“ҲАҚИҚАТНИНГ ЁВШАН ИСЛАРИ…»
Шавкат Ҳасанов
Ш.Рашидов номидаги Самарқанд давлат университети
профессори, филология фанлари доктори
Фахриёрнинг шеъриятида “кўнгил”, “дард”, “армон”, “соғинч” тарки дунё қилган қаландарларга ўхшайди – ҳалол кун кўриш илинжида дунё кезиб юрган саргашталардек.
У бир шеърида “таҳрир қилиб бўлмас соғинчни” дейди. Чиндан ҳам уни таҳрир қилиш имконсиз. Бадиий асарни, мақолани таҳрир қилиш мумкин, соғинч изтироби эса бу удумларга бўйсунмайди. Соғинч ўзининг изтироб ва ингроқлари, шеваю шивирлари билан бир бутун. Фахриёр шеърга соғинчга қарагандек ёндашади. Ёлғондан соғиниб бўлмаганидек ёлғондан ёзиб ҳам бўлмайди. Шеър ҳам аслида соғинчдан яралади. Кимнингдир ё ниманидир соғинчидан. Дарднинг мазмуни ва шакли бор, дейди шоир. Худди шу сингари соғинч ҳам урён эмас..
Гуноҳ эрур эндиги соғинч,
Гарчи соғинч сотқинлик эмас.
Хиёнат ҳам эмас бу соғинч,
Демак, менда гуноҳ йўқ, демак.
Фахриёр шеъриятида қўлланиш даражаси мунтазамбўлган сўзлар қатори мавжуд. Булар – кўнгил, дард, соғинч, кўзёш, гул, тош, эрк, гуноҳ, бахт, муҳаббат, юрак, армон каби сўзлар ва бу сўзларнинг ички мазмунини очишга йўналтирилган тушунча-тасаввурларнинг рангин манзаралари. Масалан, тош детали. Бунда тош шунчаки тош эмас, балки поэтик ғоя юкини ташиётган образ, рамз, метонимия, метафора, сифат.
Шоир Хатирчининг Сангижумон қишлоғида туғилган. Шеърларида кўп бор тилга олинган Сангижумон – тебранаётган харсанг дегани. Шеъриятида такрорланиб турадиган “тош” рамзи унга болалигидан таниш ва синашта бўлган ўша харсангтошларнинг онгостида сақланган белгилари бўлса, ажаб эмас. “Сиртига сув юқтирмаган тош”, “Сариқлик тош ранги”, “Одам тарошламоқ бўлсангиз тошдан…”, “Ниманингдир олдида тош бор, // Нимадир бор тошнинг ортида”, “Армонлар юракка тош бўлиб чўкди”, “Тоғларни ларзага келтирар// Фақат юмалаган тош”, “Тошлар қилар калака қиқир-қиқир қиқирлаб” ва бошқалар.
Муҳаббатнинг кўйлаги оқдир,
уни ҳар тун тушларимда киясан.
Ўнгимда эса…
Тошнинг оқлигига қараб йиғлайман.
Бироз ўйлагач, китобхон тошмас, кўнгли қаттиқ ёр ҳақида сўз бораётганини англай бошлайди.
Фахриёр шеърларида кўзга ташланиб турувчи жиҳатлардан яна бири унда йиллар, асрлар элагидан ўтган ибора, мақол, ҳикматли сўзлар, фразелогик бирикмаларни янгича талқин қилишда кўринади.
“Ёзнинг чанқоғини кўриб,// Хижолатдан ерга кириб кетган қудуқлар”, “Кўкдан тушолмаган бирор бир хумса// Шеърий зиналардан заминга тушсин”, “Агар у шўр бўлса, бизнинг шўримиз,// Агар у оқ бўлса, демак, қуриган”, “Ойни этак билан ёпишни бизга// Мақол эмас, шиор ўргатар”, “Тун кимнинг бахтики, бунчалар қаро”, “Ит ҳурар, карвондан дарак йўқ, аммо”, “Ҳафсала кун етиб,// пир бўлди охир”, “Узилиб ётар бир энлик умид”, “Менинг тўртта хотиним бордир//тўртовининг оти ҳам қибла”, “Тонг ўрнига қайғулар отар” каби. Бу эса бизнинг онгимизда сақланиб келаётган турғун тушунчанинг маъно ва қамров доирасини кенгайтиради, тасвирланаётган руҳий ҳолат ё кечинманинг янги қиррасини очишга хизмат қилади.
Шеър баландпарвоз, осмонўпар хаёлий мавҳумот эмас, балки шу ўзгараётган турмушимизнинг, фикр тарзимизнинг, кийинишимиз ва юриш-туришимизнинг рамзи. Масалан, модалар кўргазмасида тан олинган янгилик аста-секин урфга айланади. Шу сингари шеър ҳам ўзгариб, янгиланиб боради. Шакл ўзгаришиҳамишаям шунчаки шакл ўзгариши бўлиб қолавермайди, шаклий ўзгариш дегани бу мазмуннинг ҳам ўзгариши ва янгиланишидир. Кўпларнинг кўнглидан жой олса, фикр ғояга айланади. 70-йиллар шоирлар авлодининг бош аъмоли эрку озодлик ғоялари эди. Бугунги шеъриятни эса ундан кейинги жараёнларнинг ички ҳолати, иқлими қизиқтиради. Асар мазмунига кеча қўйилган талаблар бугун ҳам ўзгаргани йўқ. Ҳозир ҳам мазмундан салмоқдорлик, универсаллик, ҳаққонийлик, оригиналлик, таъсирдорлик талаб этилади. Ихчамроқ айтганда, НИМАни ҚАНДАЙ айтиш йўл-йўриғи ўзгарди. Кечаги шеър сийқаси чиққандек туюладиган дўстлик мавзуида ҳамду сано ўқиган бўлса, бугунги шеър дўст бормикан дея савол қўйяпти.
…сотар бир дўстим мени
чакана нархда
шукур
харидорим бор экан
менинг ҳам.
Шакл нарсанинг моҳиятини қисман кўрсатиши мумкин. У баъзан алдамчи характерга эга бўлади. Гўёки жодугар кампир чиройли қиз қиёфасида кўрингандек. Шакл ва мазмун бир бутун ҳисобланса-да, улараро нисбийлик мавжуд. Шоирнинг лирик қаҳрамони ана шу нисбийлик замиридаги моҳиятни кўрмоқчи. Шаклнинг мазмунга мувофиқ ё номувофиқлигини кўриш истаги бу шеъриятнинг ўзак масалаларидандир.
Фахриёрнинг лирик қаҳрамони интеллекти баланд, шахс сифатида шаклланган. Оламга ва одамга очиқ кўз билан қарайди. Ҳар бир масалада унинг шахсий қарашлари ва нуқтаи назари бор, даврнинг ўткинчи шамолларига қараб йўналишниўзгартиравермайди.
Фахриёр услубида бўртиб кўринувчи жиҳатлардан яна бири масалага киноявий муносабатида кўзга ташланади. Юқорида эслатилган “Дўст” шеърида ҳам бу киноя қиёфасизлик иллатини кўрсатишга қаратилган бўлса, “Бевақт кўз очган Баҳодир” шеърида ўзигача бўлган адабиётда ибрат намунаси қилиб кўрсатилган адабий қаҳрамонларга постмодернча муносабат билан ёндашув бор.
Поэтик услубнинг қарор топиши кўплаб омилларга боғлиқ. Назаримда, Фахриёр услубидаги ана шу омиллардан бири киноявийликнинг қарор топишида 70-йиллар ўзбек ёзувчилари авлоди, жумладан, Мурод Муҳаммад Дўст, Эркин Аъзам насрининг адабий таъсири сезиларлироқ. Киноя ўзининг мутойиба оҳанги, сўзни тежаши, фикрни ихчам ифодалаши билан бадииятнинг муҳим бир узвига айланади. Киноявийлик кўпинча турғун тушунчаларга янгича муносабатдан юзага келади.
Маълумки, бугунги достон ўзининг воқеабанд ўтмишдошларидан шеърга яқинлашганлиги билан фарқ қилади. Фахриёрнинг бу борадаги тажрибаларига ҳам алоҳида эътибор қаратиш зарур. Унинг “Ёзиқ”, “Аёлғу”, “Мучал ёши” достонлари замонавий шеъриятимизнинг ажойиб намуналаридир. “Ёзиқ” – хаёлотнинг ривоятлар оламига ва инсоният тарихига саёҳати, воқеликдан толиққан руҳнинг, пароканда ўйларнинг, зўриққан тафаккурнинг исёни ва изҳори. Метафорик фикрлаш тарзи туфайли тарихнинг бутун-бутун даврлари, юз йилликлари қисқа-қисқа сатрларга жо бўлади. Сўз ўйинлари, метафоранинг қуюқлиги, фикр-кечинманинг зарбулмасал полифонияси достонни диққат билан ўқишни талаб этади.
Беш жуфт тахайюл сабоғи ва тўрт танаффусдан иборат “Аёлғу” турли хил услубий манераларбирикувидан яралган симфониядек таассурот қолдиради. Воқеликка гоҳ тасаввуфона дунёқараш, гоҳ бахшиёна оҳанг, гоҳ модернча муносабат бир-бирига уйғунлашиб, композицион ягоналикни юзага келтирган.
Ой юзинг доғларига қараб йиғладим, — деб бошланадиган достонда ойга қиёсланган ранг-баранг рамзлар, деталлар, сўз ўйинлари мавжуд: ярим ой араб алифбосидаги нун (ﻥ)га, саҳродаги қайиққа, бешикдаги болага, туркийларнинг мифологик рамзи кўкбўрига, қовурғага, наҳангга, сиртмоққа, қуриб қолган уммонга, ойболтага, узукка қиёсланади ва шу тушунчалар ифода этадиган миф, ривоят, тарих, ҳаёт ҳақиқати кеча, бугун, эртанги кун кўзгусида акслантирилади, яъни “қайғуга сафар” бошланади.
Шоир бошқа асарларида бўлгани каби бу достонини ёзишда ҳам китобхоннинг онгида ва онгостида сақлаган, хотира қатларида ўрнашган миллий, диний, дунёвий, тарихий, адабий маълумотлар, манбалар заҳирасига таянади. Масалан, асарда Боязид Бистомий эсланади. Нима масалада гап кетаётганлигини билиш учун ҳеч бўлмаса “Тазкират-ул авлиё”дан хабардор бўлиш керак. Туйғулар ассоцациясига уланиб кетган қизлоқ Ребеканинг ҳолатини тушуниш учун Габриеэль Маркеснинг “Ёлғизликнинг юз йили” асарини мутолаа қилиш лозим ва ҳоказо. Достонда эслатиб ўтилган, баъзан имо, ишора қилинган бундай тарихий шахслар, адабий қаҳрамонлар, рамзий образлар, диний-фалсафий ақидалар жуда кўп. Агар китобхонда руҳий тайёргарлик бўлмаса, асар тушунарсиз бўлиб қолаверади.
Эрих Фромм “Озодликдан қочиш” асарида ривожланган қатор давлатларнинг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий тузилмаларини таҳлил қилиб, бугунги инсоннинг табиатида мутелик ва тобелик кайфияти тобора илдиз отиб бораётганини исботлайди. Фахриёрнинг шеърларидаги озодлик, эрк фақатгина мазлумнинг золимдан, бир халқнинг ўзга халққа бўлган қарамлигидан қутулишнигина англатмайди, шу билан бирга давр иллатига айланиб бораётган руҳий мутеликдан, фикрсизлик балосидан қутулишга ундайди.
Тулук бордир остида чўкаётган осмоннинг
Зулук бордир остида чўкаётган осмоннинг
Қуллуқ бордир остида чўкаётган осмоннинг
Кўктангрининг қошига
Етолмай қолган йўлим
Ҳей тулугим, ҳей тулум
Ҳей тулугим, ҳей тулум
Шу боис бу шеъриятда тариқат пирларига, руҳий эрк ва озодликни куйлаган мутаффаккирларга қайта-қайта мурожаат қилинади.
Қумсоатга менгзайди одам,
Вақт чопадиўз маррасига.
Ҳар сония, ташланган қадам
Оқиб кетар қум заррасидай…
Ўзликни излаш азобларини шоир излам дейди. Излам – вақт саҳросида миллионлаб қум зарраларидек сочилиб кетган ўй-ҳаёлларингни йиғиб олишдир, “мен”лик аталган таянч нуқтасини топишдир. “Излам”, “Учланиш”, “Сенсизлик” каби тушунчаларга қўйилган янги ташхис Фахриёрнинг тилимизга олиб кирган янгилиги. Абдулла Орипов “Оломон” сўзининг янги маъно қирраларини кашф этганидек, Икром Отамурод “Кангул” сўзига мумтоз оҳанг ва мусиқийлик жо этганидек, Фахриёрнинг ушбу янгиликлари ҳам китобхон адабий онгидан жой олди.
Шоирнинг бадиий сўзни тасвирий санъат билан уйғунлаштириш орқалиақл ва ҳиссиётнинг, фикр ва туйғунинг ўзига хос оригинал изҳорини юзага келтираётганлигини ҳам эътироф этиш керак. “Аёлғу”да намоён бўлган бу хуcуcият “Геометрик баҳор” туркумида ўзининг ажойиб ифодасини топган.
Салвадор Дали бир суратида инсон портретини чизар экан, унинг кўзларини қорнига жойлаштирганди. Бу – ҳаётга қорин кўзи билан қарайди, дегани. “Геометрик баҳор”да ҳам шундай тагмаъноли кечинмалар сурати борки, хаёл билан ҳаётни, туш билан ўнгни, мавҳумот билан конкретликни, кутилганлик билан кутилмаганликни омухталаштириб юборган бу туркум сюрреалист рассомларнинг ижодини ёдга солади.
Бир аёл ишқига бўйин сунган эрк.
Мингта савдоси бор савдогар юрак.
Бахт билан ўртада битта эшик – берк
ва битта қаноат, удумга кўра.
Зарар кўрмаслик учун висолдан
ҳижрондан тикилган ҳимоя кийим.
Сизни суюнтирадиган мисолдан:
кўнгил билан куйиб кул бўлган уйим.
Ичилиб бўлган май. Паймона – ярим.
Чеккулик бир алам. Бир ўй – сургулик…
Онажон, куйинма, буларнинг бари
фожеа эмас, оддий кўргулик!..
Бахт абстракт тушунча, аниқ ва бирбутун эмас. Лаҳза ва сониялардан иборат умр йўлларининг қай бир муюлишларида унинг излари элас-элас кўзга ташланиб қолади. Умуман, бахт ва бахтсизлик талқини модерн шеъриятнинг севимли мавзуларидан. “Биз ҳаётда гўёки абадий мотамда яшаётгандекмиз”, — деб ёзади Ш.Бодлер. Агар ҳазрат Яссавийнинг “Ота-она қариндош// Ҳеч ким бўлмайди йўлдош” – сатрлари, ҳазрат Навоийнинг “Ғурбатда ғариб…” дея бошланган рубоийларини ёдга оладиган бўлсак, тасаввуф ва модерн адабиёт ўртасида бир қатор муштаракликлар мавжудлиги аён бўлади. Фахриёр шеърияти, менинг назаримда, мана шу икки буюк баҳрдан баҳраманд бўлган ўзига хос ижод намунасидир.
Faxriyor she’rlarida ko‘zga tashlanib turuvchi jihatlardan yana biri unda yillar, asrlar elagidan o‘tgan ibora, maqol, hikmatli so‘zlar, frazelogik birikmalarni yangicha talqin qilishda ko‘rinadi.
“HAQIQATNING YOVSHAN ISLARI…»
Shavkat Hasanov
Sh.Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
professori, filologiya fanlari doktori
Faxriyorning she’riyatida “ko‘ngil”, “dard”, “armon”, “sog‘inch” tarki dunyo qilgan qalandarlarga o‘xshaydi – halol kun ko‘rish ilinjida dunyo kezib yurgan sargashtalardek.
U bir she’rida “tahrir qilib bo‘lmas sog‘inchni” deydi. Chindan ham uni tahrir qilish imkonsiz. Badiiy asarni, maqolani tahrir qilish mumkin, sog‘inch iztirobi esa bu udumlarga bo‘ysunmaydi. Sog‘inch o‘zining iztirob va ingroqlari, shevayu shivirlari bilan bir butun. Faxriyor she’rga sog‘inchga qaragandek yondashadi. Yolg‘ondan sog‘inib bo‘lmaganidek yolg‘ondan yozib ham bo‘lmaydi. She’r ham aslida sog‘inchdan yaraladi. Kimningdir yo nimanidir sog‘inchidan. Dardning mazmuni va shakli bor, deydi shoir. Xuddi shu singari sog‘inch ham uryon emas..
Gunoh erur endigi sog‘inch,
Garchi sog‘inch sotqinlik emas.
Xiyonat ham emas bu sog‘inch,
Demak, menda gunoh yo‘q, demak.
Faxriyor she’riyatida qo‘llanish darajasi muntazambo‘lgan so‘zlar qatori mavjud. Bular – ko‘ngil, dard, sog‘inch, ko‘zyosh, gul, tosh, erk, gunoh, baxt, muhabbat, yurak, armon kabi so‘zlar va bu so‘zlarning ichki mazmunini ochishga yo‘naltirilgan tushuncha-tasavvurlarning rangin manzaralari. Masalan, tosh detali. Bunda tosh shunchaki tosh emas, balki poetik g‘oya yukini tashiyotgan obraz, ramz, metonimiya, metafora, sifat.
Shoir Xatirchining Sangijumon qishlog‘ida tug‘ilgan. She’rlarida ko‘p bor tilga olingan Sangijumon – tebranayotgan xarsang degani. She’riyatida takrorlanib turadigan “tosh” ramzi unga bolaligidan tanish va sinashta bo‘lgan o‘sha xarsangtoshlarning ongostida saqlangan belgilari bo‘lsa, ajab emas. “Sirtiga suv yuqtirmagan tosh”, “Sariqlik tosh rangi”, “Odam taroshlamoq bo‘lsangiz toshdan…”, “Nimaningdir oldida tosh bor, // Nimadir bor toshning ortida”, “Armonlar yurakka tosh bo‘lib cho‘kdi”, “Tog‘larni larzaga keltirar// Faqat yumalagan tosh”, “Toshlar qilar kalaka qiqir-qiqir qiqirlab” va boshqalar.
Muhabbatning ko‘ylagi oqdir,
uni har tun tushlarimda kiyasan.
O‘ngimda esa…
Toshning oqligiga qarab yig‘layman.
Biroz o‘ylagach, kitobxon toshmas, ko‘ngli qattiq yor haqida so‘z borayotganini anglay boshlaydi.
Faxriyor she’rlarida ko‘zga tashlanib turuvchi jihatlardan yana biri unda yillar, asrlar elagidan o‘tgan ibora, maqol, hikmatli so‘zlar, frazelogik birikmalarni yangicha talqin qilishda ko‘rinadi.
“Yozning chanqog‘ini ko‘rib,// Xijolatdan yerga kirib ketgan quduqlar”, “Ko‘kdan tusholmagan biror bir xumsa// She’riy zinalardan zaminga tushsin”, “Agar u sho‘r bo‘lsa, bizning sho‘rimiz,// Agar u oq bo‘lsa, demak, qurigan”, “Oyni etak bilan yopishni bizga// Maqol emas, shior o‘rgatar”, “Tun kimning baxtiki, bunchalar qaro”, “It hurar, karvondan darak yo‘q, ammo”, “Hafsala kun yetib,// pir bo‘ldi oxir”, “Uzilib yotar bir enlik umid”, “Mening to‘rtta xotinim bordir//to‘rtovining oti ham qibla”, “Tong o‘rniga qayg‘ular otar” kabi. Bu esa bizning ongimizda saqlanib kelayotgan turg‘un tushunchaning ma’no va qamrov doirasini kengaytiradi, tasvirlanayotgan ruhiy holat yo kechinmaning yangi qirrasini ochishga xizmat qiladi.
She’r balandparvoz, osmono‘par xayoliy mavhumot emas, balki shu o‘zgarayotgan turmushimizning, fikr tarzimizning, kiyinishimiz va yurish-turishimizning ramzi. Masalan, modalar ko‘rgazmasida tan olingan yangilik asta-sekin urfga aylanadi. Shu singari she’r ham o‘zgarib, yangilanib boradi. Shakl o‘zgarishihamishayam shunchaki shakl o‘zgarishi bo‘lib qolavermaydi, shakliy o‘zgarish degani bu mazmunning ham o‘zgarishi va yangilanishidir. Ko‘plarning ko‘nglidan joy olsa, fikr g‘oyaga aylanadi. 70-yillar shoirlar avlodining bosh a’moli erku ozodlik g‘oyalari edi. Bugungi she’riyatni esa undan keyingi jarayonlarning ichki holati, iqlimi qiziqtiradi. Asar mazmuniga kecha qo‘yilgan talablar bugun ham o‘zgargani yo‘q. Hozir ham mazmundan salmoqdorlik, universallik, haqqoniylik, originallik, ta’sirdorlik talab etiladi. Ixchamroq aytganda, NIMAni QANDAY aytish yo‘l-yo‘rig‘i o‘zgardi. Kechagi she’r siyqasi chiqqandek tuyuladigan do‘stlik mavzuida hamdu sano o‘qigan bo‘lsa, bugungi she’r do‘st bormikan deya savol qo‘yyapti.
…sotar bir do‘stim meni
chakana narxda
shukur
xaridorim bor ekan
mening ham.
Shakl narsaning mohiyatini qisman ko‘rsatishi mumkin. U ba’zan aldamchi xarakterga ega bo‘ladi. Go‘yoki jodugar kampir chiroyli qiz qiyofasida ko‘ringandek. Shakl va mazmun bir butun hisoblansa-da, ulararo nisbiylik mavjud. Shoirning lirik qahramoni ana shu nisbiylik zamiridagi mohiyatni ko‘rmoqchi. Shaklning mazmunga muvofiq yo nomuvofiqligini ko‘rish istagi bu she’riyatning o‘zak masalalaridandir.
Faxriyorning lirik qahramoni intellekti baland, shaxs sifatida shakllangan. Olamga va odamga ochiq ko‘z bilan qaraydi. Har bir masalada uning shaxsiy qarashlari va nuqtai nazari bor, davrning o‘tkinchi shamollariga qarab yo‘nalishnio‘zgartiravermaydi.
Faxriyor uslubida bo‘rtib ko‘rinuvchi jihatlardan yana biri masalaga kinoyaviy munosabatida ko‘zga tashlanadi. Yuqorida eslatilgan “Do‘st” she’rida ham bu kinoya qiyofasizlik illatini ko‘rsatishga qaratilgan bo‘lsa, “Bevaqt ko‘z ochgan Bahodir” she’rida o‘zigacha bo‘lgan adabiyotda ibrat namunasi qilib ko‘rsatilgan adabiy qahramonlarga postmoderncha munosabat bilan yondashuv bor.
Poetik uslubning qaror topishi ko‘plab omillarga bog‘liq. Nazarimda, Faxriyor uslubidagi ana shu omillardan biri kinoyaviylikning qaror topishida 70-yillar o‘zbek yozuvchilari avlodi, jumladan, Murod Muhammad Do‘st, Erkin A’zam nasrining adabiy ta’siri sezilarliroq. Kinoya o‘zining mutoyiba ohangi, so‘zni tejashi, fikrni ixcham ifodalashi bilan badiiyatning muhim bir uzviga aylanadi. Kinoyaviylik ko‘pincha turg‘un tushunchalarga yangicha munosabatdan yuzaga keladi.
Ma’lumki, bugungi doston o‘zining voqeaband o‘tmishdoshlaridan she’rga yaqinlashganligi bilan farq qiladi. Faxriyorning bu boradagi tajribalariga ham alohida e’tibor qaratish zarur. Uning “Yoziq”, “Ayolg‘u”, “Muchal yoshi” dostonlari zamonaviy she’riyatimizning ajoyib namunalaridir. “Yoziq” – xayolotning rivoyatlar olamiga va insoniyat tarixiga sayohati, voqelikdan toliqqan ruhning, parokanda o‘ylarning, zo‘riqqan tafakkurning isyoni va izhori. Metaforik fikrlash tarzi tufayli tarixning butun-butun davrlari, yuz yilliklari qisqa-qisqa satrlarga jo bo‘ladi. So‘z o‘yinlari, metaforaning quyuqligi, fikr-kechinmaning zarbulmasal polifoniyasi dostonni diqqat bilan o‘qishni talab etadi.
Besh juft taxayyul sabog‘i va to‘rt tanaffusdan iborat “Ayolg‘u” turli xil uslubiy maneralarbirikuvidan yaralgan simfoniyadek taassurot qoldiradi. Voqelikka goh tasavvufona dunyoqarash, goh baxshiyona ohang, goh moderncha munosabat bir-biriga uyg‘unlashib, kompozitsion yagonalikni yuzaga keltirgan.
Oy yuzing dog‘lariga qarab yig‘ladim, — deb boshlanadigan dostonda oyga qiyoslangan rang-barang ramzlar, detallar, so‘z o‘yinlari mavjud: yarim oy arab alifbosidagi nun (ﻥ)ga, sahrodagi qayiqqa, beshikdagi bolaga, turkiylarning mifologik ramzi ko‘kbo‘riga, qovurg‘aga, nahangga, sirtmoqqa, qurib qolgan ummonga, oyboltaga, uzukka qiyoslanadi va shu tushunchalar ifoda etadigan mif, rivoyat, tarix, hayot haqiqati kecha, bugun, ertangi kun ko‘zgusida akslantiriladi, ya’ni “qayg‘uga safar” boshlanadi.
Shoir boshqa asarlarida bo‘lgani kabi bu dostonini yozishda ham kitobxonning ongida va ongostida saqlagan, xotira qatlarida o‘rnashgan milliy, diniy, dunyoviy, tarixiy, adabiy ma’lumotlar, manbalar zahirasiga tayanadi. Masalan, asarda Boyazid Bistomiy eslanadi. Nima masalada gap ketayotganligini bilish uchun hech bo‘lmasa “Tazkirat-ul avliyo”dan xabardor bo‘lish kerak. Tuyg‘ular assotsatsiyasiga ulanib ketgan qizloq Rebekaning holatini tushunish uchun Gabriyeel Markesning “Yolg‘izlikning yuz yili” asarini mutolaa qilish lozim va hokazo. Dostonda eslatib o‘tilgan, ba’zan imo, ishora qilingan bunday tarixiy shaxslar, adabiy qahramonlar, ramziy obrazlar, diniy-falsafiy aqidalar juda ko‘p. Agar kitobxonda ruhiy tayyorgarlik bo‘lmasa, asar tushunarsiz bo‘lib qolaveradi.
Erix Fromm “Ozodlikdan qochish” asarida rivojlangan qator davlatlarning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy tuzilmalarini tahlil qilib, bugungi insonning tabiatida mutelik va tobelik kayfiyati tobora ildiz otib borayotganini isbotlaydi. Faxriyorning she’rlaridagi ozodlik, erk faqatgina mazlumning zolimdan, bir xalqning o‘zga xalqqa bo‘lgan qaramligidan qutulishnigina anglatmaydi, shu bilan birga davr illatiga aylanib borayotgan ruhiy mutelikdan, fikrsizlik balosidan qutulishga undaydi.
Tuluk bordir ostida cho‘kayotgan osmonning
Zuluk bordir ostida cho‘kayotgan osmonning
Qulluq bordir ostida cho‘kayotgan osmonning
Ko‘ktangrining qoshiga
Yetolmay qolgan yo‘lim
Hey tulugim, hey tulum
Hey tulugim, hey tulum
Shu bois bu she’riyatda tariqat pirlariga, ruhiy erk va ozodlikni kuylagan mutaffakkirlarga qayta-qayta murojaat qilinadi.
Qumsoatga mengzaydi odam,
Vaqt chopadio‘z marrasiga.
Har soniya, tashlangan qadam
Oqib ketar qum zarrasiday…
O‘zlikni izlash azoblarini shoir izlam deydi. Izlam – vaqt sahrosida millionlab qum zarralaridek sochilib ketgan o‘y-hayollaringni yig‘ib olishdir, “men”lik atalgan tayanch nuqtasini topishdir. “Izlam”, “Uchlanish”, “Sensizlik” kabi tushunchalarga qo‘yilgan yangi tashxis Faxriyorning tilimizga olib kirgan yangiligi. Abdulla Oripov “Olomon” so‘zining yangi ma’no qirralarini kashf etganidek, Ikrom Otamurod “Kangul” so‘ziga mumtoz ohang va musiqiylik jo etganidek, Faxriyorning ushbu yangiliklari ham kitobxon adabiy ongidan joy oldi.
Shoirning badiiy so‘zni tasviriy san’at bilan uyg‘unlashtirish orqaliaql va hissiyotning, fikr va tuyg‘uning o‘ziga xos original izhorini yuzaga keltirayotganligini ham e’tirof etish kerak. “Ayolg‘u”da namoyon bo‘lgan bu xucuciyat “Geometrik bahor” turkumida o‘zining ajoyib ifodasini topgan.
Salvador Dali bir suratida inson portretini chizar ekan, uning ko‘zlarini qorniga joylashtirgandi. Bu – hayotga qorin ko‘zi bilan qaraydi, degani. “Geometrik bahor”da ham shunday tagma’noli kechinmalar surati borki, xayol bilan hayotni, tush bilan o‘ngni, mavhumot bilan konkretlikni, kutilganlik bilan kutilmaganlikni omuxtalashtirib yuborgan bu turkum syurrealist rassomlarning ijodini yodga soladi.
Bir ayol ishqiga bo‘yin sungan erk.
Mingta savdosi bor savdogar yurak.
Baxt bilan o‘rtada bitta eshik – berk
va bitta qanoat, udumga ko‘ra.
Zarar ko‘rmaslik uchun visoldan
hijrondan tikilgan himoya kiyim.
Sizni suyuntiradigan misoldan:
ko‘ngil bilan kuyib kul bo‘lgan uyim.
Ichilib bo‘lgan may. Paymona – yarim.
Chekkulik bir alam. Bir o‘y – surgulik…
Onajon, kuyinma, bularning bari
fojea emas, oddiy ko‘rgulik!..
Baxt abstrakt tushuncha, aniq va birbutun emas. Lahza va soniyalardan iborat umr yo‘llarining qay bir muyulishlarida uning izlari elas-elas ko‘zga tashlanib qoladi. Umuman, baxt va baxtsizlik talqini modern she’riyatning sevimli mavzularidan. “Biz hayotda go‘yoki abadiy motamda yashayotgandekmiz”, — deb yozadi Sh.Bodler. Agar hazrat Yassaviyning “Ota-ona qarindosh// Hech kim bo‘lmaydi yo‘ldosh” – satrlari, hazrat Navoiyning “G‘urbatda g‘arib…” deya boshlangan ruboiylarini yodga oladigan bo‘lsak, tasavvuf va modern adabiyot o‘rtasida bir qator mushtarakliklar mavjudligi ayon bo‘ladi. Faxriyor she’riyati, mening nazarimda, mana shu ikki buyuk bahrdan bahramand bo‘lgan o‘ziga xos ijod namunasidir.
