Арсений Тарковский рус маданияти тарихида атоқли кинорежисёр Андрей Тарковскийнинг отаси бўлгани учун эмас, ўзига хос поэтик дунёқараши, алалхусус, замонасозлик қилмай, ҳар қандай вазиятда ўз гражданлик ва ижодий қарашларига содиқ қолган шоир сифатида ном қолдирди. Сизга тақдим этилаётган шеърларни Андрей Тарковскийнинг машҳур “Кўзгу” фильмида шоирнинг ўзи кадр ортидан ўқиган. Бу шеърлар дунё кино санъати хазинасидан муносиб ўрин эгаллаган фильмни ҳар томонлама бойитгани билангина эмас, ХХ аср рус шеъриятининг энг юксак намуналари экани билан ҳам аҳамиятлидир.

Арсений ТАРКОВСКИЙ
ШЕЪРЛАР

Арсений Тарковский (1907–1989) Украинанинг Елисаветград (бугунги Кропивницкий)шаҳрида адабиётга ихлосманд оилада дунёга келган. Адабий ҳаваси эрта уйғонган Арсений илк шеърларини рус шеърияти тарихида «Кумуш аср шоирлари» деб ном олган ижодкорлар мероси таъсирида ёзди ва бутун умри давомида айни шу руҳда ижод қилди.
1924 йили Москвадаги Олий адабиёт курсларида ўқигач, турли адабий нашрларда ишлади. II жаҳон урушида иштирок этиб, фронтдан бир оёғидан айрилиб қайтди. Қирқ ёши арафасида илк шеърий тўпламини тайёрлади. Аммо, коммунистик фирқа марказий қўмитасининг «Звезда» ва «Ленинград» журналлари, хусусан Михаил Зощенко ва Анна Ахматова ижодий фаолиятига қарши қаратилган кескин қарори таъсирида китоб чоп этилмай қолиб кетди. Фақатгина 1962 йили шоирнинг биринчи китоби ўқувчилар қўлига тегди.
Худди ўша йили шоирнинг ўғли Андрей Тарковский «Иваннинг болалиги» («Иваново детство») фильми учун Венеция халқаро кинофестивалининг олий мукофотига сазовор бўлди ва фильм давомида янграган шеърлар боис дунё шоир Арсений Тарковскийни таниди. Андрей Тарковский интервьюларнинг бирида отаси ҳақида шундай деган эди: «Менинг отам, шак-шубҳасиз, бугун энг катта рус шоиридир. Мен бу гапни у отам бўлгани учун эмас, ижодини яхши англаганим учун айтяпман. У жуда катта маънавий қудрат эгаси. У фақат ва фақат ўз ҳаётий ақидаларигагина бўйсунган шоирдир.У машҳурлик майлида бир сатр ҳам ёзмаган шоирдир».

ИЛК УЧРАШУВЛАР

Биз висолни байрам қилдик ҳар лаҳза, ҳар он,
Қаршимизда бўлган каби Илоҳ намоён.
Кенг оламда ёлғиз эдик. Жасур эдинг сан,
Енгил эдинг, назаримда, қуш патидан ҳам.
Зинапоя бўйлаб, бошинг айланиб гўё
Тушар эдинг шошилганча, етаклаб шодон,
Ҳўл сиренлар орасидан бошланган дунёнг
Қалин ойна орқасида кутарди пинҳон.
Оқшом менга лутфу эҳсон этар эди бахш,
Яна тақво дарвозаси очиларди ланг.
Қоронғулик қучоғида милтираб яккаш
Соя оғиб борар эди: нозик ва яланг.
“Сени Тангри ёрлақасин!”, — дердим уйқудан
Кўз очган чоғ. Англар эдим, журъатли жуда
Бу шукрона: уйқу ичра руҳинг осуда,
Кипригингни тутмоқ учун мовийлик ила
Сен томонга талпинарди сирень столдан.
Сокин эди мовий ранглар инган киприклар,
Сезар эдим қўлларингнинг илиқлигин ҳам.

Биллур сатҳда дарёларнинг томири урар,
Тоғлар хира, денгизлар-чи турар милтираб.
Сен-чи бу дам қўлларингда митти, шаффоф шар,
Ҳашаматли тахт устида ётардинг ухлаб.
Адолатли Тангрим ҳаққи, меники эдинг.
Чўчиб тушдинг ва қайтадан эвириб бердинг:
Инсонликнинг хос луғати ўзгарди туйқус.
Жаранглашнинг бор кучи-ла, ўша он гувоҳ –
Томоғингга тўлган эди сен кашф этган сўз.
Сўз ичидан чиқиб келди янги маъно: Шоҳ!

Кўз ўнгимда бутун дунё эврилди, шаклин
Ўзгартирди кўза мисол оддий буюмлар.
Ўртамизда турар экан қўриқчи каби
Илоҳий куч қаватлаган, тош қотган сувлар.
Бизни мавҳум томонларга бошларди улар.
Олдимизда йўл очарди рўёга ўхшаб
Мўъжизалар тиклаб қўйган жами шаҳарлар,
Ҳулво масрур — пойимизга ўзини тўшаб,
Бошимизда чарх урарди қушлар йўл бўйи
Ва балиқлар сув юзида сузишган кўйи
Кузатарди, Само кафтдек эди намоён…
Тақдир отли бир савдойи тўхтамай, бу чоғ
Изимиздан келар экан – қўлида пичоқ.

***

Кеча сени кутдим сабоҳдан бошлаб,
Улар фол очарди келмаслигингдан.
Ҳаво зўр! Пальтомни чиқувдим ташлаб
Байрамдаги каби – ўзинг ҳам эсла!

Бугун-чи… Хўмрайган бугунни улар
Ҳозирлаб қўйдилар бизларни ўйлаб.
Ва кечки ёмғирни… Қатор томчилар
Югурмоқда совуқ шаббалар бўйлаб.

Сўзлар таскин бермас, артмас рўмолча…

ҲАЁТ, ҲАЁТ…

1

Сезгиларга ишонмасман, ишоралар ҳам
Чўчитолмас. На қарғишлар ва на-да оғу
Таъқиб этмас. Ўлим йўқ-ку, ахир, дунёда:
Ҳамма боқий. Ҳамма ўлмас – яшаймиз мангу.
Ўн еттингда, айт, ўлимдан қўрқмоқ на ҳожат?
Етмишда ҳам. Мавжуд фақат нур ва ҳақиқат.
Даҳри дунда йўқдир асли зулмат ва ўлим.
Бизлар денгиз соҳилига етолдик омон.
Абадият қўшин бўлиб тўсган чоғ йўлин
Тўрни маъқул кўрганларнинг биттаси менман.

2

Уйингизда яшасангиз – нурамас сира.
Юзйилликдан истаганим олурман чорлаб,
Сўнг ичида тиклагайман янги бошпана,
Рафиқаю фарзандингиз, айни шу сабаб
Каминанинг даврасида ўлтирар, мана.
Бобокалон ва набира битта столда:
Бу даврада келажак ҳам топажак зуҳур.
Ўша онда кўтарилса илким агарда –
Қўлингизда қолар фақат бештагина нур.
Бир қалъадир яшаб ўтган ҳар битта куним,
Ҳар бирига қовурғамни қўйибман тираб.
Ер ўлчагич занжир билан вақтни ўлчадим,
Ўтдим ундан – юрганимдай Урал оралаб.

3

Мен асримни танлаганман мослаб бўйимга.
Биз жанубга юрдик, чўлда тўсдик тўзонни
Бурганлар бўй таратарди, куйчи чигиртка
Пошналарга мўйлов уриб, ўхшаб зоҳидга
Қўрқитмоқчи эди мени – сўзлаб ўлимдан,
Қисматимни эгаримга танғиб олдим ман.
Дахл қилмас на бугуним, на истиқболим,
Узангида тик тураман ўсмир мисоли.

4

Кифоядир улуш олсам абадиятдан,
Асрларни туташтирса томчилаб қоним.
Бир ишончли бурчак топсам илиқ ҳандақда,
Ўз эрким-ла ҳаққи учун берардим жоним,
Қачонлардир, мени учар игнаси зора
Дунё узра ипдай судраб қилмас овора.

ЭВРИДИКА

Инсонда вужуд битта –
Ёлғизликдай тоқ, абгор,
Руҳ қобиғи бу парда
Қалбни этажак безор.
Қулоқлар митти-митти,
Икки кўз – икки танга
Ва серчандиқ териси
Ёпишган суягига.

Энг тиниқ қатламларда
Учар, кўк қолар пастда.
Гоҳ муз кегайда, гоҳо
Қушлар аравасида.
У гўё жонли қафас.
Тўсиқлари ортида
Ўрмонлар солар гуррос,
Етти денгиз авжида.

Осийдир вужудсиз қалб,
Яланғоч тандек, ахир.
На орзу бор, на матлаб,
На ғоя бор, на-да шеър.
Топишмоққа йўқ ечим:
Ким ортга қайтар илкис?
Ҳеч кимса етолмаган
Майдонда тушгач рақс?

Ва тушимга киради
Ўзга қалб, ўзга кийим.
Қулликдан умид сари
Ёниб елар бетиним.
Ўт туташган май каби
Изсиз бўлгуси ғойиб.
Столда эсдаликка
Сирень шохин қолдириб.

Болам, чоп, Эвридика
Чорасиз, ёзғирма кўп.
Таёқчанг мис чамбарни
Суриб, Ерда кезсин хўп.
Ҳозирча саснинг чорак
Улуши мисол, секин,
Ҳар қадамда шод, бефарқ
Овоз бераркан Замин.

Гулноз Мўминова таржималари

Arseniy Tarkovskiy rus madaniyati tarixida atoqli kinorejisyor Andrey Tarkovskiyning otasi boʻlgani uchun emas, oʻziga xos poetik dunyoqarashi, alalxusus, zamonasozlik qilmay, har qanday vaziyatda oʻz grajdanlik va ijodiy qarashlariga sodiq qolgan shoir sifatida nom qoldirdi. Sizga taqdim etilayotgan sheʼrlarni Andrey Tarkovskiyning mashhur “Koʻzgu” filmida shoirning oʻzi kadr ortidan oʻqigan. Bu sheʼrlar dunyo kino sanʼati xazinasidan munosib oʻrin egallagan filmni har tomonlama boyitgani bilangina emas, XX asr rus sheʼriyatining eng yuksak namunalari ekani bilan ham ahamiyatlidir.

Arseniy TARKOVSKIY
SHEʼRLAR

Arseniy Tarkovskiy (1907–1989) Ukrainaning Yelisavetgrad (bugungi Kropivniskiy)shahrida adabiyotga ixlosmand oilada dunyoga kelgan. Adabiy havasi erta uygʻongan Arseniy ilk sheʼrlarini rus sheʼriyati tarixida “Kumush asr shoirlari” deb nom olgan ijodkorlar merosi taʼsirida yozdi va butun umri davomida ayni shu ruhda ijod qildi.
1924 yili Moskvadagi Oliy adabiyot kurslarida oʻqigach, turli adabiy nashrlarda ishladi. II jahon urushida ishtirok etib, frontdan bir oyogʻidan ayrilib qaytdi. Qirq yoshi arafasida ilk sheʼriy toʻplamini tayyorladi. Ammo, kommunistik firqa markaziy qoʻmitasining “Zvezda” va “Leningrad” jurnallari, xususan Mixail Zoщyenko va Anna Axmatova ijodiy faoliyatiga qarshi qaratilgan keskin qarori taʼsirida kitob chop etilmay qolib ketdi. Faqatgina 1962 yili shoirning birinchi kitobi oʻquvchilar qoʻliga tegdi.
Xuddi oʻsha yili shoirning oʻgʻli Andrey Tarkovskiy “Ivanning bolaligi” (“Ivanovo detstvo”) filmi uchun Venetsiya xalqaro kinofestivalining oliy mukofotiga sazovor boʻldi va film davomida yangragan sheʼrlar bois dunyo shoir Arseniy Tarkovskiyni tanidi. Andrey Tarkovskiy intervyularning birida otasi haqida shunday degan edi: “Mening otam, shak-shubhasiz, bugun eng katta rus shoiridir. Men bu gapni u otam boʻlgani uchun emas, ijodini yaxshi anglaganim uchun aytyapman. U juda katta maʼnaviy qudrat egasi. U faqat va faqat oʻz hayotiy aqidalarigagina boʻysungan shoirdir.U mashhurlik maylida bir satr ham yozmagan shoirdir”.

ILK UCHRASHUVLAR

Biz visolni bayram qildik har lahza, har on,
Qarshimizda boʻlgan kabi Iloh namoyon.
Keng olamda yolgʻiz edik. Jasur eding san,
Yengil eding, nazarimda, qush patidan ham.
Zinapoya boʻylab, boshing aylanib goʻyo
Tushar eding shoshilgancha, yetaklab shodon,
Hoʻl sirenlar orasidan boshlangan dunyong
Qalin oyna orqasida kutardi pinhon.
Oqshom menga lutfu ehson etar edi baxsh,
Yana taqvo darvozasi ochilardi lang.
Qorongʻulik quchogʻida miltirab yakkash
Soya ogʻib borar edi: nozik va yalang.
“Seni Tangri yorlaqasin!”, — derdim uyqudan
Koʻz ochgan chogʻ. Anglar edim, jurʼatli juda
Bu shukrona: uyqu ichra ruhing osuda,
Kiprigingni tutmoq uchun moviylik ila
Sen tomonga talpinardi siren stoldan.
Sokin edi moviy ranglar ingan kipriklar,
Sezar edim qoʻllaringning iliqligin ham.

Billur sathda daryolarning tomiri urar,
Togʻlar xira, dengizlar-chi turar miltirab.
Sen-chi bu dam qoʻllaringda mitti, shaffof shar,
Hashamatli taxt ustida yotarding uxlab.
Adolatli Tangrim haqqi, meniki eding.
Choʻchib tushding va qaytadan evirib berding:
Insonlikning xos lugʻati oʻzgardi tuyqus.
Jaranglashning bor kuchi-la, oʻsha on guvoh –
Tomogʻingga toʻlgan edi sen kashf etgan soʻz.
Soʻz ichidan chiqib keldi yangi maʼno: Shoh!

Koʻz oʻngimda butun dunyo evrildi, shaklin
Oʻzgartirdi koʻza misol oddiy buyumlar.
Oʻrtamizda turar ekan qoʻriqchi kabi
Ilohiy kuch qavatlagan, tosh qotgan suvlar.
Bizni mavhum tomonlarga boshlardi ular.
Oldimizda yoʻl ochardi roʻyoga oʻxshab
Moʻʼjizalar tiklab qoʻygan jami shaharlar,
Hulvo masrur — poyimizga oʻzini toʻshab,
Boshimizda charx urardi qushlar yoʻl boʻyi
Va baliqlar suv yuzida suzishgan koʻyi
Kuzatardi, Samo kaftdek edi namoyon…
Taqdir otli bir savdoyi toʻxtamay, bu chogʻ
Izimizdan kelar ekan – qoʻlida pichoq.

***

Kecha seni kutdim sabohdan boshlab,
Ular fol ochardi kelmasligingdan.
Havo zoʻr! Paltomni chiquvdim tashlab
Bayramdagi kabi – oʻzing ham esla!

Bugun-chi… Xoʻmraygan bugunni ular
Hozirlab qoʻydilar bizlarni oʻylab.
Va kechki yomgʻirni… Qator tomchilar
Yugurmoqda sovuq shabbalar boʻylab.

Soʻzlar taskin bermas, artmas roʻmolcha…

HAYOT, HAYOT…

1

Sezgilarga ishonmasman, ishoralar ham
Choʻchitolmas. Na qargʻishlar va na-da ogʻu
Taʼqib etmas. Oʻlim yoʻq-ku, axir, dunyoda:
Hamma boqiy. Hamma oʻlmas – yashaymiz mangu.
Oʻn yettingda, ayt, oʻlimdan qoʻrqmoq na hojat?
Yetmishda ham. Mavjud faqat nur va haqiqat.
Dahri dunda yoʻqdir asli zulmat va oʻlim.
Bizlar dengiz sohiliga yetoldik omon.
Abadiyat qoʻshin boʻlib toʻsgan chogʻ yoʻlin
Toʻrni maʼqul koʻrganlarning bittasi menman.

2

Uyingizda yashasangiz – nuramas sira.
Yuzyillikdan istaganim olurman chorlab,
Soʻng ichida tiklagayman yangi boshpana,
Rafiqayu farzandingiz, ayni shu sabab
Kaminaning davrasida oʻltirar, mana.
Bobokalon va nabira bitta stolda:
Bu davrada kelajak ham topajak zuhur.
Oʻsha onda koʻtarilsa ilkim agarda –
Qoʻlingizda qolar faqat beshtagina nur.
Bir qalʼadir yashab oʻtgan har bitta kunim,
Har biriga qovurgʻamni qoʻyibman tirab.
Yer oʻlchagich zanjir bilan vaqtni oʻlchadim,
Oʻtdim undan – yurganimday Ural oralab.

3

Men asrimni tanlaganman moslab boʻyimga.
Biz janubga yurdik, choʻlda toʻsdik toʻzonni
Burganlar boʻy taratardi, kuychi chigirtka
Poshnalarga moʻylov urib, oʻxshab zohidga
Qoʻrqitmoqchi edi meni – soʻzlab oʻlimdan,
Qismatimni egarimga tangʻib oldim man.
Daxl qilmas na bugunim, na istiqbolim,
Uzangida tik turaman oʻsmir misoli.

4

Kifoyadir ulush olsam abadiyatdan,
Asrlarni tutashtirsa tomchilab qonim.
Bir ishonchli burchak topsam iliq handaqda,
Oʻz erkim-la haqqi uchun berardim jonim,
Qachonlardir, meni uchar ignasi zora
Dunyo uzra ipday sudrab qilmas ovora.

EVRIDIKA

Insonda vujud bitta –
Yolgʻizlikday toq, abgor,
Ruh qobigʻi bu parda
Qalbni etajak bezor.
Quloqlar mitti-mitti,
Ikki koʻz – ikki tanga
Va serchandiq terisi
Yopishgan suyagiga.

Eng tiniq qatlamlarda
Uchar, koʻk qolar pastda.
Goh muz kegayda, goho
Qushlar aravasida.
U goʻyo jonli qafas.
Toʻsiqlari ortida
Oʻrmonlar solar gurros,
Yetti dengiz avjida.

Osiydir vujudsiz qalb,
Yalangʻoch tandek, axir.
Na orzu bor, na matlab,
Na gʻoya bor, na-da sheʼr.
Topishmoqqa yoʻq yechim:
Kim ortga qaytar ilkis?
Hech kimsa yetolmagan
Maydonda tushgach raqs?

Va tushimga kiradi
Oʻzga qalb, oʻzga kiyim.
Qullikdan umid sari
Yonib yelar betinim.
Oʻt tutashgan may kabi
Izsiz boʻlgusi gʻoyib.
Stolda esdalikka
Siren shoxin qoldirib.

Bolam, chop, Evridika
Chorasiz, yozgʻirma koʻp.
Tayoqchang mis chambarni
Surib, Yerda kezsin xoʻp.
Hozircha sasning chorak
Ulushi misol, sekin,
Har qadamda shod, befarq
Ovoz berarkan Zamin.

Gulnoz Moʻminova tarjimalari