Мирзоҳид Музаффар
ЗАРИФ СУЛТОНИЙ ВА ХОТИРЛАШ
ЖАСОРАТИ ҲАҚИДА
Зариф Султонийнинг ўлим хабарини Муҳаммад Сиддиқдан эшитдим. Албатта, муносабатим доимгидек. Бир лаҳзага ичим титради, жимиб қолдим, Зариф аканинг негадир биринчи (ва охирги) марта кўрган пайтимдаги ўктам қиёфасини эмас, балки Измирда ўқиб юрган пайтлари тушган расмларидаги ориққина, қонсиз шарпаси келди хаёлимга. Сукутдан сўнг Муҳаммаднинг гапларини тинглаётгандек тутдим ўзимни. Тутдиму ўйлаб қолдим, менинг бу жимлигим чиндан самимиймиди? Беш олтита шеърини ўқиб, ўзи билан беш дақиқагина суҳбат қилган ва мен ҳурмат қилган одамлар томонидан ҳурмат қилингани учунгина ҳурмат қиладиганим одамнинг ўлими мени шунчалик таъсирлантириши қанчалар адолатли эди? Самимиймидим? Самимий бир тарзда таъзия билдиришга ҳаққим бормиди? Ишонмайсиз, бироқ мотам тутиш ҳаққи ҳам баъзан қурсоғимиздан тушиб қолиши мумкин.
Бир инсонни ўлди, деёлмаймиз. Унинг ўлганини яшириш учун юзлаб сўзлар уйдирамиз. Ўтиб қолди, кўз юмди, вафот этди, раҳматли бўлди… Ўлмоқ сўзининг ичидаги ўша жонсизлик, совуқ яланғочлик ичимиздаги чорасизликка ойна тутиб қўйишидан қўрқамиз. Қўрқамизки, бу қўрқувнинг номини ҳам турли юмшатувчи ибораларга ўраб, руҳимизнинг кавакларига тиқиб ташлаймиз. Бу тиқилган ном бир кун томоғимизга қадар сузиб келганида нима бўларкин? Бу номни, бу сўзни талаффуз қилаётган пайтдаги юз ифодамизда зоҳир бўлган чидаб бўлмас самимият қаршисига ким чиқаркин?
Зариф ака ўлди. Гарчи бу инсонга ака дейишим нақадар тўғрилигини ҳам билмасамда, барибир ўша, боя айтганимдек самимиятни самимият билан хаспўшлашга уринавераман. Унга мотам тутишга уялмасмиканман? Айни уят деган мавзу очилган пайт яна бир савол туғилади: биз ўлишдан қўрқамизми ё уяламизми?
Ўлишдан уялиш. Ўлишдан қимтиниш. Ўлишнинг бир ҳикояга нуқта қўйиш қадар бемаънилигини қабул қилиш. Бу шу қадар даҳшатли жараёнки, унинг қаршисига чиққандан кўра шу дўзахсифат борлиқ ичида тириклай чириб кетишни афзал кўрамиз.
Оилавий альбомимизда бир сурат кўргандим. Аям янги келин, икки тарафида аямларнинг тўйига суннат тўйи қўшиб юборилган икки амакивачча акаларим. Бу суратни кўриб, беш ёшларда эдим чамаси, шу қадар йиғлагандимки, аям мени овутолмагач, илк бор менга қўл кўтаришга мажбур бўлганди.
Аям менсиз қандай қилиб расмга тушади? Камига акаларим билан.
— Йўқ, сен бу дунёда ҳали йўқ эдинг, дейди аям. Сен кейин туғилдинг. Қара, мен янги келинман, ялтироқ атлас кийиб олгандим. Янги келиннинг боласи бўларканми ҳеч замонда?
— Демак, мени эски келин бўлганингизда туққансиз.
Мен ўзимдан аввалги дунёни қабул қилолмас, бу қабул қилолмасликни ўзимга сингдиролмай, боя айтганим руҳим кавакларига ҳали тиқилиб улгурмаган номларни бир-бир талаффуз қилардим.
Баъзилар, дейди Набоков, идрокининг ич-ичидаги даҳлизларга тушганлари пайт дунёнинг ўзларидан аввал ҳам бор бўлганини англаб, чуқур изтиробга гирифтор бўладилар. Бунга жавобан Ўрҳон Памуқ бир шаҳар учун тутилган мотамнинг сабаби у шаҳарнинг яғмоланиши эмас, балки у шаҳарда сендан аввал ҳам одамлар яшаганини тушуниб етишингдир, деб ёзади.
Мен ҳам мендан аввал ёзилган шеърлари учун Зариф ака қаршисида алам билан талаффуз қиламан номларни. Бу номларнинг, бу талаффузларнинг бирон маъноси бўлиши шарт эмас. Умуман, ғазаб ёхуд мотам янглиғ ғорданоқ бизга йўлдошлик қилган табиий ҳиссиётларга маъно бериш бориб турган бемазагарчилик, холос. Бир мотамда маъно бўлса, унинг остида ғараз ҳам бор.
Зариф ака ўлиш журъатини ўзида топган бўлса, нега мен унинг учун йўқотиш ва ичимда яралган бўшлиқ туйғусини ҳис қилиш жасоратини тополмай? Бир инсоннинг ўлганини тасаввур қилиш ва бу ўлимни ҳис қилиш орасида бу қадар улкан масофа бўлмаслиги керак. Бу, турклар айтганидек ашёнинг табиатига зид.
Аямнинг мендан аввалги сурати ва Зариф аканинг мен билан тузукроқ танишмай туриб содир бўлган ўлими орасидаги алоқани аввалига ҳеч тополмадим. Нега у сурат ақлимдан кетмади ҳеч? Нега мен бундан ўн етти йил аввалги аламимни яна ҳис қилишга мажбур бўлдим? Яшалмаган, бошдан ўтказилмаган бир хотиранинг юки мажбур қилдимикан бунга? Яшалмаган кунлар ва қилинмаган суҳбатлар орасидаги ўша қора сукунат, биз талаффуз қилолмаган сўзларнинг ҳарфлари орасидаги бўшлиқ,бу бўшлиқлар аро кезиб юрган эркакшода шамоллар.
Серблар, умуман славян халқлари ўзи билан ҳеч қандай ёмғир ёхуд бошқа баракот бахш этгувчи омилларни олиб келмаган мақсадсиз шамолларга эркакшода, дейишади. Бу шамолларда маъно йўқ, худди бизнинг қадим, ибтидоий туйғуларимиз каби. Бироқ, бу икки ҳилқат орасидаги фарқ шундаки, туйғуларимиздаги маъносизлик бир кун келиб, қандайдир ҳосил бунёд қилиши мумкин. Бу ҳосилни тера туриб, елкамиздаги юкни ерга туширмоқчи бўламиз. Қараймиз, ер йўқ. Туйғуларимизнинг ҳосили ерсиз, осмонсиз бир саҳнда етилибди. Айнан мана шу ерсизу осмонсизлик мотамдир. Сиғмоқчи бўласан, бир макон йўқ. Кутмоқчи бўласан, бир замон йўқ.
Ибн Сино Бухоронинг паришон шаҳзодасига малиҳулё ташхиси қўяди. Малиҳулёни меланхолия, дейди ажнабийлар. Ниманидир йўқотиш сабаб туйилган оғир қайғу бу. Бир куни дарсда, домлага биз бизга оид бўлмаганларни йўқотганимиз сабаб ҳам малиҳулёга йўлиқишимиз мумкинми, деб сўрадим. Мен сенга оид эмасман, деди домла. Бироқ, мен ўлсам ҳеч нарса ҳис қилмасмидинг?
Ҳис қилишга ҳаққим борми? Менга тегишли бўлмаган, мени ўзиники деб билмаган бир аёлни ўпиш қанчалар уятли бўлса, менга бегона бўлганнинг мотамини тутишим ҳам шу қадар беҳаёлик бўлмасмиди? Иброҳим Ғафуров келади хаёлимга. Ҳаё халоскор, дейди у. Демак, бехаёлик халоскорсиз қолиш, нажот тополмасликдир, дейман ўзимча. Ўлимдан нажот борми? Ўлимдан бизни халос қилгувчи бир куч борми? Йўқ. Ундай бўлса, мотам тутиш беҳаёлигини ўзимизга раво кўришимиз мантиқдан ташқари бўлмас.
Гарчи мантиқ, дегани учун Арастудан нафратланардим. Мантиқ, деб еру кўкка сиғолмаган Афлотунга ижирғаниб қарардим. Худди мендан аввал ҳам бор бўлган дунёни қабул қилолмаганимдек, бу менинг хаёлларимдан ташқарида қолган мантиққа ҳам ёввойи бир ҳирс билан қарардим. Ҳар бало мантиқли бўлишга мажбур эмасди. Аммо, бугун мажбур. Зариф ака учун ичимдан ўтаётган қириндиларга бир мантиқ либоси кийдиролмасам, бу ўзимга хиёнат бўлади. Хиёнатдан ҳеч қачон қўрқмадим, лекин бу сафар у жим турсин. Ҳамма жим турсин. Мен ҳаётимда илк бор чинакамига жим туриш учун ўзимда жасорат топдим.
Сукут сақлайлик, дедим ўзимга, ўзларимга. Хотира фақат сукунатдагина намоён бўлади. Унинг беш дақиқалик ёки беш соатлик замон кесимида зоҳирлиги ҳеч нимани ифода этмайди. Айтдимку, ўлим шундай чорасиз бир муаммо: замонни тан олмайди, маконсиз қолдиради сени…
Зариф ака. Зариф Султоний. Измирдан то Сариосиёга қадар узанган йўлнинг ҳикоясига нуқта қўйилди. Ҳеч ким мени мангу хотира деган уйдирма билан алдашга уринмасин. Бир дақиқалик сукут. Бори шу. Бир дақиқалик сукутнинг бадалини тўлай олсак ҳам, катта гап.
14.12.2022
Анқара, Мунзавийлар
Эссе муаллифи ҳақида: Мирзоҳид Музаффар 1999 йил Тошкент вилоятида туғилган. Инглиз, турк, озарбайжон ва француз тилларидан бир қанча дунё адабиёти намуналарини ўзбек тилига таржима қилган. Айни пайтда Туркия Жумҳуриятида ижодий фаолият юритади.
Зариф Султоний асарларини ўқинг:
Беназир Муҳаммад. Ҳофиз башорати ёхуд шоир қайси даврга хитоб қилган эди?
Беназир Муҳаммад. Исмсиз китоб.
Беназир Муҳаммад. Ёбондан гулхонага мактублар.
Зариф Султоний. Шеърлар
Sukut saqlaylik, dedim o’zimga, o’zlarimga. Xotira faqat sukunatdagina namoyon bo’ladi. Uning besh daqiqalik yoki besh soatlik zamon kesimida zohirligi hech nimani ifoda etmaydi. Aytdimku, o’lim shunday chorasiz bir muammo: zamonni tan olmaydi, makonsiz qoldiradi seni…
Mirzohid Muzaffar
ZARIF SULTONIY VA XOTIRLASH
JASORATI HAQIDA
Zarif Sultoniyning o’lim xabarini Muhammad Siddiqdan eshitdim. Albatta, munosabatim doimgidek. Bir lahzaga ichim titradi, jimib qoldim, Zarif akaning negadir birinchi (va oxirgi) marta ko’rgan paytimdagi o’ktam qiyofasini emas, balki Izmirda o’qib yurgan paytlari tushgan rasmlaridagi oriqqina, qonsiz sharpasi keldi xayolimga. Sukutdan so’ng Muhammadning gaplarini tinglayotgandek tutdim o’zimni. Tutdimu o’ylab qoldim, mening bu jimligim chindan samimiymidi? Besh oltita she’rini o’qib, o’zi bilan besh daqiqagina suhbat qilgan va men hurmat qilgan odamlar tomonidan hurmat qilingani uchungina hurmat qiladiganim odamning o’limi meni shunchalik ta’sirlantirishi qanchalar adolatli edi? Samimiymidim? Samimiy bir tarzda ta’ziya bildirishga haqqim bormidi? Ishonmaysiz, biroq motam tutish haqqi ham ba’zan qursog’imizdan tushib qolishi mumkin.
Bir insonni o’ldi, deyolmaymiz. Uning o’lganini yashirish uchun yuzlab so’zlar uydiramiz. O’tib qoldi, ko’z yumdi, vafot etdi, rahmatli bo’ldi… O’lmoq so’zining ichidagi o’sha jonsizlik, sovuq yalang’ochlik ichimizdagi chorasizlikka oyna tutib qo’yishidan qo’rqamiz. Qo’rqamizki, bu qo’rquvning nomini ham turli yumshatuvchi iboralarga o’rab, ruhimizning kavaklariga tiqib tashlaymiz. Bu tiqilgan nom bir kun tomog’imizga qadar suzib kelganida nima bo’larkin? Bu nomni, bu so’zni talaffuz qilayotgan paytdagi yuz ifodamizda zohir bo’lgan chidab bo’lmas samimiyat qarshisiga kim chiqarkin?
Zarif aka o’ldi. Garchi bu insonga aka deyishim naqadar to’g’riligini ham bilmasamda, baribir o’sha, boya aytganimdek samimiyatni samimiyat bilan xaspo’shlashga urinaveraman. Unga motam tutishga uyalmasmikanman? Ayni uyat degan mavzu ochilgan payt yana bir savol tug’iladi: biz o’lishdan qo’rqamizmi yo uyalamizmi?
O’lishdan uyalish. O’lishdan qimtinish. O’lishning bir hikoyaga nuqta qo’yish qadar bema’niligini qabul qilish. Bu shu qadar dahshatli jarayonki, uning qarshisiga chiqqandan ko’ra shu do’zaxsifat borliq ichida tiriklay chirib ketishni afzal ko’ramiz.
Oilaviy alьbomimizda bir surat ko’rgandim. Ayam yangi kelin, ikki tarafida ayamlarning to’yiga sunnat to’yi qo’shib yuborilgan ikki amakivachcha akalarim. Bu suratni ko’rib, besh yoshlarda edim chamasi, shu qadar yig’lagandimki, ayam meni ovutolmagach, ilk bor menga qo’l ko’tarishga majbur bo’lgandi.
Ayam mensiz qanday qilib rasmga tushadi? Kamiga akalarim bilan.
— Yo’q, sen bu dunyoda hali yo’q eding, deydi ayam. Sen keyin tug’ilding. Qara, men yangi kelinman, yaltiroq atlas kiyib olgandim. Yangi kelinning bolasi bo’larkanmi hech zamonda?
— Demak, meni eski kelin bo’lganingizda tuqqansiz.
Men o’zimdan avvalgi dunyoni qabul qilolmas, bu qabul qilolmaslikni o’zimga singdirolmay, boya aytganim ruhim kavaklariga hali tiqilib ulgurmagan nomlarni bir-bir talaffuz qilardim.
Ba’zilar, deydi Nabokov, idrokining ich-ichidagi dahlizlarga tushganlari payt dunyoning o’zlaridan avval ham bor bo’lganini anglab, chuqur iztirobga giriftor bo’ladilar. Bunga javoban O’rhon Pamuq bir shahar uchun tutilgan motamning sababi u shaharning yag’molanishi emas, balki u shaharda sendan avval ham odamlar yashaganini tushunib yetishingdir, deb yozadi.
Men ham mendan avval yozilgan she’rlari uchun Zarif aka qarshisida alam bilan talaffuz qilaman nomlarni. Bu nomlarning, bu talaffuzlarning biron ma’nosi bo’lishi shart emas. Umuman, g’azab yoxud motam yanglig’ g’ordanoq bizga yo’ldoshlik qilgan tabiiy hissiyotlarga ma’no berish borib turgan bemazagarchilik, xolos. Bir motamda ma’no bo’lsa, uning ostida g’araz ham bor.
Zarif aka o’lish jur’atini o’zida topgan bo’lsa, nega men uning uchun yo’qotish va ichimda yaralgan bo’shliq tuyg’usini his qilish jasoratini topolmay? Bir insonning o’lganini tasavvur qilish va bu o’limni his qilish orasida bu qadar ulkan masofa bo’lmasligi kerak. Bu, turklar aytganidek ashyoning tabiatiga zid.
Ayamning mendan avvalgi surati va Zarif akaning men bilan tuzukroq tanishmay turib sodir bo’lgan o’limi orasidagi aloqani avvaliga hech topolmadim. Nega u surat aqlimdan ketmadi hech? Nega men bundan o’n yetti yil avvalgi alamimni yana his qilishga majbur bo’ldim? Yashalmagan, boshdan o’tkazilmagan bir xotiraning yuki majbur qildimikan bunga? Yashalmagan kunlar va qilinmagan suhbatlar orasidagi o’sha qora sukunat, biz talaffuz qilolmagan so’zlarning harflari orasidagi bo’shliq,bu bo’shliqlar aro kezib yurgan erkakshoda shamollar.
Serblar, umuman slavyan xalqlari o’zi bilan hech qanday yomg’ir yoxud boshqa barakot baxsh etguvchi omillarni olib kelmagan maqsadsiz shamollarga erkakshoda, deyishadi. Bu shamollarda ma’no yo’q, xuddi bizning qadim, ibtidoiy tuyg’ularimiz kabi. Biroq, bu ikki hilqat orasidagi farq shundaki, tuyg’ularimizdagi ma’nosizlik bir kun kelib, qandaydir hosil bunyod qilishi mumkin. Bu hosilni tera turib, yelkamizdagi yukni yerga tushirmoqchi bo’lamiz. Qaraymiz, yer yo’q. Tuyg’ularimizning hosili yersiz, osmonsiz bir sahnda yetilibdi. Aynan mana shu yersizu osmonsizlik motamdir. Sig’moqchi bo’lasan, bir makon yo’q. Kutmoqchi bo’lasan, bir zamon yo’q.
Ibn Sino Buxoroning parishon shahzodasiga malihulyo tashxisi qo’yadi. Malihulyoni melanxoliya, deydi ajnabiylar. Nimanidir yo’qotish sabab tuyilgan og’ir qayg’u bu. Bir kuni darsda, domlaga biz bizga oid bo’lmaganlarni yo’qotganimiz sabab ham malihulyoga yo’liqishimiz mumkinmi, deb so’radim. Men senga oid emasman, dedi domla. Biroq, men o’lsam hech narsa his qilmasmiding?
His qilishga haqqim bormi? Menga tegishli bo’lmagan, meni o’ziniki deb bilmagan bir ayolni o’pish qanchalar uyatli bo’lsa, menga begona bo’lganning motamini tutishim ham shu qadar behayolik bo’lmasmidi? Ibrohim G’afurov keladi xayolimga. Hayo xaloskor, deydi u. Demak, bexayolik xaloskorsiz qolish, najot topolmaslikdir, deyman o’zimcha. O’limdan najot bormi? O’limdan bizni xalos qilguvchi bir kuch bormi? Yo’q. Unday bo’lsa, motam tutish behayoligini o’zimizga ravo ko’rishimiz mantiqdan tashqari bo’lmas.
Garchi mantiq, degani uchun Arastudan nafratlanardim. Mantiq, deb yeru ko’kka sig’olmagan Aflotunga ijirg’anib qarardim. Xuddi mendan avval ham bor bo’lgan dunyoni qabul qilolmaganimdek, bu mening xayollarimdan tashqarida qolgan mantiqqa ham yovvoyi bir hirs bilan qarardim. Har balo mantiqli bo’lishga majbur emasdi. Ammo, bugun majbur. Zarif aka uchun ichimdan o’tayotgan qirindilarga bir mantiq libosi kiydirolmasam, bu o’zimga xiyonat bo’ladi. Xiyonatdan hech qachon qo’rqmadim, lekin bu safar u jim tursin. Hamma jim tursin. Men hayotimda ilk bor chinakamiga jim turish uchun o’zimda jasorat topdim.
Sukut saqlaylik, dedim o’zimga, o’zlarimga. Xotira faqat sukunatdagina namoyon bo’ladi. Uning besh daqiqalik yoki besh soatlik zamon kesimida zohirligi hech nimani ifoda etmaydi. Aytdimku, o’lim shunday chorasiz bir muammo: zamonni tan olmaydi, makonsiz qoldiradi seni…
Zarif aka. Zarif Sultoniy. Izmirdan to Sariosiyoga qadar uzangan yo’lning hikoyasiga nuqta qo’yildi. Hech kim meni mangu xotira degan uydirma bilan aldashga urinmasin. Bir daqiqalik sukut. Bori shu. Bir daqiqalik sukutning badalini to’lay olsak ham, katta gap.
14.12.2022
Anqara, Munzaviylar
Esse muallifi haqida: Mirzohid Muzaffar 1999 yil Toshkent viloyatida tug’ilgan. Ingliz, turk, ozarbayjon va frantsuz tillaridan bir qancha dunyo adabiyoti namunalarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. Ayni paytda Turkiya Jumhuriyatida ijodiy faoliyat yuritadi.
Zarif Sultoniy asarlarini o’qing:
Benazir Muhammad. Hofiz bashorati yoxud shoir qaysi davrga xitob qilgan edi?
Benazir Muhammad. Ismsiz kitob.
Benazir Muhammad. Yobondan gulxonaga maktublar.
Zarif Sultoniy. She’rlar
