ХIХ аср охири – ХХ аср бошларида Ф.Ницше, З.Фрейд, А.Бергсон, К.Юнг каби файласуф ва руҳшуносларнинг қарашларидан таъсирланган бир гуруҳ ижодкорлар янгича – модернизм йўналишига асос соладилар. Дастлаб Европа маданиятида кенг тарқалган мазкур йўналиш ХХ асрга келиб бутун дунёда оммалаша бошлади. Модернизм жаҳонда глобаллашув жараёнлари бошланаётган бир вақтда сиёсий, маданий, иқтисодий омиллар ўзаро кесишган нуқтада вужудга келади.

МОДЕРН ШЕЪРИЯТДА ТАСВИР
Саъдулло ҚУРОНОВ
филология фанлари бўйича фалсафа доктори

ХIХ аср охири – ХХ аср бошларида Ф.Ницше, З.Фрейд, А.Бергсон, К.Юнг каби файласуф ва руҳшуносларнинг қарашларидан таъсирланган бир гуруҳ ижодкорлар янгича – модернизм йўналишига асос соладилар. Дастлаб Европа маданиятида кенг тарқалган мазкур йўналиш ХХ асрга келиб бутун дунёда оммалаша бошлади. Модернизм жаҳонда глобаллашув жараёнлари бошланаётган бир вақтда сиёсий, маданий, иқтисодий омиллар ўзаро кесишган нуқтада вужудга келади.

Модернистлар оламни мантиққа таянмаган, ҳиссий “тафаккур” асосидагина тўлақонли тушуниш мумкин, деб ҳисоблайдилар. Улар бунда мантиқий-таҳлилий мушоҳадага қарши туриб, иррационал онгни етакчи санайдилар. Шунинг учун модернистлар анъанавий методларни инкор этиб, абстракт, нореал ифода шаклларида ижод эта бошлайди. Бу йўналиш вакиллари ижтимоийликдан чекиниб, ўз шуури томон юзланади. “Яъни бу ўринда воқеликни акс эттириш эмас, ижодкорнинг ўз-ўзини ифодалаши устувор аҳамият касб этади”.

Ўзбек адабиётига модернизмнинг кириб келиши ёки таъсири борасида олимларимизнинг қарашлари турлича. Хусусан, профессор У.Норматов ўтган асрнинг 20-йилларида Чўлпон, Қодирий, Фитрат, Боту, Ойбек каби ижодкорлар Ғарб модернизмидан кучли таъсирланганини таъкидлаб ўтади. Филология фанлари номзоди М.Йўлдошева ҳам ўз тадқиқотида жадид адабиётига хос баъзи хусусиятлар ўзбек адабиётида ХХ аср бошларидаёқ модернизмнинг бўй кўрсатганидан дарак беришини айтади. М.Холбеков эса модернизм ўзбек адабиётига ўтган асрнинг 80-йилларидагина кириб келган деган фикрни илгари суради. Умуман, модернизмга хос хусусиятларнинг адабиётимиз тарихининг турли даврларида учратиш мумкинлигини кўплаб олимларимиз тасдиқлайдилар. Адабиётшуносликда янги ҳодисага нисбатан қарашларнинг турлича бўлиши табиий, албатта. Аммо, бизнингча, адабий йўналишнинг муайян даврга хослиги унга тегишли хусусиятларнинг учраб туриши билан эмас, балки бутун бир ижтимоий гуруҳнинг шу йўналишга хос ижодий кайфиятда экани билан белгиланиши керак. Шу маънода, биз М.Холбеков кўрсатган давр (80-йиллар)ни ўзбек адабиётига модернизмнинг кириб келиши даври деб ҳисоблаймиз.

80-йилларнинг охирларида мафкура босимининг бир қадар пасайиши маданий ҳаётдаги жиддий ўзгаришларга туртки бўлди. Аввало, ижодкор кўнглидаги дардни айтишда нисбий эркинликни ҳис қилади. Айни дамда, қарийб бир аср давомида одамларнинг бутун фикр-хаёлини банд этиб, эътиқод даражасига кўтарилган коммунистик мафкуранинг асл қиёфаси ошкор бўлади. Қудратли ва улкан “империя” емирилаётган пароканда давр санъаткор руҳия­тига, унинг ижодига жиддий таъсир ўтказади. “80-йиллар охири 90-йиллар бошларидаги вазият бизда модернизм адабиётининг, абсурд инсон образининг туғилиши учун замин тайёрлади” . Ўзбек модернизмининг “қайнаган” вақти 90-йилларга тўғри келади. Бунга сабаб ижодкорларни бирлаштирган бир хил кайфият ва шу кайфиятни таъминлаб турган “ўтиш даври” эди. Абдували Қутбиддиннинг “Тасаввур лаҳзалари” шеъри, Фахриёрнинг “Мучал ёши”, “Ёзиқ” каби достонлари, Баҳром Рўзимуҳаммад, Азиз Саиднинг бир туркум шеърлари, Назар Эшонқул ҳамда Улуғбек Ҳамдамнинг қисса ва ҳикоялари айни шу даврнинг маҳсули эди.

Модернистик ифодада бадиий синтезнинг аҳамияти бошқа методларга нисбатан кучлироқ саналади. Зеро, модернизмнинг фалсафий асосида санъатларга бир бутун ҳодиса сифатида қараш ғояси туради. Умуман, модернизмни вужудга келтирган фалсафа замирида ҳам санъат турларига, кенг маънода, бутун инсониятнинг маданий ҳаётига яхлит ҳодиса сифатида қараш устувор бўлган.

80-йилларга келиб замонавий ўзбек шеъриятидаги баъзи ўринларда рангтасвирнинг модернизм йўналишига хос унсурлар қўлланила бошланди. Бундай ўзига хосликнинг илк намуналарини Рауф Парфи “чизган” манзараларда кўриш мумкин:

Юлдузларнинг аччиқ нурларига чирмашар,
Юлар ойнинг намхуш сочларини
Фалакка термулиб қолган кўзларинг.

Рауф Парфининг 1980 йилда ёзилган “Тонг саҳардан ўлтирибсан…” мисралари билан бошланган шеърида маъшуқа кўзлари билан кузатилаётган манзара тасвирланган. Шоир манзарани бевосита тасвирлашга интилмайди. У маъшуқанинг ҳолини ифодалашга уринар экан, ўз-ўзидан ўқувчида муайян табиат манзарасини кўриш имкони туғилади. Аммо бу ўқувчи ўрганган шеърий тасвирлардан жиддий фарқ қилади. Яъни шоир ақл бовар қилмас ўхшатиш билан инсон кўзларига “янгича вазифа”ни юклайди. Ўқувчи бир лаҳза бўлса-да, Ой ва юлдузлар нурига “чирмашиб” ўсиб бораётган нигоҳларни тасаввур қила бошлайди.

Рауф Парфи шеъриятимизга тасвирнинг ўзига хос, модерн кўринишларини олиб кирган ижодкорлардан биридир. Унинг ижодига визуал образларнинг ноодатий шакллари жило бериб туради: “Юлдузларнинг нурлари оғир”, “Қора пардангни ташла юзингга, тун”, “Юлдузларни тугма каби юлсалар”, “Деразамга урилади қор / Жаранглайди жарангсиз кумуш”, “Тоғларимга чўкди осмон” ва ҳ.к.

Замонавий ўзбек шеъриятидаги модернистик тамойилларни яхлит ҳолда тасаввур этишда “Ўзбек модерн шеърияти” номли тўплам аҳамиятга молик. Мазкур тўпламда йигирма тўрт нафар шоирнинг ижод намуналари жамланган. Тўплам тузувчилари ўтган асрнинг 20–30- ва 70-йилларида шеъриятимизда модернизмга хос хусусиятларнинг акс этганлигини қайд этсалар-да, китобга 80-йилларга келиб ижод эта бошлаган шоирларнинг шеърларини киритадилар. Китоб мундарижаси шоир Абдували Қутбиддин асарлари билан бошланганини ҳисобга олсак, тузувчилар уни ўзбек модерн шеъриятининг пешқадами сифатида кўради.

Абдували Қутбиддин ижодига назар ташлар эканмиз, унинг асарлари ҳам анъанавий услубда, ҳам модернизм йўналишида битилганини кузатишимиз мумкин. Шоир шеърлари рамзларга ўта бойлиги билан ажралиб туради:

Наҳрларда этаги йиртиқ
Лўли қиздай қарғанар осмон.
Соҳил бўйлаб кетмоқда йўртиб –
Оппоқ бия
Бедард,
Бедармон

Арқон каби тортилади ел,
Суғрилади офтобранг қозиқ.
Сапчиётган тўлқин учидан –
Яна тўрга
Тушади
Балиқ.

А.Қутбиддиннинг 1984 йили ёзилган “Наҳрларда этаги йиртиқ” мисралари билан бошланувчи шеърида абстракт, ўта рамзийлаштирилган тасвирни кўриш мумкин. Ўқувчи шеърнинг бадиий-ғоявий мағзини учинчи банддаги биргина мисра – “Муқаннани сотган хиёнат” орқали илғаб олади. Демак, шеър муайян тарихий воқелик ҳақида. Бу ўринда биз учун муҳими, тарихий воқеликнинг муайян тасвирда, тасвир бўлганда ҳам модернизмга хос абстракт йўсинда ифода этилганидир. Шеърни ўқиркансиз, шоир тасвирлаётган манзаралар билан Муқанна қисматини уйғунликда кўра бошлайсиз. Биринчи бандда кучли довул, момақалдироқ, чақмоқ тасвирланган бўлса, иккинчи бандда дарёнинг қоядай кўтарилаётган тўлқинларини кўрасиз. Айни дамда, шоир кичик деталлар билан Муқанна қисматининг характерли ўринларига урғу бериб ўтади: “Сапчиётган тўлқин учидан – Яна тўрга Тушади Балиқ”. Шоир шеър матнида тарихий воқеликка ишора қилса-да, аслида, ўз даври воқеаларига юзланаётганини англаш қийин эмас. У Муқанна сиймосида нафақат ўзини ва зиёлиларни, балки бутун халқни кўраётган бўлиши ҳам мумкин.

А.Қутбиддин ижодида шеъриятимизда биринчилардан бўлиб модернистик тасвир тўлақонли намоён бўлди. Ундан олдинги шоирларнинг шеърларида муайян модернистик визуал образлар яратилган бўлса, А.Қутбиддин бутун тасвирни, бутун манзарани модернистик услубда “чизади”:

Қор гулхани…
Биғиллаб қайнаётган човгун…
Бўғотларда ҳакалаб юрган қиш…
Қор чақмоғи…
Этаги куйган изғирин…
Қор бўрони…
Ўйин тушаётган аёл…
Чарх уриб… Чарх уриб…
Чарх уриб…

“Тасаввур лаҳзалари” шеърий туркумидан олинган ушбу парчада шоир қиш манзараларини бу фаслга хос бўлмаган кўринишлар билан (“Қор гулхани…”, “Қор чақмоғи…” в.б.) тасвирлашга уринган. Албатта, бу ўринда муайян манзарани, шоир мақсад қилган бадиий ғояни англаб олиш жуда қийин. Чунки биз шундоқ ҳам тушуниш мушкул бўлган мисраларни катта ҳажмли шеър­дан ажратиб олганмиз. Аммо “Тасаввур лаҳзалари” шеърини тўла ўқиб, гап 90-йилларнинг аччиқ ҳаёти ҳақида кетаётганини тушунган ўқувчи юқоридаги “мантиқсиз” парчада ҳам муайян манзарани кўради, асосийси, лирик субъект кайфиятини ҳис қилади. Зеро, 90-йиллар ҳаёти ижодкор наздида шу каби алғов-далғов, сира ўхшаши йўқ манзаралардан иборат эди. Шоир ҳали ўзи ҳам тушуниб улгурмаган ҳаётий, ижтимоий манзараларни шу каби нореал тас­вир билан ифодалайди. Бу шеърнинг ифодавий ўзига хосликлари модернизмнинг дадаизм оқимида ижод қилган мусаввирларнинг картиналарини ёдга солади.
Ўзбек модерн шеъриятининг яна бир ёрқин намояндаси сифатида шоир Фахриёр эътироф этилади. Фахриёр ўзбек шеърхонини янгича образлар олами билан таништирган, ўз ташбиҳлари билан замонавий ўқувчи дидини ўстира олган саноқли ижодкорлардан бири. Шоир чизган манзаралар ўзига хослиги, ёрқинлиги, асосийси, ноодатийлиги билан ажралиб туради:

кўйлагини ечаётган аёлдай
тунни йиғиштириб олар табиат
борлиқ устидан
ва уни
фаришталар тахмонига солиб қўяди
тун худонинг омонати
юлдузлар омонатга тушган куядир
тунни илма-тешик қилиб ташлар юлдузлар

Фахриёрнинг “Тонг ташбиҳлари” номли шеъридаги образларни реал олам кўринишлари билан фақат узун ассоциатив занжир воситасидагина боғлаш мумкин. Шеърда туннинг тонгга яқин, осмондан юлдузлар бир-бир “терилаётган”, аста-секин қоронғуликнинг қуюқ ранги йўқолаётган паллалари тасвирланган. Бунда шоир, аввало, ўқувчини туннинг либос (мато) эканлигига ишонтириб олади. Шу боис энди ўқувчи бемалол юлдузларнинг куяга менгзалишини ҳам ҳазм қилади. Гўёки юлдузлар – куя, улар мато (осмон)ни илма-тешик қилиб еган, унда туйнукчалар ҳосил қилган. Мато ортида эса чексиз ёруғлик бор. Ҳар кеча, тун кўйлагини кийганида ёруғлик нурлари шу туйнук (юлдуз)лардан ўтиб келади…

Ўзбек модерн шеъриятининг рангтасвир билан алоқалари Баҳром Рўзимуҳаммад ижодида яққол кўринади. Б.Рўзимуҳаммад ўзининг тас­вирий лиракасида модернистик ифода услубларидан унумли фойдаланади. Аниқроғи, шоирга “ўтиш даври” уйғотган кайфиятни ифодалашда модернистик услуб жуда қўл келади. Шу маънода Б.Рўзимуҳаммаднинг тасвирий шеъриятида лирик қаҳрамон руҳий оламини, унинг кайфиятини ифодалаш биринчи планда туради.

Б.Рўзимуҳаммад шеъриятидаги тасвирлар модернизм оқимларининг манифестига жуда мос келади. Шоир шеърларидаги тасвирни модернист мусаввирнинг муайян картинаси билан бемалол таққослаш мумкин. Б.Рўзимуҳаммад ижодини диққат билан кузатар экансиз, шоир ифодада модернизмнинг назарий асосларига таянганига шубҳа қилмайсиз. У ўзининг “Чўлпон – тонг юлдузи демак” номли китобида санъатларнинг ўзаро якдилликда талқин қилиниши, ҳис этилиши, модерн шеъриятни тушунишда асосий калит эканини таъкидлайди. Бундан анг­лашиладики, шоир модернизмнинг синтетик ҳодиса эканини назарий билимлари эвазига яхши тушунади, ҳис қилади. Унинг тасвирий лирикасини модернизм­нинг рассомчиликдаги турли оқимлари билан қиёслаб, шоирнинг аксар асарлари шеърият ва рангтасвир ўртасидаги бадиий синтез асосида яратилганига гувоҳ бўлиш мумкин:

Тонг ўрнига нимадир отибди
бир эмас жуда кўп кундузлар жимирлар
тўртбурчак учбурчак кундуз ва кундузчалар
баъзиси ним пушти баъзиси жигарранг
баъзиси тундек қоп-қора
рангсиз баъзиси…

1905 йили Парижда бир гуруҳ ёш рассомларнинг ижодий кўргазмаси очилади. Ўзларини жамоатчиликка фовист мусаввир сифатида таништирган бу ижодкорлар чиндан ҳам рангтас­вирда катта бурилиш ясаган эдилар. Фовизм модернизмнинг дастлабки оқимларидан бири сифатида эътироф этилади. Фовистлар тасвирга, аввало, жуда қуюқ рангларни олиб кирадилар ва тасвирланаётган объект шаклини бузишга уринадилар. Шу сабабли фовистлар тасвирида синиқ чизиқларни, баъзан, геометрик шаклларни учратиш мумкин эди. Шоир Баҳром Рўзимуҳаммаднинг “Тонг ўрнига нимадир отибди” мисралари билан бошланувчи шеърида айнан фовизм оқимига хос тасвирийликни учратиш мумкин. Шеърда шоир лирикадаги анъанавий пейзаж тасвирларидан умуман фарқ қилувчи манзарани чизади. У табиатни турли геометрик шакллар воситасида (“тўртбурчак”, “учбурчак”), ўзига хос, ноодатий ранглар билан ифодалашга уринади. Албатта, табиат ўз ҳолича ҳам жуда гўзал, аммо унинг инсон кўзларидан яширин баъзи гўзалликлари ҳам борки, буни санъаткоргина бошқаларга кўрсата олади.

Баҳром Рўзимуҳаммаднинг “Ёз кечаси” номли шеърида энди сал бошқачароқ, аммо ноодатийликда олдингисидан қолишмайдиган манзарани кузатиш мумкин:

Чирилдоқ овози
ой нурига илашиб
чувалди қолди…

Шеърни ўқиркансиз, тахайюлда айнан ниманинг гавдаланаётганини тушунолмай ҳалак бўла бошлайсиз. Сиз реал ҳаётда кўришингиз ва эшитишингиз мумкин бўлган тун, ой ва чирилдоқ овозлари бирданига қоришиб, тасаввурда ўзига хос тасвирни ҳосил қила бошлайди. Агар бу шеърдаги “манзара”ни реал тасвирга “ўгирсак” осуда тунни, нурафшон осмонни – Ойни ва даланинг ҳар-ҳар жойида чириллаб тундаги сокинликни бузаётган чигирткаларни кўришимиз мумкин. Аслида, шоир манзарани жуда ҳам топқирлик билан, ўта нозик дид билан “чизмоқ”да. Чунки бундай нурафшон тун манзарасида фақат Ой ҳукмдорлик қилиши мумкин. Яъни Ойнинг ёрқинлиги тун бағрида жамики нарсани пардадай тўсиб қўяди. Лекин фақат “чирилдоқ” овозигина унга қарши чиқиши, Ой нури билан беллашиши мумкин. Аммо тасаввурни ишга сола олмасангиз, мазкур лирик манзарада ҳеч нарсани кўра олмаслигингиз аниқ. Зеро, бу тасвирда муайян композиция мавжуд эмас. Унда фақат ой нурига “илашиб, чувалашиб” қолган чирилдоқ овози бор, холос. Бу тур тасвир модернизмнинг дастлабки оқимларидан бўлган экспрессионизм­нинг ифода тамойилларига яқин туради. Экспрессионист мусаввирлар тасвирда предметлар шаклини бузишга, номутаносиб ранглар “уйғун”лиги асосида реал композицияни тўзғитишга уринганлар.

Модернизмнинг яна бир катта йўналиши сифатида абстраксионизмни кўрсатиш мумкин. Бу йўналиш ўзида модернизм оқимларига хос барча хусусиятларни жамлайди. Мутахассислар абстраксионизмни “предметсиз тасвир” деб ҳам аташади. Ҳақиқатан ҳам, бу йўналишга мансуб суратларда ҳеч қандай предмет тасвирланмаслиги мумкин. Абстраксионизм ҳам модернизм­нинг илк оқимлари билан бир қаторда вужудга келган. Унинг намояндалари фотография мавжуд оламнинг реал кўринишларини лаҳзага муҳрлаши мумкин, аммо олам моҳиятини тасвирда фақат ўзлари, яъни абстрактсионист­ларгина ифодалашга қодир деб билганлар. Кўпроқ рассомчиликда оммалашган бу оқимда мусаввирнинг лирик, айни дамда пароканда қалб кечинмалари акс эттирилган. Картиналарда саросимага тушган, шу билан бирга, мутлақо ёлғиз кишилар қалби тасвирланган. Абстраксио­низмнинг бошқа йўналишлардан фарқи унда лиризмнинг мавжудлиги эди. Мусаввир картинада жудаям эркин, “тўлқинланиб”, “сузиб” турган шаклларни турли “тебранма” ранглар воситасида ифодалашга уринган.

Эътибор берилса, Б. Рўзимуҳаммаднинг “Ёмғирда ивиган…” мисраси билан бошланувчи қуйидаги шеърида тасвирнинг деярли предметларсиз эканига гувоҳ бўлиш қийин эмас:

Ёмғирда ивиган
ўрик гулини
хўроз қичқириғига ўраб ушладим

гир атрофда шафақ
қуёшдан нур эмас
қон томаётгандек

оппоқ пар
икки ранг ҳокимлиги
мен ва теварак…

Кўряпмизки, шоир жудаям катта, кенг кўламли манзарани бир-икки детал билан “чизишга” муваффақ бўлади. У тасвирда, мусаввирона таъбир билан айтганда, минимализм тамойилига амал қилган. Шеърни ўқиркансиз, кўз олдингизда табиатнинг гўзал манзараси гавдалана бошлайди. Аммо ниманинг эвазига? Аслида, шеърдаги айни шу жиҳат уни абстраксионист мусаввирлар чизган картиналарга яқинлаштиради. У бир-икки тасвирий элемент билан кўз олдингизда бутун манзарани гавдалантира олади. Ўқувчи деталлар воситасида умумийликни эмас, балки умумлаштирувчи тасвир асосида бошқа предметларни кўриши мумкин. Масалан, “ўрик гули” баҳордан, “хўроз қичқириғи” тонгдан, қуёш ёмғирнинг тинганидан ва осмоннинг ўта мусаффо эканлигидан, оппоқ парлар эса қуёшнинг тафтидан далолатдир…

Рассом ўйлаб топган
бу қора ранг қоп-қораки
унга чизсанг тун кўринади
Бемалол чизаверинг қора мушукни
айниқса думини
қилларини…

Б.Рўзимуҳаммаднинг “Рассом ўйлаб топган” мисраси билан бошланувчи шеъри абстраксио­нистик ифода учун яққол мисол бўла олади. Шеърни ўқиркансиз, беихтиёр машҳур рус мусаввири Казимир Малевичнинг абстраксионизм йўналишидаги “Қора квадрат” картинаси ёдга тушади. Дунё санъатида ўзига хос мавқега эга бўлгал “Қора квадрат” сурати фақат қуюқ қора рангдан ташкил топган.

Шоир ҳам худди “Қора квадрат”нинг муаллифи каби фақат қора рангнинг аҳамиятини кўрсатишга уринган. Яъни у назарда тутган қора ранг шу қадар қораки, унинг устига бемалол қора бўёқ билан тунни чизиш мумкин. Шунда ҳам тун зулмати ажралиб, кўриниб туради. Бу ранг шу қадар қораки, агар чизсанг, унда мушук думидаги тим қора толалари ҳам ёрқин бўлиб кўринади… Шоир ҳатто рангни тасвирлай олмоқда. У битта яхлит рангга эстетик жозиба бағишлашга эришмоқда.

Санъат – ижтимоий ҳодиса. Ижодкор қайси даврда, қандай шароитда ва қандай истакда асар яратмасин, унда барибир ижтимоийлик акс этаверади. Чунки ижодкор – шахс мавжуд жамиятнинг бир бўлагидир. Шу маънода, ўзбек модернизмига муайян миллий-ижтимоий кайфиятнинг меваси сифатида қараш тўғри бўлади. Шундай экан, биз Ғарб модернизми ўзбек заминида айнан такрорланган дейиш фикридан йироқдамиз. Лекин 90-йиллардаги ижтимоий-маданий ҳаёт миллий адабиётимизда модернизмга хос бўлган хусусиятларнинг вужудга келишига туртки бўлди. Бунинг натижасида замонавий ўзбек шеърияти янги номлар, бетакрор асарлар билан бойиди.

XIX asr oxiri – XX asr boshlarida F.Nisshe, Z.Freyd, A.Bergson, K.Yung kabi faylasuf va ruhshunoslarning qarashlaridan taʼsirlangan bir guruh ijodkorlar yangicha – modernizm yoʻnalishiga asos soladilar. Dastlab Yevropa madaniyatida keng tarqalgan mazkur yoʻnalish XX asrga kelib butun dunyoda ommalasha boshladi. Modernizm jahonda globallashuv jarayonlari boshlanayotgan bir vaqtda siyosiy, madaniy, iqtisodiy omillar oʻzaro kesishgan nuqtada vujudga keladi.

MODЕRN SHEʼRIYATDA TASVIR
Saʼdullo QURONOV
filologiya fanlari boʻyicha falsafa doktori

XIX asr oxiri – XX asr boshlarida F.Nisshe, Z.Freyd, A.Bergson, K.Yung kabi faylasuf va ruhshunoslarning qarashlaridan taʼsirlangan bir guruh ijodkorlar yangicha – modernizm yoʻnalishiga asos soladilar. Dastlab Yevropa madaniyatida keng tarqalgan mazkur yoʻnalish XX asrga kelib butun dunyoda ommalasha boshladi. Modernizm jahonda globallashuv jarayonlari boshlanayotgan bir vaqtda siyosiy, madaniy, iqtisodiy omillar oʻzaro kesishgan nuqtada vujudga keladi.

Modernistlar olamni mantiqqa tayanmagan, hissiy “tafakkur” asosidagina toʻlaqonli tushunish mumkin, deb hisoblaydilar. Ular bunda mantiqiy-tahliliy mushohadaga qarshi turib, irratsional ongni yetakchi sanaydilar. Shuning uchun modernistlar anʼanaviy metodlarni inkor etib, abstrakt, noreal ifoda shakllarida ijod eta boshlaydi. Bu yoʻnalish vakillari ijtimoiylikdan chekinib, oʻz shuuri tomon yuzlanadi. “Yaʼni bu oʻrinda voqelikni aks ettirish emas, ijodkorning oʻz-oʻzini ifodalashi ustuvor ahamiyat kasb etadi”.

Oʻzbek adabiyotiga modernizmning kirib kelishi yoki taʼsiri borasida olimlarimizning qarashlari turlicha. Xususan, professor U.Normatov oʻtgan asrning 20-yillarida Choʻlpon, Qodiriy, Fitrat, Botu, Oybek kabi ijodkorlar Gʻarb modernizmidan kuchli taʼsirlanganini taʼkidlab oʻtadi. Filologiya fanlari nomzodi M.Yoʻldosheva ham oʻz tadqiqotida jadid adabiyotiga xos baʼzi xususiyatlar oʻzbek adabiyotida XX asr boshlaridayoq modernizmning boʻy koʻrsatganidan darak berishini aytadi. M.Xolbekov esa modernizm oʻzbek adabiyotiga oʻtgan asrning 80-yillaridagina kirib kelgan degan fikrni ilgari suradi. Umuman, modernizmga xos xususiyatlarning adabiyotimiz tarixining turli davrlarida uchratish mumkinligini koʻplab olimlarimiz tasdiqlaydilar. Adabiyotshunoslikda yangi hodisaga nisbatan qarashlarning turlicha boʻlishi tabiiy, albatta. Ammo, bizningcha, adabiy yoʻnalishning muayyan davrga xosligi unga tegishli xususiyatlarning uchrab turishi bilan emas, balki butun bir ijtimoiy guruhning shu yoʻnalishga xos ijodiy kayfiyatda ekani bilan belgilanishi kerak. Shu maʼnoda, biz M.Xolbekov koʻrsatgan davr (80-yillar)ni oʻzbek adabiyotiga modernizmning kirib kelishi davri deb hisoblaymiz.

80-yillarning oxirlarida mafkura bosimining bir qadar pasayishi madaniy hayotdagi jiddiy oʻzgarishlarga turtki boʻldi. Avvalo, ijodkor koʻnglidagi dardni aytishda nisbiy erkinlikni his qiladi. Ayni damda, qariyb bir asr davomida odamlarning butun fikr-xayolini band etib, eʼtiqod darajasiga koʻtarilgan kommunistik mafkuraning asl qiyofasi oshkor boʻladi. Qudratli va ulkan “imperiya” yemirilayotgan parokanda davr sanʼatkor ruhiya­tiga, uning ijodiga jiddiy taʼsir oʻtkazadi. “80-yillar oxiri 90-yillar boshlaridagi vaziyat bizda modernizm adabiyotining, absurd inson obrazining tugʻilishi uchun zamin tayyorladi” . Oʻzbek modernizmining “qaynagan” vaqti 90-yillarga toʻgʻri keladi. Bunga sabab ijodkorlarni birlashtirgan bir xil kayfiyat va shu kayfiyatni taʼminlab turgan “oʻtish davri” edi. Abduvali Qutbiddinning “Tasavvur lahzalari” sheʼri, Faxriyorning “Muchal yoshi”, “Yoziq” kabi dostonlari, Bahrom Roʻzimuhammad, Aziz Saidning bir turkum sheʼrlari, Nazar Eshonqul hamda Ulugʻbek Hamdamning qissa va hikoyalari ayni shu davrning mahsuli edi.

Modernistik ifodada badiiy sintezning ahamiyati boshqa metodlarga nisbatan kuchliroq sanaladi. Zero, modernizmning falsafiy asosida sanʼatlarga bir butun hodisa sifatida qarash gʻoyasi turadi. Umuman, modernizmni vujudga keltirgan falsafa zamirida ham sanʼat turlariga, keng maʼnoda, butun insoniyatning madaniy hayotiga yaxlit hodisa sifatida qarash ustuvor boʻlgan.

80-yillarga kelib zamonaviy oʻzbek sheʼriyatidagi baʼzi oʻrinlarda rangtasvirning modernizm yoʻnalishiga xos unsurlar qoʻllanila boshlandi. Bunday oʻziga xoslikning ilk namunalarini Rauf Parfi “chizgan” manzaralarda koʻrish mumkin:

Yulduzlarning achchiq nurlariga chirmashar,
Yular oyning namxush sochlarini
Falakka termulib qolgan koʻzlaring.

Rauf Parfining 1980 yilda yozilgan “Tong sahardan oʻltiribsan…” misralari bilan boshlangan sheʼrida maʼshuqa koʻzlari bilan kuzatilayotgan manzara tasvirlangan. Shoir manzarani bevosita tasvirlashga intilmaydi. U maʼshuqaning holini ifodalashga urinar ekan, oʻz-oʻzidan oʻquvchida muayyan tabiat manzarasini koʻrish imkoni tugʻiladi. Ammo bu oʻquvchi oʻrgangan sheʼriy tasvirlardan jiddiy farq qiladi. Yaʼni shoir aql bovar qilmas oʻxshatish bilan inson koʻzlariga “yangicha vazifa”ni yuklaydi. Oʻquvchi bir lahza boʻlsa-da, Oy va yulduzlar nuriga “chirmashib” oʻsib borayotgan nigohlarni tasavvur qila boshlaydi.

Rauf Parfi sheʼriyatimizga tasvirning oʻziga xos, modern koʻrinishlarini olib kirgan ijodkorlardan biridir. Uning ijodiga vizual obrazlarning noodatiy shakllari jilo berib turadi: “Yulduzlarning nurlari ogʻir”, “Qora pardangni tashla yuzingga, tun”, “Yulduzlarni tugma kabi yulsalar”, “Derazamga uriladi qor / Jaranglaydi jarangsiz kumush”, “Togʻlarimga choʻkdi osmon” va h.k.

Zamonaviy oʻzbek sheʼriyatidagi modernistik tamoyillarni yaxlit holda tasavvur etishda “Oʻzbek modern sheʼriyati” nomli toʻplam ahamiyatga molik. Mazkur toʻplamda yigirma toʻrt nafar shoirning ijod namunalari jamlangan. Toʻplam tuzuvchilari oʻtgan asrning 20–30- va 70-yillarida sheʼriyatimizda modernizmga xos xususiyatlarning aks etganligini qayd etsalar-da, kitobga 80-yillarga kelib ijod eta boshlagan shoirlarning sheʼrlarini kiritadilar. Kitob mundarijasi shoir Abduvali Qutbiddin asarlari bilan boshlanganini hisobga olsak, tuzuvchilar uni oʻzbek modern sheʼriyatining peshqadami sifatida koʻradi.

Abduvali Qutbiddin ijodiga nazar tashlar ekanmiz, uning asarlari ham anʼanaviy uslubda, ham modernizm yoʻnalishida bitilganini kuzatishimiz mumkin. Shoir sheʼrlari ramzlarga oʻta boyligi bilan ajralib turadi:

Nahrlarda etagi yirtiq
Loʻli qizday qargʻanar osmon.
Sohil boʻylab ketmoqda yoʻrtib –
Oppoq biya
Bedard,
Bedarmon

Arqon kabi tortiladi yel,
Sugʻriladi oftobrang qoziq.
Sapchiyotgan toʻlqin uchidan –
Yana toʻrga
Tushadi
Baliq.

A.Qutbiddinning 1984 yili yozilgan “Nahrlarda etagi yirtiq” misralari bilan boshlanuvchi sheʼrida abstrakt, oʻta ramziylashtirilgan tasvirni koʻrish mumkin. Oʻquvchi sheʼrning badiiy-gʻoyaviy magʻzini uchinchi banddagi birgina misra – “Muqannani sotgan xiyonat” orqali ilgʻab oladi. Demak, sheʼr muayyan tarixiy voqelik haqida. Bu oʻrinda biz uchun muhimi, tarixiy voqelikning muayyan tasvirda, tasvir boʻlganda ham modernizmga xos abstrakt yoʻsinda ifoda etilganidir. Sheʼrni oʻqirkansiz, shoir tasvirlayotgan manzaralar bilan Muqanna qismatini uygʻunlikda koʻra boshlaysiz. Birinchi bandda kuchli dovul, momaqaldiroq, chaqmoq tasvirlangan boʻlsa, ikkinchi bandda daryoning qoyaday koʻtarilayotgan toʻlqinlarini koʻrasiz. Ayni damda, shoir kichik detallar bilan Muqanna qismatining xarakterli oʻrinlariga urgʻu berib oʻtadi: “Sapchiyotgan toʻlqin uchidan – Yana toʻrga Tushadi Baliq”. Shoir sheʼr matnida tarixiy voqelikka ishora qilsa-da, aslida, oʻz davri voqealariga yuzlanayotganini anglash qiyin emas. U Muqanna siymosida nafaqat oʻzini va ziyolilarni, balki butun xalqni koʻrayotgan boʻlishi ham mumkin.

A.Qutbiddin ijodida sheʼriyatimizda birinchilardan boʻlib modernistik tasvir toʻlaqonli namoyon boʻldi. Undan oldingi shoirlarning sheʼrlarida muayyan modernistik vizual obrazlar yaratilgan boʻlsa, A.Qutbiddin butun tasvirni, butun manzarani modernistik uslubda “chizadi”:

Qor gulxani…
Bigʻillab qaynayotgan chovgun…
Boʻgʻotlarda hakalab yurgan qish…
Qor chaqmogʻi…
Etagi kuygan izgʻirin…
Qor boʻroni…
Oʻyin tushayotgan ayol…
Charx urib… Charx urib…
Charx urib…

“Tasavvur lahzalari” sheʼriy turkumidan olingan ushbu parchada shoir qish manzaralarini bu faslga xos boʻlmagan koʻrinishlar bilan (“Qor gulxani…”, “Qor chaqmogʻi…” v.b.) tasvirlashga uringan. Albatta, bu oʻrinda muayyan manzarani, shoir maqsad qilgan badiiy gʻoyani anglab olish juda qiyin. Chunki biz shundoq ham tushunish mushkul boʻlgan misralarni katta hajmli sheʼr­dan ajratib olganmiz. Ammo “Tasavvur lahzalari” sheʼrini toʻla oʻqib, gap 90-yillarning achchiq hayoti haqida ketayotganini tushungan oʻquvchi yuqoridagi “mantiqsiz” parchada ham muayyan manzarani koʻradi, asosiysi, lirik subyekt kayfiyatini his qiladi. Zero, 90-yillar hayoti ijodkor nazdida shu kabi algʻov-dalgʻov, sira oʻxshashi yoʻq manzaralardan iborat edi. Shoir hali oʻzi ham tushunib ulgurmagan hayotiy, ijtimoiy manzaralarni shu kabi noreal tas­vir bilan ifodalaydi. Bu sheʼrning ifodaviy oʻziga xosliklari modernizmning dadaizm oqimida ijod qilgan musavvirlarning kartinalarini yodga soladi.
Oʻzbek modern sheʼriyatining yana bir yorqin namoyandasi sifatida shoir Faxriyor eʼtirof etiladi. Faxriyor oʻzbek sheʼrxonini yangicha obrazlar olami bilan tanishtirgan, oʻz tashbihlari bilan zamonaviy oʻquvchi didini oʻstira olgan sanoqli ijodkorlardan biri. Shoir chizgan manzaralar oʻziga xosligi, yorqinligi, asosiysi, noodatiyligi bilan ajralib turadi:

koʻylagini yechayotgan ayolday
tunni yigʻishtirib olar tabiat
borliq ustidan
va uni
farishtalar taxmoniga solib qoʻyadi
tun xudoning omonati
yulduzlar omonatga tushgan kuyadir
tunni ilma-teshik qilib tashlar yulduzlar

Faxriyorning “Tong tashbihlari” nomli sheʼridagi obrazlarni real olam koʻrinishlari bilan faqat uzun assotsiativ zanjir vositasidagina bogʻlash mumkin. Sheʼrda tunning tongga yaqin, osmondan yulduzlar bir-bir “terilayotgan”, asta-sekin qorongʻulikning quyuq rangi yoʻqolayotgan pallalari tasvirlangan. Bunda shoir, avvalo, oʻquvchini tunning libos (mato) ekanligiga ishontirib oladi. Shu bois endi oʻquvchi bemalol yulduzlarning kuyaga mengzalishini ham hazm qiladi. Goʻyoki yulduzlar – kuya, ular mato (osmon)ni ilma-teshik qilib yegan, unda tuynukchalar hosil qilgan. Mato ortida esa cheksiz yorugʻlik bor. Har kecha, tun koʻylagini kiyganida yorugʻlik nurlari shu tuynuk (yulduz)lardan oʻtib keladi…

Oʻzbek modern sheʼriyatining rangtasvir bilan aloqalari Bahrom Roʻzimuhammad ijodida yaqqol koʻrinadi. B.Roʻzimuhammad oʻzining tas­viriy lirakasida modernistik ifoda uslublaridan unumli foydalanadi. Aniqrogʻi, shoirga “oʻtish davri” uygʻotgan kayfiyatni ifodalashda modernistik uslub juda qoʻl keladi. Shu maʼnoda B.Roʻzimuhammadning tasviriy sheʼriyatida lirik qahramon ruhiy olamini, uning kayfiyatini ifodalash birinchi planda turadi.

B.Roʻzimuhammad sheʼriyatidagi tasvirlar modernizm oqimlarining manifestiga juda mos keladi. Shoir sheʼrlaridagi tasvirni modernist musavvirning muayyan kartinasi bilan bemalol taqqoslash mumkin. B.Roʻzimuhammad ijodini diqqat bilan kuzatar ekansiz, shoir ifodada modernizmning nazariy asoslariga tayanganiga shubha qilmaysiz. U oʻzining “Choʻlpon – tong yulduzi demak” nomli kitobida sanʼatlarning oʻzaro yakdillikda talqin qilinishi, his etilishi, modern sheʼriyatni tushunishda asosiy kalit ekanini taʼkidlaydi. Bundan ang­lashiladiki, shoir modernizmning sintetik hodisa ekanini nazariy bilimlari evaziga yaxshi tushunadi, his qiladi. Uning tasviriy lirikasini modernizm­ning rassomchilikdagi turli oqimlari bilan qiyoslab, shoirning aksar asarlari sheʼriyat va rangtasvir oʻrtasidagi badiiy sintez asosida yaratilganiga guvoh boʻlish mumkin:

Tong oʻrniga nimadir otibdi
bir emas juda koʻp kunduzlar jimirlar
toʻrtburchak uchburchak kunduz va kunduzchalar
baʼzisi nim pushti baʼzisi jigarrang
baʼzisi tundek qop-qora
rangsiz baʼzisi…

1905 yili Parijda bir guruh yosh rassomlarning ijodiy koʻrgazmasi ochiladi. Oʻzlarini jamoatchilikka fovist musavvir sifatida tanishtirgan bu ijodkorlar chindan ham rangtas­virda katta burilish yasagan edilar. Fovizm modernizmning dastlabki oqimlaridan biri sifatida eʼtirof etiladi. Fovistlar tasvirga, avvalo, juda quyuq ranglarni olib kiradilar va tasvirlanayotgan obyekt shaklini buzishga urinadilar. Shu sababli fovistlar tasvirida siniq chiziqlarni, baʼzan, geometrik shakllarni uchratish mumkin edi. Shoir Bahrom Roʻzimuhammadning “Tong oʻrniga nimadir otibdi” misralari bilan boshlanuvchi sheʼrida aynan fovizm oqimiga xos tasviriylikni uchratish mumkin. Sheʼrda shoir lirikadagi anʼanaviy peyzaj tasvirlaridan umuman farq qiluvchi manzarani chizadi. U tabiatni turli geometrik shakllar vositasida (“toʻrtburchak”, “uchburchak”), oʻziga xos, noodatiy ranglar bilan ifodalashga urinadi. Albatta, tabiat oʻz holicha ham juda goʻzal, ammo uning inson koʻzlaridan yashirin baʼzi goʻzalliklari ham borki, buni sanʼatkorgina boshqalarga koʻrsata oladi.

Bahrom Roʻzimuhammadning “Yoz kechasi” nomli sheʼrida endi sal boshqacharoq, ammo noodatiylikda oldingisidan qolishmaydigan manzarani kuzatish mumkin:

Chirildoq ovozi
oy nuriga ilashib
chuvaldi qoldi…

Sheʼrni oʻqirkansiz, taxayyulda aynan nimaning gavdalanayotganini tushunolmay halak boʻla boshlaysiz. Siz real hayotda koʻrishingiz va eshitishingiz mumkin boʻlgan tun, oy va chirildoq ovozlari birdaniga qorishib, tasavvurda oʻziga xos tasvirni hosil qila boshlaydi. Agar bu sheʼrdagi “manzara”ni real tasvirga “oʻgirsak” osuda tunni, nurafshon osmonni – Oyni va dalaning har-har joyida chirillab tundagi sokinlikni buzayotgan chigirtkalarni koʻrishimiz mumkin. Aslida, shoir manzarani juda ham topqirlik bilan, oʻta nozik did bilan “chizmoq”da. Chunki bunday nurafshon tun manzarasida faqat Oy hukmdorlik qilishi mumkin. Yaʼni Oyning yorqinligi tun bagʻrida jamiki narsani pardaday toʻsib qoʻyadi. Lekin faqat “chirildoq” ovozigina unga qarshi chiqishi, Oy nuri bilan bellashishi mumkin. Ammo tasavvurni ishga sola olmasangiz, mazkur lirik manzarada hech narsani koʻra olmasligingiz aniq. Zero, bu tasvirda muayyan kompozitsiya mavjud emas. Unda faqat oy nuriga “ilashib, chuvalashib” qolgan chirildoq ovozi bor, xolos. Bu tur tasvir modernizmning dastlabki oqimlaridan boʻlgan ekspressionizm­ning ifoda tamoyillariga yaqin turadi. Ekspressionist musavvirlar tasvirda predmetlar shaklini buzishga, nomutanosib ranglar “uygʻun”ligi asosida real kompozitsiyani toʻzgʻitishga uringanlar.

Modernizmning yana bir katta yoʻnalishi sifatida abstraksionizmni koʻrsatish mumkin. Bu yoʻnalish oʻzida modernizm oqimlariga xos barcha xususiyatlarni jamlaydi. Mutaxassislar abstraksionizmni “predmetsiz tasvir” deb ham atashadi. Haqiqatan ham, bu yoʻnalishga mansub suratlarda hech qanday predmet tasvirlanmasligi mumkin. Abstraksionizm ham modernizm­ning ilk oqimlari bilan bir qatorda vujudga kelgan. Uning namoyandalari fotografiya mavjud olamning real koʻrinishlarini lahzaga muhrlashi mumkin, ammo olam mohiyatini tasvirda faqat oʻzlari, yaʼni abstraktsionist­largina ifodalashga qodir deb bilganlar. Koʻproq rassomchilikda ommalashgan bu oqimda musavvirning lirik, ayni damda parokanda qalb kechinmalari aks ettirilgan. Kartinalarda sarosimaga tushgan, shu bilan birga, mutlaqo yolgʻiz kishilar qalbi tasvirlangan. Abstraksio­nizmning boshqa yoʻnalishlardan farqi unda lirizmning mavjudligi edi. Musavvir kartinada judayam erkin, “toʻlqinlanib”, “suzib” turgan shakllarni turli “tebranma” ranglar vositasida ifodalashga uringan.

Eʼtibor berilsa, B. Roʻzimuhammadning “Yomgʻirda ivigan…” misrasi bilan boshlanuvchi quyidagi sheʼrida tasvirning deyarli predmetlarsiz ekaniga guvoh boʻlish qiyin emas:

Yomgʻirda ivigan
oʻrik gulini
xoʻroz qichqirigʻiga oʻrab ushladim

gir atrofda shafaq
quyoshdan nur emas
qon tomayotgandek

oppoq par
ikki rang hokimligi
men va tevarak…

Koʻryapmizki, shoir judayam katta, keng koʻlamli manzarani bir-ikki detal bilan “chizishga” muvaffaq boʻladi. U tasvirda, musavvirona taʼbir bilan aytganda, minimalizm tamoyiliga amal qilgan. Sheʼrni oʻqirkansiz, koʻz oldingizda tabiatning goʻzal manzarasi gavdalana boshlaydi. Ammo nimaning evaziga? Aslida, sheʼrdagi ayni shu jihat uni abstraksionist musavvirlar chizgan kartinalarga yaqinlashtiradi. U bir-ikki tasviriy element bilan koʻz oldingizda butun manzarani gavdalantira oladi. Oʻquvchi detallar vositasida umumiylikni emas, balki umumlashtiruvchi tasvir asosida boshqa predmetlarni koʻrishi mumkin. Masalan, “oʻrik guli” bahordan, “xoʻroz qichqirigʻi” tongdan, quyosh yomgʻirning tinganidan va osmonning oʻta musaffo ekanligidan, oppoq parlar esa quyoshning taftidan dalolatdir…

Rassom oʻylab topgan
bu qora rang qop-qoraki
unga chizsang tun koʻrinadi
Bemalol chizavering qora mushukni
ayniqsa dumini
qillarini…

B.Roʻzimuhammadning “Rassom oʻylab topgan” misrasi bilan boshlanuvchi sheʼri abstraksio­nistik ifoda uchun yaqqol misol boʻla oladi. Sheʼrni oʻqirkansiz, beixtiyor mashhur rus musavviri Kazimir Malevichning abstraksionizm yoʻnalishidagi “Qora kvadrat” kartinasi yodga tushadi. Dunyo sanʼatida oʻziga xos mavqega ega boʻlgal “Qora kvadrat” surati faqat quyuq qora rangdan tashkil topgan.

Shoir ham xuddi “Qora kvadrat”ning muallifi kabi faqat qora rangning ahamiyatini koʻrsatishga uringan. Yaʼni u nazarda tutgan qora rang shu qadar qoraki, uning ustiga bemalol qora boʻyoq bilan tunni chizish mumkin. Shunda ham tun zulmati ajralib, koʻrinib turadi. Bu rang shu qadar qoraki, agar chizsang, unda mushuk dumidagi tim qora tolalari ham yorqin boʻlib koʻrinadi… Shoir hatto rangni tasvirlay olmoqda. U bitta yaxlit rangga estetik joziba bagʻishlashga erishmoqda.

Sanʼat – ijtimoiy hodisa. Ijodkor qaysi davrda, qanday sharoitda va qanday istakda asar yaratmasin, unda baribir ijtimoiylik aks etaveradi. Chunki ijodkor – shaxs mavjud jamiyatning bir boʻlagidir. Shu maʼnoda, oʻzbek modernizmiga muayyan milliy-ijtimoiy kayfiyatning mevasi sifatida qarash toʻgʻri boʻladi. Shunday ekan, biz Gʻarb modernizmi oʻzbek zaminida aynan takrorlangan deyish fikridan yiroqdamiz. Lekin 90-yillardagi ijtimoiy-madaniy hayot milliy adabiyotimizda modernizmga xos boʻlgan xususiyatlarning vujudga kelishiga turtki boʻldi. Buning natijasida zamonaviy oʻzbek sheʼriyati yangi nomlar, betakror asarlar bilan boyidi.