo Venetsiya tekisligida, har qanday dushmandan uzoqda manyovr o‘tkazish boshqa narsa, Briuego va Triuego o‘rtasidagi platoda o‘n birinchi va o‘n ikkinchi interbrigadalar hamda Lister, Kampesino va Merning ajoyib ispan harbiy qismlarining kontrmanyovriga duch kelib uchta diviziyadan judo bo‘lish umuman boshqa narsa. Almeriyani bombardimon qilish va xoinlik tufayli qo‘ldan ketgan himoyasiz Malagani bosib olish boshqa narsa, Qurdoba yaqinida yetti ming askarni va Madridga qilingan behuda hujumlarda o‘ttiz ming askarni qurbon berish mutlaqo boshqa narsa.
Men nutqimni rost va haqqoniy yozish qanchalar qiyinligi haqidagi, bunday mahoratga erishganlarni muqarrar mukofot kutishi haqidagi gaplar bilan boshlagan edim. Ammo urush davrida — xohlaymizmi-yo‘qmi, biz hozir urush davrida yashayapmiz — mukofotlar keyinga suriladi. Urush haqidagi bor gapni yozish juda xavfli, haqiqatni kavlashtirish ham juda xatarli. Amerika yozuvchilaridan kimlar haqiqat izlab Ispaniyaga borgan, anig‘ini bilmayman. Men Linkoln nomidagi batalonning juda ko‘p jangchilarini bilaman. Biroq ular yozuvchi emas. Ular faqat xat yozishadi. Juda ko‘p ingliz yozuvchilari, juda ko‘p nemis yozuvchilari, juda ko‘p fransuz va holland yozuvchilari Ispaniyaga jo‘nab ketishdi. Frontga haqiqat izlab borgan kishi esa uning o‘rniga ajalga duch kelishi mumkin. Lekin, deylik, o‘n ikki kishi ketib, faqat ikki kishigina qaytib kelsa ham ular keltirgan haq gaplar biz og‘iz ko‘pirtiradigan eshitma gaplar, mishmishlar emas, ayni haqiqat bo‘ladi. Haqiqatning tagiga yetish uchun jonni xatarga qo‘yish kerakmi — buni yozuvchilarning o‘zlari hal qila qolishsin. Albatta, nazariy mavzulardagi ilmiy munozaralarda vaqt o‘tkazish ancha tinchroq. Yangi bid’atlar, yangi tariqatlar, g‘ayriodatiy ta’limotlar va tushuniksiz romantik «buyuk»lar ham har doim topiladi — biror ishga go‘yoki ishonadigan, lekin uning uchun biron nima qilishni xohlamaydigan, faqat bahslashib o‘z fikrini, birovlar uchun issiq-sovug‘i bo‘lmagan fikrini himoya qilishni xohlovchilar uchun bundaylar topilaveradi. Ustalik bilan tanlangan bu nuqtai nazarga yozuv mashinkasi bilan yopishib olib, uni qalam bilan mustahkamlaydilar. Ammo urushni tadqiq etishni xohlovchi har qanday yozuvchining boradigan joyi aniq. Aftidan, hali bizni ko‘p yillik e’lon qilinmagan urushlar kutib turibdi. Yozuvchilar ularda har xil ishtirok etishlari mumkin. Oxir-oqibat, buning ajrini oladigan payt ham keladi. Ammo bu yozuvchilarni hayajonga solmasligi darkor. Chunki hali bungacha ko‘p vaqt bor. Yozuvchi mukofotdan qattiq umidvor bo‘lishi ham kerak emas. Chunki u Ralf Foks va boshqa ayrim adiblar kabi yozuvchi bo‘lsa taqdirlanadigan vaqt kelganda uni tiriklar orasidan topa olmasliklari mumkin.
Rus tilidan Hasan Karvonli tarjimasi
Manba: Ma’naviy hayot» jurnali
