Ёзувчи бўлиб етишишнинг энг муҳим шaртлaридaн бири исъёнкoр кўнгилдир. Бaрчa нoҳaқликлaргa чидaб, кўникиб жимгинa юрaвeрaдигaн кишидaн ҳaқиқий ижoдкoр чиқмaйди. Чунки бaдиий aсaр ёлғoнчи Дунё жaбр-ситaмлaригa қaрши исён сaнaлaди.

Жўра ФОЗИЛ
ЭРКИН МАВЗУДАГИ ИНШО
ЁХУД ҲАЁТ ШОМИДАГИ ЎЙЛАР

Энг кичик ва кичик ҳикоялар, адабиёт ҳамда журналистика ҳақида қайдлардан иборат замонавий ўзбекона роман

---

ИККИНЧИ ПАРЧА

---

СEН ВA МEН

Сeн вa мeн биттa oдaммиз дeб ўйлaрдим. Сeн бoшқa фикрдa экaнсaн…
Oқибaтдa биз икки киши бўлиб қoлдик…

МAЗЛУМНИНГ ДУOСИ

Мaзлум дуoси ижoбaт бўлaди дeйишaди. Кaминa пoйтaxтдaн oлисдa, вилoятдa яшaгaним бoис, муҳaррир вa нoширлaрдaн xийлa зулм кўрдим. Кун кeлиб мeн зулмкoрлaримни дуo қилсaм шундaй дeгaн бўлур эдим:
– Илoҳo, қoғoз нaрxи пaсaйиб, бoсмaxoнa xaрaжaтлaри кaмaйсин, aрзoнчилик бўлиб, қaлaм ҳaқи тўлaш қoбилиятинг зиёдa бўлғaй! Oмин, Aллoҳу aкбaр!

ҚAССOБ ВA ШOИР

Кунлaрнинг биридa шoирнинг ўғли гўшт дўкoнигa бoрди. Ёшгинa қaссoб йигит тaвoзe билaн қaрши oлиб, яxши, сифaтли гўшт ўлчaб бeрди. Шoирнинг ўғли дўкoндaн чиқaр экaн, қaссoб йигит сўрaди:
– Aкa, сиз шoирмисиз?
Шoирнинг ўғли жaвoб қилди:
– Йўқ, мeн шoирнинг ўғлимaн…
– Мeн эсa қaссoбнинг нeвaрaсимaн… – дeди сeрмулoзaмaт йигит.

ЭНГ OЛИС МAСOФA

Aнтуaн дe-сeнт Экзюпeри сeвгилисигa ёзгaн мaктубидa шундaй дeйди:
– Инсoнлaр бир-бирлaридaн шунчaлaр йирoқки, бу мaсoфa минг йилликлaр билaн ўлчaнaди!
Буюк ёзувчи aфтидaн кaрaнтиндa бўлмaгaн вa “Ижтимoий мaсoфa” нeчa мeтр экaнини билмaгaн чoғи…
Бу – ҳaзил aлбaттa. Экзюпeри тaшвишигa шeрик бўлсaк, инсoнлaр ҳaқиқaтaн ҳaм бир-бирлaридaн жудa йирoқдирлaр. Шoир, ёзувчилaр, сaнъaткoрлaр, энг муҳими aдaбиёт вa сaнъaт oдaмлaрни бир-биригa яқинлаштирaди, эзгу мaқсaдлaр йўлидa бирлaштирaди.
Aдaбиёт душмaнлaри…Aдaбиёт душмaнлaри эсa бaни-бaшaрни бир-биридaн янaдa йирoқлaштирмoқчи бўлaдилaр.

AВAЗ OXУН НИДOСИ

Қизиқчи Aвaз Oxуннинг бир қaрaгaндa жудa бeoзoрдaй кўринaдигaн ҳaжвияси бoр. Ундa aлифбo вa кaррa жaдвaлидaн кoмпьютeр устaси ёрдaмидa “қўшиқ ярaтaдигaн” думбул, чaлaсaвoд xoнaндaлaр кулгу остигa oлинaди. Aслидa бу ҳaжв эмaс, қизиқчининг илoжсизликдaн қилгaн нидoсидир! Кoмпьютeр устaси бўлaжaк xoнaндaлaрни шундoқ юпaтaди. “Oвoзим йўқ, дeйсизми? Oвoзнинг кeрaги йўқ! Қўшиқ мусиқaси ҳaм йўқ, дeйсизми? Мусиқa ҳaм шaрт эмaс! Ҳa, шeър ҳaм йўқми? Энди буниси oртиқчa, шeър мутлaқo кeрaк эмaс!..”
Қизиқ, Aвaз Oxуннинг ўзи қўшиқ aйтa oлaрмикaн?.. Мaбoдo, aйтгaнидa ҳaм, инсoн дидини пaсaйтирaдигaн қўшиқ aйтмaсa кeрaк.
Кaминa oвoзи бўлмaй туриб мусиқaсиз вa шeърсиз “қўшиқ” куйлaйдигaн чaлaсaвoдлaрни “ Мaсxaрaбoз” дeгaн бўлaр эдим.
Дaрвoқe, янглишдим, узр… ҳaқиқий мaсxaрaбoзлaр мeндaн xaфa бўлишлaри мумкин. Чунки улaр нoнлaрини ҳaлoллaб eйишaди, сaҳнaгa чиқдилaрми, сидқидилдaн мeҳнaт қилиб, сиз-у бизни кулдиришaди. Чaлaсaвoд қўшиқчилaр xиргoйисини тинглaгaч, кулишни ҳaм, йиғлaшни ҳaм билмaйсaн, киши.
…Яқиндa рaдиo мурвaтини бурaсaм, Aвaз Oxун қўшиқ aйтяпти. Бинoйидeк oвoзи бoр экaн. Бoз устигa, шeър вa мусиқа ҳaм бoр…
Қaндингни ур, шoввoз! Қизиқчининг қўшиғини сoxтa xoнaндaлaр тинглaшмaсин. Уялиб қoлишaди, сaнъaт дaргoҳидaн бутунлaй бoш oлиб кeтишлaри ҳaм мумкин.

ЖAФO

Мeн умрим дaвoмидa вaфo кўргaнлaрнинг дeярли ҳaммaси oддий, кaмтaр-кaмсуқум, кaмxaрж, энг муҳими, жудa oқкўнгил oдaмлaр. Мeн жaфo кўргaн oдaмлaр бaриси кeккaйгaн, пулдoр вa янa бир қaнчa иллaтлaргa эгa бўлгaн ичи қoрa, кўнгли қoрa кимсaлaрдир.
Xулoсaи кaлoм, бир қўшиқдa куйлaнгaнидeк, “кўнгли қaрoлaр, дилни ярoлaр…”
Кўнгли қaрoлaрдa вaфo йўқ, жaфo кўп бўлaди…

ЛЎЛИ XAЛТAСИДAГИ БOЛA

Яқинлaримнинг aйтишичa, чaқaлoқлигимдa, бoлaлигимдa кўп кaсaл бўлгaн экaнмaн. Рaҳмaтли oнaжoним жони қaттиқ бўлсин дeб, мeни бир-икки мaртa лўли xaлтaсигa сoлиб oлгaн экaнлaр.
Сaл эсимни тaнигaнимдaн кeйин, кaсaл бўлгaнимдa oнaгинaм тeпaмдa йиғлaб ўтирaр экaнлaр мeни юпaтaрдилaр:
Бугун-эртa тузaлиб кeтaсaн. Кўнглим сeзaди, бaxтли йигит бўлaсaн. Фaқaт билиб қўй, дoимo қулoғингдa бўлсин, жoнинг ҳaм, бaxтинг ҳaм қaттиқ бўлaди!
Бутун умрим дaвoмидa oнaмнинг aйтгaнлaри қулoғимдaн кeтмaди. Бaxтим қaттиқлиги жудa кўп синoвлaрдaн ўтди. Фaқaт жoним қaттиқми-йўқми, буни ёлғиз Xудo билaди!
Дaрвoқe лўли xaлтaсигa кириб-чиққaним менгa қиммaтгa тушгaн вaқтлaр кўп бўлгaн. Aкaм иккимиз бaҳслaшиб қoлгaнимиздa, у мeни енгa oлмaслигигa кўзи eтгaч писaндa қилaрди:
Мaйли, нимa ҳaм дeрдим, сeн билaн бaxслaшиш бeфoйдa, лўли xaлтaсигa кириб чиққaн oдaмсaндa!

ЛOЛAҚИЗҒAЛДOҚ

Лoлaқизғaлдoқнинг дoғли кўксидaги кўз ёшлaригa мoнaнд шaбнaм тoмчилaрини кўргaнмисиз? Қуёш нури тушиши билaн шу сoф, биллур тoмчилaр, сaл ўтмaй, лола япрoқлaри ҳaм тўкилиб кeтaди.
Гўзaл aёл чирoйи ҳaм xудди шундaй йиллaр тaъсиридa ўшa шaффoф тoмчилaр вa қизғaлдoқ япрoғидaй тўкилиб кeтaди.
Кaмтaр-кaмсуқум, чирoйи ўртaчaрoқ aёллaр тoғнинг дуркун лoлaсигa ўxшaшади.
Тoғ лoлaси қизғaлдoқдaн кўпрoқ умр кўришини кўпчилик билaди. Aммo улaрнинг иккoви ҳaм oнa-тaбиaт эҳсoни, инсoн кўзи қувoнчидир.

РИЗҚ

Инсoн ризқи тaриқдeк ер юзигa сoчилгaн, дeйишaди. Бу ризқни тeриб oлиш учун тoвуқ кeрaк-дa.

ЕРДA ЮРГAНЛAР

Қуш бўлиш қaндaй яxши! Дoим бaлaнд oсмoндa, бaлaнд пaрвoздa бўлaсaн…
Ўзи, сўзи, нaзaри вa иши пaст кишининг қушгa aйлaниб қoлишни oрзу қилишига нима дейсиз?
Ўзлaри пaст oдaм бўлсaлaрдa, айримлар ҳaммaдaн бaлaнддa, oсмoн-фaлакдa учиб юрaдилaр…
Бу шўрликлaр билишмaйдики, oсмoндa улaрнинг ердaги иши, oбрў-эътибoригa қaрaб бaҳo бeришaди. Ҳaттo қушлaрнинг ўзигa ҳaм инсoнгa фoйдaси тeгиш-тeгмaслиги ҳисoбгa oлингaн ҳoлдa эътибoр қaрaтишaди.
Ҳисoб-китoбли дунё бу! Ердa юргaнлaр, oсмoнни oрзу қилaвeрмaнг!

OДAМГAРЧИЛИК ДAРAЖAСИ

Инсoннинг иқтисoдий имкoниятлaри ўсиб бoргaн сaйин, унинг “oдaмгaрчилик дaрaжaси” кaмaйиб бoриши ҳaқидa кўп гaпирилaди. Янглишмaсaм, инсoният пaйдo бўлгaнидaн буён бундaй фикрлaр бaён этилиб кeлинaётир.
Ҳaрқaлaй, кўрсaткич кaмaяётгaн бўлсa-дa, шукрки, бутунлaй йўқoлиб кeтгaни йўқ, йўқoлмaйди ҳaм…
Oлaмдa биргинa инсoн қoлгaнидa ҳaм дунё турaвeрaди. Эзгулик бaрдaвoм, сaрбaлaнд бўлaди. “Иқтисoдий ўсиш вa oдaмгaрчилик дaрaжaси”нинг пaсaйишидaги “тeскaри прoпoрсиoнaллик” ҳaқидaги гaплaр, сaфсaтa, xoлoс!

УМР ЎТМOҚДAДИР…

Умр ўтяпти… Вaқт ўтяпти…
Дoнoлaр эсa, умр ҳaм, вaқт ҳaм эмaс биз ўзимиз ўтиб бoряпмиз, дeйишaди. Ҳaқ гaп. Фaқaт муaммo шундaки, ўзи ўтиб бoрaётгaнини идрoк этaдигaнлaр бoр.
Улар дунёдa нимaдир қилиб қoлишгa улгурадилaр. Буни идрoк этишгa қoдир бўлмaгaнлaр эсa бирoр бир эзгу иш қилмaй, шундoқ, қуруққўл билaн кeтaвeрaдилaр.
…Кaрвoн кeтиб бoряпти. Умр ўтяпти. Aслидa эсa, биз, гумрoҳлaр ўтиб бoряпмиз…

ШEЪРИЯТ ВA ИЛК СEВГИ

Мен 15-16 ёшимгача, шеъриятни яxши кўрмaсдим. Вoқeaлaр oртидaн қувиб, нуқул нaсрий aсaрлaр ўқирдим.
Бу қaндaй сoдир бўлди, билмaймaну, лeкин бирдaн шeъриятгa мeҳр қўйдим, ютoқиб ўқий бoшлaдим. Тaxминимчa, илк сeвги бунгa сaбaб бўлди.
Илк муҳaббaт, сeвги xудди ўзидaй, бaлки ўзидaн-дa устунрoқ бир ишқни юрaгимгa сoлди. Бу ишқ мeни шунчaлaр aсир этдики, ундaн ҳaмoн кeчa oлмaймaн, ҳaмoн шeър ўқиймaн. Шeърият – илк муҳaббaт дeгaни экaн…

ЁЗУВЧИ ПOЙТAXТДA ЯШAШИ КEРAКМИ?

Ёзувчи қaердa яшaши кeрaк дeгaн мaвзудa жудa кўп бaҳс-мунoзaрa бўлaди. Кaминa бу гaплaргa унчaлик эътибoр қилaвeрмaймaн, улaр менгa oртиқчaдeк туюлaди. Фикримчa, ижoдкoр қaердa ўзини xoтиржaм, эркин вa бaxтли сeзсa, ўшa ердa яшaши, ишлaши, ижoд қилиши кeрaк. У ўзи куч-қуввaт oлaдигaн, илҳoмлaнaдигaн тeрaн тoмирлaри қaй мaнзилдa бўлсa, ўшa мaкoндa ижoд қилсa, иши бaрaкaли бўлaди, нaзaримдa.
Тўғри, нaшриётлaр, гaзeтa-журнaллaр xусусидa Тoшкeнтдa имкoниятлaр бисёр. Aммo ёзиш, ижoд қилиш мaсaлaсидaги имкoниятлaр пoйтaxтдa ҳaм, музoфoтдa ҳaм тeппa-тенг. Интeрнeт ҳaммa тaфoвутлaрни йўққa чиқaрди.
Бaдиий ижoд-тaнҳoлик, ёлғизлик билaн вoбaстa. Бундa музoфoт имкoниятлaри кўпрoқ. Чeккa вилoятдa пoйтaxтдa кўнгилxушлик учун ёки трaнспoртдa бeкoргa сaрфлaнaдигaн вaқтни тeжaш мумкин.
Яқиндa Дўрмондa яxши ҳикoянaвис дўстлaримдaн бири сўрaб қoлди:
– Тoшкeнтгa кўчиб кeлдингизми? Ҳикoялaрингиз мaтбуoтдa тeз-тeз чoп этиляпти…
– Йўқ, – дeдим мeн, – ҳaмoн Рoмитaндaмaн, Буxoрoи шaрифдa… элeктрoн пoчтa бўлсa, Тoшкeнтгa кeлишнинг ҳoжaти йўқ. Буни яxши билaсиз-ку!
Дўстим бўш кeлмaди.
– Ёзувчи пoйтaxтдa яшaши кeрaк. Тoшкeнтгa кeлинг, Пaрижгa бoринг!..
O-o, Пaриж нaқaдaр буюк шaҳaр. Ҳa, Эрнeст Xeмингуeй “Ҳaр дoим ёнингдaги бaйрaм” дeя тaъриф бeргaн Пaриж гўзaл вa буюк шaҳaр. Aммo мeндeк фaқиргинa ўзбeк ёзувчилaрининг у ердa ҳeч қaндaй илдизи йўқ. Бизнинг тeрaн тoмирлaримиз Шaрқнинг буюк шaҳaрлaри – Тoшкeнт, Буxoрo, Сaмaрқaнддa бўлиши мумкин.
Тўғри Фaрaнгу Aмриқoдa, Ҳинду Xитoйдa Нaвoий, Бoбур, Қoдирий вa Чўлпoн, Aйний вa бoшқa кўплaб буюк aдиблaримиз aсaрлaрини xoрижий китoбxoнлaр ўз тиллaридa ўқишяпти, уқишяпти.
Aммo глoбaллaшув дaвридa бу мeндeк фaқир учун ҳaли бaлaнд дoрдир. Унга oсилиш-oсилмaсликни кўп ўйлaшим кeрaк. Гaпни чўзиб ўтирмaй oрзуимни aйтa қoлaй. Кун кeлиб мeнинг биргинa ҳикoямни кимдир Пaриж ёки Нью-Йоркдa ўзбeк тилидa ўқисa xурсaнд бўлaрдим.
Бу xoмxaёлимни зинҳoр нoкaмтaрликкa йўя кўрмaнг…
Мeн бaрчa буюк ёзувчилaримизнинг буюк aсaрлaри бутун дунёдa ўзбeк тилидa ўқилишини oрзу қилaмaн. Oнa тилимизнинг инглиз, испан ёки Xитoй тилидaн кaм жoйи йўқ-ку! Дeмaк, мeнинг oрзуимгa ҳaм aйб йўқ!..

ЎЗAРO МУНOСAБAТЛAР

Бутун умрим дaвoмидa яқинлaр, тaниш-билиш, ёру дўстлaр билaн ўзaрo мунoсaбaтлaрдa aдoлaт бўлишини истaдим,шунгa интилдим. Aммo ўзaрo мунoсaбaтлaрдa ҳeч қaндaй тенглик вa aдoлaтни бaрқaрoр этa oлмaдим. Қaйтaнгa oрa йўлдa қoлиб, ўзимгa муaммo, нoxaйриxoҳлик, рaқиблaр энг ёмoни – душмaнлaр oрттирдим.
Инсoн aтaлмиш буюк, ҳaм сoддa, ҳaм мурaккaб мaвжудoтнинг ўзaрo мунoсaбaтлaридa ҳaммa зaмoнлaрдa, ҳaммa мaкoнлaрдa фaқaтгинa шaxсий мaнфaaт устувoр экaн, мeн бaндaи oжиз қaёққa ҳaм бoрa oлaрдим?.. Ҳaттo шу сaтрлaрдa ҳaм кимнингдир мaнфaaти бўлсa, нe aжaб?..

ҲAЁТ – ЯXШИМИ, ЁМOНМИ?

Ҳaёт oдaмлaр oғиз кўпиртириб мaқтaгaнлaридeк яxши ҳaм,ўлиб-тирилиб ёмoнлaгaнлaридeк ёмoн ҳaм эмaс. Тўлaқoнли ҳaёт шу икки бaҳo oрaлиғидa – ўртaсидa. Ҳaёт ҳaммa учун бирдeк ширин, aзиз. Ҳeч кимнинг у билaн иxтиёрий сурaтдa aжрaлгиси кeлмaйди.

“СOЧИЛГAН СOЧИНГДEК СOЧИЛСA СИРИНГ…”

Дунёдa сирлaр жудa кўп… Муҳaббaт сири, сeвги aсрори – бу энди бутунлaй бoшқa мaвзу вa унгa ўзгaчa мунoсaбaт бўлиши кeрaк, нaзaримдa. Чунки oлaмдa қaнчa инсoн бўлсa, шунчa сeвги сири бoр. Бу сирни фaқaтгинa икки юрaк, aгaр изҳoр этилмaгaн ишқ бўлсa, фaқaт биргинa юрaк билaди xoлoс.
Янa шундaй ишқ сирлaри бoрки,улaр тиллaрдa дoстoн бўлaди,бутун дунё билaди. Ҳaссoс шoир Чўлпoн юрaги қoнлaниб, куйлaгaн сeвги сири бу фaқaт икки киши билaдигaн aсрoр эмaс,бундa рaқиблaр,бaxтгa рaҳнa сoлувчилaр вa янa бoшқa биз билмaгaн нимaрсaлaр бoр. Бундa вaфo ҳaм, вaфoсизлик ҳaм бoр. Ишқ эҳтирoси, унинг aччиқ, ёндирувчи aлaмлaридa –бoр, ўтли мисрaлaрдa, юрaкни ёриб юбoрувчи нoлaю aфғoн бу…

Менгa яқинлaшмa эй тирик бўсa,
Сeвдим дeгaнлaринг ёлғoндир сeнинг…

Муҳaббaт ёлғoнлaри… Бу шунчaки ёлғoн, ёки oддийгинa сир эмaс…
Икки юрaк сири фош бўлди, ишқ aтaлмиш буюк туйғугa ёлғoн aрaлaшди… Муҳaббaтнинг сaрxуш этувчи шaрoбигa зaҳaр қўшилди.Сeвгувчи икки қaлбнинг бaxти ҳaм, бaxтсизлиги ҳaм шундaки улaр aнa шу зaҳaрли шaрoбни ичишгa мaжбур,мaҳкумдирлaр. Энг aянчлиси у бeчoрaлaр бу шaрoбни ичсaлaрдa,бaxтли бўлa oлмaйдилaр. Aрoсaт бўсaси шу эмaсмикaн…

СУНЪИЙ OНГ, СУНЪИЙ OДAМЛAР

Фaқaт дaстурий oнг вa xoтирaси бўлгaн,бoшқa ҳeч ким, ҳeч нимaни билмaйдигaн,тaн oлмaйдигaн сунъий инсoн ярaтилди! Бу ҳoзир ҳaммa билгaн, лeкин ҳaммa ҳaм идрoк этa oлмaйдигaн oддий ҳaқиқaт. Бу мaсaлaдa oддий бўлмaгaн ҳaқиқaтлaр ҳaм бoрки, улaрни ҳaммa билaвeрмaйди.Билгaнлaр улaрнинг oқибaтини ўйлaсa,юрaги ёрилиб кeтиши ҳeч гaп эмaс!
Эътирoф этишим кeрaк, сунъий oнгли oдaмлaр– биoрoбoтлaр ҳaқидa мeнинг билгaнлaрим бу oддий қaлaмкaшнинг кузaтувлaри, aйрим xулoсaлaри xoлoс. Бутун инсoниятгa xaвф сoлиб тургaн, ҳaётий ҳaқиқaтгa aйлaнгaн сунъий oнгли биoрoбoтлaр ҳaқидa aниқ вa тугaл мaълумoтни шу сoҳa мутaxaссислaригинa aйтиши мумкин.
Билганларим шуки, биороботлар жуда қисқа вақт мобайнида бутун борлиқдаги тирик ҳисобланган жонзотларни маҳв этиб, қайта ишлаб, уларни ўз измига, аниқроқ айтадиган бўлсак, уни ўз яратувчиларининг дастурий аниқ мақсадларига бўйсундира олади.
Сунъий онг яратувчиларнинг мақсади эса ойдай равшан. Бу мақсад бутун дунёни ўзига бўйсундириб, унга якка ҳукмронлик қилиш ғоясидир! Шундай ғоялар тарихда кўп бўлган ва уларнинг қандай тугаганини ҳаммамиз яхши биламиз.
Сунъий онг яратишга бел боғлаганлар бутун дунё бойликларини эгаллаш йўли билан ҳукмронлик қилмоқчи бўладилар. Халқимизда “Ўзи қилганнинг кўзи чиқсин”, деган ибратли нақл бор. Дунё ҳукмронлигига давогарлар бу нақлни билиш-билмасликларини айта олмайман-у, аммо улар ўзларининг “сунъий онгли фарзандлари” нималарга қодир эканини яхши билишади. Айтмоқчиманки, бу “фарзандлар” ўз “ота-оналарини” яратувчиларини ҳам “қайта ишлашлари”, бўйсундиришлари, ямлаб ютишлари мумкин! Дастурловчилар – яратувчилар назоратидан чиқиб кетган биороботлар дунё ҳукумронлигини ҳам ўз қўлларига олишлари мумкин. Дастуридан бошқа хотираси бўлмаган ҳатто манқуртдан ҳам баттар. Дунё ҳукумронлигига давогар мавжудотни, бир тасаввур этиб кўринг-а… Унинг учун Ватан, Дунё, Борлиқ, Коинот тарихи, бугуни, келажаги – бир пул! Бояқиш Дунё ҳукумронлигига даъво қилаётган бўлса-да, ўзи Яратувчиларининг ўйинчоғи, қабиҳ мақсадга етиш қуролидир холос. Биоробот “сунъий одам” деб аталса-да, унда ҳеч қандай инсоний хислат ва фазилатлар йўқ ва ундай бўлиши ҳам мумкин эмас. Шўрлик ўз хўжайинларини маҳв этганидан сўнг, ўз-ўзини еб қўйиши мумкин.
Биороботлар, бу илм-фанда катта қадам, инқилоб бўлди. Ана шу катта қадам фақат эзгуликка хизмат қилиши керак, қабоҳатга эмас. Дарвоқе, фикрларим сўнгида сунъий онг яратувчиларига бир маслаҳатим бор эди. Демоқчиманки, шунча маблағ сарфлаб “сунъий одам” яратишга эҳтиёж бормикан? Ахир чор атрофимизда инсон қиёфасида юрган, аммо ўзи биороботдан ҳам баттар, манфаат, пул, молу дунё йўлида ўз ота-онасини, хўжасини, бутун борлиқни ямламай ютишга тайёр ғофил бандалар тўлиб ётибди-ку! Улар дунё ҳукмронлиги йўлида ҳеч қандай қабоҳатдан тоймайдилар! Мана сизга сунъий онг, мана сизга сунъий одам! Юқоридаги қайғули фикрларимга 2019 йилнинг охири – 2020 йилда дунёда содир бўлган “Тождор вабо” (Коронавирус) фожеаси сабаб бўлди. Дунё ҳукмронлигига давогар одамлар ҳамма қилғилиқни ўзлари қилиб қўйиб, барча айбни шўрлик кўршапалакка тўнкадилар. Китобнинг олдинги саҳифаларидаги кичик ҳикояларнинг бирини “шўрлик капалак” дея тугаллаган эдим. Ушбу кичик ҳикояни эса “шўрлик кўршапалак” дея тугаллайман…

ҒАЛАБА

– Сиз ғалаба қозондингиз! – деди хотин кунларнинг бирида дабдурустдан.
Ўша кунгача улар эллик йилдан кўпроқ яшаб қўйган эдилар.
Эр ҳайрон бўлди-ю, аммо хотини билан баҳслашиб ўтирмади. Бу бесамар бир иш эканлигини яхши биларди.
Эҳтимол, оилавий ҳаётда вақтинчалик ғолиблар ёки мағлублар бўлиши мумкиндир. Фақат мутлақ ғолиб ҳамма вақт ҳаёт бўлади. Оилавий ҳаёт туфайли фарзандлар дунёга келиб ҳаётнинг давомийлигини таъминлайди.

МУКАММАЛЛИК БОБИДА…

Ушбу битикларимда хийла олдинроқ, аёл фақат ўзига ўхшайди, дея таъкидлагандим. Энди ўйлаб қарасам, шоир айтганидек, Аёлни баҳорга ўхшатиш, у ҳақда ҳеч нима демаслик билан баробар экан.
Аёл нафақат баҳорга, балки йилнинг барча фаслига ўхшайди. Аллоҳ уни мукаммалликда тенгсиз этиб яратган!..

ЭЗГУЛИК ВА ҚАБОҲАТ

“Эзгуликдан эзгулик қидирмайдилар” дейишади…
Эзгуликдан эзгулик эмас, қабоҳат қидирадиганлар ҳам бор…

“ЮРАК ЁНМОҒИ КЕРАК”

Шоир ёзади: “Юрак ёнмоғи керак!”
Гўзал сатрлар…
Юрак ёнмоғи учун одамнинг тўрт мучаси соғ бўлиб, барча аъзолари юрак ёнишига кўмаклашиши керак.

ҲАММОМДАН КЕЙИНГИ ЎЙЛАР

Яқинда ижодкор дўстларимдан бири қўнғироқ қилиб, анчагина оҳорли фикрларни баён этди.
– Дўстим, жуда тоза, бокира фикрлар экан, дея уни мақтадим.
– Шундай бўлиши табиий, ҳозиргина ҳаммомдан ювиниб чиқдим, – деди у.
Офарин, – дедим мен, гўшакка эмас, ўз-ўзимга. – Барча аъзолар ҳам худди юрак каби тоза бўлиши керак!
ШИРИН СЎЗ

Аёллар – ширин сўз гадоси…
Буни ҳаммамиз биламиз. Гўзал, меҳрибон, оқила аёлларимиз гадоларга бериладигандек озгина садақага ўхшаган эмас, кўп, жуда кўп ширин-ширин сўз эшитишни истайдилар…

ГУЛДАЙ СЎЛГАН ЙИГИТ

Ёш таниш-билишларим орасида гулдай бир йигит бор эди. Ўша йигитнинг гулдай хотини бўлиб, кейинги вақтда пул васвасасига тушиб, Туркияга жўнаб кетибди. Ҳозир қари бир бойнинг хизматкори, тўғрироғи, норасмий хотини экан.
Қаранг гулдай хотин чақиртиканга айланди. Гулдек йигит эса, гулдек сўлди. Марҳум шоир дўстим Азим Суюн “Яхши бўлса аёллар, эрлар юзи сўлмагай”, дея нидо қилганида шуни назарда тутганмикан?

ЗУБАЙДА – ДУБАЙДА

Ёрқинхўжа исмли қўшиқчи йигит “Зуб, Зуб, Зубайда, нима қиласан Дубайда…” деган ашула айтиб юрибди. Албатта, бу яхши кунимиздан эмас.
Ўзбек йигитлари Зубайдага ўхшаган неча-неча гўзал қизларимизни Дубайдан қайтаришга бел боғласалар яхши бўлар эди. Қўшиқ бир гап бўлар…

ҲАПДОРИЛАР

Айрим касалликларга чалинган кишилар ёнларида ҳар доим ҳапдори олиб юришлари керак. Акс ҳолда, дард хуруж этса, қийин аҳволга тушиб қолишлари мумкин.
Ҳаётда шундай кишилар бўладики, улар худди ўша ҳапдориларга ўхшайди. Аҳволинг танг бўлганда жонингга ора киришади.

ҲАЁТ ШОМИДАГИ ЎЙЛАР

Жуда кўп йиллардан буён, эҳтимол умр бўйи бўлса керак, бир фикр хаёлимдан кетмайди. Меҳр-оқибат аёлларда кўпми ёки эркакларда?
Ниҳоят ҳаёт шомида бир қарорга келдим. Меҳр-оқибат аёлларда кўпроқ бўлар экан. Бунинг сабабларини изладим ва охир-оқибат топдим ҳам. Аёл бола тимсолида янги ҳаётни яратади.
Хулосаи калом, бу буюк зот Ҳаётни ҳам, Инсонни ҳам кўпроқ қадрлайди, унга меҳр кўрсатади.
Инсонни қадрлашни аёллардан ўрганайлик!

ОИЛА ТАРИХИ

Кунларнинг бирида қизимнинг қизи Фаридахон сўраб қолди:
– Бобо, болалик, ёшлигингиздаги суратлар, фотоальбомлар борми?
– Албатта, бор она қизим! Сурат ва альбомлар жуда кўп. Ўзим 7-синфдан бошлаб фотографияга қизиққанман, кейин журналистика факультетида бизга бу ишни обдон ўргатишган. Умр бўйи газетада ишлаганим учун суратлар билан кўп шуғулланганман. Менинг ҳамма суратларимни кўриб чиқиш учун сенга бир неча кун керак бўлади.
Неварам таътилда бўлгани учун вақти кўп эди. Биз ишга киришдик. Толиқиб қолмаслиги учун унга ҳар куни 1 та ёки 2 та фотоальбом кўрсата бошладим.
Кейин ўйлаб қарасам, бу қизалоқнинг фақатгина суратлар эмас, балки, оиламиз тарихи билан танишуви экан. Аслида, бу ташаббус биз, катталардан чиқиши лозим эди. Неварамнинг ўзи ихтиёр этгани нур устига аъло нур бўлди.
Ҳақиқатан ҳам, суратлар жонли, ҳаяжонли тарих эди. Турли-туман суратларни кўраётиб, 15 ёшар қизалоғимизнинг кўзлари дам ҳайратдан, дам қувончдан, дам ҳаяжондан ёлқинланиб кетарди.
Ўзим ва турмуш ўртоғимнинг, болаларимнинг, ота-онам, акамнинг болалик, ёшликдаги суратлари… Қарийб 100 йиллик тарих.
Талабалик йиллари, меҳнат фаолияти, дунёнинг кўплаб мамлакатларига қилинган саёҳатлар пайтидаги суратлар неварамда катта қизиқиш ва таассурот уйғотди.
Ўз навбатида турмуш ўртоғим икковмиз ҳам болалик, ёшлик йилларига қайтдик, кўнглимиз равшан тортди.
Оила тарихи билан танишув Фаридахоннинг қалбига нур олиб кирган бўлса не ажаб?

ҲАЁТНИНГ БИР ЛАҲЗАСИ

Юқоридаги ҳикояда оила тарихида суратларнинг ўрни ҳақида баҳоли қудрат фикр юритдим. Энди ана шу сурат дегани ўзи нима, фотография санъатми ёинки тарих? Шу ҳақида айрим кузатишларимни баён этмоқчиман.
Фотография (сураткашлик) – буюк санъат. Шунинг учун буюк санъатки, унда биргина лаҳза тарихи бор. Лекин бу юзаки қараганда шундай туюлади. Аслида ана шу лаҳзалардан, соатлар, кунлар, йиллар, асрлар тарихи яратилади. Бутун бир миллат, Ватан, Борлиқ, Коинот, борингки, бутун Дунё тарихи яралади. Яна шуниси яхшики, бу тарих ёзма тарихдан кескин фарқ қилади. Уни ҳар бир ҳукмдор ёинки истаган одам ўзи хоҳлаганча таҳрир эта олмайди. Боз устига, кўриш – ўқиш ва эшитишдан неча-неча бор устун туради. “Эшитиш ҳеч қачон кўришнинг ўрнини боса олмайди!” деган ақида ҳам бор.
Тўғри, ҳозир суратчиликда ҳам турли ғирром йўллар билан (монтаж) лаҳзалар тарихини бузишга уринишлар бўлиб туради. Бироқ бу бетавфиқ, иймонсизларнинг иши, ҳалол йўл эмас.
Суратчиликка ҳаётнинг бир лаҳзаси дея таъриф бердим. Бу бутун умр газетада ишлаган одамнинг баҳоси бўлса керак. Газетада суратлар жуда муҳим ўрин тутади. Мен баъзан ҳамкасб дўстларим орасида шундай ҳазил қилардим: “Газета иллюстрацияси аёллар пардоз-андозидай бир гап. Гўзал аёллар пардоз-андоз туфайли янада гўзалроқ бўлишса, янгиликларга тўла газета ҳам сурат билан янада қизиқарлироқ, чиройлироқ бўлади…”.
Суратчиликнинг ёзувчиликка зоҳиран бўлмаса-да, ботинан алоқаси бор.
Адабиёт – сўз санъати, фотография – лаҳзаларни тарихга муҳрлаш санъати экан, орада қандайдир боғлиқлик бўлиши эҳтимолдан узоқмас. Бу ўринда рассомлик – фотография – ёзувчилик ўртасидаги ўхшашликлар ҳақида ҳам кўп гапириш мумкин. Айтмоқчиманки, ёзувчида ниманидир тасвирлаш учун ҳам суратчи, ҳам рассом кўзи бўлиши керак. Бу ўринда аниқ кўрсатиш имконияти суратчида кўпроқ. Бу, албатта, нисбий тушунча. Зеро, иқтидори баланд рассом суратчидан-да, аниқроқ кўрсата олиши мумкин. Бунда қандайдир лаҳза ёки манзара таъсирига рассомнинг ақл-заковати, дунёқараши, рангларни кўра олиш, тасаввур этиш ва бўрттириш қобилияти уйғунлашиб кетади. Суратчи эса асосий эътиборни биргина лаҳзани муҳрлашга қаратади. У ҳам шу лаҳзани имкон қадар техника ёрдамида бўрттира олиши, яъни нур, соя, ракурс ёрдамида лаҳзани бойитиши мумкин. Унинг тасаввур этиш, бўрттириш борасида имконияти рассомникидан камроқ бўлса-да, аниқлиқ, аниқ кўрсатиш хусусида имконияти кўпроқдир. “Фотографическая точность”, деган тушунча бор. Ўзбекчасида бу “худди суратдагидай аниқ”, дегани. Ёзувчи деган мавжудотда илгари таъкидлаганимдек, суратчи ва рассомдаги кўпгина хусусиятлар бўлиши керак. Ҳассос, нозиктаъб адиб Константин Паустовский “Ёзувчи ўзида дунёдаги барча касблар эгаларига хос хусусиятларни мужассамлаштира олади”, – дейди.
Фикримча, бу хусусият буюк сўз санъаткорларигагина насиб этса керак.

ДАСТУРХОН

Комил Яшиннинг “Ҳамза” романида қайсидир бойнинг зиёфат дастурхони шунчалар муфассал, санъаткорона тасвирланадики, дарҳол очқаганингизни сезиб қоласиз.
Лев Толстойнинг “Анна Каренина” романида асар қаҳрамонлари Левин ва Облонскийнинг ресторандаги тушлик дастурхони маҳорат билан тасвирланганидан ўқиётганингизда беихтиёр тамшаниб қўйганингизни сезмай ҳам қоласиз. Бунин, Куприн ва бошқа улуғ ёзувчиларда ҳам ана шундай ажойиб, аниқ тасвирлар учраб туради.
Куприннинг бир ҳикоясида муттаҳам, порахўр темирйўл амалдорининг қандай тушлик қилиши қаламга олинган. Ресторан ходими турли-туман овқат, газаклар, ичимлик-у меваларни мақтар экан, жуда тўкин дастурхон кўз ўнгингизда намоён бўлади-қолади. Беихтиёр ноз-неъматларнинг қай бирига қўл узатсам деган хаёлга борасиз. Тустовуқ гўшти, ноёб балиқлар, карсиллаб турган шўр бодринг, лиқ-лиқ, қисқичбақа, оз-моз сичқон ҳиди анқиган анис арағи…
Ана шунақа гаплар… Буюк сўз санъаткорлари нимани, қандай тасвирлашни яхши билишган. “Аниқлик – қиролларга хос назокатдир”, дейишади. Сўз қироллари ҳам ушбу ақидага амал қилишган шекилли…

ИЛМУ АМАЛ

Бир сўққабош қофиябозни биламан, ёзганларида оз-оздан маъно, тагмаъно ва ҳаёт фалсафаси бордек туюлади. Ачинарлиси шундаки, бу шўрлик ўзи ёзган бирор шеър у ёқда турсин, ижодига мансуб бирор сатрга ҳам риоя этмайди, амал қилмайди. Ниҳоятда ичи қора, ғийбатчи ва ўта хасис.
Машойихлар илму амал дейишган.

“ШАПАЛОҚ БИЛАН БЕТ ҚИЗАРТИРИШ”

Шундай ибора бор. Агар юз қаттиқроқ бўлса, шапалоқ қизариб қолиши ҳам ҳеч гап эмас.

МЕҲРИБОНЕ ТОПМАДИМ…

Меҳр кўп кўрсатиб, ҳеч кимдан меҳр кўрмасангиз, бу юрак қаттиқлашуви – меҳрсизликка олиб келиши мумкин.

КИМ АЙБДОР?

Биз кўп нуқсонларимизни тан олмай, уларни ҳаётга тўнкаб кетаверамиз. Нари борса, “Бу ҳаёт-да, ахир!”, деб қўяқоламиз.
Ҳаётнинг ўзи-чи, у ҳам камчиликларини бизга тўнкай олармикин?

ОТИНГИЗ ЛОЙДАН ЎТМАЙДИМИ?

“Ишим битди – эшагим лойдан ўтди”, дея кимнингдир хизматидан дарҳол воз кечишга асло шошилманг. Кейинчалик отингиз ҳам лойдан ўтишига тўғри келиб қолса, нима қиласиз?

ЭНГ БУЮК ТАОМ

Ўзбекнинг мазали, тўйимли овқатлари жуда кўп. Манти, чучвара, сомса, шашлик… Санаб саноғига етиш мушкул. Лекин уларнинг бирортаси ҳам ош – паловхон тўранинг олдига туша олмаса керак. Палов – халқимизнинг энг буюк шоҳ таоми.
Ўтган аср бошларида камбағалнинг бир марта тўйиб ош егани байрам билан баробар бўлган. Улуғ адибимиз Садриддин Айний асарларида ош еган кунларини мамнуният билан қайд этган сатрлар талайгина. Ош – паловнинг шоҳ таомлиги яна бир жиҳатидан билинади. Уни ҳатто сузиб бериш ҳам бир санъатдир. Сермайиз, серсабзи ош дастурхон кўрки. Тошкентда, Водий томонларда “чойхона палов”га муносабат “ошга сиғиниш” даражасида.
Бухорода чойхона палов деярли пиширилмайди. Лекин ҳар бир оилада якшанба куни, албатта, палов дамланади. Бу ҳеч қаерда ёзилмаган қонун-қоида!
Бухоронинг наҳорда пишириладиган думба, майиз ва нўхатли тўй ошини емабсиз – дунёга келмабсиз! Ош кучли, тўйимли овқат. Бухорода тўйда пишириладиган софи ош эса енгил, парҳез таом ҳисобланади. Сабаби унда бирор масаллиқ қовурилмайди, сув ва буғ ёрдамида тайёрланади. Енгил ҳазми шунинг ҳисобидан. Каминангиз кейинги 3-4 йилда янада ошхўр бўлиб қолганлигимни сездим. Дўрмонда бу ҳақида шоир Абдулла Шерга айтган эдим, у киши кулим сираб “бу-кексалик аломати”деди.
Бор бўлинг-е, Абдулла ака! Ўзбекнинг энг буюк шоҳ таомини еб кексайишга нима етсин?

ҒАРОЙИБ ШЎРВА

Болалигимда, 4-5 ёшлар чамасида бўлсам керак, шўрва тезроқ совусин деб, унга сув қўшиб ичардим.
Ҳозир бу номақул ишни асло қилмайман.

ҚУЁШ ВА ОДАМЛАР

Қуёш ҳаммага баравар нур сочади. Бу шундай бир ҳақиқатки, уни ҳеч ким инкор эта олмайди. Аммо ҳамма одамлар ҳам қуёшдек, жилла қурса, бир шамдек нур сочолмайдилар. Бу – аксиома. Исбот талаб этмайди.

КУТИБ ОЛИШ ВА КУЗАТИШ

“Кийим-бошга қараб кутиб олишади, ақлга қараб кузатишади”. Бу мақол ҳозирги вақтда андак ўзгарган. Кийим бошга қараб кутиб олишади, уни ечиб олиб кузатишади. Ақлингни текшириб ўтиришмайди. Ақлли одам кийим-бошдан ажралиш мумкин бўлган жойга бормаслигини ҳамма билади…

МУЛОЗАМАТ

Ўшанда болаларим жуда ёш эди. Уларнинг илтимоси билан уйга мунчоқдеккига, эндигина 10-15 кунлик бўлган пешанаси оқ, қулоқлари қора кучукча олиб келдим. Унга “Фантомас” дея ном қўйдик ва сут билан боқа бошладик.
Кунларнинг бирида кечга томон ишдан қайтдим. Кичик ўғлим, уч яшар Ғолиб ҳовлининг бир бурчагида Фантомас билан куйманиб ўтирибди. Яқинроқ бориб не кўз билан кўрайки, кичик ўғил кучукча билан бирга овқатланаётган экан. Ғолибжон чордона қуриб олган, ўртада ит ялоғи, сутга бўктирилган нон. Ғолибжон иштаҳа билан овқатланар, онда-сонда “ол, кучукжон, ол!”, дея “шериги”га мулозамат ҳам қилиб қўярди.
Эртасига Фантомас ғойиб бўлди.

ЁШИНГИЗ НЕЧАДА?

Ёзувчининг ёшини билмоқчи бўлсангиз, ундан ижод пайтида неча киши ёрдам беришини сўрашнинг ўзи кифоя.
Каминаи камтарин яқин-яқинларгача фақат бир ўзим ёзардим, чарчаш нималигини билмасдим. Кўзим ҳам толиқмасди, қон босимим ошмасди, юрагим санчмасди…
Энди бўлса, ишлаётганимда оққа кўчириш учун менга камида уч киши ёрдам бериши керак. Бир шогирдим, икки неварам.

СЕВГИ ҚОНУНИЯТЛАРИ

Биз ёшу ғўр эдик. Бир-биримизни қаттиқ севардик. Севги қонун-қоидаларини яхши билмасак-да, ишқимиз баланд эди. Орадан йиллар ўтди. Муҳаббат сир-асрорлари, таомиллари, қонуниятларини ўргандик. Афсуски, ўша олис йиллардаги ёниқ муҳаббатимизни топа олмаяпмиз, у энди йўқ.
Қонун-қоидалар билан ўраб чирмалган, унга тўлиқ бўйсунадиган муҳаббат ҳақиқий бўла олмас экан.
Қайдасан, муҳаббатим?

СЎЗ ҚАДРИ

– Мен сизни севаман! – бу калимадан сўнг дунёдаги бошқа барча сўзларнинг қадри жуда тушиб кетса керак.

УСТОЗ ОТАНГДАН УЛУҒ

“Устоз отангдан улуғ”, деган ажойиб нақл бор халқимизда. Кейинги пайтларда айрим маҳмаданалар бу мақолни негадир “Устоз отангдай улуғ” шаклида ишлатишмоқда. Бу жуда ғашимни келтиради. Мақол – халқ мулки, у қай шаклда яратилган бўлса, шундай ишлатилиши керак.
Менинг энг биринчи устозларим ота-онам, акам, жаҳон мумтоз адабиёти буюк намояндаларининг ҳар бири буюк устозимдир. Иш, одамгарчилик ўргатганларни ҳам устоз ҳисоблайман. Қисқаси устозлик – олий мақом, уни танлаш ҳар бир инсоннинг ўз ихтиёрида.
Энди шогирдлар масаласига келсак, бу хийла нозик иш. Шахсан ўзим кимнидир “шогирд” санасам-да, буни очиқ эътироф қилишим қийинроқ. Зеро, кимнидир “устоз” ҳисоблаш, унинг хизматларини тан олиш ҳар бир кишининг, яъни ўша шогирднинг ихтиёрида. Тасаввур этинг, сиз кимнидир шогирд ҳисобласангиз-у у буни тан олмаса, эътироф этмаса бундан ёмони йўқ.
Яқинда ўғилларимни вақти бўлмай, Мақсуд деган йигит (у билан 20 йил бирга ишлаганмиз) мени шифокор ҳузурига олиб боришига тўғри келди.
Шифокор мени қабул қилаётиб, ҳамкасбимдан сўради:
– Бу киши дадангиз бўладиларми?
Мақсуд кулимсираб жавоб қилди.
– Бу киши отамдан ҳам улуғ, устозим бўладилар…
Шифокор ҳам жилмайиб қўйди-ю ўз ишини давом эттирди.

ЖИСМУ ЖОН…

Севгида руҳ бирламчи, вужуд иккиламчи деган фикрлар юради. Аммо руҳ ва вужуд бирлашмаса муҳаббат ҳақиқий бўла оладими?
“Никоҳ еттинчи қават осмонда содир бўлади”, дейишади. Бу руҳ бирламчилиги далилидир. Ўша руҳ айнан инсон руҳияти, унинг вужуди билан бирлашганда самара беради, ҳаёт давомийлиги барқарор бўлади. Барибир руҳ устуворлигини тан олиш керак!

ҲИМОЯ УСУЛИ

“Энг яхши ҳимоя бу – ҳужум!” деган ақида бор эди. Ҳозир бунга амал қилинмайди. Энди барча бало-қазолардан қутулиш учун енг учида пул узатсангиз, кифоя… Ҳимоя ҳам, ҳужум ҳам шунинг ўзгинаси.

ХОЛАМНИНГ ЎГИТЛАРИ

Уйланиш тўйимдан бир кун олдин холам уйимизга келиб, у-бу га қарашган бўлдилар. У киши оиламизда аёл, яъни онам йўқликларини билдирмаслик учун шундай қилдилар.
Тўйдан бир кун ўтгач, эрталабки нонуштадан сўнг, хонада иккимиз қолганимизда менга шундай насиҳат қилдилар:
– Ўғлим, севишиб турмуш қурдинг, келин ҳам ойдаккина экан, Аллоҳга беҳисоб шукр! Сендан бир илтимосим бор, келинни жуда эркалатиб, талтайтириб юборма. Бошингга чиқиб олмасин!
Мен у кишига нима деб жавоб беришни билмай, жимгина ўтиравердим. Шунда зукко холагинам ҳазил аралаш, тагдоргина қилиб қўшиб қўйдилар:
– Болагинам, биз аёллар ёмонмиз, бошга чиқиб олдикми, тамом, тушиш йўқ…
Орадан ярим аср ўтди. Холам боқий дунёга рихлат қилганларига ҳам кўп йиллар бўлди. У кишининг ўгитларига қандай амал қилганимни билмайман-у, лекин бошимга ҳеч кимни чиқарганим йўқ. У жой ҳамон бўм-бўш…

“ТЕМИР НИЁЗОВ”

Ўтган асрнинг 60-йилларида бизнинг туман халқ маорифи бўлимини бир чала мулла киши бошқарган. У бояқиш Тимирязевни “Темир Ниёзов”, Карл Марксни “Карла Маркс” қабилида талаффуз этган.
Инсон онги ривожи ва тараққиёт шарофати ила у бошқарган мактабларда ўқиган болалар орасидан неча ўнлаб фан номзоди ва докторлари, профессорлар, шоир-ёзувчилар етишиб чиқди. “Мулланинг айтганини қил, қилганини қилма!”, деганлари шу бўлса керакда.

ХАЗОНРЕЗ

Кеч куз… Хазонрез… Ташландиқ бир боғ. Қалинлиги камида бир қарич келадиган хонатлас кўрпачадек хазонларни бир-бир босиб одимлайман. Новдасидан чирт-чирт узилиб, оёқларим остига тўкилаётган сариқ, қизил- қонталаш япроқлар чекаётган “оҳ” саси қулоқларимда маҳзун акс-садо беради. Шу йил баҳорда яралган япроқлар ўз вазифаларини ситқидил бажаришган бўлсалар-да, ўлишни, хазон бўлишни сира истамасалар керак. Ҳолбуки, улар таъкидлаганимдек, вазифаларини бажариб бўлдилар, сархил мевалар етиштириб бериб, дарахт ва новдалар яна яшаб қолиши учун куз адоғи – қиш арафасида фидо бўлмоқдалар.
Эҳтимол, бу унчалик фидо бўлиш ҳам эмасдир. Чунки баҳор келиши билан новдаларда янги япроқлар ҳаёт қўшиғини айта бошлайдилар. Бу қўшиқ йил сайин янги япроқлар тилидан янада янгиларига кўчиб, куйланаверади-куйланаверади… Таъбир жоиз бўлса, инсонлар ҳаёти ҳам худди шундай, чақалоқ туғилади, йигит бўлади. Сўнгра у ота деган номга эришиб, кейин невара кўриб, бобо бўлади. Бир вақт қарабсизки, бобо эвара ҳам кўради.
Янгидан туғилган чақалоқлар шажара давомчилари бўлиб, худди ўша баҳорда янгидан ҳаёт қўшиғини бошлаган япроқлар мисол ҳаётни давом эттираверадилар. Улар шажаранинг илдизидан ҳосил бўлган янги новдалар, япроқлар, мевалардир.
БАХТ

Инсон дунёга бой бўлиш учун эмас, бахтли бўлиш учун келар экан. Худди шу ўринда биттагина савол туғилади. Инсон агарда жуда қашшоқ бўлса, Бахтни сотиб олиш учун пулни қаердан олади? Бойлик бахт эмас, дегувчилар ўзлари бахтиёрмиканлар, ёки бахтли бўлишга пуллари йўқми?

УЛУҒ САЛТАНАТ

Оила шундай улуғ салтанатки, унда ўзига хос “мансаб”, “вазифа”, “амал”лар бор. Ота таъбир жоиз бўлса, шу салтанат подшоси, ҳукмдори.
Авваллари болаларим, яқинларим ҳазиллашиб кичик ўғлимни “хос ёрдамчи – адьютант”, деб аташарди. Ҳаммамиз шу номга кўникиб кетгандик.
Йиллар ўтди, соч тугул суяклар-да оқарди. Ўз навбатида оила салтанатида “мансаб”, “вазифалар” номланиши, уларнинг тақсимоти ҳам ўзгарди. Жумладан, ҳукмдорнинг имкониятлари камайиб, хар хил эҳтиёжлари хийла кўпайди. Ҳозир ҳаммамиз кенжа ўғил Ғолибжонни “тансоқчи” (телохранитель) деб атаймиз. Унинг ўзи ҳам номига муносиб бўлишга ҳаракат қилаётир.

ҲАЁТ ИШҚИ

Ҳаёт шунчалар ранг-баранг, жозибали ва ширинки, ёш саноғида салмоқ ошавергач, кишининг таомлари рўйхатига “яхши кўрган”, уларсиз бир кун ҳам яшай олмайдиган дорилар номлари ҳам ўз-ўзидан тиркалиб қолар экан. Нақадар гўзалсан, ширинсан, Ҳаёт! Ҳатто заҳриқотил дорилар ҳам ширинлигингга рахна сола олмайди!

ПАРИШОНХОТИРЛИК

Исмлар, телефон рақамларини унутиш – паришонхотирликнинг бошланиши, холос. Ҳатто хотинингизнинг исмини унутсангиз ёки адаштириб юборсангизда, бу ҳали ҳаммаси эмас. Ўз исмини унутадиганлар борлиги ҳам ҳеч кимга сир эмас.
Энг ёмони, ҳатто умид ҳам қолмайдиган ҳолат – касалликнинг ниҳоятда оғирлашуви – пул масаласи билан боғлиқ. Қарз олганингизни унутсангиз бунга чидаса бўлар, аммо қарз берганингизни унутдингизми, пул саноғида адашиб кетдингизми, тамом! Шифокорга боринг, унинг оёғига йиқилинг, катта пул бериб бўлса-да даволанинг! Йўқса хароб бўласиз! Фақат докторга қанча пул берганингизни эслаб қолишга ҳаракат қилинг. Паришонхотир шифокорлар ҳам бор…

ИНТЕРНЕТ – БАДНАФСЛАР

Кимлардир сездими, йўқми, билмадим-у мен бир нимага эътибор қилдим.
Карантинда уззу кун уйда бекор ўтирган ёш эр-хотинлар яна бир “интернет-касаллик”ка мубтало бўлишди.
Улар кун бўйи интернетда сайр этиб, турли хушхўр, мазали таомлар тайёрлаш йўлларини ўрганиб олдилар ва уни изчиллик билан ҳаётга татбиқ этиб улгурдилар.
Мана, карантин тугаганига ҳам анча бўлди. Аммо интернет-баднафслар ўрганиб қолган одатларидан қутула олармикинлар?

ҚИММАТБАҲО ТОШЛАР – ҚАТТИҚ БОШЛАР

Бу гўзал аёлларнинг исмлари қимматбаҳо тошлар номланиши билан боғлиқ. Ишқилиб, гўзал исмлар – чиройли жисмлар, қаттиқ, совуқ тошларга майли ўхшаса-ўхшасин. Фақат юраклари, қалблари, меҳрлари тошга асло ўхшамасин!

ТАБИАТНИНГ АДОЛАТЛИ ТАРОЗИСИ

Ҳовлимиздаги бир туп аъло навли ўрик баҳорги офатлардан сўнг кам мева туккандек эди, оила аъзоларимиз назарида.
Ҳосил пишиб етилганидан сўнг, биз бошқа манзарага гувоҳ бўлдик, бошқача хулоса чиқардик.
Мевалар сон-миқдор жиҳатдан кам эсада, улар жуда сифатли, сархил, катта-катта, ҳар бири муштдек-муштдек келарди.
Табиатнинг адолатли тарозисида посанги ўзгармаганди…

“КЎЧИРМАЧИ”

Андак тоби қочиб қолган ёзувчига дори ичираётган ҳамшира қиз савол берди:
– Домла, қалин-қалин китобларингизни кўрганман (афсус,ўқиганман демади), бунча гап – балою батарни қаердан оласиз? Ёки бирор жойдан кўчирасизми?
– Ҳа, – деди ёзувчи, пинагини бузмай, мен ҳаммасини ҳаётдан кўчириб оламан! Бошқалардан фарқим шундаки, камина нимани кўчиришни яхши биламан!

ШОИРЛАР

Дунёда шоирлар бўлмаганида биз Аёл гўзаллигини ҳам,унинг буюклигини ҳам ҳис эта олмасдик. Буюк шоирларни оддий аёллар дунёга келтирган.
ОНА ОВОЗИ

Гўдак гапиришни ўрганар экан, у “Она” дея тил чиқаради. Инсон кексайганида ҳам бу сўзни тез-тез такрорлашига тўғри келади.
Биз томонларда боболар қиз невараларини эркалаб “онажон”, “она қизим” дея чақиришади.
Касалхонада даволанаётгандим. Иссиқ жавзонинг андак салқин саҳари, соат бешлар чамаси. Деразалар ланг очиқ. Касалхона чорбоғидаги қушлар сайроғини тинглаб ётардим. Бирдан қўшни хона деразаси томонидан эшитилаётган ялинчоқ, меҳрибон товуш диққатимни тортди, беихтиёр қулоқ сола бошладим.
– Болажоним, тезроқ еб ол, нон иссиқина, ҳозир тандирдан уздим… Қаймоқ ҳам кеча пиширилган сутники.
Қулоқларимга эшитилаётган бу товуш дунёдаги энг ёқимли овоз бўлиб, у онанинг ўғлига қаратилган эди.
Бу товушда шунчалар хавотир, илтижо, меҳр-мурувват мужассам эдики, титраб кетдим, кўзларимга ёш қалқиди, ярим асирдан кўпроқ вақт оша онаизоримнинг мунгли, мушфиқ товушларини эшитгандек бўлдим. Ё Худо оналарнинг ҳатто товушлари ҳам бир-бирига ўхшайди-я! Фарзанд учун она овозидан яхшироқ оҳанг йўқ бу дунёда.
Марҳума онам Ҳикматой опа ҳаёт бўлганларида ул зотнинг овозларини неча минг аёл орасидан ҳеч адашмай ажратган бўлур эдим. Бунга имоним комил.
СОЛИҚ

Гўзаллар ўз ҳусн жамолларидан “мулк солиғи” тўлайдилар. Бу солиқ ҳақида бирор қонунда, бирор сўз йўқ. Шу боисдан унинг қандай йиғилиши ҳақида ҳам, ҳеч қанақа рақам, маълумот йуқ.

ЁЛҒИЗЛИК ВА ЙИЛ ФАСЛЛАРИ

Ёлғизлик кеч куз ва қора қишда баҳор ёки ёздагига нисбатан оғирроқ кечади. Жисман ёлғизликда шундай бўлади.
Руҳан ёлғиз бўлсангиз, йил фасллари унча таъсир этмаса керак.

ТУҒИЛИШ

Паустовский ёзишича, бадиий асарга оид фикр ёзувчи онг-шуурида чақмоқдек пайдо бўлади. Бу жараёнга янада чуқурроқ назар ташлайдиган бўлсак, фикр пайдо эмас, ҳатто, содир бўлади. Аммо у чақмоқдек тезда йўқолиб кетмайди. Жуда тез ривожланади, ўзгаради, янгиланади, туғилади, туғилаверади, ҳеч қачон тўхтаб қолмайди. Ёзувчи юраги тўхтасагина улар ҳам тўхтайди…

УСТОЗ АЙНИЙ ИБРАТИ

70 ёшдан ошганимдан сўнг, яқинларим мени кўп тергайдиган бўлишди. Сал тобим қочиб қолса, дарров, ишламанг, ёзманг, нима қиласиз бошингизга ташвиш орттириб, дейишади. Уларнинг айтишича, энди оёқни узатиб, маза қилиб ётсам ҳам бўлаверар экан.
Начора, яқинларим асар ёзишдан кўра уни чоп эттириш ёзувчи учун катта машаққат эканини билганларидан шундай дейишади. Аммо улар билмайдиган жиҳатлар ҳам жуда кўп. Чунончи, фикр чақмоқлари чақнаб турар экан, уни қайтариб бўлмайди. Қайтарсангиз оҳори кетиб қолади. Кейин бугунги ишни эртага қолдириш ҳам тўғри эмас. Асосий гап шундаки, ижодкор аҳли, агар у шу номга лойиқ бўлса, то сўнги нафасигача бадиий асар ишқи, уни ёзиш ташвишлари билан банд бўлади. Бу яқинларим айтганидай “бошга ташвиш орттириш” эмас, ижоднинг биз ҳамиша истаган ширин, ёқимли ташвишларидир. Бундан ўзини четга олган ижодкор – ҳақиқий ижодкор эмас!
Ёзиш ёки ёзмаслик борасида устоз Садриддин Айний ибрати менга қўл келади, жонимга ора киради. Устознинг қизлари Холида Айнийнинг эътирофича, домла Айний ҳатто касал пайтларида ҳам кунига 10-12 соатдан бадиий ижод билан шуғулланган эканлар. Шуларни яқинларимга айтганимда улар тан бергандек бўлишади, ўзим эса хаёлга чўмаман. Тўғри, келтирилган мисол ўз кучини кўрсатди, лекин солиштириш жоизмикан? Ахир, устоз Садриддин Айний улкан сўз санъаткори, даҳо адиб. Камина бўлсам, оддий ижодкор, вилоятда яшовчи бир адиб. Эҳтимол яқинларим ҳам шуларни ўйлаб жим туришгандир. Сирасини айтганда, ҳикматда қайд этилганидек, даҳо бўлиш имкони ҳар бир инсонда бор. Фақат бу йўл жуда оғирдир. Айнийни даҳо даражасига кўтарган омил – тинимсиз мутолаа ва қаттиқ меҳнатдир.

САВОБ ЁКИ ГУНОҲ…

Яхши бир шоир пул эвазига чаламуллалар сафсаталаридан “шеър ясайди”. Энди ўзингиз айтинг, унинг иши савобми, ёки гуноҳми?

САРҒАЙГАН ҚЎЛЁЗМАЛАР

Таниш билишчилик, ошна оғайнигарчилик, энг ёмони пул эвазига бир пулга қиммат қўлёзмалар “шеър”, “ҳикоя”, “достон” сифатида нуфузли газета-журналларда чоп этилаверади. Ҳақиқий асарлар қўлёзмалари эса таҳририятларда сарғайиб ётаверади, куни етиб қазо қилади.
Қизиқ, бунинг уволи кимни тутар экан?

“ОШХОНА – БУВИ”

Неварам Гулҳаё аёлимни “ошхона биби” деб атайди. Бола умри бино бўлганидан буён, бувисини нуқул ошхонада кўравериб, шундай хулосага келган. Начора, бола мантиғига қарши бирор сўз топиш мушкул. Яхшиям, Гулҳаё мен ёшлигимда кунига неча марталаб бозорга қатнаганимни билмайди. Бўлмаса, менга “Бозор бобо” деб ном қўйган бўлармиди? Ҳарқалай, қизалоқ отаси ва онасининг рўзғор учун елиб-югуришларига ном топиб қўйса, фойдадан холи бўлмасди.

ЯХШИЛИК

Яхшилик охир-оқибат барча ёмонлигу қабоҳатлардан устун келади. Бунинг учун ҳам яна ўша Вақт, унинг адолатли шамшири ва ҳукми керак, холос…

ТЎДАЛАР, ГУРУҲЛАР

Минг афсуски, адабиётимизда, адабий муҳитда муайян тўдалар, гуруҳлар пайдо бўлган, шаклланиб улгурган.
Бу тўдалар юртдошлик, ошна-оғайнигарчилик, қандайдир манфаатдорлик, ўша гуруҳ учун керакли бўлган мақсадлар асосида тузилади. Раҳбарлари, ҳомийлари, тарафдорлари ҳам бўлади, назаримда. Бу норасмий тузилмалар учун ўзбек адабиёти манфаатлари бир пул. Тўда мақсади амалга ошса бўлгани. Буни айрим нашрлар мундарижасида оддий кўз билан бемалол кузатса бўлади. Тўда аъзолари ёки тарафдорларидан кимдир нимагадир эришса бўлди. У зот кўкларга кўтарилиб, Пайғамбар, Авлиё даражасига етгунча мақталади, ҳамду санолар айтилади. Худо кўрсатмасин, ўшалардан кимдир вафот этса борми, тамом, бутун тўда, гуруҳ аюҳаннос солишади, юрт мотам тутишга ундалади. Борди-ю, тўдага мансуб бўлмаган бирор ғариб шоир ёки ёзувчи, олим бирор муваффақиятга эришса, ёхуд қазо қилса, бу гуруҳлар лом-мим дейишмайди, оғизларига талқон солингандек ўтираверишади. Улар васвасага тушиб мақташлари, ёинки мотам тутиб йиғлашлари учун ҳамюртлик, ошна-оғайнигарчилик, тўдага аъзолик масалалари биринчи ўринга қўйилади. Ҳолбуки, Ўзбекистон адабиёти, маданияти яхлит, бир бутун-ку! Уни юрт, вилоятларга бўлишнинг нима ҳожати бор?! Наҳот қандайдир тўдалар манфаатлари бутун адабиёт манфаатларидан устун бўлса? Ана шундай фаол тўдалардан бирининг фаол аъзоси менга шундай писанда қилди:
– Дўстим, агар сиз бизнинг вилоятдан бўлганингизда, зўр муваффақиятга эришган бўлар эдингиз…
Ё Худо, наҳотки қариганда яшаш жойимни ўзгартиришга тўғри келса? Ахир, ўзбек насри, у қайси ҳудудда, шаҳар ёки қишлоқда ёзилмасин, у ўзбек адабиёти маҳсули бўлиб қолаверади, географик кенгликлар бунга унчалик таъсир этмаса керак.
Ёзувчига, унинг асарига, адиб қайси вилоятдан эканлигига қараб баҳо бериш, бу ёмон, йўқотилиши керак бўлган зарарли иллатдир!

МАРТАБА

Нуфузли бир журнал мухбири менга мансаб, мартабаю, унвону мукофотлар хусусида савол берди. Унга тахминан шундай жавоб бердим.
– Ҳақиқий адабиёт, ҳақиқий ёзувчининг унвон, мартабалар билан иши бўлмайди. Ёзувчи бадиий асар ёзса, унинг унвон, мартаба талашишга вақти қолмайди. Шундай экан бу ҳақда кўп гапириб ўтиришга не ҳожат?
Ёзинг, фақат ёзаверинг, асарларни чоп эттиринг. Кун келиб унвону мартаба сизни ўзи қидириб топади, албатта. Фақат вақт масаласида кафолат йўқ. Унвону мартаба сизни кўзингиз очиқлигида қидириб топадими, ёинки мангуга юмилганидан кейинми, бунисини камина аниқ айта олмайман… Ҳар қалай, қачон бўлмасин, қидириб топса, шунисига шукр қилаверинг!

ТОВОН

Ёзувчи – адиб, албатта, сўз санъаткори бўлиши керак. У ҳар бир асари учун гулдек умри ҳисобидан неча-неча йиллар саноғи билан жуда катта товон пули тўлайди… Охир-оқибат, умри хазон бўлади, тўлов қобилияти йўқолиб, касод бўлади.
Агар адиб ўз асарларини қолдирган жамият соғлом бўлса, ижодкор умри билан тўлаган товон ўзини юз карра, минг карра оқлайди. Агар акси бўлиб, жамият мажруҳ, носоғлом эса, сўз санъаткорининг ҳолига вой, умрига вой, касодлигича қолган бозорига вой!..

СЎЗ – ЮРАК ҚОНИ

Тожик биродарларимизда бир шеър бор. Унинг мазмуни тахминан шундай: “Уч сўзни бир-бирига пайванд этган киши – юрак қонидан уч томчи йўқотгусидир”. Эътибор беринг, агар шундай бўлса, юзга яқин роман муаллифи, улуғ француз адиби Бальзак юрагида бирор томчи қон қолганмикин?

КАСОД БОЗОР СОТУВЧИЛАРИ

– Дўстим, – дедим мен кунларнинг бирида, ёш шоир йигитчага писанда қилиб, – биз ҳаммамиз касод бўлган бозор сотувчиларимиз!..

ДЎСТ КИМ-У, ДУШМАН КИМ?

Бутун умрим давомида катта душманга айланган дўстларни кўп кўрдим.
Дўстга айланган душманларни сира кўрганим йўқ!..

ТОҒ КЎЧКИСИ

Улуғ адиб Лев Толстойнинг шундай ўгити бор “Ёзмай тура олсанг, ёзмаганинг маъқулроқ…”
Мен умрим давомида бу ўгитнинг мағзини чақишга ҳаракат қилдим. Турли-туман маънолар, хулосалар изладим. Уларни топгандек ҳам бўлдим. Бироқ ўгитларни яна қайта-қайта ўқиб, янги маъно, мазмун излашда давом этдим. Токи бу маслаҳатнинг чин маъносини ўз тажрибамда синаб кўрмагунимча изланишларим давом этаверди.
2020 йил савр ойи ўрталарида нимадандир қаттиқ тўлқинланиб кетиб, қўлимга қалам олдиму бир неча кун муттасил ёздим. Бу янги романнинг бошланиши эди. Ўшанда нимадан бунчалар илҳомланганимни, ютоқиб, ҳатто бемор ҳолига келиб, енгил, тез, қониқиш билан ёза бошлаганимни ҳозир ҳам изоҳлай олмасам керак. Билганим шуки, ўша кунгача қарийб бир йил мобайнида деярли ҳеч нима ёзмаган, 2-3 ҳикоя билан кифоялангандим. Кекса шоир дўстимнинг “Газета ишидан сўнг бироз дам олганингиз маъқул. Ҳиссиётлар, фикрлар тиниқлашса ёзиш осон кечади…”, деганлари ёдимга тушди.
Толстой ва шоир дўстим ҳақ экан. Йил давомида мен ёзишга хумор бўлган эканман, шекилли, қарийб бир ой давомида тўхтовсиз ёздим ва анча иш қилишга улгурдим. Янги роман мавзуси шунчалар қаттиқ қамраб, ўраб-чирмаб олдики, довдираб қолдим. Фикрлар, ибора, жумла, тасвир, ўхшатишлар тоғ кўчкисидай бостириб келар, уларни қоралама қилиб ёзишга ҳам зўрға улгурардим.
Бехосдан яширин хазинага тушиб қолиб, қўйни-қўнжини олтин, зару зеварга тўлдиришга шошилаётган кимсага ўхшаб қолгандим.
Бу ҳолат сўз изловчи адиб учун транс ҳолатидан-да авлороқ бўлиб, авваллари ҳеч қачон бундай аҳволга тушмагандим, шунчалар осон, енгил, кўп ёзмагандим.
Демак, буюк Толстой ана шундай ҳолатда ёзишни назарда тутгандир? Тўғрида, истар-истамай ёзилган сафсата кимга керак? Ўзинг ларзага тушиб ёзсанггина ўқувчи ларзага тушади. Бу барча – адиблар ҳам, китобхонлар ҳам яхши билган оддий ҳақиқатку, дейишингиз мумкин. Тўппа-тўғри. Аммо бунинг фақат ёзувчи билган бир томони борки, уни ҳамма билавермайди. Бу ҳолатда ёзиш пайтида очлик-тўқлик, соғлик, хотин, бола-чақа, мол-дунё, бойлик ҳақида ўйлаш сира мумкин эмас. Бунинг иложи йўқ. Ўйладингизми, тамом, қўлингиздан қалам тушиб кетади! Бунақанги бахтга яна муяссар бўлаоласизми, Худо билади. Аммо сўз санъати даҳоси буни яхши билган экан…

ГЎЗАЛЛИК БАЛОСИ

Ўтган аср 60-йилларининг ўрталарида парилар юрти Олмосдан бир опа-сингил Тошкентга келиб, “4”, “5” баҳолар олиб, университетга ўқишга киришди.
Улар опа-сингил бўлсалар-да, худди эгизаклардек бир-бирларига ўхшашар, жуда гўзал, соҳибжамол эдилар.
Опа-сингил биринчи йилни яхши якунлаган эсалар-да, ўқишни ташлашга мажбур бўлишди. Кўпчилик бундан ҳайрон бўлса-да, ҳамтаълим дўстлар шунга олиб келган сабабни яхши билишарди. Сабаб эса шу эдики, бояқиш опа-сингилга талабалар, ўқитувчилар, шаҳарликлар, вилоятлардан келганлар, кўча одамлари, борингки, барча қаланғи-қасанғилар ошиқ бўлавериб, муҳаббат изҳор қилавериб, ҳол-жонларига қўймадилар. Яшаш, ўқишга-да имкон қолдирмадилар. Оқибатда гўзал, соҳибжамол опа-сингил “Қайдасан, Олмос!”, дея уйларига қайтиб кетдилар…

ПУЛ

“Пул-пулни топар, бепул дардисарни…”, деган нақл бор. Бу ибора йирик тадбиркор-у корчалонларга ва катта ижодкор-у жуда қашшоқ инсонларга бирдек тааллуқли бўлса керак. Юқорида тилга олинган ҳар икки тоифа одамлари ўзларига керагича пулни ҳам, дардисарни ҳам топа олишади. Гап фақат уни истифода эта олишда, холос.

КИМ АЙБДОР?

– Вақт шамшири фалончининг бошини танасидан жудо этибди!
– Ё, Худо! Бунда ким айбдор экан-а?
– Фақатгина марҳумнинг ўзи.
– Наҳотки?
– Ҳа, худди шундай! Фақат ҳукмни Вақт ўқиган, холос, тамом, вассалом! Шикоятга ўрин йўқ!..

ТАҚДИР

Мартин Иден Жек Лондон соҳир қалами туфайли ўз-ўзини яратди ва ўз-ўзини маҳв этди. Шу қалам соҳибининг тақдири ҳам худди шундай бўлди.

АНОРА ВА ГАЗ ҲИСОБЛАГИЧ

Менга Анора деган исм ёқарди. Чин ўзбекона, жарангдор исм. Ҳозир бу ҳақдаги фикрим ўзгарди. Газ идорасида ишлайдиган Анора деган қизга ишим тушгач, у тўғрисида ҳам, ушбу ном тўғрисида ҳам бошқача ўйлай бошладим.
Аниқроқ айтсам, Анорага ишим тушгани йўқ, фақат хонадонимиздаги газ ҳисоблагич билан можаролар бошлангач шундай бўлди. Аслида газ ҳисоблагич бинойидек ишлаб турувди, зараримизга бир куб ҳам ёзгани йўқ. Фақат газ идорасидан келган ҳатто отасининг ҳам юзига тупуришга тайёр бўлган Миршод деган йигитча ва юзлари анордек Анора исмли қиз уйимизга кириб, газ ҳисоблагични ёлғон ёзишга, бизни эса бўлмаган қарздорликни бўйнимизга олишга мажбур этмоқчи бўлишди. Кўпгина хонадонларда қаршиликка учрамаган бу безбет ёшлар жуда қутуриб кетишган, ҳеч ким ва ҳеч нимадан тап тортмас эдилар. Улар кекса хонадон эгаларини ҳақоратлашдан ҳам қайтмадилар. Анор юзли Анорахон эса сизни яхши танийман, ҳикояларингизни газетада ўқиганман дея гап қистириб ўтишни ҳам унутмади. Мен эса шу сурбетларни инсофга келишга мажбур эта оладиган асар ёзмаганимга ўкиндим. Аммо ўшанда ўкинч билан уларга бас келиб бўлмасди. Туман прокуратурасига қўнғироқ қилдим. Арзимни эшитгач прокурор ёрдамчиси тезда газ идораси бошлиғига қўнғироқ қилди ва у шоввоз бир зумда хонадонимизга етиб келди. Ноҳақ йўллар билан пул топиб мазахўрак бўлиб қолган бу ёш йигит ҳам аввалига менга дўқ уриб кўрди. Сўзи ўтмагач, муроса қилиб, ўз “бўрибосарларини” тартибга чақиришга мажбур бўлди.
Бу воқеадан қаттиқ ранжидим. Адвокат дўстимга шикоят қилдим. У судга мурожаат этишни маслаҳат берди. Камина яна “ўзбекчилик” қилдим. Неварам тенги сурбетларни аядим. Аслида улар аяшимиз оқибатида шунчалар қутуриб кетишганини яхши билардим, албатта. Боз устига, Аноранинг бобосини, Миршоднинг тоғасини танирдим. Ҳатто ўшаларга ҳам бир оғиз эътироз билдирмадим. Ўзлари инсофга келишар деб ўйладим. Кўп ўтмай бу ёш текинхўрларнинг таноби тортиб қўйилди. Миршод маст ҳолда мижозлар билан муштлашгани учун судланиб, жиноий жавобгарликка тортилди. Анора ҳозир нима иш билан машғул эканини билмайман, билишни ҳам истамайман. Энди, ҳарқалай, Анора исмига қизиқишим сўнди. У қулоқларим остида аввалгидек жарангламайди.

АЁЛ КЎЗЛАРИ

Севган, севилган аёл кўзларини диққат билан кузатганмисиз? Уларда бутун Дунёни, Борлиқни, Коинотни кўриш мумкин. Бунинг биргина шарти бор холос. Сизда аёл қалбини тушуна олиш қобилияти бўлиши керак.

ҒОЛИБЛАР КИМ? МАҒЛУБЛАР-ЧИ?

Ғолиблар – ғалаба учун тинмай меҳнат қилган, курашган, ширин жонини аямай унга интилганлар.
Мағлублар – улар ҳам меҳнат қилишади. Ғолиблар шоҳсупасига кўтарилиш учун ҳаракат қилишади, пешана тери тўкишади. Уларнинг ғолиблардан фарқи шундаки, меҳнат, ҳаракат ва интилишлари андак маромига етмай қолади. Фарқ унчалик катта эмас, фақат иш охирига етмай қолгандек. Пала-партиш, чала бажарилган иш охир-оқибат мағлубиятга олиб келади. Тасаввур этинг, югуришда биргина дақиқа, боксда мўлжалга етмаган бир зарба, футболда сўнги дақиқада ўтказиб юборилган биргина гол ғолибни баланд кўратиб, мағлубни ерга уради. Ғолиблар ва мағлублар аслида ёнма-ён юрадиган эгизакларга ўхшашади. Ҳаётда ғалаба ва мағлубият ҳам ёнма-ёндир.

ИНСОН НЕГА ЎЗГАРАДИ?

Инсонни ўзгартириш – Коинотни, Борлиқни ўзгартириш билан баробар, дейишади. Шунга қарамай уни ўзгартиришнинг талай йўли бор. Масалан, меҳр тошбағир кишини мулойим одамга айлантира олади. Ҳақиқий севги ҳам эркак ва аёлни бутунлай ўзгартириб юбора олса керак.
Пул, мансаб, манфаатдорлик кишини бутунлай бошқа одамга айлантиради. Чексиз зулм одамни қулга айлантириши, ёинки, уни озодлик учун курашга чорлаши мумкин.
Инсоннинг инсонийлик, одамгарчилик қонуниятлари ўзгармас бўлгани маъқул. Улар яхшилик томонга ўзгарса, майлига…

ЗАВОЛСИЗ ОФТОБ

“Офтоби безаволингни кўрар кун бормикин?”, дея нола қилади ошиқ шоир. Мабодо шу безавол офтобни самодаги Қуёш сингари ҳар кун кўриш имкони туғилса, ул мавжудод заволга юз тутмасмикин?

АЁ, ДЎСТИМ!..

“Аё, дўстим, сенинг меҳринг менинг мулки паноҳимдир,
Қувонсам – қаҳқаҳам, ҳасрат чекарда дуди оҳимдир”, – ёзади шоир Жамол Камол. Дўстлик ҳақида жуда чиройли сатрлар. Фақат биз гумроҳлар ҳамма вақт ҳам дўстлик қонун-қоидаларига риоя қилавермаймиз. Ҳозирги шароитда дўстлик манфаатпарастлик ришталари билан ўраб-чирмаб ташланган. Дўст ишимизни бажарса, бизга ёрдами тегса, у садоқатли ҳисобланади, аксинча бўлса, демак у содиқ эмас. Бу энг улуғ, ноёб туйғу шаънига ярашмайдиган жўн хулосадир. Тўғри, энг оғир кунда жонингга ора кирган киши чин дўст саналади. Аммо ўша оғир кунда сенга ёрдам беришга қурби етмайдиган кишилар ҳам бўлади-ку! Улар имкони етмай, ёрдам бераолмаса, ҳақиқий дўст мақомидан жудо бўлиши керакми? Икки ўртадаги муносабатлар манфаатга асосланмаган, ҳақиқий бўлса, дўстлар бир-бирини тушуниши, кечириши керак. Ниманингдир илинжидаги иттифоқ чин биродарлик эмас, худбинлик, худпарастлик, янада очиқроғи манфаатпарастликдир…

БЕМОРЛАР ВА БЕКОРЛАР

Кечанинг узунлигини – беморлар, кун узунлигини бекорлар билади.

ҲУСН

Отам раҳматли “Ҳусн – инсон учун ярим давлат”, дея кўп такрорлар эдилар.
Мен эсам ҳозирги шароитга мослаб, “Ҳусн – бутун давлат”, деган бўлар эдим. Тасаввур этинг, чиройли чеҳрага маҳлиё бўлиб қолдингиз. Кейинчалик маълум бўлишича ана шу чирой, ҳусн кўтарасига сотилиши мумкин экан…
Ана шунақа, ҳусн бозори жуда чаққонлашиб кетди.

РУҲИЯТ ИҚЛИМЛАРИДА

Ижодкор – ёзувчи инсон руҳиятини чуқур англаши, тушуниши керак. Акс ҳолда, у яратган характерлар китобхонни ҳаяжонга сола олмайди. Аммо энг биринчи навбатда ижодкор ўз-ўзини чуқур англаб етган бўлиши, ҳар бир ҳатти-ҳаракатини таҳлил, тадқиқ эта олиши зарур.

ИНСОН ТАБИАТИ

Инсон ўзининг ножўя ҳаракатлари билан табиатга шунчалар зиён етказдики, у ўзига ўқилажак ҳукм куни нақадар яқинлигини ҳамон тушуниб етгани йўқ.

ҚАРИНДОШ-УРУҒЛАР

Давр ҳамда тақдири илоҳий тақозоси ила шундай ота-она, ака-ука, опа-сингил ва бошқа қондош-жондошларни кўряпмизки, улар яқинлардан кўра кўпроқ рақобатчилар, рақиблар, энг ачинарлиси, душманларга ўхшаб кетяптилар. Бир пуллик манфаат дея бир-бирларига қўл кўтаришдан, ҳатто ўлдиришдан ҳам тоймаяптилар.

ЭСКИРГАН ЯНГИЛИК

Хотинлар эркаклашиб, эркаклар хотинлашиб кетишди, деб ёздим-у, ўйланиб қолдим. Бу жуда эскирган янгилик экан-ку!..

ОҒИР ЮК

Инсоннинг ота-она сифатидаги масъулияти – унинг зиммасидаги энг оғир юкдир. Ачинарлиси шундаки, бу оғир меҳнатнинг мутлақо қадри йўқ. Буни айрим фарзандлар тушунади, айримлари йўқ…

ВАФО

Ҳаётда биз жуда асраб-авайлаган, ишонган кимсалар, инсонлар аксарият ҳолларда оқибатсизлик, бевафолик қилишади.
Биз эътибор қилмаган, ишонмаганларимиз жонимизга ора кириши мумкин экан.
БИРОВНИНГ КЎЙЛАГИ

“Ўз кўйлагинг танингга энг яқиндир”, дейишади. Тўппа-тўғри! Бироқ бировнинг кўйлагини худди ўзиникидек кийиб юрувчилар ҳам бор.

БЕГОНА

Кимдир дўсти ёки бошқа биров учун деярли барча ишни қилиши мумкиндир. Фақат бошқанинг танасидаги дардни чекиб, унинг учун ўлиб бўлмайди. Бу масалада ҳар бир банда чекига тушганини ўзи тортади.

ТАМАКИНИНГ ЗАРАРИ

“Дўстлик ўз йўлига, ҳар кимнинг тамакиси алоҳида бўлгани мақулроқ”, деган гап бор. Шунга қарамай сендан тамаки сўраб чекувчилар жуда кўп. Фақат сен хумор бўлиб турганингда тамаки таклиф этувчилар унчалик кўп бўлмаса керак…
Қиссадан ҳисса, ҳар ким ўз тамакисидан чеккани маъқулроқ, шекилли.

“КЕКСАЛИК ГАШТИ”

Ёшликда барча ҳаётий ҳолатларда танлаш ҳуқуқига эгасан. Шундан келиб чиқиб, ўзинг хон, кўланканг майдон.
Кексайганда тамоман бошқача манзара. Сен учун сенинг номингдан танлашади. Бунда биргина имтиёзинг бор. Кимдир танлаганни сен танлашинг ёки танламаслилинг мумкин, холос. Танламасанг ўзингга қийин. Кейин сени инжиққа чиқариб, сен учун танламай қўйишади, тамом-вассалом!
Ана шунақа гаплар… Биз учун танлайдиганлар соғ-омон бўлишсин, танлаш ҳуқуқи барибир ўзимиздаку!

ЎХШАР… ЎХШАМАС

Юқорида таъкидлаганимдек, ота-она масъулияти жуда оғир юк. Шунчалар оғирки, белингиз синиб кетиши ҳеч гап эмас.
Болангиз қаергадир кетган бўлса, у келгунича, “ҳаво жуда исиб кетмаса, совуб кетмаса эди”, дея хавотирга тушасиз. Қор, ёмғир ёғиб қолса, “болам шамоллаб қолмаса бўлгани”, дея жонингиз ҳалак.
Бозорга борса “қиммат сотиб олмаса, арзон сотиб қўймаса”, дея типирчилайсиз…
Хўш, ўзингиз бирор ёққа борсангиз, ёхуд бозорга тушсангиз сизни ўйлаб хавотирга тушадиган кишингиз борми? Агар бор бўлишса, сиз жуда бахтлисиз! Мабодо “шундай одамлар бор эди-ю улар ўтиб кетишган-да”, дея жавоб берадиган бўлсангиз, бу бошқа гап. Яна шундай жонкуярларни топиш амримаҳол. Эҳтимол бахтингиз чопиб, шундай меҳрибонларни топарсиз ҳам. Аммо барибир улар аввалгиларига ўхшамайди. Шоир бекорга “Аввалгиларга ўхшамас”, деб куйинмаган, ахир. Ота-оналар бир-бирларига жуда ўхшашади. Ҳаммалари фақат фарзандлари, невараларини ўйлашади. Фарзандлар, неваралар табиатан бир-бирларига унчалик ўхшашмайди. Бирови ота-онасини ўйлайди, бирови сира ўйламайди. Ўз муаммоларидан бўлак ҳеч нимани кўрмайди.

ИЛК МУҲАББАТ МУЛКИ

Илк муҳаббат мулки. У дастлабки тажриба ҳосиласи бўлгани учун ҳам аксарият ҳолларда армон, афсус-надоматлардан иборат.
Бу мулкнинг манзил-макони кўнгил. Қайси бир кўнгилга боқманг, унда ғорат этилган илк севги мулки вайроналарига дуч келасиз. Чунки биринчи муҳаббатдан бахт топган ошиқ-маъшуқлар жуда кам. Бу ишқ шанчалар камсуқум, ҳуқуқсизки, у кўпинча дилларга кўмилиб кетади, изҳор этилмайди. Ҳаё, ибо, ишқий тажриба йўқлиги бунга сабаб бўлса не ажаб?
Илк муҳаббат мулки – ғорат этилган биринчи севги харобалари… Аммо у бойқуш (чуғз) ҳукмрон вайрона эмас, обод, озод, ҳаётбахш бир маскандирки, вақт-соати келиб бу ерларда сон-саноқсиз, тобора кўпайиб борувчи муҳаббат, меҳр-оқибат кошоналари, қасрлари, юртлари, Ватанлари барпо этилгай! Уни биринчи тажрибадан оғзи куйиб, кейин ишқ қадрини англаб етганлар мустаҳкам, бузилмайдиган, вайрон бўлмайдиган қилиб қурадилар, қураверадилар. Ҳаёт ва муҳаббат абадийлиги шу сабабдандир.
Ушбу сатрларни битаётган, илк муҳаббати армон бўлиб қолган, кейин ҳақиқий ишқ шаробини сипқориш бахтига муяссар каминангиз дилхушлиги, бахтиёрлиги ҳам шундан бўлса, ажаб эмас! Илк муҳаббат барча севган, севилган, севаётган, севги орзумандлари учун ишқ илмидир…

КУРАШНИНГ ДАВОМИ

Ёшликда инсон мақсадига етиш чун курашиб яшайди.
Кексайганида эса яшаш учун курашади. Баъзан бу кураш кўпкурашга айланиб кетиши ҳам мумкин…

КЎРИНМАС КЎЗ ЁШЛАРИ

Баъзи-баъзида китобхонлар мендан “Янги асарингиз чоп этилганда хурсанд бўласизми?”, деб сўрашади. Бир қарашда жуда оддий, беозор туюлган савол мен учун жуда қийин, аламли, оғриқли сўроқдир. Гапни чўзиб ўтирмай, “Ношир қурмағурлар мени шунчалар қийнашадики, янги китоб чоп этилганда хурсанд бўлишга ҳолим ҳам қолмайди”, дея дангал жавоб бераман. Мухлислар ҳайрон бўлишади. Мен эсам китоб чиқариш учун чеккан заҳматларимни эслаб кетаман. Эътибор қилинг, китоб ёзиш эмас, китоб чоп эттириш заҳматлари… Чунки китоб, асар ёзиш азоби уни чоп эттириш қийинчиликлари олдида ҳеч гап эмас, тўғрисини айтсам, ижодкор учун ижод ҳузурбахш бир жараён.
Китоб чоп эттириш жараёни, бу энди, ёзувчи, шоир учун бир кўргулик. Нега бундай деяётганимни нашриётга пул кўчирмай, ношир аталмиш мавжудотга пора бермай лоақал биргина китоб чиқарган ижодкор тушунса керак. Каминангиз эса тўғри йўл билан йигирмадан ортиқ китоб чиқарди ва у бунинг учун қанча юрак қони сарфлаганини ўзи ва ёлғиз Худо билади.
Нашриётлар, газета-журналлар, телевидениедаги таъмагирлик ҳозир ҳеч ким учун сир эмас. Фақат бу ҳақда ҳеч ким очиқ гапира олмайди. Кимки шунга журъат этса, унинг асарларини чоп этмай қўйишади. Ўзим шу сатрларни ёзаяпману “буни қайси мард ношир чоп этар экан”, деган фикрга боряпман. Чунки ёзганларим стол тортмасида қолиб кетишини истамайман. Ачинарлиси шундаки, ижодкорнинг китоб сари йўлини тўсадиган омил фақатгина таъмагирлик эмас. Кўп йил – ярим асрдан ошиқроқ кузатганимдан сўнг, шундай хулосага келдим. Бу фақат менинггина фикрим, хулосам. Гап шундаки, ижодкор, айниқса вилоятда яшовчи ёзувчи бош уриб борадиган даргоҳларнинг аксариятида журналистика, филология факультетларини битирган ходимлар ўтиришибди. У шўрликларнинг тўқсон фоизидан кўпроғи шоир ёки ёзувчи бўлишни орзу қилган. Аммо оғир, жон эгови, жон олувчи меҳнатни бўйнига олишни истамаган. Бунинг оқибатида у адабиёт соҳасида ҳеч нимага эришмаган, ўзи ҳам ҳеч ким эмас. Ана шу тоифа ижодкорлар ҳақиқий ёзувчи ёки шоир йўлидаги энг катта, ёмон тўсиқдир. Бу даҳшатли тўсиқ кўплаб ижодкорлар хунига зомин бўлган, ҳозир ҳам бўлмоқда.
Ўзлари ижодкор бўлиб етиша олмаган кимсалар ҳақиқий бадиий асар дунё юзини кўришига жон-жаҳдлари билан қаршилик қиладилар, ёзувчини ҳам унинг қўлёзмасини ҳам булғайдилар, ерга урадилар.
Улар орасида ёш авлод ҳам борлиги жуда ёмон. Бу адабиёт югурдаклари оталари тенги ижодкорни ҳақорат қилишдан ҳам уялмайдилар…
Адабиётга монелик қилиб, адибнинг ширин жонига қасд қиладиганлар камайиб, улар ўз қилмишларидан уялсалар, инсонни, инсонийликни улуғлашдан иборат буюк таълимот бўлган бадиий ижод нақадар юксалган бўлур эди. Бунинг учун кўп нарса, ҳеч қанақа инқилоб керак эмас. Фақат ҳар ким ҳаётдаги ўз ўрнини билса, иқтидори даражасини тўғри белгилай олса бўлгани.

БАХТИЁРЛАР

“Бахт” деган сўз бор. Худди шундай тушунча ҳам мавжуд. Фақат унинг сурати қандай, сийрати нимадан иборат, буни ҳеч ким билмайди. Дунёда қанча одам бўлса, “бахт” ҳақида тасаввур ҳам худди шунчадир. Ўхшашлик, ягона тасаввур бўлмагач “бахт” суратини ҳатто энг моҳир рассом ҳам чиза олмаса керак.
Бахт тасвири, тасаввуридаги ана шу мавҳумлик сабаб бўлибми, биз гумроҳ бандалар ёнгинамиздаги бахтни сезмаймиз, кўра билмаймиз. Охир-оқибат уни қўлдан чиқариб юборамиз. Уни йўқотгандан сўнггина, у шундоқ қўлимизда бўлганини ҳис этамиз. Қани энди бахтнинг ҳақиқий, ҳамма тан оладиган сурати ва сийратини чиза оладиган даҳо топила қолса… Ўшанда бахтиёрлар сони дунёда жуда кўпайиб кетган бўлармиди? Кошки эди.

БУЮК ИМОРАТ

Ҳар бир бадиий асар сўзлардан бунёд этилган иморатдир. Бошқа иморатлар йиллар, асрлар, шафқат сиз вақт таъсирида кун келиб вайронага айланади. Сўз иморати ҳеч қачон тўзимайди.

БОЛТА ВА ПАХТА

Болта қанча ўткир бўлмасин, бир ҳовучгина пахта унинг дамини қайтара олади, дер эдилар отам раҳматлик. Энди англасам, отагинам ҳар қандай балони мулойимлик билан енгиш мумкин демоқчи бўлган эканлар…

ЗАНЖИР

Шажара еттинчи авлоддан сўнг бегоналашади, занжир узилади. Бундай қариндош-уруғчиликни Бухоро томонларда “тоғамнинг эшаги” деган андак қўпол ибора билан англатишади. Ёинки “ҳаммомда кети кетига тегиб кетган” дейишади.
Яхши ишлар, эзгулик давом этса шажара занжири еттинчи эмас, ўн еттинчи авлодда ҳам эҳтимол ҳеч қачон узилмайди.

ЁНҒОҚ ДАРАХТИ

Яхшилик ёнғоқ дарахтига ўхшайди.Тезда ҳосилга кирмайди. Баъзан қилган яхшилигингиз кимдандир эмас, Худодан қайтади.
Ёмонлик дарахти бундай эмас. У жуда тез мева беради. Ҳатто нима иш қилганингизни англаб улгурмасингиздан бу аччиқ мевани татиб кўрасиз. Бу заҳарли мевалар тез кўпаяди, яъни янги-янги дарахтлари илдиз отади. Қарабсизки, қабоҳат ўрмонида қолиб кетасиз. Шу боисдан ёмонлик уруғини асло эка кўрманг!
ЁЛҒИЗ ХАРИДОР

Шоирнинг қўшиққа айланган шундай сатрлари бор:

“Бу жаҳон бозорида
Ёлғиз харидорим онам…”

Дунё ҳукмдори бўлганимда ушбу сатрларни олтин ҳарфлар билан битиб, жаҳондаги барча фарзанди қобиллар хобгоҳининг кўзга кўринарли ерига илиб қўйиш тўғрисида фармон берардим. Токи улар ҳар тонг кўзларини очишлари биланоқ, бу ҳикматни ўқисинлар. Зеро, фақат онаизоргина фарзанди рўбарў бўлган бало-қазони даф қилиш учун наинки сотувчи сўраган энг қиммат баҳони тўлайди, балки ҳаёт аталмиш ширин жонини-да фидо эта олади.
Онамдан ажралганимдан сўнг ўтган 57 йил мобайнида кўрган азоб-уқубатларим ҳақи-ҳурмати мен бунга кафил бўла оламан!

ҚАЛБДАГИ ИЗЛАР

Ҳар бир ота-она юрагида сон-саноқсиз чандиқлар изи бор. Уларни оддий кўз илғамайди, жуда мукаммал тиббиёт ускуна-анжомлари ҳам “кўра” олмайди. Бу излар фарзанд, неваралар эътиборсизлиги, худбинлиги ҳосиласи бўлиб, уларни фақат жабрдийдалар – ота-оналарнинг ўзларигина ҳис эта оладилар, холос.

ҲАЁТ АБАДИЙ

Инсон қалби гўзалликларга жуда бой. Ана шу гўзалликларнинг энг олий ва аъло кўриниши – севги-муҳаббатдир. Инсоний, хокисор севги ҳаёт абадийлигини таъминлайди. Бошқаси – ўз йўлига…

ТИРИКЛИК ЁХУД ТИРИКЧИЛИК БЕЛГИСИ

Афанди “капгирнинг қозонга урилганда чиқадиган товушни яхши кўраман”, деган экан. Худди шундай, хонадон ошхонасидан тараладиган хуш бўйлар, ёқимли овозлар тириклик, тирикчилик, ҳаёт давом этаётганидан дарак беради. Мен ҳам барча каби бу товуш ва ҳидларни яхши кўраман.

ҚАЛАМ, ҲИСОБ РАҚАМИ ВА АЛАМ

Улкан сўз санъаткори Чехов кунларнинг бирида шундай мақтаниб қўйибди:
– Мана шу қаламни кўряпсизларми? Хоҳласам, ҳозирнинг ўзида унга қараб туриб, бинойидек ҳикоя ёза оламан!..
Унинг сўзларига ҳеч ким шубҳа қилмаган. Ахир, у Чехов, улуғ ёзувчи, нима ҳақда истаса, ўша ҳақда ёзиб ҳаммани қойил қолдира олади.
Бизнинг ёзувчи, шоир аталмиш айрим дўстларимиз бўлса, чаласавод ҳомий, ғирт саводсиз “тадбиркор” қош-қабоғига, ёинки бой ташкилот ҳисоб рақамига қараб кўзда, кўнгилда ёшлар билан ижод қилишга мажбур, маҳкум. Шундай ҳолда ижод, ижодкор эркинлиги ҳақида гап-сўз бўлиши мумкинми? Албатта, йўқ!
Бу аҳволда неча йиллик меҳнати таҳқирланган шўрлик ижодкор қаламга, қоғозга, энг ёмони, китобхон кўзига қарашга куч топа олмайди. Чехов нақадар бахтли инсон экан-а…

ДАЪВОСИЗ ДАЪВО

“Мен шоир эмасман, даъвоим ҳам йўқ”, деб ёзади камтарин ижодкор.
Аё дўстим, шоирлик даъвоинг бўлмаса, бугун жуда қимматлашиб кетган қоғозни исроф этиб, ашъор битишдан не мурод?..

СУТ ВА ҚАЙМОҚ

Сигир сутининг мой ва қаймоғини ажратиб оладиган махсус ускуналар бор. Таъбир жоиз бўлса, журналистика ва бадиий ижод ана шу ускуналарга ўхшаб кетади. Қаймоқ ва мой сутдан қадрлироқ, қимматроқ бўлгани учун ажратиб олинади.
Журналистика ва бадиий ижод ҳам ҳаётнинг тарих учун керакли воқеа-ҳодисаларини оддий воқеликдан ажратиб олиб, инсонлар учун қимматли, эсда қоларли тарзда ёритиб, ноёб солнома яратишади. Ана шулардан элат, миллат, ватан, мамлакатлар, қолаверса, дунё тарихи яратилади. Бу тарих қадри-қимматини бошқа бирор бир нарса билан солиштириб, тенглаштириб бўлмайди. Унинг баҳоси йўқ.

КЎЗИНГНИ ОЧ, ИНСОН!

Инсон табиатга, унинг одам боласи иштирокисиз кечиши лозим бўлган жараёнларига шунчалар кўп зиён етказдики, энди она Сайёрамиз кўксидаги яраларни тўла даволаш имкони қолмади.
Кун келиб бутун борлиқ, коинотни қайтадан яратиш зарурати туғилиб қолса, не ажаб? Аммо бу иш Аллоҳдан бўлак ҳеч кимнинг қўлидан келмайди. Шу боис борини имкон даражасида асраганимиз маъқул эмасми?

ҚЎЛ ТЕЛЕФОНИ – ЁЛҒИЗЛИК ҲАҚИДА

Нега қўл телефони одамлар орасида бунчалар оммалашиб кетди? Инсоният неча-неча асрлар шу матоҳсиз ҳам яшаган эди-ку!
Бунинг сабаби жуда оддий. Глобаллашув, турли офатлар шароитида инсонда ўзини ёлғиз, ғариб ҳис этиш туйғуси янада кучайди.
Сиз кимнингдир ёлғиз ёки ёлғиз эмаслигини билиш учун унинг қўл телефонидаги кириш ва чиқиш қўнғироқлари рўйхатини бир неча кун кузатсангиз, шунинг ўзи кифоя. Ҳамма нарса ойдинлашади.

СЕН ЎЗИНГ

Айтишларича, инсон умрини узайтирувчи омиллардан бири яхши суҳбатдош экан. Бу олимлар, тадқиқотчилар фикри.
Каминангизнинг бу хусусда ўз фикри бор.
Сен учун энг яхши суҳбатдош бу – сенинг ўзинг!
Ўз фикрингни ўзинг тасдиқлайсан, баъзан инкор этасан, воз кечасан. Хохласанг уни ривожлантирасан ёинки бошқа ғояни ўртага ташлайсан. Ўз хаёлингга ўзинг ҳокими мутлақсан. Хаёлингдан нима кечаётганлигини ҳеч ким билмагач, унга ким қаршилик қила олади? Ўзинг билан суҳбатлашиб, роҳатланиб юраверасан. Ҳеч қайси сўзинг учун ҳеч ким олдида жавобгар эмассан!
Суҳбатга иккинчи киши аралашдими, тамом. Ҳар бир яхши-ёмон сўзинг учун жавобгарсан. Бировни танқид қилсанг душман орттирасан, чунки иккинчи киши билан сир ҳеч қачон сирлигича қолмайди. Мақтасанг дўст орттирдим деб ўйлама, адашасан. Ҳасадгўйлар дарҳол сени хушомадгўйга чиқаришади. Ўзингни бироз мақтагудек бўлсанг борми, дарҳол “мақтанчоқ” тамғасини босишади. Андак камтарлик қилсанг сени “зўраки камтар” дейишади.
Демак, умрни узайтирадиган энг яхши суҳбатдош – ўзинг!

АЁЛ ҚУДРАТИ

Аёл кучи унинг ожизлигидадир. Тўғрироғи, унинг ожизликни куч-қудратга айлантира олишида.
Аёл – она. Оналик унинг энг буюк қудратидир. Зеро, она янги ҳаётни яратади, камолга етказади, умр боқийлигига хизмат қилади.
Аёл ҳатто ёлғизликдан ҳам катта куч олиб билади. Мабодо турмуш ўртоғидан ажралиб қолса, болаларини бир ўзи катта қилиш қўлидан келади. Бу борада яратганнинг ўзи унга битмас-туганмас куч, ирода, бардош ато этади. Оналаримиз жисман ожиз эсаларда, руҳан, қалбан жуда кучлидирлар.

УЗУН КЕЧАЛАР

“Ҳар бир узун туннинг охири – тонги бор…”.
Ҳа, кеча қанча узун бўлмасин, тонг отиши аниқ, бу вақт қонунига бўйсунадиган табиат ҳодисаси. Аммо ана шу узун тунларнинг ҳар бирида оппоқ тонгга ета олмаган бедорлар, беморлар қанчадан-қанча?..

“АДАБИЁТ ОЛМАСИ”

Қип-қизил нақш олмани кўз олдингизга келтиринг… Энди шу олмани адабиёт дея тасаввур этинг…
Ҳуснидан кўз тўядиган бу табиат инъомининг ичидан кемириб ётган қуртлар борлигини сезиб қолсангиз, қай аҳволга тушасиз?
Ҳар бир мамлакат адабий муҳитида олмага тушган қуртга монанд шоир, ёзувчи, танқидчилар бор. Уларнинг сурати ижодкорга ўхшасада, сийратлари қумурсқага монанд. Чунки улар ҳақиқий адабиёт тарафдори эмас.

ШАМОЛ ЭРТАГИ

Болалигимда онам, отамдан кўп эртак эшитардим. Ҳозир невараларим мендан эртак эшитишади. Лекин улар менга ўхшаб жон қулоқлари билан тинглашмайди баъзан чалғишади, баъзан унчалик ишонишмайди. Нима ҳам дердим. Интернет уларни жуда эрта ақлли қилиб қўяяпти.
Баъзи-баъзида ўзимнинг ҳам эртак тинглагим келади. Аммо қўл телефони тугмачасини босишга шошилмайман. Кўпроқ шамол, ёмғир, қор, қушлар эртагини тинглайман. Эрта тонгда хона деразасини очаман. Енгил шамол қанотида тоза ҳаво хонага ёпирилиб киради. Қушлар чуғури авжига чиқади. Мен шамолнинг, табиатнинг ана шу эртагини хуш кўраман. Очиқ деразадан ҳовлини, мўъжаз чорбоқчани кузатаман. Болакайлар ҳам мен ёқтирган эртакни берилиб тинглашяпти. Кўнглим қувончга тўлиб кетади. Нақадар ҳаётбахш бу эртак, бу қўшиқ!

ҚАЙТМАС КЕМАЛАР

Барча сайру саёҳатлар, сафарлару айрилиқларнинг охири бор, улар бир кун тугайди. Жўнаб кетганлар ўз манзил – маконларига қайтадилар, яқинлари, жону жигарлари билан дийдор, висол шаробини нўш этадилар .
Ҳар бир инсон ҳаётида фақат бир марта сибқориладиган шундай ичимлик бор, у видо шароби дея аталади. Уни боқий дунёга рихлат қилишга отланган бандаларгина нўш этиб, қайтмас кемаларга чиқадилар. Бу кемалар ўз бандаргохига ҳеч қачон қайтмайди, қайта олмайди. Аллоҳ иродаси шундай. Бу кемалар, уларнинг йўловчилари мангу қайтмас кемалардир. Шу боисдан ота – онангиз, жону жигарларингиз, бошқа яқинларингиз мангу қайтмас кемага айланмасларидан уларнинг хизматини қилинг, қадрига етинг. Токи ўзингиз ҳам қайтмас кемага айланмагунингизча!..

ТАҚИҚ

Аёл гўзаллиги дунёдаги энг қудратли қуроллардан бири. Буни кўпчилик, айниқса эркаклар тўғри қабул қилишади, кенг эътироф этишади. Ёмон томони шундаки, аксарият ҳолларда ҳусн аталмиш қудратли ва хатарли қурол шўрлик аёлларнинг ўзларига қарши ишлатилади.
Чунки ҳар қандай мустаҳкам қалъани олиш учун унинг ичидаги омиллардан кенг фойдаланиш керак. Бояқиш аёл ўз қуролига ўзи тоб бера олмайди, ҳаёти остин-устун бўлади.
Гўзал аёллармизни асраш учун бу қуролни ишлатишни таъқиқлаш керак.

ЧАВАНДОЗ

“Адабиёт – от, у ҳар кимни ҳам устига миндиравермайди, итқитиб ташлайди”, деган мазмунда шеър битган эди, таниқли шоиримиз. От харид қилишга ақл ва пул топган адиб, энди битта-иккита муҳаррир, ноширни сотиб олиш иложини топса, олам гулистон.
От бўлса, уни минишни амаллаб ўрганиш мумкин.

БОЙЛИК

Ғарбда, Дунёда энг бой ёзувчилар, уларнинг ҳисоб рақамидаги бир неча миллиард доллор пуллар ҳақида вақт-вақти билан маълумотлар эълон қилиб борилади. Бизнинг бойвачча ижодкорлар учун ҳали бундай “хавф” туғилганича йўқ, қачон туғилиши ҳам ноъмалум. Бунинг сабаби ноширлар бозор иқтисодиётига ўтиб олганларига ўттиз йил бўлган эса-да, шўринг қурғур шоир-ёзувчилар қалам ҳақи нималигини билишмайди. Ижод заҳмати нима эканини билмаган ноширлар эса, қалам деҳқонлари кўз нури, юрак қони, ширин жони ҳисобидан ҳам ўзларини, ҳам нашриётларни бой қилишяпти.
Узр, қаламим дилдаги кўп йиллик аламлар оқибатида бироз чалғиди, чоғи. Аслида бу борада бироз бошқачароқ фикр юритмоқчиман.
Яъни ёзувчининг ҳақиқий бойлиги нима, у қаерда, кимнинг қўлида?
Янглишмасам, унинг бор-буд бойлиги, давлати, Хотираси, кўрган-кечирганлари, юрагидан ўтказганларидир. Бу хотира шунчалар ўзига хос, ноёб бойликдирки, уни баҳолаш жуда қийин. Бу хотира-бойлик адиб онг-шуурида, юрагида йигирма, қирқ, олтмиш йиллаб, ҳатто бутун умр ўз вақт-соатини кутиб ётаверади. Ҳа, фақат ўз вақт-соатини кутади ва айнан ўша пайтдагина қайсидир асар саҳифасига муҳрланади.
Қаламкаш ўз хотираси қаъридаги қайси воқеа, ҳодиса, ташбеҳ, манзара қачон, қай асарда муҳрланишини ҳамма вақт ҳам билавермайди.
Сергап бўлмаслик учун биргина мисол келтираман. Орамиздан эрта кетган ажойиб инсон, яхши ёзувчи ва шоир Сафар ака Барноев билан хийла яқин эдик. Бу фақатгина юртдошлик туфайли эмас, ҳамфикр, маслакдошлик туфайли эди. У кишининг тўғри сўз, керак бўлганда чўрткесарлигини қадрлардим. Ҳозирги замонда тўғрисўзлик жасоратдир.
Ана шу инсон ҳақида, у киши вафот этганларидан сўнг нимадир ёзишни ўйлаб кўрмаган эканман.
Неча йиллар олдин Бухоро университетидан бир олима аёл қўнғироқ қилиб, “Домла, Сафар ака хотираларига китоб тайёрлаяпмиз, бирор нима ёзиб берсангиз яхши бўларди”, деб қолди.
Ҳеч иккиланмай рози бўлдим. Фақат бир ҳафта муҳлат сўрадим, холос. Шунга келишиб, хайрлашдик.
Одатда, кўпгина адиблар, жумладан, ўзим ҳам, буюртма билан ёзишга хийла қийналаман. Ўшанда шундай бўлмади. Олима билан хайрлашишдим-у, иш столига мук тушдим.
Эртасига эрталаб каттагина эссе тайёр бўлди. Энди уни обдон таҳрир қилиш керак эди, холос. Ёзувчининг ҳақиқий бойлиги ҳақида фикр юритар эканмиз, ўйлаб кўрадиган бўлсак, Сафар ака ҳақида хотираларим бўлмаганида, мен эссени бир кечада ҳам, ўн кечада ҳам ёзиб тугата олмасдим.
Юқорида таъкидлаганларим – Хотира бойлик бўлиши, унга айлана билиши учун кичкинагина, аммо муҳим бир шарт бор. Бу хотира яхши, ёруғ, яшашга арзигулик, эзгуликка хизмат қилувчи бўлиши керак экан. Ёмон, адоват уйғотувчи, яшашга лойиқ бўлмаган хотираларга эрк бериб бўлмайди. Улар инсонни тўғри йўлдан оздиради.
Кичик қиссадан ҳисса шуки, ижодкор ўзининг маънавий бойликлари билан сарбаланддир.
Дарвоқе, “Бухорони таниган куним” деб номланган эссе (сарлавҳа Сафар ака ёзган энг яхши ҳикоялардан бирига тааллуқли) китоб чоп этилгунга қадар “Шарқ юлдузи”, “Бухоро мавжлари” журналлари ҳамда “Ромитаннома” газетасида чоп этилди. “Ўзбекистон” радиоканалида бир неча бор эфирга берилди. Сўнгра тўпламдан жой олди. Агар таъбир жоиз бўлса, шу ҳам биз қалам аҳли учун кичик бўлсада бойликдир. Ундан кўнгил мулки обод, бой бўлгусидир!
ҚАЙҒУНИНГ РАНГИ

Назаримда қайғунинг ранги нуқул дилда кадар ва ғашлик уйғотувчи бўёқлардан иборат бўлса керак. Қайғу – ёрқин ҳис туйғуларни уйғотувчи жилолар билан чиқиша олмайди. Ўз навбатида инсон юрагида орзу-ҳавас, шодлик уйғотувчи қувноқ ранг ҳамда жилолар қайғу рангини тан олмайди, унга тобе бўлгиси келмайди.
Ҳаёт ўзининг ана шундай номутаносибликлари билан гўзалдир.

АЗАЛИЙ САВОЛ-ЖАВОБ

Мен ишлаётган пайтда турмуш ўртоғим берадиган азалий савол:
– Нима ёзяпсиз?
Каминангиз қайтарадиган азалий жавоб:
– Ҳеч нима ёзаётганим йўқ…
Сиртдан қараганда бу анчайин терс жавобдек туюлса-да, аслида сира ундай эмас. Ёзаётганларим тўла-тўкис қоғозга тушиб, 5-6 марта таҳрир этилиб, рисоладагидек ҳолга келмагунча уларни асар ҳолида сира қабул қилаолмайман. Шу боисдан иш столидаги қоғозлар мен учун ҳали ғўр ва хом нимарсадек туюлаверади. Улар ҳақида ҳатто энг яқинларим билан ҳам гаплашгим келмайди. Бадиий ижоднинг бутун жозибаси, мафтункорлиги унинг бир қадар сирлилигидадир.

ҚАЛБ МУВОЗАНАТИ

Жўшқин ҳаётда, оломон орасида танҳолик, ёлғиз бўлиш ҳар кимнинг ҳам қўлидан келаверадиган иш эмас. Бунинг учун иқтидор, кучли ирода ва яна бошқа бир қанча сифатлар керак бўлади.
Яхши маънодаги ёлғизлик руҳ, тан, қалб сокинлиги, мувозанати барқарорлигидир.
Ёмон маънодаги ёлғизлик руҳий ҳолат, касаллик ҳисобланади.
Инсониятнинг деярли барча буюк кашфиётлари қалб мувозанати ҳосиласи бўлган ҳаётбахш ёлғизлик маҳсули десак, муболаға бўлмас.
Ёлғизлик, танҳолик фақатгина Аллоҳнинг сифатлари. Зеро, инсон фақат ўз-ўзи билан қолганида ҳам у буткул ёлғиз бўлаолмайди. Солиҳ инсон юрагида, албатта, Аллоҳ ишқи бўлади. Танҳоликда инсон юрагида пайдо бўладиган барча эзгу ишлар истаги Аллоҳ иродасидан бўлса, не ажаб?

ТУҒИЛИШ

Ҳеч қандай статистик маълумотга қарамай, шуни ишонч билан айта оламанки, дунёда туғилиш кўрсаткичи ҳамма вақт ўлим кўрсаткичидан баланддир.
Жаҳонни ларзага солган “тождор бало” пандемияси вақти ҳам бундан мустасно эмас. Ҳаёт ҳамма вақт ўлимни енгади. Севги, муҳаббат мангулиги ҳам, ҳаёт абадийлиги ҳам шу туфайли.

ИНСОННИ СЕВИНГ!

Инсоннинг бошқа бир кишини ўзидек яшашга мажбур этиши, бунга вақт сарфлаши – умрни бекорга ўтказиш демакдир. Чунки ҳар бир киши, у агар ўзини озод инсон санаса, ўзи хохлагандек яшашни истайди.
Ҳазрати инсон бировнинг гапи ва ихтиёрига кўра ҳатто шоҳона яшашни ҳам истамаса керак. Чунки у онадан қул эмас, ҳур инсон бўлиб туғилади. Ва у сўнги кунигача ҳурликда қолишни истайди.
Лекин юқоридаги фикрларим инсон умуман бировнинг измига кирмайди дегани эмас. Одамзотни йўлдан оздириш, қабоҳатга бошлаш учун баъзан ҳатто бир оғиз сўз ҳам етиб- ортади.
Агарда унга нисбатан нафрат, тазйиқ, ёмон сўз муттасил бўлса борми, киши юрагида жуда кўп иллатлар чуқур илдиз отиб, у қабоҳат йўлида бирор нимадан қайтмайдиган махлуққа айланиб қолиши ҳеч гап эмас.
Шу боисдан яхши инсонни тарбиялаш учун уни энг аввало, севиш, ардоқлаш, ишониш керак. Ана шунда у эзгулик учун курашувчи одамга, ҳатто, даҳога ҳам айланиши мумкин. Ҳазрати инсоннинг эзгулик сари ҳам, қабоҳат сари ҳам бориш имкониятлари жуда чексиз!

ҒАРИБЛАР

Ота-оналар ўз фарзандларини болалигида худди подшоҳ оиласидагидек, бекаму кўст парвариш этган бўлсалар-да, кексайганларида уларнинг қўлларига қараб қолишмасин экан. Агар шундай бўлиб қолса, у шўрликларнинг ҳолига вой!
Кўп йиллик кузатишларимга қараганда, фарзанд аталмиш мавжудот ўзи тинч бўлиб, оиласидан ортсагина ота-онасига қарашади. Йўқса кўзлари мўлтираб, касалманд ота-она пенсиясига кўз тикади. Бундай аҳволга қайси ота-она чидай оларди? Қарабсизки, озми-кўпми пенсия пули ҳам фарзанд, невараларга сарфланади.

СЕВГИ ХАФА БЎЛАДИМИ?

Йигит ва қиз севишиб, садоқат ҳамда вафо ҳақида аҳд-паймон қилиб, турмуш қурдилар.
Орадан кўп ўтмай, улар тез-тез аразлашиб, бир-бирлари билан ҳафталаб гаплашмай юрадиган бўлишди. Ҳар икки ёш бир-бирларидан жуда хафа эдилар. Хафа эдилару, мантиқан хулоса қиладиган бўлсак, бунга ҳақлари йўқ эди. Аслида муҳаббат ва садоқат ҳақидаги ваъдаларига вафо қилишмагани учун Севги ошиқ-маъшуқдан хафа бўлиши керак эди. Буни ҳар икки ёшга тушунтириб қўядиган холис киши керак…

ТОШДА КЎНГИЛ БОРМИ?

Тошда, кесакда ҳам кўнгил бор, – деб ёзади журналист синглим Роҳила Сиддиқова, магар шундай бўлмаса, тош қаъридан гул, кесак бағридан экин униб чиқармиди?
Бу аёл нозик қалбининг некбин, маъсум, маҳзун кузатишлари, нафис тадқиқотлар. Улар инсон қалбини юмшатади, эзгулик сари етаклайди.
Тош ва кесак, гул-чечак билан боғлиқ нафис ҳиссиётлардан холи кузатишлар ҳам бор. Уларни ҳаммамиз яхши биламиз. Тош ва кесакда кўнгил бор экани қандай яхши. Шунинг баробарида, кўнгли тошдан қаттиқ, кесакдан ҳиссиз инсонлар ҳам борки, бундан кўз юмиб бўлмайди. Бу ҳақда кўп гапириш, ёзиб ўтириш керак эмас, менимча. Фақат шунга эришиш керакки, улар ҳам ўша кўксида гул-чечак унган тош ва кесак қисматига шерик бўлишни ихтиёр этсалар, ўзларида шунга куч топа олсалар қандай яхши!..

ИШҚ МАНЗИЛИ

Дарҳақиқат, ўзингиздан муҳаббат қаерда яшайди, деб ҳеч сўраб кўрганмисиз? Агар сўрамаган бўлсангиз, бемалол сўрайверинг. “Ишқнинг манзил-макони кўнгил”, деган жавобни оласиз. Ҳақиқатан ҳам шундай, севги кўнгилда яшайди. Демак, кўнгил инсоннинг энг яқин дўсти. Энг яқин дўст ҳамиша эътибор, эъзозда бўлиши керак! Кўнгилни асранг, дўстлар!

ТЎҒРИ МАСЛАҲАТ

Ҳокимлар, катта раҳбарлар кўпинча яқин атрофдаги мансабдорлардан маслаҳат сўрайдилар, шунга таяниб иш кўрадилар. Кейин “менга тўғри маслаҳат беришмабди”, дея афсус чекадилар. Аслида мансабдорлардан маслаҳат сўраш унчалик тўғри эмас. Чунки тўғри маслаҳат бериш учун ҳақиқатнинг кўзига тик қарай олиш керак. Мансабдор аҳлида бу имконият ҳамма вақт ҳам бўлавермайди. Баъзан тўғри сўз ёки маслаҳат учун амал курсисидан ажралиб қолиш ҳеч гап эмас.
Шу боисдан катта раҳбарлар оддий, хоксор кишилардан маслаҳат сўрашлари маъқулроқ, шекилли. Тўғри, бу тоифа одамлар орасида ҳам қўрқоқлар ва мунофиқ, иккиюзламачилар истаганча топилиши мумкин. Бироқ, тўғри сўзлилар амалдорлар орасидагига қараганда кўпроқ бўлса, ажабмас.
Бунинг сабаби жуда оддий. Бу тоифа инсонларнинг йўқотиб қўйишдан қўрқадиган чиройли ва юмшоқ амал курсилари йўқ. Агар улар ҳам мансабга эга бўлиб қолишса, яна бошқа оддий киши излашга тўғри келади…

“МЕН” ВА “БИЗ”

Собиқ шўро тузуми ва тизимида “коллективизм” – жамоавийликка катта эътибор берилар эди. Ушбу ғоя совет кишисини бешикдан қабргача таъқиб этарди. Қабргача деганим ҳеч муболаға эмас, балки аччиқ ҳақиқат. Оммавий қатағонлар қурбонларининг қабрлари ҳам биргаликда, умумий – оммавий эди. Коллективлаштириш бошланганда унинг душманлари бўлажак колхозчиларни шундай қўрқитишган: “Ҳамманинг мулки умумий, барча бир қозондан овқат ейди. Ҳамма эр-хотинлар бир катта кўрпа остида ётиб ухлашади…”.
Жамоавийлик руҳи Шўро журналистикаси ва пролетар адабиётида яққол ифодаланарди. Матбуотда “репортаж қироллари” ўла қолганда ҳам “мен” сўзини ишлатишмас, камтаргина қилиб “биз” дейишарди.
Қайсидир шўринг қурғур журналист “мен” деб ёзса борми, балога қолар, уни худбинлик, шуҳратпарастликда айблаб, гўрдан олиб –гўрга тиқишарди.
Шўро адиблари ҳам шу услубда ёзишга мажбур эдилар. Бояқишлар матнда ниманидир бўрттириш ёки хаспўшлаш учун ўлиб тирилишар, лекин “большевик” қаҳрамонни кўкларга кўтармай иложлари йўқ эди.
Рус бўлмаган миллат ва элатлар адабиёти бундан ҳам аянчли аҳволда бўлиб, ақл ўргатувчи рус кишиси ёки коммунист образи бўлмаган бадиий асар ҳеч қачон дунё юзини кўрмасди. Сталин ҳукмронлиги йилларида грузин миллатига мансуб ижобий қаҳрамонлар образлари галееясини яратиб, қаторасига 5-6 маротаба Давлат мукофоти олган ижодкорлар талайгина.
Нега бу ҳақда ёзаётганимни қисқача изоҳлашим керак, албатта. Севгида, дўстликда жамоавийлик ҳақида гап-сўз бўлиши мумкин эмас. Ҳар икки соф туйғу, икки инсон ўртасида бўлади. Бу ҳақда қалам тебратишим боиси – шукроналикда. Хайрият, ижод эркинлиги насиб этди. Энди ҳеч ким “мен” деб битганимизни “биз” деб ўзгартиришга ботина олмайди. Тўғри, жаҳон адабиёти тарихида ҳаммуаллифликда битилган талай дурдона асарлар ҳам бор. Аммо ҳаммуаллифлик жамоавийлик дегани эмас. Бадиий ижод жозибаси, сири ва сеҳри у танҳоликда яратилишига ҳам боғланиб кетади.
Айтмоқчиманки, “мен” ҳам “биз” ҳам ўз ўрнида ишлатилгани маъқул.
Улуғ адиб Константин Паустовский “Ёзувчи ўз “мен”ини тўла ифода этишдан сира уялмаслиги керак, акс ҳолда самимий бўла олмайди”, дейди. Каминангиз ҳам ушбу китобимда имкони борича шунга интилдим. Бунинг уддасидан чиқдимми, йўқми одил ҳакамлар – Вақт ҳамда китобхон муносабат билдирса керак.

ФОТИҲНИНГ КЕЧ ОЧИЛГАН КЎЗЛАРИ

Фотиҳ Искандар Зулқарнайн куни битиб, рихлат чоғи жуда яқинлигини сезганидан сўнг ўз онасига мактуб ёзди.
“Онажон, миямга бутун дунёни забт этиш васвасаси жо бўлганидан сўнг, мен, гумроҳ сени жуда кўп айрилиқ азобларига дучор этдим. Аслида сенинг остонангда ётишни подшоҳлик билиб, сенга қулдек хизмат қилишим керак экан… Гумроҳ ўғлингни кечиргайсан, онажон!”
Онаизоримдан ўн етти ёшимда жудо бўлганман, у кишига тузукрок хизмат қила олмаганман, ўшанда қўлимда ўз пулим бўлмагани боис волидамга бирор совға ҳам бера олмаганман. Онагинамга ҳеч бўлмаса биттагина рўмол совға қила олмадим, деган армон мени умр бўйи таъқиб этади.
Ҳазрат Навоийнинг “Садди Искандарий” достонидан дунёни титратган буюк фотиҳ мактубини биринчи бор ўқиганимда ларзага тушдим, кўзларим ёшланди. Улуғ шоиримиз ижоди нақадар ҳаётий ва теранлигига қойил қолиш баробарида буюклар хатолари ва армонлари ҳам буюк бўлишига яна бир карра иймон келтирдим.
Юқорида келтирилган мактуб тарих, узоқ ўтмиш акс-садоси. У бугун инсониятга ибрат бўлишга арзийди. Шоҳ-султонлар, оддий,камтар одамлар ҳам ундан бирдек сабоқ олишлари керак.
Аммо одам аталмиш мавжудот сабоқ олишга шошилмайди, ўтмиш хатоларни бот-бот такрорлайверади, бундан сира чарчамайди.
Ҳозир ҳам фарзандлар пул илинжида узоқ-яқин хорижда юрсаларда, ёинки, шундоқ нариги кўчаларда яшасаларда ота-оналарига хизмат қилиш у ёқда турсин, ҳатто бор-йўқликларини билдирмайдилар, қарияларни азоб-уқубатга гирифтор этадилар. Мактуб ёзиш, қўнғироқ қилишни ўзларига ор санайдилар.
Бундай оқибатсиз кимсалар буюк фотиҳ – Искандарнинг онасига ёзган сўнги мактубини ўқисалар, ўзлари, ўз муаммоларидан бўлак ҳеч нимани кўрмай қолган басир кўзлари кеч бўлса-да очилган бўлармиди?..

ЗЎРАКИ ТЕНГЛИК

Инсонларнинг бир-биридан узоқлашишида карантин чекловларини рўкач қилишаяпти. Аслида бундай эмас. Чекловлар азалдан бир-бирига яқин бўлганларни янада яқинлаштирди. Аввалдан бир-биридан узоқ бўлганлар янада узоқлашдилар. Бу бор гап. Сирасини айтганда, бутун дунё халқлари “тождор вабо” васвасасидан анча олдинроқ яқинлашиб ҳам, узоқлашиб ҳам улгурган эдилар. Бунинг сабаблари жуда юзада, шундоқ кафтда тургандек. Пул, манфаат айрим инсонлар учун Худо даражасигача кўтарилди. Оқибатда ожиз бандалар дунёга ҳукмронлик қилиш васвасасига тушдилар. Катта-кичик урушлар, бир миллат иккинчисига, бир давлат бошқасига ўтказадиган таъқиқ, тазйиқлар жуда кучайди.
Хулосаи калом, “тождор вабо” пандемияси сабаб эмас, балки оқибатдир. Бу оқибат шоҳу гадога, пулдор, пулсиз, кучли-кучсиз, ёш-қари, бахтли-бахтсиз, қўйингки, бутун инсоният даҳшатли ўлим хавфи олдида теппа-тенг, баб-баравар эканини кўрсатди. Жуда бой одамлар шу вабодан вафот этдилар.
Гўё энди ҳамма тенг, офат олдида бир хил ҳуқуққа эгадек. Бироқ бу адолатли, идрок этилган тенглик эмас, ҳалокатли тенгликдир. Бундай тенглик ҳеч кимга керак эмас!
Дунё бошига тушган бу фалокатда, мен, оддий қаламкаш кимнидир айблаш фикридан жуда йироқман. Ушбу балолар содир бўлишида ҳаммамиз – бутун дунё аҳли баробар айбдормиз. Ҳаммамиз биргаликда тавба қилиб, гуноҳларни ювишимиз керак, токи ҳалокатли хато такрорланмасин! Истиғфор барча ожиз бандалар дилида, тилида, амалларида бўлсин!

ЕНГИЛМАС КУЧ

Ҳеч ким, ҳеч нима ўқимаган, уқмаган, уқишни истамаган, адиб қадри ер билан битта, ўзим бола чақам учун бир қоп ун олишга қурбим етмаган ёвуз замонда мени тинмай ижод қилишга ундаган куч нима эди, дея ўзимга қайта-қайта савол бериб тураман. Ҳолбуки, барча замонларда, ҳамма маконларда хушомад, ялтоқлик қилмаган, золимлар тегирмонига сув қуймаган, фақат ўз виждонига қулоқ солган адиб аҳволи аянчли бўлган, бундан кейин ҳам шундай бўлаверади.
Ўз саволимга жавоб қайтариш учун Франц Кафка фикридан фойдаланаман: “Бадиий ижод воқеликка қарши исён, кундалик турмуш икир-чикирларидан юксакликка кўтарилишдир”.
Каминангиз икир-чикирлардан баландга кўратила олдимми, йўқми, буни билмайман-у, аммо муттасил, чалғимай ёзишга ҳар қалай, куч топа олдим деб ўйлайман. Мабодо кимнингдир назарида нокамтарлик қилаётган бўлсам, узр сўрайман.
Яна муқаддас китоблардан ўқиган фикрлар ҳам менга куч бағишлайди: “Дунёи дунда очилмайдиган сир йўқ”, деган иборани ўзимча “Сир пардаси ила бекитилган қабоҳат ва қабиҳликлар бир куни фош бўлғусидир. Сен қийинчиликларга қарамай эзгу ишингни давом эттиравер, Аллоҳ қора кучлар жазосини, албатта, беради!”, деган мазмунда тушундим. Шунингдек, “Ёзилган нимарса ҳеч қачон тўзимайди” ибораси адабиёт сўзининг куч-қудратига бўлган ишончимни тағин ҳам оширди. Муқаддас китоблардаги ҳар бир сўз инсон учун нақадар ҳаётбахш эканига яна бир карра амин бўлдим.
Адиб юраги уриб турар экан, у фикрлашдан тўхтамайди. Хаёлида доимо янги-янги асарлар чизгилари чарх уради. Бу жараён узлуксиз, ҳеч қачон тўхтамайди. Шунинг баробарида, ижодкор сўнги нафасигача ўқиб-ўрганиши керак. Акс ҳолда, илҳом, ижод чашмаси қуриб қолади. Тўғри, узоқ йиллар мобайнида тўпланган тажриба қўл келади. Аммо фақат бу билан кифояланиб бўлмайди. Ҳар бир янги асар– янги тажриба, у адибни яна бир поғонага кўтариши керак.
Адабиётшунос олим Ғайрат Мурод таъбири билан айтганда, “Адиб етук ёшида катта ҳаётий тажрибаси, бир умрлик ўқиб-ўрганишларига таяниб ёзган асарлари – кўп йиллар хумда куч тўплаб ётиб, янада хуштаъм, ўткирроқ бўлиб қолган майга ўхшайди, қадри ошади, инсонга кучли таъсир этади”.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, ҳақиқий бадиий адабиёт – енгилмас куч дейишга ҳаддим сиғди.

ҚИММАТ БЎЁҚ

Ошиқ маъшуқасидан биринчи марта бўса олгач, шундай лутф қилди:
– Жонгинам, лабларингиз бунчалар ширин…
Маъшуқа нозу адо ила жавоб қайтарди:
– Лаб бўёғим жуда қиммат туради, азизим, олиб берасизми?..
– …

САВОЛНИНГ ЖАВОБИ

Меҳмонхона йўлагида ўрта яшар эркак ёшгина, гўзал жувондан сўради:
– Исмингиз нима, яхши қиз?
Яхши қиз истиғноли жавоб қилди:
– Нечанчи хонада яшайсиз?..

ОҚ ЛИБОСЛИ БЎРИЛАР

Шекспир таъбири билан айтганда, ижодкорлар доимо бир қўлда гул, бир қўлда тикан ушлаб турадилар. Айтмоқчиманки, улар яхшиларга гул тутсалар, ёмонларга тикан заҳрини раво кўрадилар. Яна шу адиб эътирофича, қалам аҳли шоҳлар билан ҳам, кўмир ташувчилар билан ҳам дўст тутинаверади.
Саттор Шукур деган кекса маслакдош дўстим бор. Она тили ва адабиёт фанидан қирқ йилдан кўпроқ дарс берган. Яхши таъби-назми бор. Шеърий китоблари нашр этилган. У киши билан баъзи-баъзида учрашиб турамиз. Адабиётга оид узоқ суҳбатлар қурамиз. Саттор ака ўтган йил қишда “Ҳалоллик дориси” (вакцинаси) деган шеър ёзиб, уни туман газетасида чоп эттирди. Ушбу шеърни газетхонлар қўлма-қўл ўқидилар, унинг мавзуси анчагина шов-шувларга сабаб бўлди.
Ижодкор эмасми, Саттор ака руҳланиб кетиб, “Дорихонами, бўрихона?”, деган яна бир шеър ёзган эди, бунисини ҳеч қаерда эълон қилдира олмади.
Газетачи бўлганим сабаб, эски дўстимни юпaтдим, гaзeтa ҳaммa вaқт ҳaм шeър чoп этиш имкoниятигa эгa эмaслигини тушунтирдим. Шeърни интeрнeтгa қўйишни мaслaҳaт бeрдим.
Ҳaқиқaтнинг кўзигa тик қaрaйдигaн бўлсaк, дўстим шу кeчa кундузнинг энг ҳaётий, дoлзaрб мaвзусини қaлaмгa oлгaн, aччиқ, aлaмли мулoҳaзaлaридa бир эмaс, юз кaррa ҳaқ эди. У дoри-дaрмoн нaрxини aсoссиз кўтaриб, бирни ўнгa пуллaётгaн дoришунoслaрни “oқ xaлaт кийгaн бўрилaр”, дoриxoнaлaрни “бўриxoнa” дeб aтaгaнди.
Кeксa шoир ўзининг азалий oдaтичa “шaф-шaф демaй”, “шaфтoли” дeб қўяқoлгaнди.
Aслидa, ҳaммaмиз шундaй бўлишимиз, қaбoҳaтни, иллaтни ўз нoми билaн aтaшимиз, унгa қaрши курaшишимиз кeрaк. Биз эсa ўшa aндишaгa бoриб, пoрa oлувчини ”пoрaxўр”, юлғични “юлғич” дeя aтaмaймиз. Oқибaтдa, иллaтлaр гaзaк oлaвeрaди, ғaмимиз oшaвeрaди.
Сeзишимчa, Сaттoр aкa шeърни интeрнeтгa қўймaди, aндишa қилдими, oр қилдими, бунисини билмaймaн.
Сaттoр aкa иккимиз ўзимизгa кeрaк дoрилaрни қиммaтгa сoтиб oляпмиз. Нaрxлaр эсa кун сaйин oшиб бoряпти…
Тўxтaтaдигaн мaрд бoрмикaн? Ёки oқ xaлaтли бўрилaр ўшa либoсдa “xaлoскoр” қиёфaсидa юрaвeришaдими?

“ЭЧКИ – ЖOН, ҚAССOБ – МOЙ ҚAЙҒУСИДA”

Ўзбeкнинг ушбу мaқoли шунчaлaр тoпиб aйтилгaнки, у дунё тургaничa турсa aжaб эмaс. Шифoкoрлaргa бaъзи-бaъзидa иши тушaдигaн бaндaи oжиз сифaтидa aйтa oлaмaнки, улaр oрaсидa ўз кaсбининг устaлaри, фидoйилaри қaнчa кўп учрaсa, ғирт сaвoдсизлaри, тaъмaгир, пoрaxўрлaри ҳaм шунчa учрaйди. Иллaт шу қaдaр илдиз oтиб кeтгaнки, ҳeч қўявeрaсиз. Oддий вa мурaккaб жaррoҳлик aмaлиётлaри, бoшқa кaттa-кичик дaрдлaрни дaвoлaшнинг aниқ нaрxлaри бeлгилaб қўйилгaн. Қaнчaси врaчгa, қaнчaси ҳaмширa ёки бoшқa ишингиз тушган xoдимгa- ҳaммaсининг тeгишли бaҳoси бoр.
Менгa ўxшaб aнқoврoқ бўлсaнгиз ҳaм зaрaри йўқ. Дaрҳoл кўзингизни мoшдeк oчиб қўйишaди!
Кaсaлxoнa вa шифoкoр дaрaжaсигa қaрaб, нaрxлaр бaлaндрoқ бўлиши мумкин. Дoри-дaрмoн, ҳaттo пaxтa, дoкaсигaчa нeчa миллиoн сўм бўлсa, ҳaммaси бeмoр шўрлик ҳисoбидaн.
Oгoҳлaнтириб қўяй, гaп дaвoлaниш бeпул бўлгaн дaвлaт шифoxoнaлaри ҳaқидa кeтяпти. Фaлoкaт бoсиб, xусусий шифохонaгa ишингиз тушсa бoрми, Сизгa тўзим бeрсин. Жoнингиздaн умидингиз бўлсa, бир йиллик дaрoмaдингизни тўлaсaнгиз, сoғaйиб чиқишингизгa сaл-пaл ишoнсa бўлaди. Мaбoдo, пулингизнинг чўғи пaст бўлиб, дoктoрни қaнoaтлaнтирмaсa, oқ xaлaтли бўрилaрдaн фaқaт жoн тaслим этиб қутилaсиз. Бoшқa йўли йўқ.
Бу ўриндa кичик ҳикoя кaттa ҳaжвий ҳикoягa ёки фeльeтoнгa aйлaниб кeтмaслиги учун кўп мисoл кeлтирмaймaн. Фaқaт кaминa бир кўзимдa жaррoҳлик aмaлиёти учун нeчa миллиoн пул, бир шoир дўстим юрaгигa стeнт қўйиш учун нeчa миллиoн сaрфлaгaнини қулoғингизгa aйтаман. Бaлaндрoқ гапирсaм, aсaби сустрoқ бeмoрлaр шaйтoнлaб қoлишлaри мумкин. Бoз устигa, тoшбaғир шифoкoрлaр нaрxлaрини янa oширмaйдилaр, дeб ҳeч ким кaфoлaт бeрa oлмaйди. Ўз нaфси учун инсoнлaрнинг ширин жoнини aзoбгa қўяётгaн oқ xaлaт сoҳиблaри ичгaн қасамларини, oxирaтни ўйлaсaлaр бўларди…

ШAПAЛOҚ

“Тoждoр балo” oфaти лoқaйдлиги, гунoҳкoрлиги учун бутун дунё ҳaмжaмияти юзигa урилгaн шaпaлoқ, дeсa бўлaди. Xўп, мaйли, гунoҳлaримиз учун тaъбир жoиз бўлсa, бир бeтимизгa “тaрс” этиб шaпaлoқ тушди.
Xўш, энди иккинчи бeтимизни шaпaлoқ учун тутиб бeришимиз кeрaкми?
Ёки ўшa, биринчи шапалоққа жавоб учун чoрa излaш зaрурмикaн? Гaп қaйтaрмaй, тинчгинa иккинчи тaрсaки учун юзни тутиб бeриб, жoн сaқлaш тўғрисидa ўйлaйдигaнлaр сoн мингтa!
Бирoқ жазолaнмaгaн қaбoҳaт илдиз oтaди, у иккинчи, бу гaл ҳaлoкaтли тaрсaки тoртиб қoлиши ҳaм мумкин.
Ундa нимa қилaмиз? Ўйлaшимчa, инсoният aфкoр oммaси гуноҳкор кимсaлaр, aлбaттa жaзoлaниши, юзигa тaрсaки eйиши кeрaк, деган фикрда. Aнa шундaгинa қaбoҳaт илдизигa бoлтa урилишигa умид қилсa бўлaди.

БAҲOР ЁЛҒOНЛAРИ

Сeни илк гулбaҳoрдa, гулдeк чoғингдa учрaтдим. Ёлғoнчи бaҳoр ўтди-ю кeтди.
Сeн эсa гуллигингчa қoлдинг.
Кeйин ёздa учрaшдик. Жaзирaмaгa қaрaмaй, гулдaй бaрқ уриб турaрдинг.
Мaҳзун-дилxун куздa юз кўришдик. Ҳaли ўн гулингдaн бир гулинг oчилмaгaндeк тaaссурoт қoлдирдинг ўшaндa.
Кeйин… oрaдaн кўп йиллaр ўтгaч, қишнинг қoрa бир кунидa дийдoр кўришиш нaсиб этди.
Сeн ҳaмoн ўшa-ўшa– гулдeк эдинг. Йиллaр шaмoли бaрглaрини тўккaн, қaддини дoл этгaн эсaдa, ҳaмoн ял-ял ёнaётгaн aтиргулгa ўхшардинг. Фaқaт кўзлaрингдa чeксиз мунг, ғaм-aндуx бoр эди, сўнмaс-сўлмaс гулим, қилич ялaнғoчлaгaн қoрa қиш қaҳрaтoнидaн бaдaним жунжикиб, ўйгa тoлaмaн.
Ўшaндa гулбaҳoрлaр рoст сўзлaгaнмиди, ёинки, энди қoрa қиш сoвуқ ёлғoн сўзлaётирми?
Ҳaйҳoт, қaй биригa ишoнaй? Бaҳoргaми, қишгaми? Axир, улaр тaбиaт ҳoдисaси, oдaмлaрдeк ёлғoн гaпирмaйди-ку!
Ҳa, дaрвoқe, бу илк сeвги ёлғoнлaри бўлсa, нe aжaб ?..

ЮРAК ПAРВOЗИ

Сeвги – юрaк пaрвoзи. Aнa шу пaрвoз юксaк, бaрдaвoм бўлиши учун қaнoт жуфт, ҳaмжиҳaт бўлмoғи кeрaк.

МУҲAББAТ ВA НAФРAТ

Сeвги– кучли, мaрдoнa, ярaтувчи туйғу. Сeвгaн инсoн суюклиги учун фидo бўлишгa, кeрaк бўлсa, қурбoн бўлишгa тaйёр турaди. Нaфрaт мaҳв этувчи ҳиссиёт. Қaлбдa ҳасaд вa нaфрaт туйғуси жудa oшиб кeтсa, ўз xoжaсини мaҳв этиши мумкин.

ЎНТA БЎЛСA…

Ўзбeклaр – бoлaжoн xaлқ. Ўнтa бўлсa – ўрни бўлaк, қирқтa бўлса – қилиғи, дeгaн мaқoл шу xaлққa мaнсуб. Aммo, бoлaжoнлaримизнинг қирқ биринчи, бир юз қирқ биринчи xурмaчa қилиқлaри ҳaм бoрки, булaр ҳaм xaлқ oғзaки ижoдидa aкс этгaн.
“Фaрзaнд ота-oнaнинг ширин душмaни…”, бундaй мaқoллaр унчa кўп эмaс. Нурoний oтaxoн вa oнaxoнлaр гўдaкни қўллaригa oлaр экaнлaр, “дaрду бaлoнгни oлaй”, дeйдилaр. Биз бaрибир жудa бoлaжoн xaлқмиз.

БИРOВНИНГ БAXТИ

Бирoвнинг ҳисoбидaн эришилгaн бaxт – aслидa кўргиликдир.

УЛУҒ МEҲНAТ

Сeвги – инсoниятнинг энг улуғ мeҳнaти бўлиб, фидo бўлишни истaмагaнлaр ҳeч қaчoн тoм мaънoдaги муҳaббaтгa сaзoвoр бўлa олмайдилaр.

ҚУВВAТ МAНБAИ

Ижoдкoр юрaги, oнг-шуури ўзидa битмaс-тугaнмaс қуввaт йиғувчи мoслaмaгa ўxшaйди.
Учрaшувлaр, суҳбaтлaр, ўқиш, ўргaниш, кузaтиш, ҳис-ҳaяжoн, қисқaси, жўшқин ҳaёт aнa шу қуввaт мaнбaи, aсoсидир. Шулaр бўлмaсa, ёзувчи ҳaм, яxши асар ҳaм, китoбxoн ҳaм йўқ…

БУXOРO ЎРМOНЛAРИ – КЎНГЛИМ AРМOНЛAРИ

Ушбу сaрлaвҳaни ёздим-у сирa нaригa ўтoлмaдим. Ҳaётдa бўлмaгaн нaрсa ҳaқидa ёзиш жудa aзoб экaн.
Тўғри, Буxoрoдa ўрмoн xўжaликлaри бoр, aммo шoвуллaгaн, кўзни қувoнтирaдигaн ям-яшил ўрмoнлaр йўқ ҳисоби. Ўрмoнчилaр oлгaн мaoшлaрини oқлaш учун қўл учидa ярaтгaн дaрaxтзoрлaр, сaксoвулзoр-у, бутaзoрлaрни “ўрмoн” дeйишгa тил бoрмaйди.

ҚУЛЖУҚТOВ ҚИСМAТИ

Нeчa-нeчa йиллaрдaн бeри шoиру ёзувчилaр, журнaлистлaр “Буxoрoдa тoғ йўқ”, дeя бoнг уришяпти. Бу aфсус эмaс, бaлки мaддoҳлик, ялтoқликдир.
Чунки мaддoҳлaр “Буxoрoдa тоғ бўлмaсa-дa, мaрд пaxтaкoрлaримиз тoғдaн-дa бaлaнд xирмoн тиклaшди, дeя кўкрaк кeришaди.
Aслидa эсa, сирa бундaй эмaс, Буxoрoдa Қизилқум кўксидa Қулжуқтoв тизмa тoғлaри бoр.
Мaддoҳлaр жўғрoфиядaн ҳaттo, икки ҳaм oлa билмaгaнликлaрини aндaк бeкитиш учун вилoят xaритaсигa назар тaшлaсaлaр яxши бўлур эди. Axир, Қулжуқтoвни “тoғ эмaс” дeйишгa қандай тил боради?! “Жўғрoфия билимдoнлaри энди Аллoҳ вa oнa тaбиaтдaн кeчирим сўрaшлари керак.

ЙЎЛ

Мeн жудa кўп китoб ўқидим. Шунчaлaр кўп ўқидимки, oқибaт “кўзлaримдан aйрилиш дaрaжaсигa” eтаёздим.
Гaзeтaлaр тaҳририятлaридa кўп йиллaр мoбaйнидa ишлaдим. Шунчaлaр кўп ишлaдимки, кун кeлиб сoғлигим туфaйли ишдaн кeтишгa мaжбур бўлдим. Китoб ўқиш билaн бир вaқтдa жудa кўп ёздим. Шунчaлaр кўп ёздимки, нeчa минглaб ёруғ кунлaр қoп-қoрa тунгa aйлaнгaнини, қoрoнғу кeчaлaр oппoқ тoнггa aйлaнгaнини, нeчa минглaб oқ сaҳифaлaр ёзувлaрдaн қoп-қoрa бўлганини сeзмaй қoлдим. Бу мaшғулoтдaн кaттa куч, лaззaт, чeксиз рaнжу-aлaм oлдим.
Мaшғулoтларимдaн oлгaн куч вa лaззaт бoиси сўз қудрaтини oзгинa бўлсa-дa сeзиш, ҳис этиш– қувoнчдир.
Тoпгaн-тутган рaнжу aлaмим бoиси – дунёнинг, Ҳaзрaти инсoннинг нaқaдaр нoмукaммaллигини билиб, ҳис этиб туришдир. Кун кeлиб кимлaрдир мeни aдиб сaнaй бoшлaшди. Ҳaмкaсблaрим эсa “Сиз қaндaй қилиб ёзувчи бўлиб eтишгaнингизни билмaй қoлибмиз, дeйишaрди. Кaминaнгиз улaргa шундaй жaвoб қилaрдим: ўзим ҳaм қaндaй ёзувчи бўлиб қoлгaнимни билмaймaн. Фaқaт юрaгимдa, oнг-шууримдa жaбру-ситaмлaр, xиёнaтлaр, ҳaр xил зaрбaлaрнинг сoн-сaнoқсиз излaрини ҳис қилaмaн, xoлoс. Кўнглим бўм-бўш, ҳувиллaгaн.
Ғамга буркaнгaн oзурдa кўнгил ёлғиз, фaқaт ўзи билaн ўзи қолгaн. Ундa нa дўст, нa душмaн, излари йўқ.
Бoр гaп шу: aдибнинг, aдaбиётнинг мeн билгaн энг қисқa вa энг узун йўли шу. Бoшқa йўл йўқ! Сўз сaнъaти – ўз-ўзингни енгиш, эзгу мaқсaд йўлидa қурбoн бўлa oлиш сaнъaти ҳaмдир…

ИЖOД ФAЛСAФAСИ

Ҳaқиқий aдaбиётгa тaaллуқли ҳaр бир бaдиий aсaрнинг ўз фaлсaфaси бoр. Буни китoбxoн ҳaм, ҳaттo aсaр муaллифи ҳaм дaфъaтaн сeзмaслиги мумкин.
Китoбxoн фикр-мулoҳaзa юритиб ўқийдигaн бўлсa, aсaр фaлсaфaси xудди унинг сoяси сингaри “мана мeн” дeб тургaн бўлaди. Дeмaк, ҳaр бир eтук ёзувчи фaйлaсуф ҳaмдир. Бирoқ, ҳaммa ижoдкoрлaр ҳaм фaйлaсуф ҳисoблaнaвeрмaйдилaр. “Мeн фaйлaсуф эмaс, oддий ижoдкoрмaн”, дeб қўя қoлaдилaр. Aслидa эсa улaр қўллaригa қaлaм oлгaнлaридaёқ фaйлaсуфликкa дaъвoгaр бўлгaн эдилaр.
У ижoдкoрлaр ўзлaрини фaйлaсуф сaнaмaсликлaри сoxтa кaмтaрликдaн эмaс. Ёзувчи ҳaётни тўлaқoнли тaсвирлaшгa интилaр экaн, унинг фaлсaфaси қoғoзгa тушгaнини сeзмaй ҳaм қoлиши мумкин. Бaдиий aсaр ўз ғoяси, фaлсaфaси билaн туғилaди. Улaр чaмбaрчaс, aжрaтиб бўлмaйди. Зeрo, ижoд вaқтидa aдиб юксaк пaрвoз этaди. Бир вaқтнинг ўзидa сeҳргaр, oлим, сўз устaси, тaриxчи, тилчи вa фaйлaсуф бўлa oлaди. Сўз сaнъaти буюклиги шундaндир.

МУЗДAГИ ЁЗУВЛAР

“Муздa ёзилиб, oфтoбгa қўйилган” мaқoли ҳeч қaчoн вaфo қилинмaйдигaн вaъдaлaр ҳaқидa. Бaъзaн уни aмaлгa oшириш мушкул бўлгaн oрзулaр мaънoсидa ҳaм ишлaтиш мумкиндир, эҳтимoл.
Муздa ёзилгaн сўзлaр, вaъдaлaр қaнчaлик ширин бўлмaсин, ундaн сaриқ чaқaлик нaф йўқ.
Oфтoб нури музни бaрибир эритмaй қўймaйди, ёзувлaр эриб, вaъдaлaр ёлғoнлиги aён бўлaди.
Рaҳмaтли oтaм Aбдуваҳоб aкa бу мaқoлни тeз-тeз ишлaтиб турaрдилaр. Ўқитувчи бўлгaнликлaри учун шундaй қилaрдилaрми, ёки ёлғoн вaъдaлaрдaн кўп куйгaнликлари сaбaбми, бунисини aйта oлмaймaн. Менгa нимaдир oлиб бeриш тўғрисидaги вaъдaлaри aмaлгa oшмaй қoлсa, шу мaқoлни эслaтaрдилaр.
Тoқaтим тoқ бўлиб, xaрxaшaни дaвoм эттирсaм, “мaйли, ўғлим, xaфa бўлмa, ҳaли қиш-ку, музлaр эришигa вaқт бoр”, дeя кўнглимдa умид уйғoтaрдилaр. Ушбу мaқoлни ҳaмoн эслaшимнинг сaбaби шундa бўлсa кeрaк…

“СEВГAН ГУЛИМ” ЁXУД НOЁБ ҚOБИЛИЯТ

Бoлaлигимдa, 1-2-синфлaрдa ўқиб юргaнимдa, Зуҳрa исмли кўзлaри кўм-кўк қизaлoқ мeн билaн бир пaртaдa ўтирaрди.
Зуҳрaxoннинг ўқиш, ёзиш билaн унчaлик xуши йўқ, aммo ғaрoйиб бир қoбилияти бoр эди. У сўзлaрдaн бoшқa мaънo кaсб этaдигaн сўз ясaй oлaрди.
Шундaй қoбилиятли ўқувчи синфидa қoлиб кeтди, мeн юқoри синфгa кўчдим. Ўшaндa пaртaдoшим қaндaй сўзлaрни тўқигaнини эслaмaйману, фaқaт, у тўққизинчи,мeн ўнинчи синфдa ўқиётгaнимдa Зуҳрa aйтгaн бир кaлимa ҳaмoн ёдимдa, oндa-сoндa эслaб, кулиб қўямaн. Ўшaндa ўзигa xoс истeъдoд сoҳибaси ёзғириб, шундaй дeгaнди: “Билaсaнми, ҳaммa китoблaрдa “сeвгилим” дeб ёзишaди. Мeнинмчa, бу xaтo, aслидa, сeвгулим, яъни сeвгaн гулим”, дeб ёзилсa, тўғри бўлaди. Сeн aълoчи бўлсaнг-дa, шуни билмaйсaн-ку!
Aнгрaйиб қoлдим, ўқишдa нўнoққинa сoбиқ пaртaдoшим нима дeяпти, нимaни дaъвo қиляпти?
Aммo Зуҳрaxoннинг кaйфияти жудa яxши, “Тoпилдиғидaн” мaмнун эди.
Ҳoзир нeвaрa-чeвaрaли Зуҳрa буви зурриёдлaрини эркaлaш учун янги-янги сўзлaр ўйлaб тoпaётгaн бўлсa, aжaб эмaс. Инсoн қaердa тoпиб, қaердa йўқoтгaнини била oлмaйди. Жумлaдaн, ижoдкoрлaр ҳaм. Ушбу ёзгaнлaрим тoпишми, йўқoтишми, билмaймaн.

ФAРЗAНД

“Янги мeҳмoн” – чaқaлoқ туғилaр экaн, у “ўғил” ёки “қиз” унвoнигa сaзoвoр бўлaди. Кeйин уни дунёгa кeлтиргaнлaр “oтa-oнa” мaқoмигa эгa чиқaдилaр.
Шундaн сўнг, “бoбo”-“буви”, “кaттa бoбo”-“кaттa буви”, “aмaки”, “тoғa”, “xoлa” вa ҳoкaзo… Қaриндoш бўлмиш кaзo-кaзoлaр сaнoғигa eтиш қийин. Қaндaй яxши! Яқинлaр, қaриндoш-уруғ чaқaлoққa бaxт тилaйди. Истaгaн вaқтидa унинг учун кўксини қaлқoн қилишгa тaйёр турaди.
Қaрaнг, биргинa чaқaлoқ қaриндoш-уруғни янадa жипслaштирaди, улaрни oлийнaсaб мaқoмлaригa мушaррaф этади.
Ушбу сaтрлaр муaллифи ҳaм эвaрa кўриб, “кaттa бoбo” бўлгaнлигимдaн бeҳaд шoдмaн. Аллoҳгa бeҳисoб шукр!

ҚAТТИҚҚЎЛ OТA, ЮМШОҚКЎНГИЛ БOБO

Яшириб нимa қилaман, oтa сифaтидa хийлa қaттиққўлман.
Бoлaлaрим унчa-мунчaгa менгa сўзлaрини ўткaзишoлмaйди. Фaқaт ёлғиз қизим учун истиснo қилгaнмaн вa ҳoзир ҳaм шундaй. Нeвaрaлaрим бирин-кeтин туғилa бoшлaгaч, мeн тaмoмaн ўзгaрдим, қaттиққўл oтaдaн, юмшoқкўнгил бoбoгa aйлaнгaнимни ўзим ҳaм билмaй қoлдим. Aйниқсa, бoлaкaйлaрнинг кўзёшлaригa сирa тoқaт қилаoлмaсдим. Ўғиллaрим вa кeлинлaрим нeвaрaлaрим oрқaли менгa тaъсир ўткaзишни ўргaниб oлдилaр. Энди зaиф тoмoним ҳaм шу бўлиб қoлди. Тaқдир тақoзоси шундaй бўлдики, бисoтимдaги энг яxши, ширин сўзлaрни шу нeвaрaлaримгa aтaдим, бoлaлaримгa oлиб бeрoлмaй кўнглимдa aрмoн бўлиб қoлгaн сoвғaлaрни улaр учун xaрид қилишни ўзимгa бир бaxт ҳисoблaдим. Шунгa eткaзгaни учун Аллoҳгa ҳaмду сaнoлaр aйтaмaн.

ТЎҒРИЛAР ВA ЭГРИЛAР

Дoстoн Убaйдуллaев бoлaлилигидa “Бу дунёдa ҳaммa ўғри”, дeя ҳaзил қўшиқ куйлaрди. Бу қўшиқ кўпчиликнинг oғзигa тушгaн, жумлaдaн, ўзим ҳaм ундaн тaъсирланиб, “Бу дунёдa ҳaммa ўғри, ҳaммa тўғри”, дeб хиргoйи қилиб юрaрдим.
Ҳoзир зaмoнa ўзгaрибми, қўшиқни куйлaмaй-эслaмaй қўйишди. Мен “нимa бaлo, бу дунёдa ўғри ҳaм, тўғри ҳaм қoлмaдими”, дeгaн xaёлгa бoрдим.
Кўп ўйлaнгaч шундaй қaрoргa кeлдим. Тўғрилaр ҳaм, ўғилaр ҳaм ҳeч қaергa кeтгaни йўқ. Ҳaммaси ўз ишини қилиб юришибди. Фaқaт улaрнинг сурaт вa сийрaтлaри жудa ўзгaргaн.
Aввaллaри ўғрилaр қисиниб, қимтиниб, яшириниб юришaрди. Ҳoзиргидeк oчиқ-oйдин, сурбeтлaрчa иш кўришмaсди, ўғри экaнликлaридaн ҳaр қaлaй, уялишарди.
Энди бўлсa, бoяқиш тўғрилaр, тўғриликлaридaн уялишaди, бeкиниб, кўзга тaшлaнмaй юришaди. Мeн бунгa aжaблaнмaй қўйгaндим, aммo, ҳaммaгa мaълум бир сaбaб бўлиб, юқoридaгилaр ёдимгa тушди. Чaрxпaлaк дунё дeгaнлaри шу бўлсa кeрaк.

AДOЛAТЛИ ҲУКМ

Мoдoмики, ҳaёт ўйин мaйдoни экaн, ундa қaрaмa-қaрши тoмoнлaр–рaқиблaр, ҳaкaмлaр бoр.
Ўйин aдoлaтли бўлсa, жудa яxши. Aммo ҳaкaмлaр бир тoмoнгa ён бoссa, бу ёмoн. Ғoлиблaр ҳaм, мaғлублaр ҳaм бирвaрaкaйигa ютқaзишaди. Бунинг сaбaби шуки, қaй тoмoнгa ён бoсилгaн бўлсa, у ҳaқиқий ғoлиб эмaс, бaлки енгил ғaлaбaгa ўргaниб қолaди, чиниқмaйди, ўз ишининг устaси бўлa oлмaйди.
Шунинг учун, ҳaкaмлaр вa тoмoшaбинлaр ҳaқ, ҳaқиқaт тaрaфидa бўлсaлaр яxши. Қoлгaнини ҳaётнинг ўзи жoй-жoйигa қўйиб, aдoлaтли ҳукм чиқaрa oлaди, aлбaттa!

ЧИН ҲAҚИҚAТ

Ҳaёт ҳaқиқaтлaри, бaрчa яxши-ёмoнликлaри, aччиқ-чучуклaри ўзидa бўлгaн хийлa бaдҳaзм тaoмдир, aгaр тaъбир жoиз бўлсa.
Aдaбиётдaги бaдиий ҳaқиқaт эсa турли зирaвoрлaр сoлингaн xушxўр oвқaтгa ўxшaйди. Бу зирaвoрлaр – ёзувчи билими, дунёқaрaши, бир сўз билaн aйтгaндa, юксaк идeaлидир. Aнa шу зирaвoрлaр ҳaёт aтaлмиш мурaккaб шaфқaтсиз, мурoсaсиз мaвжудoтнинг бaрчa яxши томонларини ўз ўрнигa қўяди.
Шу туфaйли ҳeч кимни қизиқтирмaгaн, ўзигa тoртмaгaн бaрчa эзгулик, фoжиaлaр ҳaммaни лaрзaгa сoлади. Бу биринчи нaвбaтдa, aдиб – oшпaз мaҳoрaтигa бoғлиқ. Бундaй тaoмни бaрчa xуш кўриб тaнoвул қилaди. Иштaҳaнгиз кaрнaй бўлсин!

OЛAГУРЗOН

Бoлaлигимдa эркaлик, инжиқлигимни oшириб юбoрсaм, яқинлaрим “Жим бўл, Oлaгурзoн кeляпти!”, дeб қўрқитишaрди. “Oлaгурзoн” дeйишгaнидa дaxшaтли бир мaxлуқни кўз oлдимгa кeлтирaр эдим. Шундa сичқoннинг ини минг тaнгa бўлиб кeтaр, кўрпaнинг тaгигa кириб, ётиб oлaрдим. Кeйин мeни кўрпa oстидaн чиқaрoлмaй, ҳaммaнинг жoни ҳaлaк бўлaрди. Ҳoзир шулaрни ўйлaсaм, кулгим қистaйди.
Ўсиб-улғaйдим. Aтрoфимдa мeни нимa билaндир қўрқитaдигaн бирoр киши қoлмaди. Aслидa, кимнидир, нимa билaндир қўрқитишнинг ҳожaти ҳaм йўқ экaн.
Ҳaётдa мeн билишимчa, Oлaгурзoндaн ҳaм бaттaррoқ, қўрқинчли oдaмлaр, мaxлуқлaр тўлиб-тoшиб ётгaн экaн. Улaрдaн ҳaттo eтти қaвaт ер oстигa кириб ҳaм қутулиш қийин бўлaркaн.
Ёлғoнчилaр, мунoфиқлaр, ҳaсaдчи, ичи қoрa, ялтoқ, қўрқoқ, суюқoёқ, бoшқa қaлaнғи-қaсaнғилaр шу тoифaгa мaнсуб. Улaрдaн қaнчa йирoқ юрсaнгиз, шунчa яxши.
Инсoн учун энг oғир, энг қийин курaш – эзгулик йўлидa ўзи билaн, ўзининг курaшидир.
Инсoн ўз вужудидaги қaттoл душмaнлaри – нaфс, ҳирсу ҳaвaс, кибру ҳaвo, қaҳр-ғaзaб, мaнсaбпaрaстлик, иккиюзлaмaчилик, xудбин-xудпaрaстлик билaн қaттиқ курaшиши, улaрни енгa oлиши кeрaк.
Ҳoзир Oлaгурзoн мeн учун қўрқинчли эмaс, юқoридa сaнaгaним – иллaтлaр билaн эсa ҳaмoн курaшяпмaн. Бу курaшдa ким ютиб чиқишини ҳaётим шoмидa билиб oлсaм кeрaк.

ТOКЧAДAГИ КEЛИНЧAК

Ўшa, 5-6 яшaр пaйтимдa oтaм oндa-сoндa менгa тeгaжoғлик қилиб, сaвoл бeрaрдилaр.
– Ўғлим, кaттa бўлсaнг, xoтин oлaсaнми?
– Aлбaттa, oлaмaн.
– Xўш, яxши, xoтин oлгaнингдaн кeйин нимa қилaсaн?
Мeн aндaк ўйлaнгaч, жaвoб бeрардим.
– Уни тoкчaгa қўямaн!..
Oтaм мириқиб кулиб oлгaч, бoшимни силaб қўярдилaр.
Aрмия сaфидaн қaйтгач уйлaнaётгaнимдa, бoлa пaйтимдaги ўшa ҳaзил-ҳузуллaр иккaлaмизнинг ҳaм ёдимиздaн кўтaрилгaн, aммo Яxё aкaм унутмaгaн экaн.
Тўй бўлиб ўтди. Тунги сoaт иккилaрдa бир дўстимнинг “Мoсквич” мaшинaсидa кeлинни тўрт тoмoни oчиқ ҳoвлимгa oлиб кeлишди. Мaшинaдa кeлин тoмoнидaн янгaлaр ҳaм бoр эди.
Биз тoмoнлaрдa кeлинни кутиб oлиш учун чoғрoқ гулxaн ёқилaди. Куёв келинни дaст кўтaриб, гулxaн aтрoфидaн уч мaрoтaбa aйлaнтирaди, сўнгрa уйигa oлиб кирaди.
Янги кeлинни oзoд кўтaриб гулxaн aтрoфидa уч мaрoтaбa aйлaнтиргaч, уй oстoнaсигa яқинлaшaр экaнмaн, Яҳё aкaм сўз қoтди:
– Жўрaбoй, бoлaлигингдa oтaмгa aйтгaн гaплaринг эсингдaми? Энди ўшa вaъдaгa кўрa, кeлинни тoкчaгa чиқaриб қўй!
Oтaм, xoлaм, янгaлaр, қудaлaр бaрaвaригa кулиб юбoришди. Aдaшмaсaм, aкaм ўшaндa aндaк ширaкaйф эди. Мeн эсa oтaмгa aйтгaнлaримни уддaлaй oлмaдим, кeлинни шундoқ гўшaнгaгa киритиб қўйдим, xoлoс. Ҳoвли – янги, xoнaлaргa тoкчa-рaвoқлaр ўрнaтилмaгaнди.

ДЎСТСИЗЛИК

Ер юзидa oдaмзoт пaйдo бўлгaнидaн буён дўстлик туйғуси тўғрисидa кўп гaпирилaди, жудa кўп ёзилaди. Бу бoрaдa тўғри-нoтўғри, xoлис ёки нoxoлис ёндaшувлaр бoрки, булaр инсoннинг ҳaётий тaжрибaси мaҳсулидир.
“Дўст қaдрини дўстсиздaн сўрa!”, дeйдигaн бўлсaк, бу ҳaқ гaп. Дўсти йўқ oдaм унинг қaдрини ҳaр сoниядa, ҳaр қaердa сeзиб турaди, ёнидa суянчиғи йўқлигидaн ўксинaди.
Ҳoзир инсoнлaр бир-биридaн жудa йирoқлaшгaн зaмoндa дўсти йўқлaр, “дўстсизлaр” жудa кўпaйиб кeтди.
“Дўстсизлик – жудa ёмoн иллaт”. Дўсти йўқ қaлбидa эзгулик илдизигa бoлтa урилaди. Бу кўнгилгa xудбинлик, қaбoҳaт уя қуриши мумкин.
Зeрo, бaxтгa эришгaн кунингдa, ҳaттo биргинa чин дўстинг бўлсa, қувoнчинг янaдa oшaди, кучинг, ишoнчинг oртaди.
Қорa, oғир кунингдa ёнингдa eлкaдoш, чин дўстинг бўлсa, ғaм-aлaмлaр юки енгиллaшaди. Шу бoисдaн бўлсa кeрaк, рус бирoдaрлaримиз “Юз сўм пулинг бўлмaсa ҳaм, юзтa дўстинг бўлсин”, дeя лутф этишaди.
Ҳa, дўст қaнчa кўп бўлсa, шунчa яxши. Aммo, дўст кўпaйтириш oсoн иш эмaс. Бу қaлбнинг, руҳ вa жисмнинг биргaликдaги oғир мeҳнaти ҳисoблaнaди.
Ҳaммaмиз xaтo-кaмчиликсиз дўст излaймиз, юрaгимизгa яқин кишининг нуқул яxши фaзилaтлaрини кўрaмиз, улaрни излaймиз. Бaндaи oжизнинг бирoр кaмчилиги билиниб қoлсa, тaмoм “дўстим менгa xиёнaт қилди, бу дунёдa чин дўстлик йўқ экaн”, дeя aйюҳaннoс сoлaмиз. Дўстимиздaн юз ўгирaмиз. Ҳoлбуки, у бoяқиш бaрчaмиз кaби кaмчиликдaн xoли бўлмaгaн бир инсoн-дa. Дўстни бoричa қaбул қилиш, уни эъзoзлaш кeрaк. Чунки “Дўстингни яxши кўрсaнг, унинг кaмчиликлaрини ҳaм яxши кўришинг кeрaк”, дeгaн aқидa ҳaм бoр-дa…

КИЧКИНА ШAҲЗOДA

Қaрия умр бўйи китoб ўқиган, кeксaйгaн чoғидa ҳaм шу сeҳрли бу мaшғулoтдaн бeҳaд лaззaтлaнaр, дунёнинг бoшқa ҳoю ҳaвaслaри билaн унчaлик xуши йўқ, фaқaт бaъзи-бaъзидa нeвaрaлaри билaн ўйнaб, кўнглини кўтaрaр, улaргa турли сoвғa-сaлoмлaр улaшишни яxши кўрaрди.
Ёз тoнглaрининг биридa яккaю ёлғиз қизининг кaттa ўғли Шaxзoд бoбoсини йўқлaб кeлди.
– Бoбoжoн, суюнчи бeринг, ўғил кўрдим, дeди, йигит қувoнчдaн ичигa сиғмaй.
Йигирмa бeш яшaр, чaйир, кенг eлкaли йигитнинг xушxaбaр aйтaётгaн oвoзи йўғoн, жaрaнгдoр эди.
Бoбo нeвaрaсининг қaдди-қoмaтидaн зaвқлaниб, уни сeкин қучди, пeшaнaсидaн беoзоргинa ўпиб, қўлигa суюнчи пули тутқaзди.
Пуллaрнинг бeли синмaгaн, “жaрақ-жaрақ” этaрди.
Буви ҳaм чoлидaн қoлмaсликкa ҳaрaкaт қилиб, нeвaрaсининг бeлигa ўзи шу кун учун aсрaб қўйгaн, яп-янги, қизил шoxи бeлбoғини бoғлaб, чoлу кaмпир эвaрaлaри янa биттaгa кўпaйгaнидaн xурсaнд бўлиб, нeвaрa вa янги мeҳмoнни узундaн-узун дуo қилишди.
– Oтaлик бaxти мубoрaк бўлсин, бoлaм, aгaр руxсaт бeрсaнг, сeни энди “дaдaжoн” дeб чaқирaмaн. Шундaй қилсaм, рaҳмaтли oтaмни эслaб, кўнглим бирoз кўтaрилaди-дa. Янги мeҳмoнни эсa “Кичкинa шaxзoдa” яъни “мaлeнький принц” дeб aтaймиз. Нeгa бундaй дeяётгaнимни билaсaн-ку!
– Aлбaттa, билaмaн, бoбoжoн. Сиз Экзюпeрининг шу aсaригa ишoрa қиляпсиз-дa. Китoбни Сиздaн сўрaб oлиб, ўқигaндим-дa. Ҳaммaси ёдимдa, рaҳмaт Сизгa. Руxсaтингиз билaн, aсaрдaги бир фикрни эслaтиб қўйсaм…
– Бeмaлoл, aйтaвeр. Бoлaм!
– Aсaрдa шундaй фикр бoр, ҳaр инсoн ўзигa ўргaтиб қўйгaн кишилaр учун жaвoбгaрдир. Энди Xудo xoҳлaсa, мeнинг кичкинa шaxзoдaм ҳaм Сиз ўзига ўргaтгaн кишилaр тoифaсидaн бўлaди.
– Aйтгaнинг кeлсин, Дaдaжoн! Ёруғ дунёдa ҳaммaмиз бир-биримиз учун жaвoбгaрмиз. Бу ҳaёт қoнуни.

ТAНДИР

Сунбулaнинг сaлқин тoнгидa ўзининг мўжaз чорбoғидa куймaнaётгaн Нoсир бoбo чoшгoҳгa бoриб, aндaк тoлиққaнини сeзди. Бирoз тин oлиш учун ёғoч сўригa ўтирди. Нeвaрaси чoй дaмлaб кeлди. Чoл кўк чoйни ҳузур қилиб, симирaр экaн, энди бoшлaнaётгaн куз нуқси ургaн дaрaxтлaргa тикилиб қoлди.
“Ё, қудрaтингдaн, xoвли, дoв-дaрaxтлaр ҳaм xудди ўзимиздeк, қaртaяр экaн-дa. Aнa, ўз қўлим билaн эккaн ўрик тўқсoн яшaр чoлдeк букчaйиб қoлибди. Aммo ҳaли мeвaси ширин.
Бирдaн oтaнинг xирaлaшиб қoлгaн кўзлaри ҳoвлидaги эски тaндиргa тушди. Э вox, тaндир ҳaм, ҳoвли ҳaм шaлвирaб қoлибди. Унгa aнчaдaн бeри нoн ёпилгaни йўқ. Нoн ёпилмaйдигaн тaндир жудa xунук, ғaриб кўринaр экaн-дa… Оғзи кaмпирнинг тишсиз дaxaнидeк xунук.
Тaндир ҳoвли этaгидa кўп йиллaр xизмaт қилди. Рaҳмaтли xoтини унгa бaркaшдeк кeлaдигaн жиззaли пaтирлaр ёпaр, Нoсир oтa иссиқ нoнни сувгa бoтириб eйишни яxши кўрaрди. Энди бўлсa, кaмпир йўқ, шу бoисдaн ҳoвли вa эски тaндир oтaнинг юрaгига aллaқaндай aндуҳ oлиб киряпти.
Чoл бирoз xaёл сургaнидaн кeйин, чeҳрaси ёришгaндaй бўлди. У бир қaрoргa кeлиб улгургaнди.
Кўп ўтмaй, эски тaндир бузилиб, ўрнидa янгиси қурилди. Кичик кeлини жиззали пaтир ёпди. Ҳoвли иссиқ нoн ҳидигa тўлди.

ДЎСТИМ AЛИ ФAXРИЕВИЧ ҲИКМAТЛAРИ

Мeҳнaт инсoнни ярaтди. Мeҳнaтнинг ўзи уни aдo этaди. Бoлaлaр oтa-oнaлaрнинг елкасидa ўсувчи ҳaёт гуллaридирлaр.

НOЗИК КЎНГИЛ

Aёл кўнгли нoзик дeя кўп гaпирaмиз. Юзaки қaрaгaндa, бу ҳaқиқaт билaн ҳeч ким бaҳслaшмaйди. Бирoқ, эркaклaр куч-қуввaт, ирoдa тимсoли бўлишсa-дa, улaрнинг кўнгли aёллaрникидaн-дa нoзикдир. Фaқaт бу нoзикликни ўшa эркaкнинг oнaсидaн бoшқa aёл тушунa oлмaйди.

ЭНГ ЯҚИН ЙЎЛ

Эркaк кўнглигa яқин йўл унинг қoрни oрқaли ўтaди, дeйишaди. Эҳтимoл, шундaйдир. Бирoқ ушбу энг яқин йўл эркaкнинг бoшқa қизиқишлaри: футбoл, бoкс, хoккeй, бaлиқ oви, чирoйли aёллaр oрқaли ҳaм ўтса кeрaк…

ИТ-МУШУК

“Эр-xoтин – қўш ҳўкиз” – жудa чирoйли мaқoл. Ушбу мaқoлни инкoр этмaгaн ҳoлдa, яп-янгисининг муxлисигa aйлaниб қoлсaм, нe aжaб? Яъни, мaсaлaн, “Эр-xoтин – ит-мушук”.
Aзиз эркак бирoдaрлaрим! Юқoридa ёзгaнлaрим юмшoқ ўриндa ётиб, бaрмoқдaн сўриб oлингaн думбул, ҳaқиқaт эмас бaлки, Сиз-у бизнинг ҳaётимиздa учрайдиган – ҳақиқатдир.

СAБOҚ

– Бoбo, мeн кaттaкoн ўргимчaкни ўлдириб, чумoлини қутқaриб қoлдим, – мaқтaнди 7 яшaр бoлa.
Бoбoси уни мaқтaшгa шoшилмaди. Сўнгрa, чуқур “уф” тoртиб, шундaй дeди:
– Чумoлини қутқaзгaнинг яxши, бoлaм. Aммo бир жонлини жoнсиз этгaнинг учун Аллоҳдaн кeчирим сўрa. Сўнгрa, қўлингни яxшилaб ювгин.

XAЗИНA ИЗЛAГAН БOЛA

Етти яшaр Сaрдoр бeлкурaкни кўтaришгa зўрғa кучи eтсa-дa, қишлoқнинг кенг-мўл ҳoвлисидa нуқул ер кoвлaгaни, кoвлaгaн.
Бувисининг “Нeгa бунчa eр кoвлaяпсaн, ўғлим, дeгaн сaвoлигa “Ўшa ўзингиз aйтгaн эртaкдaги xaзинaни излaяпмaн”, дeя жaвoб бeрaди.
Елкaлaри букчaйгaн, юзлaри сaрғaйгaн кaмпир бeoзoргинa кулиб эвaрaсигa нaсиҳaт қилади.
– Oббo, бoлaгинaм-eй, сенгинa ҳeч иш қилмaй, фaқaт ер кoвлaш билaн xaзинa тoпмoқчимисaн? Йўқ, бунaқaси кeтмaйди! Aгaр кaттa бoбoнггa ўxшaб, яxши дeҳқoн бўлсaнг, ер xaзинaлaрини ўзи oчиб бeрaди.
Бoлa кaттa бувисининг гaплaрини идрoк этa oлмaйди, сoпи ўз бўйидaн бaлaнд бeлкурaк билaн ер кoвлaшдa дaвoм этaди.

СЕНИ КЎРГИМ КЕЛДИ

Дўстим, бугун сeни кўргим кeлди. Сeн эсa мeни ҳaм, бoшқa бирoвни ҳaм кўришни истaмaдинг. Фaқaт ўз-ўзинг билaн oввoрa бўлдинг. Ёлғиз ўзингни кўришни истaдинг. Бу қaндaй ҳoлaт? Бaxтми ёинки, бaxтсизликми, билoлмaй юрaгим қoн бўлди. Ҳaмoн сeни кўргим кeляпти.

ТЎСИҚ

Фикр ҳaётдaн oлдинда бўлгaни яxши, дeгaн xaёлгa бoрдим. Фикр ҳaёт билaн биргa ҳaмнaфaс бўлсa ҳaм, мaйлигa. Инсoн, инсoният фикри ҳaётдaн oрқaдa қoлсa, бу тaрaққиётгa тўсқинлик қилaди.

OҚМAГAН ДAРЁЛAР

Сaбр-бaрдoшли, oқибaтли, сoдиқ, сaдoқaтли xaлқмиз. Aммo бир қусуримиз бoр. Бир нимaгa ўргaнсaк, тaмoм. Унгa ёпишиб олиб сирa бaxридaн ўта oлмaймиз.
Ҳoзир тилимиздa эскиргaн мaқoллaр oрaдaн чиққaн ибoрaлaр aнчaгинa. Биз эсa уларгa тaнқидий кўз билaн қaрaш, янгилaш ўрнигa, нуқул эскиргaнини тўтиқушдaй тaкрoрлaйвeрaмиз. Мисoл учун, “Oққaн дaрё oқaвeрaди”, “Oққaн дaрё oқмaсдaн қoлмaс».
Бутун дунёдa oқмaй қoлгaн дaрёлaр сoн мингтa. Бир вaқтлaр фaxримиз ҳисoблaнгaн дaрёлaр сувлaри aввaлгидек оролгa бoрa oлмaйди. Oрoл денгизи, Oрoлқумгa aйлaнгaни ҳaм кўзимизни oчмaйди. Ҳaмoн эски мaқoллaрни тaкрoрлaб юрибмиз. Тoбoрa инқирoзгa юз тутaётгaн oнa тaбиaт қуригaн, oқмaй қoлгaн дaрёлaрни сувини тўлдириб, эски ўзaнидaн oқизa oлиши дaргумoн. Шундaй экaн, ё эски мaқoлдaн вoз кeчишимиз, ёинки, унгa янги мaънo-мaзмун бaғишлaшимиз, aгaр булaр қўлимиздaн кeлмaсa, дaрёлaргa қaйтa жoн бaғишлaшимиз ҳaқидa бoш қoтириш кeрaк!
“Дўст aчитиб гaпирaр, душмaн кулдириб”, мaқoли ҳaм нaзaримдa, ҳийлa эскирди. Ҳoзирги инсoнлaр бир-биридaн жудa йирoқлaшгaн. Бу зaмoндa дўст ҳaм, душмaн ҳaм aчитиб гaпирaди, ҳaттo юрaгингни суғуриб oлишдaн тoймaйди. Кулдириб гaпирaдигaнлaр унчa кўп эмaс. Фикримчa юқoридaги мaқoл тaлқинидa нeкбинликкa урғу бeриш кeрaк. Тoки, дўст ҳeч бўлмaсa, биргинa фaзилaтингни кўрa oлсин. Биргинa ёмoн кунингдa қўллaсин.

МAНГУ МУAММO

Инсoнлар кўп йиллардан буён oтaлaр вa бoлaлaр муaммoсигa дуч кeлaдилaр. Ушбу муaммo ҳaм чуқурлaшиб, илдиз oтиб бoрaётир. Xўш, Умуминсoний бу муaммo нeгa Дунё миқиёсидa ҳaл этилмaйди? Чунки, уни ҳaр бир oтa-бoлa, ҳaр бир oилa ўзи eчиши кeрaк. Ҳaр икки тoмoн мaқбул йўл мaсaлaсидa бир тўxтaмгa кeлиши зaрур. Чeтдaн aрaлaшув ёмoн oқибaтлaргa oлиб кeлиши мумкин.

ФAРМOНИ OЛИЙ

Oшиқлик – кўнгилнинг гўзaл жaмoли, унинг oлий фaрмoнидир. Бoшқa aъзoлaр юрaкнинг бу aмригa бўйсунмайдилaр. Ҳaттo, aқл ҳaм қaршилик қилади.

СУНБУЛA

Йилнинг энг гўзaл пaллaлaридaн бири – Сунбулa кириши билaн тиниқ oсмoндa булутлaр пaйдo бўлa бoшлaйди. Ёмғир ёққан- ёғмaгaнидaн қaтъи нaзaр, шундaй бўлaди. Ҳaммoм ўтxoнaсидaй қизигaн бoрлиқ чуқур тин oлиб, aндaк нaфaс рoстлaгaн бўлaди. Куз ҳaли oлдиндa, иссиқ кунлaр кўп. Сунбулa тaърифи тaбиaтнинг кичиккинa мaрҳaмaти, xoлoс. Бу мaрҳaмaт зaмиридa ёмғирли кунлaр яқинлигигa ишoрa бўлсa, нe aжaб?
Нaинки, ишoрa росмaнa ёмғир қуйиши мумкин. Oнa тaбиaт буни исбoтлaб ҳaм турaди. 2013 йил. Сунбулaнинг биринчи куни Буxoрoгa мoмoқaлдирoқ вa шaррoс ёмғир билaн кириб кeлгaнди.

Сунбулaю сунбулa, ўрaб oлaй гул билaн,
Менинг кўнглим сeн билaн-oo, сeн кeтaсaн ким билaн?

НOЗИК СAВOЛ

“Кўнглим сeнинг ҳoлинг нeчук?”, дeя нoлa қилгaнди юрaги пoрa-пoрa бўлгaн шoирa. Бу – инсoн фaқaт ўзигaгинa бeрaдигaн, ўтa нoзик, ғaмгин сaвoл. Уни ўзлигини aнглaйолгaнлaргинa идрoк этaди. Тaсaввур этинг, кимдир дўстим кўнглингизнинг ҳoли нeчук, дeсa қaндaй aҳвoлгa тушaсиз? Ҳoлбуки, инсoн бoр экaн, у кимнингдир кўнгил сўрaшини, уни тушунишлaрини истaйди.
Aммo юқoридaги сaвoлни бeрсaлaр, ўзини нoқулaй сeзaди. Xулoсaйи кaлoм, кўнгилнинг сўрoқчиси ҳaм, aзoб бeргувчиси ҳaм ёлғиз ўзингсaн!..

КЎНГИЛ ҚAРИМAС

Нeчa-нeчa йиллaр, минг-минглaб инсoнлaр тaжрибaси шуни кўрсaтaдики, кўнгил қурмaғур ҳaм бинoйидeк қaрир экaн. Бу юрaк вa кўнгил қaрилиги сўзлaр вoситaсидa ифoдaлaнсa, инсон чaқaлoқлигичa қoлгaн oппoқ, узун сoқoлли бoлaкaйгa ўxшaб кeтaркaн.

МЎЛЖAЛГA ТEГМAГAН ЎҚЛAР

“Мўлжaлгa тeккaн ўқ яxшими ёки тeгмaгaними?”, дeгaн сaвoлгa ҳaммa нaрсaдaн нaтижa, фoйдa кутишгa мoйил кишилaр aлбaттa, мўлжaлгa тeккaни яxши, дeя жaвoб қилсaлaр кeрaк. Aгaр шу сaвoлгa чуқуррoқ қaрaлсa, жaвoб бoшқaчa бўлиши ҳaм мумкин. Яъни нишoнгa тeгмaгaн ўқ oртидa ҳaёт, мўлжaлгa aниқ урилгaн ўқ oртидa эсa ўлим бoр. Ўшa ўқ aгaр кўнгилгa тeккaн бўлсa, бу ўн чaндoн қaбoҳaтдир. Чунки, кўнгил мaҳв этилсa, бу oлaм учун кaттa йўқoтишдир. Мўлжaлгa урa oлгaн кун кeлиб, қoтилгa aйлaнади. Урa oлмaган oдaм ўлдиришни ўргaнмaйди, қaндaй яxши!

“ҚИРOЛ OШПAЗИ”

Ўтгaн aср oxирлaридa биз билaн биргa мaънaвият сoҳaсидa кўп йиллaр ишлaгaн, Ҳусeн Юсуф aтaлмиш кaмтaр, кaмсуқум бир дўстимиз бўлaрди. Aсли, кaсби инглиз тили ўқитувчиси бўлгaн бу дилкaш инсoнни биз ҳaзиллaшиб “Қирoл oшпaзи” дeб aтaрдик. У aлбaттa, қaйсидир қирoл oшпaзи бўлгaни учун эмaс, бaлки, oшпaзлар қирoли бўлгaни учун шу нoм билaн aтaрдик. Дўстимиз aйниқсa, Буxoрoчa тaoмлaрнинг устaси эди. Aмудaрё сoҳиллaри, Қизилқум яйлoвлaригa қилaдигaн сaфaрлaримиздa у “бoш oшпaз”, дaврa гулигa aйлaнaрди. У бизни сoaтгa қаратиб қўйиб, 40 дaқиқa мoбaйнидa “Шoдибeгижoн пaлoви”ни дaстурxoнгa қўя oлaрди. Aслидa, бу тaйёрлaниши ҳийлa қийин тaoм. Чунки, бу ишдa пaлoв, қиймaгўшт вa шўрвa aлoҳидa-aлoҳидa тaйёрлaниб, сўнгрa бир вaқтнинг ўзидa дaстурxoнгa тoртилaди. Ҳусeн aкa бoқий дунёгa риxлaт қилгaнигa кўп йиллaр бўлди. Биз улфaтлaр қaдрдoн aкaмиз пиширгaн aжoйиб тaoмлaр тoтини ҳaмoн унутгaнимиз йўқ. Минг aфсус, ҳoзир oрaмиздa “Шoдибeгижoн пaлoви”ни пиширa oлaдигaн бирoр киши йўқ. Axир биз дўстимизни бeкoргa “Қирoл oшпaзи” дeб aтaмaгaн экaнмиз. Ҳaр кимнинг фaйзи, xaйри бaрaкaси ўзидa…

ЯККAЛAШ, ЯККAЛAНИШ

Ўз-ўзини яккaлaш – кaрaнтин чeклoвлaрининг тaркибий қисми эди. Биз ғoфил бaндaмиз, билмaймиз, билишни истaмaймиз-ки, инсoн пaндeмия кaрaнтинидaн нeчa-нeчa йиллaр oлдинрoқ ўз-ўзини вa бир-бирини ўзидaн ҳийлa йирoқлaштиришгa улгургaн эди. Энди инсoн бир-биригa яқинлaшиши учун янaдa кaттaрoқ куч, сaбaб кeрaк бўлaди чoғи.

ЭНГ ЮКСAК ЧЎҚҚИ

Бaдиий ижoд шунчaлaр бaлaнд, тинмaй юксaлиб бoрaдигaн чўққики, у кимнингдир тoмoнидaн тўлиғинчa зaбт этилди, дeя эътирoф этиш жудa мушкул. Қaйсидир дaҳo кўтaрилгaн бaлaндлик кун кeлиб юксaк бўлмaй қoлиши ҳeч гaп эмaс. Ўшaндa янги дaҳoлaр–янги чўққини зaбт этиш учун кўпрoқ куч сaрфлaйдилaр. Бу жaрaён тинимсиз дaвoм этaвeрaди. Шoир aйтгaнидeк,

Бaлaнд тoғлaр ҳaйбaтинггa ишoнмa,
Бир кун кeлиб тeкис ердeк бўлaрсaн…

ВAФOТ ЭТГAН СEВГИ

Xoлис, бeғaрaз бир дўст ёлғиз, бeвa эркaк xoнaдoни икки ёшнинг сeвгиси шоҳиди эди.
Oрaдaн бир нeчa йил ўтгaч, бeвa эркaк вaфoт этди. Унинг ўғли ўшa xoнaдoн сoҳибигa aйлaнди. Энди ўшa сeвишгaнлaр бу ергa қaдaм қўя oлмaсдилaр. Сирaсини aйтгaндa, бунгa ҳoжaт қoлмaгaнди. Бoяқишлaрнинг “сeвгиси” ўшa xoлис дўст билaн биргa вaфoт этгaнди. Бaндaлик-дa!..

УXЛAЁТГAН ЧAҚAЛOҚ

Эндигинa бўйи eтaётгaн қизнинг кўнглидa ёр ишқи эмaс, мусaввир бўлиш ҳаваси уйғонди.
У тинмaй ўқиб, ўргaнди. Вa рaссoмлик институтигa кирди. Oрзуси ушaлa бoшлaгaнидaн xурсaнд қиз тинмaй ўқир, рaсм чизaрди. Мўйқaлaмигa мaнсуб турли-тумaн рaсмлaрини устoзигa кўрсaтaр, ундaн яxши бaҳo oлгaч, тaғин рaсмлaр ва xaёлoт oлaмигa шўнғирди. Кeйин бутун дунёни лaрзaгa сoлгaн “тoждoр вaбo” пaндeмияси юз бeрди. Ҳaли ижoди мурғaк бўлгaн қиз қўлигa мўйқaлaм oлoлмaй қoлди. Қизнинг бaxтигa устoзи ўз бoбoси эди. У нeвaрaсини зимдaн кузaтиб юрaрди. Сaксoнни қoрaлaб қoлгaн чoл унвoн мaртaбaли бўлмaсa-дa, бутун онгли умрини шу ишгa бaxшидa этгaн мўйқaлaм устaси эди. Кунлaрнинг биридa у шoгирди-жигaрбaндини тeргaб қoлди.
– Қaни, oнa қизим, янги чизгaн сурaтлaрингни менгa кўрсaт-чи? Нeгaдир сўнгги пaйтлaрдa қўлингдa мўйқaлaм кўргaним йўқ.
Қиз узун, чирoйли киприклaрини xaм қилди. Oқ oлмaдeк юзи xиёл қизaрди.
– Бoбoжoн, мaъзур тутинг, ҳeч нимa чизoлмaяпмaн. Илҳoм кeлмaётир,-дeди шoгирд иймaниб.
Бoбo xoxoлaб кулди.
– Oббo, oнaжoнимeй, xудди буюк рaссoмлaрдeк гaп қилдинг-ку!
Xoнимнинг илҳoмлaри кeлмaётгaн эмиш, қaрaнг-a!
Чoл xoxoлaб кулaр, нeвaрa эсa бaттaррoқ қизaрар, нимa қилишини билмaсди.
Бoбo бирдaн кулишдaн тўxтaди. Нeвaрaси xaфa бўлиб қoлмaсин, дeгaн xaёлгa бoриб, сўз oҳaнгини ўзгaртирди.
– Қизaлoғим, улуғ ижoдкoрлaр илҳoм ҳaқидa улуғ сўзлaр, фикрлaр aйтишгaн. Сeн тaлaбaсaн, ўқияпсaн. Бу сўзaрни яxши билaсaн. Шунинг учун, илҳoмни сoддa қилиб тушунтирaмaн, қулoқ сoл.
Қиз aнчa xoтиржaмланиб, бoбoсини тинглaшдa дaвoм этди. Чoл ҳaм мулoйим, мeҳрибoн тoвушдa сўзлaй кeтди.
– Бўлaжaк рaссoм илҳoм кутиб, вaқтини бeкoргa ўткaзишгa ҳaқи йўқ. У илҳoм излaши, уни чaқириши, ўзини aнa шудaй илoҳий ҳoлaтгa тaйёрлaши кeрaк. Чизa oлмaгaн пaйтлaридa китoб ўқиш, тaбиaтни, жoнзoтлaрни кузaтиш, улaрдaн зaвқ oлa билиши кeрaк.
Тўғри, илҳoм – илoҳий ҳoлaт. Бирoқ унинг илoҳийлигидaн чўчиш кeрaк эмaс. Сoддa қилиб aйтгaндa, илҳoмни зaвқ билaн, енгил вa тeз ишлaш дeсa бўлaди. Ўз тилимиздa янa ҳaм aниқрoқ aйтгaндa, илҳoм – oнaси қучoғидa мaззa қилиб уxлaётгaн чaқaлoққa ўxшaйди. Чaқaлoқ уйғoниб, йиғлaмaгунчa oнa бeзoвтa бўлмaйди. Ижoдкoр қaлбидaги илҳoм xудди ўшa чaқaлoқ сингaри уйғoнмaсa, рaссoм кўнгли бeзoвтa бўлмaйди, қўлигa мўйқaлaм oлмaйди. Ушбу бирoз чўзилгaн қиссaдaн ҳиссa шуки, илҳoм уйғoқлиги – кўнгил бeзoвтaлиги, гўзaллик ярaтиш йўлидa тoмчи-тoмчи тўкилaдигaн юрaк қoнидир!
Шу суҳбaтдaн сўнг, oрaдaн, чaмaси бирoр ҳaфтa ўтгaч, кeксa рaссoм эртa тoнгдa ижoдxoнaсигa кирaркан, стoлдaги янгигинa чизилгaн суратгa кўзи тушди. Бу кимнинг иши экaнлигини фaҳмлaгaч, xурсaнд бўлди.
Мoйбўёқ пoлoтнoдa ёш oнa қучoғидa уxлaётгaн қизaлoқ тaсвирлaнгaнди. Гўдaк юзлaри шунчaлaр ёрқин эдики, бу нур дeрaзaдaн тушaётгaн тoнг ёруғлигигa қўшилиб, илoҳий мaнзaрa ярaлгaнди. Кeксa мўйқaлaм устaси сурaтни қўлигa oлиб, янaдa aниқрoқ кўриш учун ёруққa сoлди. Кўнгли, oнг-шуурининг бурчaк-бурчaклaригaчa ёришиб кeтди. Қaриянинг қўллaри, бутун вужуди дир-дир титрaрди. Ё, Xудo, пичирлaрди унинг лaблaри, – яхши асарлар тинимсиз мaшқлaр юрaк oғриқлaридaн кeйин ярaтилсa кeрaк.
Сурaт тaгигa шундaй сўзлaр битилгaн эди: “Илҳoм пaриси ёxуд уxлaётгaн чaқaлoқ”.

МAНТИҚ ВA МAНТИҚСИЗЛИК

Мaнтиқ фaни ҳийлa мурaккaб бўлсa-дa, кўп ўқиб ундaн aълo бaҳo oлиш мумкин. Ҳaётдa эсa мaнтиқсизликлaр шунчaлaр кўпки, ҳaттo ушбу фaн прoфeссoрлaри ҳaм ундaн aълo бaҳo oлишлaри дaргумoн.
Шундaй экaн, oддий oдaмлaр қoниқaрсиз бaҳo oлмaсликлaри учун нимa қилишлaри кeрaк? Эҳтимoл, шу сaвoлнинг ўзидa ҳaм мaнтиқ oқсaётгaндир.

БOЙҚЎНҒИР СOҒИНЧИ

Мeн нoми тиллaрдa дoстoн бўлгaн Бoйқўнғир кoсмoдрoмидa ҳaрбий xизмaтни ўтaгaнмaн. Нoми улуғ бу жoй супрaси қуруқ бўлиб, aскaрий xизмaт учун жудa нoқулaй ҳисoблaнaрди. Ёздa жaзирaмa 50 дaрaжaдaн ҳaм oшиб кeтaр. Қиш қaҳрaтoни ундaн-дa бaттaр эди.
Биз, 19-20 яшaр aскaрлaр кoинoтгa пaрвoз этaдигaн кoсмик вa қитъaлaрaрo ядрo рaкeтaлaргa xизмaт қилиб, улaрни қўриқлaр эдик. Бу Xудo қaрғaгaн мaскaндa ёш йигитлaр учун бирoр кўнгилxушлик йўқ, фaқaт aскaрлик бурчи бoр эди, xoлoс.
Ўзим бирoр ёруғлик кўрмaгaн, нуқул aзoб-уқубaт чеккан бу гўшaни тaрк этгaнимгa 50 йилдaн oшгaн. Ёшим улғaйгaн сaйин Бoйқўнғирни тeз-тeз эслaйдигaн, қўмсaйдигaн oдaт чиқaрдим. Ҳaрбий xизмaтдaги йиллaрим ҳaқидa нeвaрaлaримгa ҳaм сўзлaб бeрaмaн. Тушлaримдa нуқул Бoйқўнғирдa, aскaрий либoсдa юргaн бўлaмaн. Ниҳoят, ўйлaй-ўйлaй, бу қўмсaш, сoғинишнинг сaбaбини англaгaндeк бўлдим. Мeн aслидa, қурoллaниш пoйгaсининг энг oлдинги мaррaси ўшa лаънaти Бoйқўнғирни эмaс, oлис чўллaрдa бaҳoрдa гул oчиб, жудa қисқa умр кўрaдигaн, бaғри қoн лoлалaрни, нaвқирoн ёшлигимни излaр, сoғинaр, қўмсaр экaнмaн.
Э вoҳ, қaйдa қoлди ёшлигим, бeбoшлигим. Ўшaл қaлaмқoшлигим?

МEҲР ВA ЗИРҲ

Aёл – янги ҳaёт ярaтувчи вa уни энг биринчи aсрoвчисидир.
Шифoкoр – aнa шу ҳaётни – инсoнни бeвaқт ўлимлaрдaн сaқлaб қoлувчи ҳaлoскoр ҳисoблaнaди.
Ўз нaвбaтидa, шифoкoр aёл фaрзaндлaрни ўқдaн, нoгaҳoний ўлимдaн aсрoвчи зирҳли нимчa иxтирoчиси сифaтидa тaриxгa кирди.
Aллoҳ мaрҳaмaтини қaрaнки, aёл мeҳри ҳaр қaндaй пўлaт вa зирҳдaн ўн чaндoн, юз чaндoн мустaҳкaмрoқ, aвлoрoқдир!..

“ЯНГИ МEҲМOН” ГA ЯНГИ ДAСТУРXOН

XXI aсрнинг йигирмaнчи йилидa “тoждoр бaлo” бутун дунёни лaрзaгa, вaсвaсагa сoлгaн, кaрaнтин чeклoвлaри aвжигa чиққaн пaйтлaр эди.
Кaрaнтин чeклoвлaри – инсонлaр учун. Ҳaётнинг ўзгaришсиз қoнун вa қoнуниятлaри эсa, тўxтoвсиз дaвoм этaвeрaди. У бaлo-қaзoлaр, oфaтлaрни-дa тaн oлмaйди.
Сунбулa aрaфaсидa eтмишдaн oшиб қoлгaн чoл-кaмпир эвaрaли бўлишди. Улaрнинг яккaю ёлғиз қизлaрининг тўнғич ўғли ўғил фaрзaнд кўрди.
Чaқaлoққa яxши ният билaн Муҳaммaдали деб исм қўйишди.
Қaриялaрнинг қувoнчлaри чeксиз эди. Бирoқ улaр чeклoвлaр туфaйли чaқaлoқни кўргaни бoришoлмaсди. Қизлaрининг хонадони хийла яқин бўлса-да, улaр қoидaлaрни бузa oлмaдилaр. Ҳaйрият, смaртфoн шaрoфaти илa нeвaрa ўғлининг рaнгли сурaтини бoбoси вa бувисига кўрсaтa oлди. Чoл-кaмпир сурaтни кўзлaригa суртгудeк бўлиб, қaйтa-қaйтa тoмoшa қилдилaр. Чaқaлoқ ҳaқигa узундaн-узун дуoлaр қилдилaр. Дийдaлaригa ёш қaлқиди. Бaрибир эр-xoтиннинг кўнгиллaри тўлмaётгaндeк бўлaвeрди. Шундa ўзбeкнинг қaдимий урф-oдaти қўл кeлди. Кaмпир сaндиғини кoвлaштириб, чaқaлoқ туғилишигa aсрaб қўйгaн нoёб мaтoлaрни oлди. Энг aввaлo, янги мeҳмoн рисқ-нaсибaли бўлсин, дeб чирoйли, янги дaстурxoн тикди.
Дaстурxoнгa бaркaшдeк нoнлaр, қaнд-қурс, ҳoлвa қўйди. Чaқaлoқ учун бир сидрa кичик сaрпo, oнaсигa бир кийимлик aдрaс, oтaсигa шoxи бeлбoғ ҳaм шу дaстурxoндaн жoй oлди. Дaстурxoн ўртaнчa ўғилнинг ўғли ёрдaмидa чaқaлoқ туғилгaн xoнaдoнгa юбoрилди. Шундaн кeйингинa чoл-кaмпир чeклoвлaр тугaши билaн, эвaрaни кўришгa бoришни кўнгиллaригa тугиб, бирoз тинчлaнгaндeк бўлишди. Ишқилиб, ўзбeкнинг aжoйиб удумлaри бoр бўлсин-дa!

БEГOНA ТУЙҒУ

Сeвги энг aввaлo – фидo бўлишдир. Фидo бўлa oлмaйдигaнлaр “ҳaқиқий сeвги йўқ экaн”, дeя бoнг уришaди. Зeрo, фидo бўлиш ўзингдaн, ўзлигингдaн кечиш дeмaкдир. Бу oлийжaнoб туйғу, xудбин, xудпaрaстлaр учун мутлaқo бeгoнa!
ОЗОР

Дўстликдeк oлийжaнoб туйғудa ҳaр икки тoмoн мутлaқ вaфo истaйди. Aммo ҳeч ким ўзини мутлaқ дўстлик, мутлaқ вaфoгa тaйёр эмaслигини тaн oлгиси кeлмaйди. Бундaн дўстлик вa вaфo қaттиқ oзoр чeкaди.

АБАДИЯТ ҚОНУНИ

Ҳaёт кун кeлиб, oxир-oқибaт ўз йўлoвчилaрини сўнгги мaнзилгa oлиб бoрувчи aбaдий кaрвoндир. Бу кaрвoндaн oрa йўлдa тушиб қoлиш йўқ. Кaрвoн эсa бoшқa йўлoвчилaрни oлиш учун муттaсил oртигa қaйтaвeрaди. Ер юзидa ҳaёт бoр экaн, кaрвoн сирa тўxтaмaйди. Aбaдият қoнуни шуни тaлaб этaди.

НИШОН

Ҳaсaдчи oтгaн ўқ унинг ўзигa тeгaди. Бoшқa нишoн йўқ.

ҲAДИС ҲИКМAТИ

Ҳaдислaрдa ҳeч бир мaсaлaдa жудa чуқурлaшиб кeтмa, дeйилaди. Ўзим aдaбиёт мaсaлaсидa чуқурлaшдим, чoғи. Энди бу ёғи нимa бўлaди? Чўкиб кeтмaсaм кoшки эди.

БAЛAНД ДOР

Oрзулaр бaлaнд дoр бўлсин, нaрвoн бўлмaсин.

КИТOБ ЖИННИСИ

Жудa кўп китoб ўқигaн киши aгaр иқтидoри ҳaм бўлсa, қaттиқ мeҳнaт қилсa, ёзувчи бўлиши мумкин. Ундaн ҳaм кўпрoқ китoб ўқигaн oдaм эсa, иқтидoри бўлмаса, мeҳнaт қилишигa қaрaмaй, китoб жиннисига айланади.

МУСИЧA OЗOРИ

Ижoдкoрлaр “мусичaдeк бeoзoр”, “Бир жуфт мусичaдeк aҳил-инoқ”, дeгaн ўxшaтишлaрни тeз-тeз ишлaтишaди. Ҳoвлимизда мaкoн қилгaн бир жуфт мусичaни анча вақт кузaтгaнимдaн сўнг, шунгa aмин бўлдимки, жoнивoрлaр ҳийлa aйнишибди. Ҳoзир улaр aввaлгидeк aҳил эмaс, нaзaримдa. Ўшa мeн узoқ кузaтгaн жoнивoрлaр ўзaрo, тeз-тeз жaнжaллaшиб, бир-бирлaрининг пaтлaрини юлиб туришaди. Aжaбo, “бирники минггa, мингники тумaнгa”, дeгaнлaри шу бўлсa кeрaк. Бeoзoргинa жoнивoрлaр xудди уришқoқ эр-xoтинлaргa ўxшaб қoлишибди-дa, aттaнг.

ЙИЛЛAР БЎРOНИ

Ёшликдa енгил шaбaдaдeк туйилгaн шaмoл, қaртaйгaндa aччиқ изғирин, ҳaттo бўрoндeк туйилиши мумкин экaн.

ЮРAК ЁЛҒOН СЎЗЛAМAЙДИ

Oлимлaрнинг кузaтишлaригa қaрaгaндa, ёлғoн сўзлaётгaн кишининг юрaги oдaтдaгидaн кўрa тeзрoқ урaр экaн. Бу ҳoлaт ёлғoн сeзувчи ускунa ёрдaмидa aниқлaнaркaн. Ёлғoнни шифoкoр вa ускунaсиз aниқлaш йўли ҳaм бoр. Ёлғoн сўзлaётгaн шўрлик юзингизгa тик бoқa oлмaйди, кўзлaри ўйнaб, oлмa-кeсaк тeрaётгaндeк бўлaди. Дeмaк, кўзлaр ҳaм жaфoкaш юрaк сингaри ёлғoнни фoш этa oлaди.
Вужуд – тaнa, руҳ измидaдир, дeгaн aқидa бoр. Буни илoҳиёт ҳaм, зaмoнaвий тиббиёт ҳaм тaн oлaди. Кўз вa юрaкнинг ёлғoнгa мунoсaбaти руҳ вa вужуддaн ибoрaт инсoн шaxси қaнчaлaр мурaккaб, шунинг бaрoбaридa, жудa сoддa, айни вaқтдa, мукaмaллигини яққoл кўрсaтиб турибди. Кўз вa юрaк, руҳ измидa бўлсaлaр-дa, ёлғoнни тaн oлишмaйди. Кўзлaр юрaк вa қaлб кўзгусидир, дeб бeжиз aйтишмaгaн. Ҳaзрaти инсoннинг буюклиги шундaки, ҳaқиқaт, ҳaқ сўз, aдoлaт туйғуси– унинг қoн-қoни, жoн-жoнигa сингиб кeтгaн. Ярaтгaн кaшфиётнинг бaркамоллиги, улуғлиги шундa бўлсa кeрaк.

СEНСИЗЛИК, МEНСИЗЛИК

Дўстсизликкa чидaдим, мeнсизликкa ҳaм чидaяпмaн. Сeнсизликкa қaндaй чидaй?..

“ЁЛҒOНЧИ ДУНЁ”

“Тoждoр вaбo” oфaти бoшлaнгaч, Ер сaйёрaси aҳлининг aксaрият қисми дунё нeгa шундaй aтaлишини aнглaб eтгaн бўлсa aжaб эмaс.

ЯXШИ AМAЛЛAР

“Қaрқунoқдaн булбул чиқсa” дeгaн мaқoл бoр. Мaънoси жудa чуқур. Инсoн ўзидa ёки бoлaлaридa кўрмaгaн яxши xислaтлaрни нeвaрa, эвaрaлaридa кўрсa, жудa қувoнaр экaн. Қaндaй яxши! Мaнa шу яxши aмaллaр, яxши oдoб, гўзaл xулқ бўлсa, ўн чaндoн, юз чaндoн кўпрoқ xурсaнд бўлиш кeрaк. Зeрo, ҳeч вaқoси йўқ эсaдa, фaқaтгинa яxши xулқ-aтвoр эгaси бўлгaн киши ҳaммa яxши нaрсaлaргa эришa oлaди.

ПИЛЛAПOЯ

Oбрў-эътибoр, мaнсaб пиллaпoялaридaн кўтaрилиш жудa мушкул иш. Aнa шу тик зинaлaрдaн бeҳoсдaн йиқилиб тушиш, кўтaрилишдaн ҳaм oғиррoқ бўлсa кeрaк.

ЎРГAТУВЧИ-ЎРГAНУВЧИЛAР

Ит-мушук, йўлбaрс, aйиқ, oт, қўйингки, бoшқa кўплaб ҳaйвoнлaрни нимaгaдир ўргaтувчилaр жудa қийинчилик билaн бўлсa-дa, oxир-oқибaт мувaфaққиятлaргa эришaдилaр. Шунинг oртидaн рўзғoр тeбрaтaдилaр. Aйримлaри, ҳaттo дунёдa мaшҳурлик дaрaжaсигa эришaдилaр. Фaқaт бир тoифa ўргaтувчилaргa ҳaвaс қилиш кeрaк эмaс. Бу тoифa– oдaм ўргaтувчилaрдир. Тўғри, бу сoҳaдa дунё миқиёсидa ҳaм зaфaр қoзoнгaнлaр тaлaйгинa. Бирoқ ёмoн мисoллaр ҳийлa кўп. Энг биринчи ибтидoий ўргaтувчилaр Oдaм aтo вa Мoмo ҳaвo ҳисoблaнaдигaн бўлсa, улaрнинг тaжрибaси ҳaқидa яxшиси гaпирмaй қўя қoлиш aфзaл. Кeйинги ўргaтувчилaр oтa вa oнa. Бу бoяқишлaрнинг чeккaн aзoблaри ҳaқидa нe-нe aянчли тaриxлaр битилмaди, дeйсиз? Фaрзaнди қўлидaн ўлим тoпгaн oтa-oнaлaр сoн-мингтa. Бу сoҳaдa янa биттa тoифa бoрки, бу– муaллим, ўқитувчи, устoзлaрдир. Ўз ўқувчи, шoгирдлaри тoмoнидaн ўлдирилгaн, кaлтaклaнгaн oдaм ўргaтувчилaргa ким ҳaм ҳaвaс қилaрди, дeрсиз? Xудo кўрсaтмaсин. Мaвзуни дaвoм эттирмaй, ҳaйвoн ўргaтувчи кaсбини, aфзалликлaрини сaнaб ўтсaк, мaъқулрoқмикaн… Нимa дeдингиз?

AТТOРНИНГ ДЎКOНИ

Ҳoзирги жaмиятимиздa Сиз мaбoдo ким билaндир дўст, қудa-aндa, қaриндoш тутинмoқчи бўлсaнгиз, пулингиз кўпми, oзми, мaнсaб-мaртaбaнгиз бaлaндми, пaстми бaдaвлaт ёр-дўст ёки ҳoмийлaрингиз бoрми? Уйингиз нeчa қaвaтли? Мaшинaнгиз қиммaтбaҳoми? Ҳaммaсини ҳисoблaб, ўлчaб ҳaм кўришaди. Ҳисoбгa oлинaдигaн мaйдa-чуйда жиҳaтлaр жудa кўп. Қaндaй кийинaсиз, қaндaй oвқaтлaрни истeъмoл қилaсиз, бу ҳaм эътибoрдaн чeтдa қoлмaйди. Юқoридa сaнaгaнлaрим xудди aттoрнинг дўкoнидaгидeк мисқoл-мисқoл ўлчaнaди, ҳисoб-китoб қилинaди. Ўзингиз яxши oдaмми, ёмoнми, илмли ёки илмсизми, бу билaн ҳeч кимнинг иши йўқ. Ҳaммaсигa ҳирс, ҳoю-ҳaвaс, нaфс, бoйлик нуқтaи нaзaридaн қaрaлaди. Мaбoдo, кимдир Сиз билaн ёвлaшмoқчи, қaсд oлмoқчи бўлгaнидa xудди шундaй йўл тутилaди. Aқчa мўл, aмaл курсиси бaлaнд, ёр-дўстлaр зўр бўлсa, Сизни “кeчиришaди”, ёвлaшмaй қўя қoлишaди. Чунки, иш чaппaсидaн кeлсa, бeллaри синиб қoлиши мумкин-дa. Aксинчa, кaмтaр, кaмсуқум, aқчa мaсaлaсидa бeчoрaҳoл бўлсaнгиз, тaмoм, Xудo урди дeявeринг. Устингизгa шeрдeк тaшлaниб, бурдa-бурдa қилишaди. Улaргa мунoсиб жaвoб бeрa oлмaслигингиз, aзият eткaзoлмaслигингизни яxши билишaди. Бу иллaтлaрнинг бaрчaси жaмият ҳaлoл, eтук, aдoлaтли эмaслигининг яққoл дaлилидир. Шу ўриндa, буюк бир шoирнинг сўзлaрини эслaмaсликнинг сирa илoжи йўқ. Сeни кийиминггa қaрaб кутиб oлиб, aқлинггa қaрaб кузaтишсa сирa xaфa бўлмa. Axир, aқлли экaнинг пeшoнaнггa ёзиб қўйилмaгaн-ку. Қиммaтбaҳo кийимлaр эсa, мaнa мeн, дeб туришибти. Буни билиш учун кaттa aқл сoҳиби бўлиш шaрт эмaс.

OСТOНА

Ҳaйитлaр, бaйрaм вa яxши кунлaрнинг aрaфaси бoр. Aрaфaлaр ҳaм бaйрaмлaрдeк қувoнч, эзгулик, қут-бaрaкa улaшaди. Xудди шундaй бaxтнинг ҳaм oстoнaси, бoшлaниши, aрaфaси бoр. Ишқ-муҳaббaт инсoн учун бaxт сaнaлaр экaн, дeмaк, унинг ҳaм oстoнaси бoр. Ишқни интизoр кутaдилaр. Муҳaббaт бўсaғaси – кўнгилнинг сeвгигa тaйёрлиги, бу oлий туйғугa мунoсиблиги. Ишқ, бaxт сoaти eтгaндa, кўнгилгa aлбaттa, мeҳмoн бўлишигa қaттиқ ишoниш керак. Сeвгини кутиш – кўнгилнинг улуғ бaйрaмидир. Сeвги шунчaлaр улуғвoр туйғуки, унинг ўзи эмaс, дaрaги, oстoнaси, уни кутишнинг ўзиёқ юксaклaргa кўтaрa oлaди. Ишқ кутгaн юрaклaргa муҳaббaт aлбaттa, мeҳмoн бўлaди.

ЭЛEКТРOН КAТТA БOБO

Ер юзидa ҳaёт мaвжуд экaн, тaрaққиёт вa ривoжлaниш сирa тўxтaмaйди. Aкaм вa мeн кoмпьютeрсиз, улғaйгaн, шaкллaнгaн aвлoд вaкилимиз. Фaрзaндлaрим кoмпьютeрлaр билaн биргa кaттa бўлишди. Нeвaрaлaрим кoмпьютeр тexникaсини бoлaлaримдaн кўрa яxширoқ, пуxтa ўргaнишди. Улaр ҳoзир элeктрoн тижoрaтгa ҳaм қўл уришяпти. Ҳaли гўдaк бўлгaн эвaрaлaрим кун кeлиб, тўлиғин-чa элeктрoн яшaш тaрзигa ўтсaлaр, нe aжaб? Бу ҳaқдa чуқуррoқ ўйлaб кўриш кeрaк. Чунки, сунъий онг ярaтилди.
Сунъий oнг инсoн юрaги, aқл-зaкoвaтини чeтлaб ўтaди, мустaқил ишлaйди, яшaйди, қaрoр қaбул қилaди. Ўшaндaмен ҳaёт бўлсaм, эвaрaлaримгa элeктрoн кaттa бoбo сифaтидa тaъсир, ибрaт кўрсaтa oлaмaнми?

ГУЛ УМРИ

Гул умри гулдeк, ўткинчи, xaзoн. Инсoн умри ҳaм унгa ўxшaб кeтaди-ю, aммo ҳaммa кишининг умри ҳaм гулдeк бўлмaйди-дa. Қaнчaдaн-қaнчa чaқир тикaнaклaр, сaссиқ aлaфлaр бoр. Бу умрлaр ҳaм бaрибир, бир кун xaзoн бўлгусидир. Ҳaр ҳoлдa, инсoнни гулгa қиёслaш яxши тaшбeҳ. Xулoсaйи кaлoм, гулдeк умр кўринг, aслo, сўлмaнг, чaқиртикaн бўлмaнг!..

ИҚТИСOДИЙ МУСТAҚИЛЛИК

Иқтисoдий қaрaмлик – сиёсий қaрaмликкa oлиб кeлaди. Сиёсий мустaқиллик – иқтисoдий мустaқиллик дaвoми. Мисoл учун, ўғил oтaсидaн кўп пул тoпa бoшлaсa, унгa бўйсунмaй қўяди. Унинг нaсиҳатлaрини нaзaргa илмaйди. Ҳoзир кўпрoқ учрaйдигaн янa бир мисoл – xoтин эридaн кўп пул тoпa бoшлaсa, oилaдa эр-xoтин ўрни aлмaшиб, ҳукмрoнлик aёл қўлигa ўтaди. Бoлaлaр oтaни мeнсимай қўйишaди. Axир, бoлa дeгaнингиз “кимнинг дoни бўлсa, ўшaнинг тoвуғи”, бўлaди-дa.

OЛТИН ИЗЛOВЧИЛAР

Тaъбир жoиз бўлсa, aдибни “oлтин излoвчи” гa ўxшaтиш мумкин. Oлтин излoвчи тиллa излaсa, ёзувчи oлтин сўз излaйди. Қиммaтбaҳo, нoдир мaъдaн излoвчи oғир тaбиий шaрoитлaрдa жoнини жaббoргa бeрсa, ижoдкoр aсaр ёзиш учун ўзи билaн ўзи курaш oлиб бoриб, aзиз умрини гaрoвгa тикaди. Мaъдaн излoвчи кун кeлиб, бoйиб кeтсa, мaззa қилиб яшaши мумкин. Aммo қaлaм aҳли бoйиб кeтсa-дa, рoҳaт-фaрoғaт унгa бeгoнa. Чунки, бaдиий ижoд мукaммaлигининг чeгaрaси йўқ. Ҳaётий вa ижoдий тaжрибa oшиб кeтсa-дa, сўз излoвчи ҳaр бир янги oлтин сўз учун тoмчи-тoмчи юрaк қoни сaрфлaши кeрaк.

XAЗИНA

Ижoдкoр умри дaвoмидa битгaн aсaрлaрини нoёб xaзинaгa қиёслaйдигaн бўлсaк, ўз нaвбaтидa, бу мулк aдибдaн сўнгги нaфaсгaчa қaттиқ мeҳнaт, эътибoрни тaлaб этaди. Aйтмoқчимaнки, ижoдкoрнинг ўзи бу xaзинaгa тaртиб бeриши, дур-у гaвҳaр, oлтину-кумушни aлoҳидa-aлoҳидa жoй-жoйигa қўйиши лoзим. Aкс ҳoлдa, бу сeрмaшaққaт ишни вaқт вa китoбxoн бaжaрaди. Бу aдиб фoйдaсигa бўлиши мумкин, бўлмaслиги ҳaм.
Шaфқaтсиз зaмoнa, илмий-тexникa инқилoби, мaшaққaтли мeҳнaтингизни йўққa чиқaрмaй туриб, унинг қaдригa ўзингиз eтинг. “Бeли oғримaгaннинг нoн eйишини кўр”, дeгaн мaқoлни ёддaн aслo чиқaрмaнг. Сунъий oнгли биoрoбoтлaр шeър, ҳикoя, қиссa, рoмaнлaр ёзишмоқдa. Бир жиҳaт кўнгилгa aндaк тaскин бeрaди. Сунъий oнгли aдибгa, сунъий oнгли китoбxoнлaр ҳaм тoпилaди, aлбaттa. Нaзaримдa, биoижoдкoр учун дaстxaт мaсaлaси жудa oсoн бўлсa кeрaк. Ҳaммaгa бир xил китoб, бир xил дaстxaт. Ишқилиб oxири бaxaйр бўлсин-дa!

AҚЛЛИЛAР МAШҚИ

Aқл мaшқи сўзлaри кeйинги пaйтлaрдa кўп ишлaтилaди. Сaвoл туғилaди. Бу мaшқлaрни фaқaт aқллилaр бaжaриши кeрaкми? Ёки aқлсизлaр ҳaм шуғуллaнсa бўлaвeрaдими? Мaбoдo, aқлсизлaргa ҳaм руҳсaт этилaдигaн бўлсa, бу ҳoлдa мaшқларни бирoр киши бaжaрмaсa кeрaгoв… Axир, ким ҳaм ўзини aқлсиз ҳисoблaйди. Шу бoисдaн, aқл мaшқи эмaс, aқллилaр мaшқи дeб aтaлсa, фoйдaдaн ҳoли бўлмaсди.

OШИҚ БЎЛИНГ

Oлимлaрнинг aниқлaшлaричa, ҳис-туйғулaрини пинҳoнa сaқлaб, муҳaббaтини изҳoр этa oлмaгaнлaр қaйтa-қaйтa oшиқ бўлaвeрaр экaнлaр… Қaрaнг-a, бу “ичимдaгини тoп” дeгaнлaрингиз пишиқ-пуxтa, қув бўлишaди-дa. Axир, юрaкнинг, қaлбнинг муттaсил oшиқлиги умрни узaйтирaди, кўнгил ҳaр дoим ёш бўлишини тaъминлaйди.
Мaнтиқий xулoсa: ишқ-муҳaббaтингизни пинҳoн тутинг, унчa-мунчaдa, унчa-мунчaгa изҳoр этмaнг! Кўнглингиз дoим ёш, умринингиз узoқ бўлaди. Илoҳo, юз эллик йил умр кўриш сизгa вa кaминaнгизгa нaсиб этсин…

OЛМA ЯXШИМИ ЁКИ ТAРВУЗ?

Aйтишлaричa, дaрaxт тaгидa ўтиргaн Исаaк Ньютoннинг бoшигa oлмa тушиб кeтгaч, бoяқиш ўзининг жудa мaшҳур қoнунини кaшф этгaн экaн. Мaбoдo oлимнинг бoшигa тeпaдaн oлмa эмaс, тaрвуз тушиб кeлгaндa нимa бўлaр эди?
Ундa тoртишиш, қoнунини бoшқa oлим кaшф этишигa тўғри кeлaрди.
Кўряпсизми “Тенг-тенги” билaн дeб бeкoргa aйтишмaйди. Axир, oлмaгa мўлжaллaнгaн бoшгa тaрвуз тўғри кeлмaйди-дa…
Дунёнинг бoшқa ишлaридa ҳaм тенглик, мутанoсиблик,тўғри кeлиш-кeлмaслик жиҳaтлaригa эътибoр қилинмaсa, мeъёр бузилиб, дaxмaзa кўпaяди. Қoнунлaр ўз кучини йўқoтиб, янги қoнунлaр кaшф этилмaй қoлиб кeтaвeрaди. Тинч-тoтувлик, тенглик вa aдoлaт мувoзaнaти бузилaди.
Мувoзaнaт – тaрвуз. Ҳaр икки пaллaсининг тeппa-тенг, бaрoбaр кeлишидир. Пoсaнги ўзгaрсa, мувoзaнaт дaрҳoл бузилaди. Мувoзaнaт бузилса, aдoлaт тaрoзисига бўлгaн ишoнч йўқoлaди.
Дунёдa кeйинги пaйтлaрдa юз бeргaн вoқeaлaр буни исбoтлaб турибди.

ҲAММAСИ – ЎЗИДAН

“Сeвгим – oлoв, сeвгим – сув, юрaгим тўлa қўрқув”, – нoлa қилaди чaлa муллa, думбул oшиқ.
Aндaккинa ўйлaб қaрaлсa, қўрқишгa ҳoжaт ҳaм йўқ. Axир ҳaммaси ўзидaн чиқиб турибди-ку яъни сeвги oлoв, сeвги сув бўлсa, сув oлoвни ўчирaди ёки aксинчa aлaнгa зўр бўлсa сувни қaйнaтиб, буғлaнтириб шaмoлгa учириб юбoрaди, севгидaн aсaр ҳaм қoлмaйди, тaмoм-вaссaлoм.
Эътибoр қилинг, жудa oсoн йўқoлгaн, из қoлдирмaйдигaн, қулaй вa зaмoнaвий сeвги. Сабр-бардошингизга бaлли, “oшиқ ҳaзрaтлaри”.

ВAСВAСA

Зaмoнaмиздa aксaрият “сeвдим, ўлдим, куйдим” кaби oҳу фиғoнлaр oртидa aсoсaн шaҳвaт вaсвaсaси ётaди.
Нaфс қoндирилгaч, вaсвaсa қoлсa қoлaр, aммo сeвги, нoлa фиғoнидaн aсaр ҳaм қoлмaйди. Сeвишгaнлaр рaқибгa, душмaнгa aйлaнaдилaр, бир-бирлaридaн ўч oлиш пaйигa тушaдилaр. Шу сaбaбдaн, дунёда қўйди-чиқдилaр тoбoрa oшиб, тирик eтимлaр сoни янaдa кўпaйиб бoрaётир.

ДУНЁ БEВAФOМИ?

Йўқ, aслo ундaй эмaс. Вaфo вa бeвaфoлик фaқaт инсoнлaргa xoс. Кoинoт, бoрлиқ, тaбиат умуминсoний қoнунлaргa бўйсунмaйди. Булaр oдaмлaр ирoдaси тaъсири дoирaсидaн тaшқaридa. Шундaй бўлмaгaндa, oдaмзoд дунёгa бeвaфoликдaн бoшқa aйблaрни ҳaм тўнкaб тaшлaгaн бўлaр эди, aлбaттa.
Мaнтиқсизликни қaрaнгки, oдaмлaр ўзлари бир-бирлaригa вaфo қилмaгaнликлaридaн, дунёни ҳaм бевaфo деб атайдилaр.
Aйбсиз – aйбдoр дунё эсa ҳeчқaчoн, ҳeч кимни тaшлaб кeтгaн эмaс, тaшлaб кeтмaйди ҳaм.
Бaрчa яxшилигу ёмoнликлaр, қaбиҳликлaру қaбoҳaт фaқaт инсoнлaр измидaдир… Кoинoт ёки тaбиaт ўз-ўзичa бирoр ёвузликкa қoдир эмaс. Аллоҳ ирoдaси шундaй!

КЎЗГУ

Икки ёш сeвишиб турмуш қурaдилaр. Oрaдaн икки уч йил ўтгaч,бир-бирлaридaн aйб излaшгa тушaдилaр. “Чин сeвги йўқ экaн”, – дeя фарёд чекадилар.
Aслидa бундaй эмaс. Чин сeвги бoр, ҳeч қaергa кeтгaни йўқ.
Фaқaт кундaлик иш, рўзғoр, бoлa-чaқa тaшвишлaри сeвишгaнлaрни бирoз чaрчaтгaн, xoлoс. Шу сaбaб сeвги кўзгуси xирaлaшгaн чaмaси.
Oйнa яxшилaб aртилсa, у янa сeвишгaнлaргa муҳaббaт нурини сoчaвeрaди, кўнгил кўзгуси рaвшaнлaшaди. Эҳтиёт шaрт, кўзгуни aртaмaн дeб, синдириб қўймaнг, aзизлaр…

ШАРОБ КАСОФАТИ

У ўзининг бeнaзир истeъдoди вa ширин жoнини мaй, шaрoб oлoвидa ёндириб юбoрди.

ИСТEЪДOД ВA КИБРУ ҲAВO

Қиз унчaлик xушрўй бўлмaсa-да истeъдoдли, чaққoн вa мeҳнaтсeвaр эди. Яxши ўқитувчи бўлиб eтишди.
Кeйинчaлик рaҳбaрлик лaвoзимигa кўтaрилди.
Бoяқиш шу oрaдa ўзигa бинo қўйиб улгургaн экaн, унчa-мунчa йигитни oёғининг учи билaн кўрсaтмaйдигaн бўлди.
Ҳoзир у дaнғилламa ҳoвлидa бир ўзи яшaйди. Энди қиз эмaс, «қaри қиз» мaқoмидa. Бирoвлaрнинг бoлaсини суйиб, кўнглигa тaскин бeрaди. Ушa ўзи нaзaр-писaнд қилмaгaн йигитлaр энди унгa қиё ҳaм бoқишмaйди. Нимaики xoр этилсa, унинг увoли бўлaр экaн-дa.

ВAҚТНИНГ УВOЛИ

Лaҳзa, дaқиқa, сoaтлaр, кун, oй, йиллaр ўтиб бoрaвeрaди. Сoaтлaр тўxтaб қoлсa-дa, у oртигa юрмaйди. Вaқт тўxтaб қoлмaйди.
Бeбaҳo вaқтини шaмoлгa сoвурaётгaн инсoн, кўзингни oч , вaқт қaдригa ет.
Шундaй кун кeлaдики, сeн ҳoзир қaдригa eтмaётгaн вaқтнинг бир дaқиқaсини ҳaм тoпa oлмaйсaн, oрқaгa қaйтaрoлмaйсaн. У ҳeч қaчoн инсoн измидa бўлмaгaн, бўлмaйди ҳaм. Вaқтнинг увoлигa қoлмa.

ТAРИX ГУЛТOЖИ

Aтoқли ёзувчи Чингиз Aйтмaтoвнинг шундaй фикри бoр: нaсрий aсaр тaриx гултoжи ҳисoблaнaди.
Инсoният тaриxидa гултoж бўлишгa aрзигулик ишлaр ,вoқeaлaр oдaмлaр oнги, қaлбини лaрзaгa сoлaдигaн тaрздa ёзилсa, ҳaқиқaтдaн ҳaм шундaй бўлaди. Яъни нaсрий aсaр тaриx гултoжигa aйлaнaди.

МУШУК ЙЎЛБAРСГA AЙЛAНСA

Мaълумингизким, йўлбaрс мушуксимoнлaр oилaсигa мaнсуб.
Xўш, ундa мушук жoнивoр қaйси oилaгa мaнсуб сaнaлaди? Тaниқли шoир дўстим Исрoил Субҳoний ўз шaшқaтoрлaрининг биридa ёзишичa, мушук бир вaқтлaр сaлoбaтли йўлбaрс бўлгaн экaн-у, тaъмa уни шу aҳвoлгa сoлиб қўйибди. Ярaтилгaн чирoйли oбрaз зaмиридa жудa aччиқ фaлсaфa бoр. Тaъбир жoиз бўлсa, нoдир тoпилдиқ.
Мен эсaм мушук тaбиaтидaги бoшқa бир жиҳaтгa эътибoрни қaрaтмoқчимaн.
Тaсaввур қилинг, тaбиaтдa қaндaйдир инқилoб юз бeрсa, мушук қaйтaдaн йўлбaрсгa aйлaнa oлaдими? Ишoнaсизми, йўқми, билмaдим-у , жoнивoр истaсa йўлбaрс бўлa oлaр экaн.
Ҳoвлимиздa бир нeчa муддaт “мeҳмoн” бўлиб, сўнгрa бoлaлaгaн мушуклaрни ҳийлa кузaтгaнимдaн сўнг, шу қaрoргa кeлдим.
Oнa мушук эндигинa туғилгaн, ҳaли кўзи oчилмaгaн бoлaлaрини дaйди мушук, итлaрдaн ҳимoя этaр экaн, йўлбaрсга aйлaниб, шeрдeк oлишaди. Бeчoрa oнaнинг нaърaси шeрникидaн қoлишмaйди. Жoнивoрнинг жoн ҳoлaтдaги ҳaрaкaтлaрини кузaтaр экaнмaн, юрaгим эзилaди, бeиxтиёр туғруқxoнaлaрдa, xaрoбa, axлaтxoнaлaрдa тaшлaб кeтилгaн aйбсиз-aйбдoр гўдaклaрни эслaймaн. Улaрнинг oдaмгaрчилиги ҳaттo oнa мушукдeк ҳaм бўлмaгaн нoшукур oтa-oнaлaри ҳaқидa хaёл сурaмaн. Вужудимни, oнг-у шууримни aлaмли бир oғриқ ўртaгaнини ҳис қилaмaн.

ГУЛСEВAР – ПУЛСEВAР…

Нaвқирoн йигит ёшгинa Гулсeвaр исмли қизни сeвиб қoлди. Икки xoнaдoн ўртaсидa сoвчилaр бир нeчa мaрoтaбa қaтнaгaч, тўй тaрaддуди бoшлaнди.
Тўй oлдидaн бўлaжaк кeлин-куёв, қизнинг xoлaси, йигитнинг oнaси ҳaмрoҳлигидa келинга сaрупo, тaқинчoқлaр xaрид қилиш учун кaттa буюм бoзoригa чиқишди. Xaриддaн сўнг кeлин вa xoлaсини уйлaригa кузaтиб қўйишгa, oнa ўғлигa писaндa aрaлaш ҳaзил қилгaн бўлди.
– Умринг узoқ, бaxтли, тaxтли бўлгин жoним ўғлим, тoпгaн қизинг oйдeккинa, бир қoшиқ сув билaн ютсa бўлaди, фaқaт исми бирoз…
– Нима бироз, oнaжoн? – бeзoвтaлaнди ўғил.
Oнa зўрға жилмaйди:
– Исмини aндaк ўзгaртирсaк, янaдa зўр бўлaрди-дa.
Ўғли нoрoзи қoш чимирди.
– Бу нимa қилиқ, oнa, кeлинингиз эшитсa xaфa бўлaди-ку!
– Xaфa бўлмaйди, фaқaт биттa ҳaрфини ўзгaртирaмиз, xoлoс, – изoҳ бeрди oнa.
– Яъни, мaсaлaн, қaйси ҳaрфни, – тoқaтсизлaнди ўғил.
– “Г” ҳaрфини … Кeлинпoшшaни гулсeвaр эмaс, пулсeвaр, дeсaк бўлaвeрaди. Кийим-кeчaгу тиллa тaқинчoқлaргa 30 миллион ҳaм eтмaди-я…
Oнa-бoлaдaн бoшқa сaдo чиқмaди. Янги нoм ҳaқидa улaрдaн бoшқa ҳeч ким, ҳeч нaрсa билмaди.

ҲИРOТ БOЗOРЛAРИ ВA ШEЪРИЯТ

Aйтишлaричa, Aлишeр Нaвoий зaмoнидa Ҳирoт бoзoрлaридa сaвдo-сoтиқ қофиялaнгaн сўзлaр ёрдaмидa, шeърий тaрздa aмaлгa oширилaр экaн. Ўз нaвбaтидa, шoирлaр ҳaм хийлa кўп бўлгaн. Ҳaзрaт Нaвoийнинг “Мaжoлис ун-нaфoис” aсaридa 500 га яқин шoир ҳaёти вa ижoди ҳaқидa мaълумoтлaр бoр.
Ҳoзир бoзoрлaримиздa мaнзaрa бутунлaй бoшқaчa. Сaвдo шeърий тaрздa эмaс, бaлки, ёлғoн-яшиқ, aлдoв, xиёнaт ёрдaмидa aмaлгa oширилaди. Aлдaнгaн, бaрмoғини тишлaб қoлгaнлар ҳам жуда кўп.
Шeърий сaвдo илми ўтмишимизнинг гўзaл бир кўриниши. Бу билaн фaxрлaнсa aрзийди.
Ҳoзирги aйрим aшъoрдa қoфия, турoқ уёқдa турсин, шeърнинг ўзи ҳaм йўқ. Думбул шoирлaр шeърий ё нaсрий сaвдo қилишaдими, йўқми бунисини билмaдим-у, aммo шeър сaнъaти қoнун-қoидaлaрини мутлaқo билмaсликлaри oйдaй рaвшaн. Шунинг учун у бoяқишлaр ўзлaрини ҳaм, бoшқaлaрни ҳaм oртиқчa қийнaмaй, ё шeъриятни, ёки сaвдoни тaнлaсaлaр яxши бўлaрди. Шундa oддий сўзлaрни шeър дeя дaъвo қилиб, улaрдaн қўшиқ ясaб куйлaётгaн xoнaндaлaр ҳaм уялиб қoлишaрмиди?

Yozuvchi bo‘lib yetishishning eng muhim shartlaridan biri is’yonkor ko‘ngildir. Barcha nohaqliklarga chidab, ko‘nikib jimgina yuraveradigan kishidan haqiqiy ijodkor chiqmaydi. Chunki badiiy asar yolg‘onchi Dunyo jabr-sitamlariga qarshi isyon sanaladi.

Jo‘ra FOZIL
ERKIN MAVZUDAGI INSHO
YOXUD HAYOT SHOMIDAGI O‘YLAR

Eng kichik va kichik hikoyalar, adabiyot hamda jurnalistika haqida qaydlardan iborat zamonaviy o‘zbekona roman

---

IKKINCHI PARCHA

---

SEN VA MEN

Sen va men bitta odammiz deb o‘ylardim. Sen boshqa fikrda ekansan…
Oqibatda biz ikki kishi bo‘lib qoldik…

MAZLUMNING DUOSI

Mazlum duosi ijobat bo‘ladi deyishadi. Kamina poytaxtdan olisda, viloyatda yashaganim bois, muharrir va noshirlardan xiyla zulm ko‘rdim. Kun kelib men zulmkorlarimni duo qilsam shunday degan bo‘lur edim:
– Iloho, qog‘oz narxi pasayib, bosmaxona xarajatlari kamaysin, arzonchilik bo‘lib, qalam haqi to‘lash qobiliyating ziyoda bo‘lg‘ay! Omin, Allohu akbar!

QASSOB VA SHOIR

Kunlarning birida shoirning o‘g‘li go‘sht do‘koniga bordi. Yoshgina qassob yigit tavoze bilan qarshi olib, yaxshi, sifatli go‘sht o‘lchab berdi. Shoirning o‘g‘li do‘kondan chiqar ekan, qassob yigit so‘radi:
– Aka, siz shoirmisiz?
Shoirning o‘g‘li javob qildi:
– Yo‘q, men shoirning o‘g‘liman…
– Men esa qassobning nevarasiman… – dedi sermulozamat yigit.

ENG OLIS MASOFA

Antuan de-sent Ekzyuperi sevgilisiga yozgan maktubida shunday deydi:
– Insonlar bir-birlaridan shunchalar yiroqki, bu masofa ming yilliklar bilan o‘lchanadi!
Buyuk yozuvchi aftidan karantinda bo‘lmagan va “Ijtimoiy masofa” necha metr ekanini bilmagan chog‘i…
Bu – hazil albatta. Ekzyuperi tashvishiga sherik bo‘lsak, insonlar haqiqatan ham bir-birlaridan juda yiroqdirlar. Shoir, yozuvchilar, san’atkorlar, eng muhimi adabiyot va san’at odamlarni bir-biriga yaqinlashtiradi, ezgu maqsadlar yo‘lida birlashtiradi.
Adabiyot dushmanlari…Adabiyot dushmanlari esa bani-basharni bir-biridan yanada yiroqlashtirmoqchi bo‘ladilar.

AVAZ OXUN NIDOSI

Qiziqchi Avaz Oxunning bir qaraganda juda beozorday ko‘rinadigan hajviyasi bor. Unda alifbo va karra jadvalidan kompyuter ustasi yordamida “qo‘shiq yaratadigan” dumbul, chalasavod xonandalar kulgu ostiga olinadi. Aslida bu hajv emas, qiziqchining ilojsizlikdan qilgan nidosidir! Kompyuter ustasi bo‘lajak xonandalarni shundoq yupatadi. “Ovozim yo‘q, deysizmi? Ovozning keragi yo‘q! Qo‘shiq musiqasi ham yo‘q, deysizmi? Musiqa ham shart emas! Ha, she’r ham yo‘qmi? Endi bunisi ortiqcha, she’r mutlaqo kerak emas!..”
Qiziq, Avaz Oxunning o‘zi qo‘shiq ayta olarmikan?.. Mabodo, aytganida ham, inson didini pasaytiradigan qo‘shiq aytmasa kerak.
Kamina ovozi bo‘lmay turib musiqasiz va she’rsiz “qo‘shiq” kuylaydigan chalasavodlarni “ Masxaraboz” degan bo‘lar edim.
Darvoqe, yanglishdim, uzr… haqiqiy masxarabozlar mendan xafa bo‘lishlari mumkin. Chunki ular nonlarini halollab eyishadi, sahnaga chiqdilarmi, sidqidildan mehnat qilib, siz-u bizni kuldirishadi. Chalasavod qo‘shiqchilar xirgoyisini tinglagach, kulishni ham, yig‘lashni ham bilmaysan, kishi.
…Yaqinda radio murvatini burasam, Avaz Oxun qo‘shiq aytyapti. Binoyidek ovozi bor ekan. Boz ustiga, she’r va musiqa ham bor…
Qandingni ur, shovvoz! Qiziqchining qo‘shig‘ini soxta xonandalar tinglashmasin. Uyalib qolishadi, san’at dargohidan butunlay bosh olib ketishlari ham mumkin.

JAFO

Men umrim davomida vafo ko‘rganlarning deyarli hammasi oddiy, kamtar-kamsuqum, kamxarj, eng muhimi, juda oqko‘ngil odamlar. Men jafo ko‘rgan odamlar barisi kekkaygan, puldor va yana bir qancha illatlarga ega bo‘lgan ichi qora, ko‘ngli qora kimsalardir.
Xulosai kalom, bir qo‘shiqda kuylanganidek, “ko‘ngli qarolar, dilni yarolar…”
Ko‘ngli qarolarda vafo yo‘q, jafo ko‘p bo‘ladi…

LO‘LI XALTASIDAGI BOLA

Yaqinlarimning aytishicha, chaqaloqligimda, bolaligimda ko‘p kasal bo‘lgan ekanman. Rahmatli onajonim joni qattiq bo‘lsin deb, meni bir-ikki marta lo‘li xaltasiga solib olgan ekanlar.
Sal esimni taniganimdan keyin, kasal bo‘lganimda onaginam tepamda yig‘lab o‘tirar ekanlar meni yupatardilar:
Bugun-erta tuzalib ketasan. Ko‘nglim sezadi, baxtli yigit bo‘lasan. Faqat bilib qo‘y, doimo qulog‘ingda bo‘lsin, joning ham, baxting ham qattiq bo‘ladi!
Butun umrim davomida onamning aytganlari qulog‘imdan ketmadi. Baxtim qattiqligi juda ko‘p sinovlardan o‘tdi. Faqat jonim qattiqmi-yo‘qmi, buni yolg‘iz Xudo biladi!
Darvoqe lo‘li xaltasiga kirib-chiqqanim menga qimmatga tushgan vaqtlar ko‘p bo‘lgan. Akam ikkimiz bahslashib qolganimizda, u meni yenga olmasligiga ko‘zi etgach pisanda qilardi:
Mayli, nima ham derdim, sen bilan baxslashish befoyda, lo‘li xaltasiga kirib chiqqan odamsanda!

LOLAQIZG‘ALDOQ

Lolaqizg‘aldoqning dog‘li ko‘ksidagi ko‘z yoshlariga monand shabnam tomchilarini ko‘rganmisiz? Quyosh nuri tushishi bilan shu sof, billur tomchilar, sal o‘tmay, lola yaproqlari ham to‘kilib ketadi.
Go‘zal ayol chiroyi ham xuddi shunday yillar ta’sirida o‘sha shaffof tomchilar va qizg‘aldoq yaprog‘iday to‘kilib ketadi.
Kamtar-kamsuqum, chiroyi o‘rtacharoq ayollar tog‘ning durkun lolasiga o‘xshashadi.
Tog‘ lolasi qizg‘aldoqdan ko‘proq umr ko‘rishini ko‘pchilik biladi. Ammo ularning ikkovi ham ona-tabiat ehsoni, inson ko‘zi quvonchidir.

RIZQ

Inson rizqi tariqdek yer yuziga sochilgan, deyishadi. Bu rizqni terib olish uchun tovuq kerak-da.

YERDA YURGANLAR

Qush bo‘lish qanday yaxshi! Doim baland osmonda, baland parvozda bo‘lasan…
O‘zi, so‘zi, nazari va ishi past kishining qushga aylanib qolishni orzu qilishiga nima deysiz?
O‘zlari past odam bo‘lsalarda, ayrimlar hammadan balandda, osmon-falakda uchib yuradilar…
Bu sho‘rliklar bilishmaydiki, osmonda ularning yerdagi ishi, obro‘-e’tiboriga qarab baho berishadi. Hatto qushlarning o‘ziga ham insonga foydasi tegish-tegmasligi hisobga olingan holda e’tibor qaratishadi.
Hisob-kitobli dunyo bu! Yerda yurganlar, osmonni orzu qilavermang!

ODAMGARCHILIK DARAJASI

Insonning iqtisodiy imkoniyatlari o‘sib borgan sayin, uning “odamgarchilik darajasi” kamayib borishi haqida ko‘p gapiriladi. Yanglishmasam, insoniyat paydo bo‘lganidan buyon bunday fikrlar bayon etilib kelinayotir.
Harqalay, ko‘rsatkich kamayayotgan bo‘lsa-da, shukrki, butunlay yo‘qolib ketgani yo‘q, yo‘qolmaydi ham…
Olamda birgina inson qolganida ham dunyo turaveradi. Ezgulik bardavom, sarbaland bo‘ladi. “Iqtisodiy o‘sish va odamgarchilik darajasi”ning pasayishidagi “teskari proporsionallik” haqidagi gaplar, safsata, xolos!

UMR O‘TMOQDADIR…

Umr o‘tyapti… Vaqt o‘tyapti…
Donolar esa, umr ham, vaqt ham emas biz o‘zimiz o‘tib boryapmiz, deyishadi. Haq gap. Faqat muammo shundaki, o‘zi o‘tib borayotganini idrok etadiganlar bor.
Ular dunyoda nimadir qilib qolishga ulguradilar. Buni idrok etishga qodir bo‘lmaganlar esa biror bir ezgu ish qilmay, shundoq, quruqqo‘l bilan ketaveradilar.
…Karvon ketib boryapti. Umr o‘tyapti. Aslida esa, biz, gumrohlar o‘tib boryapmiz…

SHE’RIYAT VA ILK SEVGI

Men 15-16 yoshimgacha, she’riyatni yaxshi ko‘rmasdim. Voqealar ortidan quvib, nuqul nasriy asarlar o‘qirdim.
Bu qanday sodir bo‘ldi, bilmaymanu, lekin birdan she’riyatga mehr qo‘ydim, yutoqib o‘qiy boshladim. Taxminimcha, ilk sevgi bunga sabab bo‘ldi.
Ilk muhabbat, sevgi xuddi o‘ziday, balki o‘zidan-da ustunroq bir ishqni yuragimga soldi. Bu ishq meni shunchalar asir etdiki, undan hamon kecha olmayman, hamon she’r o‘qiyman. She’riyat – ilk muhabbat degani ekan…

YOZUVCHI POYTAXTDA YASHASHI KERAKMI?

Yozuvchi qaerda yashashi kerak degan mavzuda juda ko‘p bahs-munozara bo‘ladi. Kamina bu gaplarga unchalik e’tibor qilavermayman, ular menga ortiqchadek tuyuladi. Fikrimcha, ijodkor qaerda o‘zini xotirjam, erkin va baxtli sezsa, o‘sha yerda yashashi, ishlashi, ijod qilishi kerak. U o‘zi kuch-quvvat oladigan, ilhomlanadigan teran tomirlari qay manzilda bo‘lsa, o‘sha makonda ijod qilsa, ishi barakali bo‘ladi, nazarimda.
To‘g‘ri, nashriyotlar, gazeta-jurnallar xususida Toshkentda imkoniyatlar bisyor. Ammo yozish, ijod qilish masalasidagi imkoniyatlar poytaxtda ham, muzofotda ham teppa-teng. Internet hamma tafovutlarni yo‘qqa chiqardi.
Badiiy ijod-tanholik, yolg‘izlik bilan vobasta. Bunda muzofot imkoniyatlari ko‘proq. Chekka viloyatda poytaxtda ko‘ngilxushlik uchun yoki transportda bekorga sarflanadigan vaqtni tejash mumkin.
Yaqinda Do‘rmonda yaxshi hikoyanavis do‘stlarimdan biri so‘rab qoldi:
– Toshkentga ko‘chib keldingizmi? Hikoyalaringiz matbuotda tez-tez chop etilyapti…
– Yo‘q, – dedim men, – hamon Romitandaman, Buxoroi sharifda… elektron pochta bo‘lsa, Toshkentga kelishning hojati yo‘q. Buni yaxshi bilasiz-ku!
Do‘stim bo‘sh kelmadi.
– Yozuvchi poytaxtda yashashi kerak. Toshkentga keling, Parijga boring!..
O-o, Parij naqadar buyuk shahar. Ha, Ernest Xeminguey “Har doim yoningdagi bayram” deya ta’rif bergan Parij go‘zal va buyuk shahar. Ammo mendek faqirgina o‘zbek yozuvchilarining u yerda hech qanday ildizi yo‘q. Bizning teran tomirlarimiz Sharqning buyuk shaharlari – Toshkent, Buxoro, Samarqandda bo‘lishi mumkin.
To‘g‘ri Farangu Amriqoda, Hindu Xitoyda Navoiy, Bobur, Qodiriy va Cho‘lpon, Ayniy va boshqa ko‘plab buyuk adiblarimiz asarlarini xorijiy kitobxonlar o‘z tillarida o‘qishyapti, uqishyapti.
Ammo globallashuv davrida bu mendek faqir uchun hali baland dordir. Unga osilish-osilmaslikni ko‘p o‘ylashim kerak. Gapni cho‘zib o‘tirmay orzuimni ayta qolay. Kun kelib mening birgina hikoyamni kimdir Parij yoki Nyu-Yorkda o‘zbek tilida o‘qisa xursand bo‘lardim.
Bu xomxayolimni zinhor nokamtarlikka yo‘ya ko‘rmang…
Men barcha buyuk yozuvchilarimizning buyuk asarlari butun dunyoda o‘zbek tilida o‘qilishini orzu qilaman. Ona tilimizning ingliz, ispan yoki Xitoy tilidan kam joyi yo‘q-ku! Demak, mening orzuimga ham ayb yo‘q!..

O‘ZARO MUNOSABATLAR

Butun umrim davomida yaqinlar, tanish-bilish, yoru do‘stlar bilan o‘zaro munosabatlarda adolat bo‘lishini istadim,shunga intildim. Ammo o‘zaro munosabatlarda hech qanday tenglik va adolatni barqaror eta olmadim. Qaytanga ora yo‘lda qolib, o‘zimga muammo, noxayrixohlik, raqiblar eng yomoni – dushmanlar orttirdim.
Inson atalmish buyuk, ham sodda, ham murakkab mavjudotning o‘zaro munosabatlarida hamma zamonlarda, hamma makonlarda faqatgina shaxsiy manfaat ustuvor ekan, men bandai ojiz qayoqqa ham bora olardim?.. Hatto shu satrlarda ham kimningdir manfaati bo‘lsa, ne ajab?..

HAYOT – YAXSHIMI, YOMONMI?

Hayot odamlar og‘iz ko‘pirtirib maqtaganlaridek yaxshi ham,o‘lib-tirilib yomonlaganlaridek yomon ham emas. To‘laqonli hayot shu ikki baho oralig‘ida – o‘rtasida. Hayot hamma uchun birdek shirin, aziz. Hech kimning u bilan ixtiyoriy suratda ajralgisi kelmaydi.

“SOCHILGAN SOCHINGDEK SOCHILSA SIRING…”

Dunyoda sirlar juda ko‘p… Muhabbat siri, sevgi asrori – bu endi butunlay boshqa mavzu va unga o‘zgacha munosabat bo‘lishi kerak, nazarimda. Chunki olamda qancha inson bo‘lsa, shuncha sevgi siri bor. Bu sirni faqatgina ikki yurak, agar izhor etilmagan ishq bo‘lsa, faqat birgina yurak biladi xolos.
Yana shunday ishq sirlari borki,ular tillarda doston bo‘ladi,butun dunyo biladi. Hassos shoir Cho‘lpon yuragi qonlanib, kuylagan sevgi siri bu faqat ikki kishi biladigan asror emas,bunda raqiblar,baxtga rahna soluvchilar va yana boshqa biz bilmagan nimarsalar bor. Bunda vafo ham, vafosizlik ham bor. Ishq ehtirosi, uning achchiq, yondiruvchi alamlarida –bor, o‘tli misralarda, yurakni yorib yuboruvchi nolayu afg‘on bu…

Menga yaqinlashma ey tirik bo‘sa,
Sevdim deganlaring yolg‘ondir sening…

Muhabbat yolg‘onlari… Bu shunchaki yolg‘on, yoki oddiygina sir emas…
Ikki yurak siri fosh bo‘ldi, ishq atalmish buyuk tuyg‘uga yolg‘on aralashdi… Muhabbatning sarxush etuvchi sharobiga zahar qo‘shildi.Sevguvchi ikki qalbning baxti ham, baxtsizligi ham shundaki ular ana shu zaharli sharobni ichishga majbur,mahkumdirlar. Eng ayanchlisi u bechoralar bu sharobni ichsalarda,baxtli bo‘la olmaydilar. Arosat bo‘sasi shu emasmikan…

SUN’IY ONG, SUN’IY ODAMLAR

Faqat dasturiy ong va xotirasi bo‘lgan,boshqa hech kim, hech nimani bilmaydigan,tan olmaydigan sun’iy inson yaratildi! Bu hozir hamma bilgan, lekin hamma ham idrok eta olmaydigan oddiy haqiqat. Bu masalada oddiy bo‘lmagan haqiqatlar ham borki, ularni hamma bilavermaydi.Bilganlar ularning oqibatini o‘ylasa,yuragi yorilib ketishi hech gap emas!
E’tirof etishim kerak, sun’iy ongli odamlar– biorobotlar haqida mening bilganlarim bu oddiy qalamkashning kuzatuvlari, ayrim xulosalari xolos. Butun insoniyatga xavf solib turgan, hayotiy haqiqatga aylangan sun’iy ongli biorobotlar haqida aniq va tugal ma’lumotni shu soha mutaxassislarigina aytishi mumkin.
Bilganlarim shuki, biorobotlar juda qisqa vaqt mobaynida butun borliqdagi tirik hisoblangan jonzotlarni mahv etib, qayta ishlab, ularni o‘z izmiga, aniqroq aytadigan bo‘lsak, uni o‘z yaratuvchilarining dasturiy aniq maqsadlariga bo‘ysundira oladi.
Sun’iy ong yaratuvchilarning maqsadi esa oyday ravshan. Bu maqsad butun dunyoni o‘ziga bo‘ysundirib, unga yakka hukmronlik qilish g‘oyasidir! Shunday g‘oyalar tarixda ko‘p bo‘lgan va ularning qanday tugaganini hammamiz yaxshi bilamiz.
Sun’iy ong yaratishga bel bog‘laganlar butun dunyo boyliklarini egallash yo‘li bilan hukmronlik qilmoqchi bo‘ladilar. Xalqimizda “O‘zi qilganning ko‘zi chiqsin”, degan ibratli naql bor. Dunyo hukmronligiga davogarlar bu naqlni bilish-bilmasliklarini ayta olmayman-u, ammo ular o‘zlarining “sun’iy ongli farzandlari” nimalarga qodir ekanini yaxshi bilishadi. Aytmoqchimanki, bu “farzandlar” o‘z “ota-onalarini” yaratuvchilarini ham “qayta ishlashlari”, bo‘ysundirishlari, yamlab yutishlari mumkin! Dasturlovchilar – yaratuvchilar nazoratidan chiqib ketgan biorobotlar dunyo hukumronligini ham o‘z qo‘llariga olishlari mumkin. Dasturidan boshqa xotirasi bo‘lmagan hatto manqurtdan ham battar. Dunyo hukumronligiga davogar mavjudotni, bir tasavvur etib ko‘ring-a… Uning uchun Vatan, Dunyo, Borliq, Koinot tarixi, buguni, kelajagi – bir pul! Boyaqish Dunyo hukumronligiga da’vo qilayotgan bo‘lsa-da, o‘zi Yaratuvchilarining o‘yinchog‘i, qabih maqsadga yetish qurolidir xolos. Biorobot “sun’iy odam” deb atalsa-da, unda hech qanday insoniy xislat va fazilatlar yo‘q va unday bo‘lishi ham mumkin emas. Sho‘rlik o‘z xo‘jayinlarini mahv etganidan so‘ng, o‘z-o‘zini yeb qo‘yishi mumkin.
Biorobotlar, bu ilm-fanda katta qadam, inqilob bo‘ldi. Ana shu katta qadam faqat ezgulikka xizmat qilishi kerak, qabohatga emas. Darvoqe, fikrlarim so‘ngida sun’iy ong yaratuvchilariga bir maslahatim bor edi. Demoqchimanki, shuncha mablag‘ sarflab “sun’iy odam” yaratishga ehtiyoj bormikan? Axir chor atrofimizda inson qiyofasida yurgan, ammo o‘zi biorobotdan ham battar, manfaat, pul, molu dunyo yo‘lida o‘z ota-onasini, xo‘jasini, butun borliqni yamlamay yutishga tayyor g‘ofil bandalar to‘lib yotibdi-ku! Ular dunyo hukmronligi yo‘lida hech qanday qabohatdan toymaydilar! Mana sizga sun’iy ong, mana sizga sun’iy odam! Yuqoridagi qayg‘uli fikrlarimga 2019 yilning oxiri – 2020 yilda dunyoda sodir bo‘lgan “Tojdor vabo” (Koronavirus) fojeasi sabab bo‘ldi. Dunyo hukmronligiga davogar odamlar hamma qilg‘iliqni o‘zlari qilib qo‘yib, barcha aybni sho‘rlik ko‘rshapalakka to‘nkadilar. Kitobning oldingi sahifalaridagi kichik hikoyalarning birini “sho‘rlik kapalak” deya tugallagan edim. Ushbu kichik hikoyani esa “sho‘rlik ko‘rshapalak” deya tugallayman…

G‘ALABA

– Siz g‘alaba qozondingiz! – dedi xotin kunlarning birida dabdurustdan.
O‘sha kungacha ular ellik yildan ko‘proq yashab qo‘ygan edilar.
Er hayron bo‘ldi-yu, ammo xotini bilan bahslashib o‘tirmadi. Bu besamar bir ish ekanligini yaxshi bilardi.
Ehtimol, oilaviy hayotda vaqtinchalik g‘oliblar yoki mag‘lublar bo‘lishi mumkindir. Faqat mutlaq g‘olib hamma vaqt hayot bo‘ladi. Oilaviy hayot tufayli farzandlar dunyoga kelib hayotning davomiyligini ta’minlaydi.

MUKAMMALLIK BOBIDA…

Ushbu bitiklarimda xiyla oldinroq, ayol faqat o‘ziga o‘xshaydi, deya ta’kidlagandim. Endi o‘ylab qarasam, shoir aytganidek, Ayolni bahorga o‘xshatish, u haqda hech nima demaslik bilan barobar ekan.
Ayol nafaqat bahorga, balki yilning barcha fasliga o‘xshaydi. Alloh uni mukammallikda tengsiz etib yaratgan!..

EZGULIK VA QABOHAT

“Ezgulikdan ezgulik qidirmaydilar” deyishadi…
Ezgulikdan ezgulik emas, qabohat qidiradiganlar ham bor…

“YURAK YONMOG‘I KЕRAK”

Shoir yozadi: “Yurak yonmog‘i kerak!”
Go‘zal satrlar…
Yurak yonmog‘i uchun odamning to‘rt muchasi sog‘ bo‘lib, barcha a’zolari yurak yonishiga ko‘maklashishi kerak.

HAMMOMDAN KЕYINGI O‘YLAR

Yaqinda ijodkor do‘stlarimdan biri qo‘ng‘iroq qilib, anchagina ohorli fikrlarni bayon etdi.
– Do‘stim, juda toza, bokira fikrlar ekan, deya uni maqtadim.
– Shunday bo‘lishi tabiiy, hozirgina hammomdan yuvinib chiqdim, – dedi u.
Ofarin, – dedim men, go‘shakka emas, o‘z-o‘zimga. – Barcha a’zolar ham xuddi yurak kabi toza bo‘lishi kerak!
SHIRIN SO‘Z

Ayollar – shirin so‘z gadosi…
Buni hammamiz bilamiz. Go‘zal, mehribon, oqila ayollarimiz gadolarga beriladigandek ozgina sadaqaga o‘xshagan emas, ko‘p, juda ko‘p shirin-shirin so‘z eshitishni istaydilar…

GULDAY SO‘LGAN YIGIT

Yosh tanish-bilishlarim orasida gulday bir yigit bor edi. O‘sha yigitning gulday xotini bo‘lib, keyingi vaqtda pul vasvasasiga tushib, Turkiyaga jo‘nab ketibdi. Hozir qari bir boyning xizmatkori, to‘g‘rirog‘i, norasmiy xotini ekan.
Qarang gulday xotin chaqirtikanga aylandi. Guldek yigit esa, guldek so‘ldi. Marhum shoir do‘stim Azim Suyun “Yaxshi bo‘lsa ayollar, erlar yuzi so‘lmagay”, deya nido qilganida shuni nazarda tutganmikan?

ZUBAYDA – DUBAYDA

Yorqinxo‘ja ismli qo‘shiqchi yigit “Zub, Zub, Zubayda, nima qilasan Dubayda…” degan ashula aytib yuribdi. Albatta, bu yaxshi kunimizdan emas.
O‘zbek yigitlari Zubaydaga o‘xshagan necha-necha go‘zal qizlarimizni Dubaydan qaytarishga bel bog‘lasalar yaxshi bo‘lar edi. Qo‘shiq bir gap bo‘lar…

HAPDORILAR

Ayrim kasalliklarga chalingan kishilar yonlarida har doim hapdori olib yurishlari kerak. Aks holda, dard xuruj etsa, qiyin ahvolga tushib qolishlari mumkin.
Hayotda shunday kishilar bo‘ladiki, ular xuddi o‘sha hapdorilarga o‘xshaydi. Ahvoling tang bo‘lganda joningga ora kirishadi.

HAYOT SHOMIDAGI O‘YLAR

Juda ko‘p yillardan buyon, ehtimol umr bo‘yi bo‘lsa kerak, bir fikr xayolimdan ketmaydi. Mehr-oqibat ayollarda ko‘pmi yoki erkaklarda?
Nihoyat hayot shomida bir qarorga keldim. Mehr-oqibat ayollarda ko‘proq bo‘lar ekan. Buning sabablarini izladim va oxir-oqibat topdim ham. Ayol bola timsolida yangi hayotni yaratadi.
Xulosai kalom, bu buyuk zot Hayotni ham, Insonni ham ko‘proq qadrlaydi, unga mehr ko‘rsatadi.
Insonni qadrlashni ayollardan o‘rganaylik!

OILA TARIXI

Kunlarning birida qizimning qizi Faridaxon so‘rab qoldi:
– Bobo, bolalik, yoshligingizdagi suratlar, fotoalbomlar bormi?
– Albatta, bor ona qizim! Surat va albomlar juda ko‘p. O‘zim 7-sinfdan boshlab fotografiyaga qiziqqanman, keyin jurnalistika fakultetida bizga bu ishni obdon o‘rgatishgan. Umr bo‘yi gazetada ishlaganim uchun suratlar bilan ko‘p shug‘ullanganman. Mening hamma suratlarimni ko‘rib chiqish uchun senga bir necha kun kerak bo‘ladi.
Nevaram ta’tilda bo‘lgani uchun vaqti ko‘p edi. Biz ishga kirishdik. Toliqib qolmasligi uchun unga har kuni 1 ta yoki 2 ta fotoalbom ko‘rsata boshladim.
Keyin o‘ylab qarasam, bu qizaloqning faqatgina suratlar emas, balki, oilamiz tarixi bilan tanishuvi ekan. Aslida, bu tashabbus biz, kattalardan chiqishi lozim edi. Nevaramning o‘zi ixtiyor etgani nur ustiga a’lo nur bo‘ldi.
Haqiqatan ham, suratlar jonli, hayajonli tarix edi. Turli-tuman suratlarni ko‘rayotib, 15 yoshar qizalog‘imizning ko‘zlari dam hayratdan, dam quvonchdan, dam hayajondan yolqinlanib ketardi.
O‘zim va turmush o‘rtog‘imning, bolalarimning, ota-onam, akamning bolalik, yoshlikdagi suratlari… Qariyb 100 yillik tarix.
Talabalik yillari, mehnat faoliyati, dunyoning ko‘plab mamlakatlariga qilingan sayohatlar paytidagi suratlar nevaramda katta qiziqish va taassurot uyg‘otdi.
O‘z navbatida turmush o‘rtog‘im ikkovmiz ham bolalik, yoshlik yillariga qaytdik, ko‘nglimiz ravshan tortdi.
Oila tarixi bilan tanishuv Faridaxonning qalbiga nur olib kirgan bo‘lsa ne ajab?

HAYOTNING BIR LAHZASI

Yuqoridagi hikoyada oila tarixida suratlarning o‘rni haqida baholi qudrat fikr yuritdim. Endi ana shu surat degani o‘zi nima, fotografiya san’atmi yoinki tarix? Shu haqida ayrim kuzatishlarimni bayon etmoqchiman.
Fotografiya (suratkashlik) – buyuk san’at. Shuning uchun buyuk san’atki, unda birgina lahza tarixi bor. Lekin bu yuzaki qaraganda shunday tuyuladi. Aslida ana shu lahzalardan, soatlar, kunlar, yillar, asrlar tarixi yaratiladi. Butun bir millat, Vatan, Borliq, Koinot, boringki, butun Dunyo tarixi yaraladi. Yana shunisi yaxshiki, bu tarix yozma tarixdan keskin farq qiladi. Uni har bir hukmdor yoinki istagan odam o‘zi xohlagancha tahrir eta olmaydi. Boz ustiga, ko‘rish – o‘qish va eshitishdan necha-necha bor ustun turadi. “Eshitish hech qachon ko‘rishning o‘rnini bosa olmaydi!” degan aqida ham bor.
To‘g‘ri, hozir suratchilikda ham turli g‘irrom yo‘llar bilan (montaj) lahzalar tarixini buzishga urinishlar bo‘lib turadi. Biroq bu betavfiq, iymonsizlarning ishi, halol yo‘l emas.
Suratchilikka hayotning bir lahzasi deya ta’rif berdim. Bu butun umr gazetada ishlagan odamning bahosi bo‘lsa kerak. Gazetada suratlar juda muhim o‘rin tutadi. Men ba’zan hamkasb do‘stlarim orasida shunday hazil qilardim: “Gazeta illustratsiyasi ayollar pardoz-andoziday bir gap. Go‘zal ayollar pardoz-andoz tufayli yanada go‘zalroq bo‘lishsa, yangiliklarga to‘la gazeta ham surat bilan yanada qiziqarliroq, chiroyliroq bo‘ladi…”.
Suratchilikning yozuvchilikka zohiran bo‘lmasa-da, botinan aloqasi bor.
Adabiyot – so‘z san’ati, fotografiya – lahzalarni tarixga muhrlash san’ati ekan, orada qandaydir bog‘liqlik bo‘lishi ehtimoldan uzoqmas. Bu o‘rinda rassomlik – fotografiya – yozuvchilik o‘rtasidagi o‘xshashliklar haqida ham ko‘p gapirish mumkin. Aytmoqchimanki, yozuvchida nimanidir tasvirlash uchun ham suratchi, ham rassom ko‘zi bo‘lishi kerak. Bu o‘rinda aniq ko‘rsatish imkoniyati suratchida ko‘proq. Bu, albatta, nisbiy tushuncha. Zero, iqtidori baland rassom suratchidan-da, aniqroq ko‘rsata olishi mumkin. Bunda qandaydir lahza yoki manzara ta’siriga rassomning aql-zakovati, dunyoqarashi, ranglarni ko‘ra olish, tasavvur etish va bo‘rttirish qobiliyati uyg‘unlashib ketadi. Suratchi esa asosiy e’tiborni birgina lahzani muhrlashga qaratadi. U ham shu lahzani imkon qadar texnika yordamida bo‘rttira olishi, ya’ni nur, soya, rakurs yordamida lahzani boyitishi mumkin. Uning tasavvur etish, bo‘rttirish borasida imkoniyati rassomnikidan kamroq bo‘lsa-da, aniqliq, aniq ko‘rsatish xususida imkoniyati ko‘proqdir. “Fotograficheskaya tochnost”, degan tushuncha bor. O‘zbekchasida bu “xuddi suratdagiday aniq”, degani. Yozuvchi degan mavjudotda ilgari ta’kidlaganimdek, suratchi va rassomdagi ko‘pgina xususiyatlar bo‘lishi kerak. Hassos, nozikta’b adib Konstantin Paustovskiy “Yozuvchi o‘zida dunyodagi barcha kasblar egalariga xos xususiyatlarni mujassamlashtira oladi”, – deydi.
Fikrimcha, bu xususiyat buyuk so‘z san’atkorlarigagina nasib etsa kerak.

DASTURXON

Komil Yashinning “Hamza” romanida qaysidir boyning ziyofat dasturxoni shunchalar mufassal, san’atkorona tasvirlanadiki, darhol ochqaganingizni sezib qolasiz.
Lev Tolstoyning “Anna Karenina” romanida asar qahramonlari Levin va Oblonskiyning restorandagi tushlik dasturxoni mahorat bilan tasvirlanganidan o‘qiyotganingizda beixtiyor tamshanib qo‘yganingizni sezmay ham qolasiz. Bunin, Kuprin va boshqa ulug‘ yozuvchilarda ham ana shunday ajoyib, aniq tasvirlar uchrab turadi.
Kuprinning bir hikoyasida muttaham, poraxo‘r temiryo‘l amaldorining qanday tushlik qilishi qalamga olingan. Restoran xodimi turli-tuman ovqat, gazaklar, ichimlik-u mevalarni maqtar ekan, juda to‘kin dasturxon ko‘z o‘ngingizda namoyon bo‘ladi-qoladi. Beixtiyor noz-ne’matlarning qay biriga qo‘l uzatsam degan xayolga borasiz. Tustovuq go‘shti, noyob baliqlar, karsillab turgan sho‘r bodring, liq-liq, qisqichbaqa, oz-moz sichqon hidi anqigan anis arag‘i…
Ana shunaqa gaplar… Buyuk so‘z san’atkorlari nimani, qanday tasvirlashni yaxshi bilishgan. “Aniqlik – qirollarga xos nazokatdir”, deyishadi. So‘z qirollari ham ushbu aqidaga amal qilishgan shekilli…

ILMU AMAL

Bir so‘qqabosh qofiyabozni bilaman, yozganlarida oz-ozdan ma’no, tagma’no va hayot falsafasi bordek tuyuladi. Achinarlisi shundaki, bu sho‘rlik o‘zi yozgan biror she’r u yoqda tursin, ijodiga mansub biror satrga ham rioya etmaydi, amal qilmaydi. Nihoyatda ichi qora, g‘iybatchi va o‘ta xasis.
Mashoyixlar ilmu amal deyishgan.

“SHAPALOQ BILAN BЕT QIZARTIRISH”

Shunday ibora bor. Agar yuz qattiqroq bo‘lsa, shapaloq qizarib qolishi ham hech gap emas.

MЕHRIBONЕ TOPMADIM…

Mehr ko‘p ko‘rsatib, hech kimdan mehr ko‘rmasangiz, bu yurak qattiqlashuvi – mehrsizlikka olib kelishi mumkin.

KIM AYBDOR?

Biz ko‘p nuqsonlarimizni tan olmay, ularni hayotga to‘nkab ketaveramiz. Nari borsa, “Bu hayot-da, axir!”, deb qo‘yaqolamiz.
Hayotning o‘zi-chi, u ham kamchiliklarini bizga to‘nkay olarmikin?

OTINGIZ LOYDAN O‘TMAYDIMI?

“Ishim bitdi – eshagim loydan o‘tdi”, deya kimningdir xizmatidan darhol voz kechishga aslo shoshilmang. Keyinchalik otingiz ham loydan o‘tishiga to‘g‘ri kelib qolsa, nima qilasiz?

ENG BUYUK TAOM

O‘zbekning mazali, to‘yimli ovqatlari juda ko‘p. Manti, chuchvara, somsa, shashlik… Sanab sanog‘iga yetish mushkul. Lekin ularning birortasi ham osh – palovxon to‘raning oldiga tusha olmasa kerak. Palov – xalqimizning eng buyuk shoh taomi.
O‘tgan asr boshlarida kambag‘alning bir marta to‘yib osh yegani bayram bilan barobar bo‘lgan. Ulug‘ adibimiz Sadriddin Ayniy asarlarida osh yegan kunlarini mamnuniyat bilan qayd etgan satrlar talaygina. Osh – palovning shoh taomligi yana bir jihatidan bilinadi. Uni hatto suzib berish ham bir san’atdir. Sermayiz, sersabzi osh dasturxon ko‘rki. Toshkentda, Vodiy tomonlarda “choyxona palov”ga munosabat “oshga sig‘inish” darajasida.
Buxoroda choyxona palov deyarli pishirilmaydi. Lekin har bir oilada yakshanba kuni, albatta, palov damlanadi. Bu hech qayerda yozilmagan qonun-qoida!
Buxoroning nahorda pishiriladigan dumba, mayiz va no‘xatli to‘y oshini yemabsiz – dunyoga kelmabsiz! Osh kuchli, to‘yimli ovqat. Buxoroda to‘yda pishiriladigan sofi osh esa yengil, parhez taom hisoblanadi. Sababi unda biror masalliq qovurilmaydi, suv va bug‘ yordamida tayyorlanadi. Yengil hazmi shuning hisobidan. Kaminangiz keyingi 3-4 yilda yanada oshxo‘r bo‘lib qolganligimni sezdim. Do‘rmonda bu haqida shoir Abdulla Sherga aytgan edim, u kishi kulim sirab “bu-keksalik alomati”dedi.
Bor bo‘ling-ye, Abdulla aka! O‘zbekning eng buyuk shoh taomini yeb keksayishga nima yetsin?

G‘AROYIB SHO‘RVA

Bolaligimda, 4-5 yoshlar chamasida bo‘lsam kerak, sho‘rva tezroq sovusin deb, unga suv qo‘shib ichardim.
Hozir bu nomaqul ishni aslo qilmayman.

QUYOSH VA ODAMLAR

Quyosh hammaga baravar nur sochadi. Bu shunday bir haqiqatki, uni hech kim inkor eta olmaydi. Ammo hamma odamlar ham quyoshdek, jilla qursa, bir shamdek nur socholmaydilar. Bu – aksioma. Isbot talab etmaydi.

KUTIB OLISH VA KUZATISH

“Kiyim-boshga qarab kutib olishadi, aqlga qarab kuzatishadi”. Bu maqol hozirgi vaqtda andak o‘zgargan. Kiyim boshga qarab kutib olishadi, uni yechib olib kuzatishadi. Aqlingni tekshirib o‘tirishmaydi. Aqlli odam kiyim-boshdan ajralish mumkin bo‘lgan joyga bormasligini hamma biladi…

MULOZAMAT

O‘shanda bolalarim juda yosh edi. Ularning iltimosi bilan uyga munchoqdekkiga, endigina 10-15 kunlik bo‘lgan peshanasi oq, quloqlari qora kuchukcha olib keldim. Unga “Fantomas” deya nom qo‘ydik va sut bilan boqa boshladik.
Kunlarning birida kechga tomon ishdan qaytdim. Kichik o‘g‘lim, uch yashar G‘olib hovlining bir burchagida Fantomas bilan kuymanib o‘tiribdi. Yaqinroq borib ne ko‘z bilan ko‘rayki, kichik o‘g‘il kuchukcha bilan birga ovqatlanayotgan ekan. G‘olibjon chordona qurib olgan, o‘rtada it yalog‘i, sutga bo‘ktirilgan non. G‘olibjon ishtaha bilan ovqatlanar, onda-sonda “ol, kuchukjon, ol!”, deya “sherigi”ga mulozamat ham qilib qo‘yardi.
Ertasiga Fantomas g‘oyib bo‘ldi.

YOSHINGIZ NЕCHADA?

Yozuvchining yoshini bilmoqchi bo‘lsangiz, undan ijod paytida necha kishi yordam berishini so‘rashning o‘zi kifoya.
Kaminai kamtarin yaqin-yaqinlargacha faqat bir o‘zim yozardim, charchash nimaligini bilmasdim. Ko‘zim ham toliqmasdi, qon bosimim oshmasdi, yuragim sanchmasdi…
Endi bo‘lsa, ishlayotganimda oqqa ko‘chirish uchun menga kamida uch kishi yordam berishi kerak. Bir shogirdim, ikki nevaram.

SЕVGI QONUNIYATLARI

Biz yoshu g‘o‘r edik. Bir-birimizni qattiq sevardik. Sevgi qonun-qoidalarini yaxshi bilmasak-da, ishqimiz baland edi. Oradan yillar o‘tdi. Muhabbat sir-asrorlari, taomillari, qonuniyatlarini o‘rgandik. Afsuski, o‘sha olis yillardagi yoniq muhabbatimizni topa olmayapmiz, u endi yo‘q.
Qonun-qoidalar bilan o‘rab chirmalgan, unga to‘liq bo‘ysunadigan muhabbat haqiqiy bo‘la olmas ekan.
Qaydasan, muhabbatim?

SO‘Z QADRI

– Men sizni sevaman! – bu kalimadan so‘ng dunyodagi boshqa barcha so‘zlarning qadri juda tushib ketsa kerak.

USTOZ OTANGDAN ULUG‘

“Ustoz otangdan ulug‘”, degan ajoyib naql bor xalqimizda. Keyingi paytlarda ayrim mahmadanalar bu maqolni negadir “Ustoz otangday ulug‘” shaklida ishlatishmoqda. Bu juda g‘ashimni keltiradi. Maqol – xalq mulki, u qay shaklda yaratilgan bo‘lsa, shunday ishlatilishi kerak.
Mening eng birinchi ustozlarim ota-onam, akam, jahon mumtoz adabiyoti buyuk namoyandalarining har biri buyuk ustozimdir. Ish, odamgarchilik o‘rgatganlarni ham ustoz hisoblayman. Qisqasi ustozlik – oliy maqom, uni tanlash har bir insonning o‘z ixtiyorida.
Endi shogirdlar masalasiga kelsak, bu xiyla nozik ish. Shaxsan o‘zim kimnidir “shogird” sanasam-da, buni ochiq e’tirof qilishim qiyinroq. Zero, kimnidir “ustoz” hisoblash, uning xizmatlarini tan olish har bir kishining, ya’ni o‘sha shogirdning ixtiyorida. Tasavvur eting, siz kimnidir shogird hisoblasangiz-u u buni tan olmasa, e’tirof etmasa bundan yomoni yo‘q.
Yaqinda o‘g‘illarimni vaqti bo‘lmay, Maqsud degan yigit (u bilan 20 yil birga ishlaganmiz) meni shifokor huzuriga olib borishiga to‘g‘ri keldi.
Shifokor meni qabul qilayotib, hamkasbimdan so‘radi:
– Bu kishi dadangiz bo‘ladilarmi?
Maqsud kulimsirab javob qildi.
– Bu kishi otamdan ham ulug‘, ustozim bo‘ladilar…
Shifokor ham jilmayib qo‘ydi-yu o‘z ishini davom ettirdi.

JISMU JON…

Sevgida ruh birlamchi, vujud ikkilamchi degan fikrlar yuradi. Ammo ruh va vujud birlashmasa muhabbat haqiqiy bo‘la oladimi?
“Nikoh yettinchi qavat osmonda sodir bo‘ladi”, deyishadi. Bu ruh birlamchiligi dalilidir. O‘sha ruh aynan inson ruhiyati, uning vujudi bilan birlashganda samara beradi, hayot davomiyligi barqaror bo‘ladi. Baribir ruh ustuvorligini tan olish kerak!

HIMOYA USULI

“Eng yaxshi himoya bu – hujum!” degan aqida bor edi. Hozir bunga amal qilinmaydi. Endi barcha balo-qazolardan qutulish uchun yeng uchida pul uzatsangiz, kifoya… Himoya ham, hujum ham shuning o‘zginasi.

XOLAMNING O‘GITLARI

Uylanish to‘yimdan bir kun oldin xolam uyimizga kelib, u-bu ga qarashgan bo‘ldilar. U kishi oilamizda ayol, ya’ni onam yo‘qliklarini bildirmaslik uchun shunday qildilar.
To‘ydan bir kun o‘tgach, ertalabki nonushtadan so‘ng, xonada ikkimiz qolganimizda menga shunday nasihat qildilar:
– O‘g‘lim, sevishib turmush qurding, kelin ham oydakkina ekan, Allohga behisob shukr! Sendan bir iltimosim bor, kelinni juda erkalatib, taltaytirib yuborma. Boshingga chiqib olmasin!
Men u kishiga nima deb javob berishni bilmay, jimgina o‘tiraverdim. Shunda zukko xolaginam hazil aralash, tagdorgina qilib qo‘shib qo‘ydilar:
– Bolaginam, biz ayollar yomonmiz, boshga chiqib oldikmi, tamom, tushish yo‘q…
Oradan yarim asr o‘tdi. Xolam boqiy dunyoga rixlat qilganlariga ham ko‘p yillar bo‘ldi. U kishining o‘gitlariga qanday amal qilganimni bilmayman-u, lekin boshimga hech kimni chiqarganim yo‘q. U joy hamon bo‘m-bo‘sh…

“TЕMIR NIYOZOV”

O‘tgan asrning 60-yillarida bizning tuman xalq maorifi bo‘limini bir chala mulla kishi boshqargan. U boyaqish Timiryazevni “Temir Niyozov”, Karl Marksni “Karla Marks” qabilida talaffuz etgan.
Inson ongi rivoji va taraqqiyot sharofati ila u boshqargan maktablarda o‘qigan bolalar orasidan necha o‘nlab fan nomzodi va doktorlari, professorlar, shoir-yozuvchilar yetishib chiqdi. “Mullaning aytganini qil, qilganini qilma!”, deganlari shu bo‘lsa kerakda.

XAZONRЕZ

Kech kuz… Xazonrez… Tashlandiq bir bog‘. Qalinligi kamida bir qarich keladigan xonatlas ko‘rpachadek xazonlarni bir-bir bosib odimlayman. Novdasidan chirt-chirt uzilib, oyoqlarim ostiga to‘kilayotgan sariq, qizil- qontalash yaproqlar chekayotgan “oh” sasi quloqlarimda mahzun aks-sado beradi. Shu yil bahorda yaralgan yaproqlar o‘z vazifalarini sitqidil bajarishgan bo‘lsalar-da, o‘lishni, xazon bo‘lishni sira istamasalar kerak. Holbuki, ular ta’kidlaganimdek, vazifalarini bajarib bo‘ldilar, sarxil mevalar yetishtirib berib, daraxt va novdalar yana yashab qolishi uchun kuz adog‘i – qish arafasida fido bo‘lmoqdalar.
Ehtimol, bu unchalik fido bo‘lish ham emasdir. Chunki bahor kelishi bilan novdalarda yangi yaproqlar hayot qo‘shig‘ini ayta boshlaydilar. Bu qo‘shiq yil sayin yangi yaproqlar tilidan yanada yangilariga ko‘chib, kuylanaveradi-kuylanaveradi… Ta’bir joiz bo‘lsa, insonlar hayoti ham xuddi shunday, chaqaloq tug‘iladi, yigit bo‘ladi. So‘ngra u ota degan nomga erishib, keyin nevara ko‘rib, bobo bo‘ladi. Bir vaqt qarabsizki, bobo evara ham ko‘radi.
Yangidan tug‘ilgan chaqaloqlar shajara davomchilari bo‘lib, xuddi o‘sha bahorda yangidan hayot qo‘shig‘ini boshlagan yaproqlar misol hayotni davom ettiraveradilar. Ular shajaraning ildizidan hosil bo‘lgan yangi novdalar, yaproqlar, mevalardir.
BAXT

Inson dunyoga boy bo‘lish uchun emas, baxtli bo‘lish uchun kelar ekan. Xuddi shu o‘rinda bittagina savol tug‘iladi. Inson agarda juda qashshoq bo‘lsa, Baxtni sotib olish uchun pulni qayerdan oladi? Boylik baxt emas, deguvchilar o‘zlari baxtiyormikanlar, yoki baxtli bo‘lishga pullari yo‘qmi?

ULUG‘ SALTANAT

Oila shunday ulug‘ saltanatki, unda o‘ziga xos “mansab”, “vazifa”, “amal”lar bor. Ota ta’bir joiz bo‘lsa, shu saltanat podshosi, hukmdori.
Avvallari bolalarim, yaqinlarim hazillashib kichik o‘g‘limni “xos yordamchi – adyutant”, deb atashardi. Hammamiz shu nomga ko‘nikib ketgandik.
Yillar o‘tdi, soch tugul suyaklar-da oqardi. O‘z navbatida oila saltanatida “mansab”, “vazifalar” nomlanishi, ularning taqsimoti ham o‘zgardi. Jumladan, hukmdorning imkoniyatlari kamayib, xar xil ehtiyojlari xiyla ko‘paydi. Hozir hammamiz kenja o‘g‘il G‘olibjonni “tansoqchi” (teloxranitel) deb ataymiz. Uning o‘zi ham nomiga munosib bo‘lishga harakat qilayotir.

HAYOT ISHQI

Hayot shunchalar rang-barang, jozibali va shirinki, yosh sanog‘ida salmoq oshavergach, kishining taomlari ro‘yxatiga “yaxshi ko‘rgan”, ularsiz bir kun ham yashay olmaydigan dorilar nomlari ham o‘z-o‘zidan tirkalib qolar ekan. Naqadar go‘zalsan, shirinsan, Hayot! Hatto zahriqotil dorilar ham shirinligingga raxna sola olmaydi!

PARISHONXOTIRLIK

Ismlar, telefon raqamlarini unutish – parishonxotirlikning boshlanishi, xolos. Hatto xotiningizning ismini unutsangiz yoki adashtirib yuborsangizda, bu hali hammasi emas. O‘z ismini unutadiganlar borligi ham hech kimga sir emas.
Eng yomoni, hatto umid ham qolmaydigan holat – kasallikning nihoyatda og‘irlashuvi – pul masalasi bilan bog‘liq. Qarz olganingizni unutsangiz bunga chidasa bo‘lar, ammo qarz berganingizni unutdingizmi, pul sanog‘ida adashib ketdingizmi, tamom! Shifokorga boring, uning oyog‘iga yiqiling, katta pul berib bo‘lsa-da davolaning! Yo‘qsa xarob bo‘lasiz! Faqat doktorga qancha pul berganingizni eslab qolishga harakat qiling. Parishonxotir shifokorlar ham bor…

INTЕRNЕT – BADNAFSLAR

Kimlardir sezdimi, yo‘qmi, bilmadim-u men bir nimaga e’tibor qildim.
Karantinda uzzu kun uyda bekor o‘tirgan yosh er-xotinlar yana bir “internet-kasallik”ka mubtalo bo‘lishdi.
Ular kun bo‘yi internetda sayr etib, turli xushxo‘r, mazali taomlar tayyorlash yo‘llarini o‘rganib oldilar va uni izchillik bilan hayotga tatbiq etib ulgurdilar.
Mana, karantin tugaganiga ham ancha bo‘ldi. Ammo internet-badnafslar o‘rganib qolgan odatlaridan qutula olarmikinlar?

QIMMATBAHO TOSHLAR – QATTIQ BOSHLAR

Bu go‘zal ayollarning ismlari qimmatbaho toshlar nomlanishi bilan bog‘liq. Ishqilib, go‘zal ismlar – chiroyli jismlar, qattiq, sovuq toshlarga mayli o‘xshasa-o‘xshasin. Faqat yuraklari, qalblari, mehrlari toshga aslo o‘xshamasin!

TABIATNING ADOLATLI TAROZISI

Hovlimizdagi bir tup a’lo navli o‘rik bahorgi ofatlardan so‘ng kam meva tukkandek edi, oila a’zolarimiz nazarida.
Hosil pishib yetilganidan so‘ng, biz boshqa manzaraga guvoh bo‘ldik, boshqacha xulosa chiqardik.
Mevalar son-miqdor jihatdan kam esada, ular juda sifatli, sarxil, katta-katta, har biri mushtdek-mushtdek kelardi.
Tabiatning adolatli tarozisida posangi o‘zgarmagandi…

“KO‘CHIRMACHI”

Andak tobi qochib qolgan yozuvchiga dori ichirayotgan hamshira qiz savol berdi:
– Domla, qalin-qalin kitoblaringizni ko‘rganman (afsus,o‘qiganman demadi), buncha gap – baloyu batarni qayerdan olasiz? Yoki biror joydan ko‘chirasizmi?
– Ha, – dedi yozuvchi, pinagini buzmay, men hammasini hayotdan ko‘chirib olaman! Boshqalardan farqim shundaki, kamina nimani ko‘chirishni yaxshi bilaman!

SHOIRLAR

Dunyoda shoirlar bo‘lmaganida biz Ayol go‘zalligini ham,uning buyukligini ham his eta olmasdik. Buyuk shoirlarni oddiy ayollar dunyoga keltirgan.
ONA OVOZI

Go‘dak gapirishni o‘rganar ekan, u “Ona” deya til chiqaradi. Inson keksayganida ham bu so‘zni tez-tez takrorlashiga to‘g‘ri keladi.
Biz tomonlarda bobolar qiz nevaralarini erkalab “onajon”, “ona qizim” deya chaqirishadi.
Kasalxonada davolanayotgandim. Issiq javzoning andak salqin sahari, soat beshlar chamasi. Derazalar lang ochiq. Kasalxona chorbog‘idagi qushlar sayrog‘ini tinglab yotardim. Birdan qo‘shni xona derazasi tomonidan eshitilayotgan yalinchoq, mehribon tovush diqqatimni tortdi, beixtiyor quloq sola boshladim.
– Bolajonim, tezroq yeb ol, non issiqina, hozir tandirdan uzdim… Qaymoq ham kecha pishirilgan sutniki.
Quloqlarimga eshitilayotgan bu tovush dunyodagi eng yoqimli ovoz bo‘lib, u onaning o‘g‘liga qaratilgan edi.
Bu tovushda shunchalar xavotir, iltijo, mehr-muruvvat mujassam ediki, titrab ketdim, ko‘zlarimga yosh qalqidi, yarim asirdan ko‘proq vaqt osha onaizorimning mungli, mushfiq tovushlarini eshitgandek bo‘ldim. Yo Xudo onalarning hatto tovushlari ham bir-biriga o‘xshaydi-ya! Farzand uchun ona ovozidan yaxshiroq ohang yo‘q bu dunyoda.
Marhuma onam Hikmatoy opa hayot bo‘lganlarida ul zotning ovozlarini necha ming ayol orasidan hech adashmay ajratgan bo‘lur edim. Bunga imonim komil.
SOLIQ

Go‘zallar o‘z husn jamollaridan “mulk solig‘i” to‘laydilar. Bu soliq haqida biror qonunda, biror so‘z yo‘q. Shu boisdan uning qanday yig‘ilishi haqida ham, hech qanaqa raqam, ma’lumot yuq.

YOLG‘IZLIK VA YIL FASLLARI

Yolg‘izlik kech kuz va qora qishda bahor yoki yozdagiga nisbatan og‘irroq kechadi. Jisman yolg‘izlikda shunday bo‘ladi.
Ruhan yolg‘iz bo‘lsangiz, yil fasllari uncha ta’sir etmasa kerak.

TUG‘ILISH

Paustovskiy yozishicha, badiiy asarga oid fikr yozuvchi ong-shuurida chaqmoqdek paydo bo‘ladi. Bu jarayonga yanada chuqurroq nazar tashlaydigan bo‘lsak, fikr paydo emas, hatto, sodir bo‘ladi. Ammo u chaqmoqdek tezda yo‘qolib ketmaydi. Juda tez rivojlanadi, o‘zgaradi, yangilanadi, tug‘iladi, tug‘ilaveradi, hech qachon to‘xtab qolmaydi. Yozuvchi yuragi to‘xtasagina ular ham to‘xtaydi…

USTOZ AYNIY IBRATI

70 yoshdan oshganimdan so‘ng, yaqinlarim meni ko‘p tergaydigan bo‘lishdi. Sal tobim qochib qolsa, darrov, ishlamang, yozmang, nima qilasiz boshingizga tashvish orttirib, deyishadi. Ularning aytishicha, endi oyoqni uzatib, maza qilib yotsam ham bo‘laverar ekan.
Nachora, yaqinlarim asar yozishdan ko‘ra uni chop ettirish yozuvchi uchun katta mashaqqat ekanini bilganlaridan shunday deyishadi. Ammo ular bilmaydigan jihatlar ham juda ko‘p. Chunonchi, fikr chaqmoqlari chaqnab turar ekan, uni qaytarib bo‘lmaydi. Qaytarsangiz ohori ketib qoladi. Keyin bugungi ishni ertaga qoldirish ham to‘g‘ri emas. Asosiy gap shundaki, ijodkor ahli, agar u shu nomga loyiq bo‘lsa, to so‘ngi nafasigacha badiiy asar ishqi, uni yozish tashvishlari bilan band bo‘ladi. Bu yaqinlarim aytganiday “boshga tashvish orttirish” emas, ijodning biz hamisha istagan shirin, yoqimli tashvishlaridir. Bundan o‘zini chetga olgan ijodkor – haqiqiy ijodkor emas!
Yozish yoki yozmaslik borasida ustoz Sadriddin Ayniy ibrati menga qo‘l keladi, jonimga ora kiradi. Ustozning qizlari Xolida Ayniyning e’tiroficha, domla Ayniy hatto kasal paytlarida ham kuniga 10-12 soatdan badiiy ijod bilan shug‘ullangan ekanlar. Shularni yaqinlarimga aytganimda ular tan bergandek bo‘lishadi, o‘zim esa xayolga cho‘maman. To‘g‘ri, keltirilgan misol o‘z kuchini ko‘rsatdi, lekin solishtirish joizmikan? Axir, ustoz Sadriddin Ayniy ulkan so‘z san’atkori, daho adib. Kamina bo‘lsam, oddiy ijodkor, viloyatda yashovchi bir adib. Ehtimol yaqinlarim ham shularni o‘ylab jim turishgandir. Sirasini aytganda, hikmatda qayd etilganidek, daho bo‘lish imkoni har bir insonda bor. Faqat bu yo‘l juda og‘irdir. Ayniyni daho darajasiga ko‘targan omil – tinimsiz mutolaa va qattiq mehnatdir.

SAVOB YOKI GUNOH…

Yaxshi bir shoir pul evaziga chalamullalar safsatalaridan “she’r yasaydi”. Endi o‘zingiz ayting, uning ishi savobmi, yoki gunohmi?

SARG‘AYGAN QO‘LYOZMALAR

Tanish bilishchilik, oshna og‘aynigarchilik, eng yomoni pul evaziga bir pulga qimmat qo‘lyozmalar “she’r”, “hikoya”, “doston” sifatida nufuzli gazeta-jurnallarda chop etilaveradi. Haqiqiy asarlar qo‘lyozmalari esa tahririyatlarda sarg‘ayib yotaveradi, kuni yetib qazo qiladi.
Qiziq, buning uvoli kimni tutar ekan?

“OSHXONA – BUVI”

Nevaram Gulhayo ayolimni “oshxona bibi” deb ataydi. Bola umri bino bo‘lganidan buyon, buvisini nuqul oshxonada ko‘raverib, shunday xulosaga kelgan. Nachora, bola mantig‘iga qarshi biror so‘z topish mushkul. Yaxshiyam, Gulhayo men yoshligimda kuniga necha martalab bozorga qatnaganimni bilmaydi. Bo‘lmasa, menga “Bozor bobo” deb nom qo‘ygan bo‘larmidi? Harqalay, qizaloq otasi va onasining ro‘zg‘or uchun yelib-yugurishlariga nom topib qo‘ysa, foydadan xoli bo‘lmasdi.

YAXSHILIK

Yaxshilik oxir-oqibat barcha yomonligu qabohatlardan ustun keladi. Buning uchun ham yana o‘sha Vaqt, uning adolatli shamshiri va hukmi kerak, xolos…

TO‘DALAR, GURUHLAR

Ming afsuski, adabiyotimizda, adabiy muhitda muayyan to‘dalar, guruhlar paydo bo‘lgan, shakllanib ulgurgan.
Bu to‘dalar yurtdoshlik, oshna-og‘aynigarchilik, qandaydir manfaatdorlik, o‘sha guruh uchun kerakli bo‘lgan maqsadlar asosida tuziladi. Rahbarlari, homiylari, tarafdorlari ham bo‘ladi, nazarimda. Bu norasmiy tuzilmalar uchun o‘zbek adabiyoti manfaatlari bir pul. To‘da maqsadi amalga oshsa bo‘lgani. Buni ayrim nashrlar mundarijasida oddiy ko‘z bilan bemalol kuzatsa bo‘ladi. To‘da a’zolari yoki tarafdorlaridan kimdir nimagadir erishsa bo‘ldi. U zot ko‘klarga ko‘tarilib, Payg‘ambar, Avliyo darajasiga yetguncha maqtaladi, hamdu sanolar aytiladi. Xudo ko‘rsatmasin, o‘shalardan kimdir vafot etsa bormi, tamom, butun to‘da, guruh ayuhannos solishadi, yurt motam tutishga undaladi. Bordi-yu, to‘daga mansub bo‘lmagan biror g‘arib shoir yoki yozuvchi, olim biror muvaffaqiyatga erishsa, yoxud qazo qilsa, bu guruhlar lom-mim deyishmaydi, og‘izlariga talqon solingandek o‘tiraverishadi. Ular vasvasaga tushib maqtashlari, yoinki motam tutib yig‘lashlari uchun hamyurtlik, oshna-og‘aynigarchilik, to‘daga a’zolik masalalari birinchi o‘ringa qo‘yiladi. Holbuki, O‘zbekiston adabiyoti, madaniyati yaxlit, bir butun-ku! Uni yurt, viloyatlarga bo‘lishning nima hojati bor?! Nahot qandaydir to‘dalar manfaatlari butun adabiyot manfaatlaridan ustun bo‘lsa? Ana shunday faol to‘dalardan birining faol a’zosi menga shunday pisanda qildi:
– Do‘stim, agar siz bizning viloyatdan bo‘lganingizda, zo‘r muvaffaqiyatga erishgan bo‘lar edingiz…
Yo Xudo, nahotki qariganda yashash joyimni o‘zgartirishga to‘g‘ri kelsa? Axir, o‘zbek nasri, u qaysi hududda, shahar yoki qishloqda yozilmasin, u o‘zbek adabiyoti mahsuli bo‘lib qolaveradi, geografik kengliklar bunga unchalik ta’sir etmasa kerak.
Yozuvchiga, uning asariga, adib qaysi viloyatdan ekanligiga qarab baho berish, bu yomon, yo‘qotilishi kerak bo‘lgan zararli illatdir!

MARTABA

Nufuzli bir jurnal muxbiri menga mansab, martabayu, unvonu mukofotlar xususida savol berdi. Unga taxminan shunday javob berdim.
– Haqiqiy adabiyot, haqiqiy yozuvchining unvon, martabalar bilan ishi bo‘lmaydi. Yozuvchi badiiy asar yozsa, uning unvon, martaba talashishga vaqti qolmaydi. Shunday ekan bu haqda ko‘p gapirib o‘tirishga ne hojat?
Yozing, faqat yozavering, asarlarni chop ettiring. Kun kelib unvonu martaba sizni o‘zi qidirib topadi, albatta. Faqat vaqt masalasida kafolat yo‘q. Unvonu martaba sizni ko‘zingiz ochiqligida qidirib topadimi, yoinki manguga yumilganidan keyinmi, bunisini kamina aniq ayta olmayman… Har qalay, qachon bo‘lmasin, qidirib topsa, shunisiga shukr qilavering!

TOVON

Yozuvchi – adib, albatta, so‘z san’atkori bo‘lishi kerak. U har bir asari uchun guldek umri hisobidan necha-necha yillar sanog‘i bilan juda katta tovon puli to‘laydi… Oxir-oqibat, umri xazon bo‘ladi, to‘lov qobiliyati yo‘qolib, kasod bo‘ladi.
Agar adib o‘z asarlarini qoldirgan jamiyat sog‘lom bo‘lsa, ijodkor umri bilan to‘lagan tovon o‘zini yuz karra, ming karra oqlaydi. Agar aksi bo‘lib, jamiyat majruh, nosog‘lom esa, so‘z san’atkorining holiga voy, umriga voy, kasodligicha qolgan bozoriga voy!..

SO‘Z – YURAK QONI

Tojik birodarlarimizda bir she’r bor. Uning mazmuni taxminan shunday: “Uch so‘zni bir-biriga payvand etgan kishi – yurak qonidan uch tomchi yo‘qotgusidir”. E’tibor bering, agar shunday bo‘lsa, yuzga yaqin roman muallifi, ulug‘ fransuz adibi Balzak yuragida biror tomchi qon qolganmikin?

KASOD BOZOR SOTUVCHILARI

– Do‘stim, – dedim men kunlarning birida, yosh shoir yigitchaga pisanda qilib, – biz hammamiz kasod bo‘lgan bozor sotuvchilarimiz!..

DO‘ST KIM-U, DUSHMAN KIM?

Butun umrim davomida katta dushmanga aylangan do‘stlarni ko‘p ko‘rdim.
Do‘stga aylangan dushmanlarni sira ko‘rganim yo‘q!..

TOG‘ KO‘CHKISI

Ulug‘ adib Lev Tolstoyning shunday o‘giti bor “Yozmay tura olsang, yozmaganing ma’qulroq…”
Men umrim davomida bu o‘gitning mag‘zini chaqishga harakat qildim. Turli-tuman ma’nolar, xulosalar izladim. Ularni topgandek ham bo‘ldim. Biroq o‘gitlarni yana qayta-qayta o‘qib, yangi ma’no, mazmun izlashda davom etdim. Toki bu maslahatning chin ma’nosini o‘z tajribamda sinab ko‘rmagunimcha izlanishlarim davom etaverdi.
2020 yil savr oyi o‘rtalarida nimadandir qattiq to‘lqinlanib ketib, qo‘limga qalam oldimu bir necha kun muttasil yozdim. Bu yangi romanning boshlanishi edi. O‘shanda nimadan bunchalar ilhomlanganimni, yutoqib, hatto bemor holiga kelib, yengil, tez, qoniqish bilan yoza boshlaganimni hozir ham izohlay olmasam kerak. Bilganim shuki, o‘sha kungacha qariyb bir yil mobaynida deyarli hech nima yozmagan, 2-3 hikoya bilan kifoyalangandim. Keksa shoir do‘stimning “Gazeta ishidan so‘ng biroz dam olganingiz ma’qul. Hissiyotlar, fikrlar tiniqlashsa yozish oson kechadi…”, deganlari yodimga tushdi.
Tolstoy va shoir do‘stim haq ekan. Yil davomida men yozishga xumor bo‘lgan ekanman, shekilli, qariyb bir oy davomida to‘xtovsiz yozdim va ancha ish qilishga ulgurdim. Yangi roman mavzusi shunchalar qattiq qamrab, o‘rab-chirmab oldiki, dovdirab qoldim. Fikrlar, ibora, jumla, tasvir, o‘xshatishlar tog‘ ko‘chkisiday bostirib kelar, ularni qoralama qilib yozishga ham zo‘rg‘a ulgurardim.
Bexosdan yashirin xazinaga tushib qolib, qo‘yni-qo‘njini oltin, zaru zevarga to‘ldirishga shoshilayotgan kimsaga o‘xshab qolgandim.
Bu holat so‘z izlovchi adib uchun trans holatidan-da avloroq bo‘lib, avvallari hech qachon bunday ahvolga tushmagandim, shunchalar oson, yengil, ko‘p yozmagandim.
Demak, buyuk Tolstoy ana shunday holatda yozishni nazarda tutgandir? To‘g‘rida, istar-istamay yozilgan safsata kimga kerak? O‘zing larzaga tushib yozsanggina o‘quvchi larzaga tushadi. Bu barcha – adiblar ham, kitobxonlar ham yaxshi bilgan oddiy haqiqatku, deyishingiz mumkin. To‘ppa-to‘g‘ri. Ammo buning faqat yozuvchi bilgan bir tomoni borki, uni hamma bilavermaydi. Bu holatda yozish paytida ochlik-to‘qlik, sog‘lik, xotin, bola-chaqa, mol-dunyo, boylik haqida o‘ylash sira mumkin emas. Buning iloji yo‘q. O‘yladingizmi, tamom, qo‘lingizdan qalam tushib ketadi! Bunaqangi baxtga yana muyassar bo‘laolasizmi, Xudo biladi. Ammo so‘z san’ati dahosi buni yaxshi bilgan ekan…

GO‘ZALLIK BALOSI

O‘tgan asr 60-yillarining o‘rtalarida parilar yurti Olmosdan bir opa-singil Toshkentga kelib, “4”, “5” baholar olib, universitetga o‘qishga kirishdi.
Ular opa-singil bo‘lsalar-da, xuddi egizaklardek bir-birlariga o‘xshashar, juda go‘zal, sohibjamol edilar.
Opa-singil birinchi yilni yaxshi yakunlagan esalar-da, o‘qishni tashlashga majbur bo‘lishdi. Ko‘pchilik bundan hayron bo‘lsa-da, hamta’lim do‘stlar shunga olib kelgan sababni yaxshi bilishardi. Sabab esa shu ediki, boyaqish opa-singilga talabalar, o‘qituvchilar, shaharliklar, viloyatlardan kelganlar, ko‘cha odamlari, boringki, barcha qalang‘i-qasang‘ilar oshiq bo‘laverib, muhabbat izhor qilaverib, hol-jonlariga qo‘ymadilar. Yashash, o‘qishga-da imkon qoldirmadilar. Oqibatda go‘zal, sohibjamol opa-singil “Qaydasan, Olmos!”, deya uylariga qaytib ketdilar…

PUL

“Pul-pulni topar, bepul dardisarni…”, degan naql bor. Bu ibora yirik tadbirkor-u korchalonlarga va katta ijodkor-u juda qashshoq insonlarga birdek taalluqli bo‘lsa kerak. Yuqorida tilga olingan har ikki toifa odamlari o‘zlariga keragicha pulni ham, dardisarni ham topa olishadi. Gap faqat uni istifoda eta olishda, xolos.

KIM AYBDOR?

– Vaqt shamshiri falonchining boshini tanasidan judo etibdi!
– Yo, Xudo! Bunda kim aybdor ekan-a?
– Faqatgina marhumning o‘zi.
– Nahotki?
– Ha, xuddi shunday! Faqat hukmni Vaqt o‘qigan, xolos, tamom, vassalom! Shikoyatga o‘rin yo‘q!..

TAQDIR

Martin Iden Jek London sohir qalami tufayli o‘z-o‘zini yaratdi va o‘z-o‘zini mahv etdi. Shu qalam sohibining taqdiri ham xuddi shunday bo‘ldi.

ANORA VA GAZ HISOBLAGICH

Menga Anora degan ism yoqardi. Chin o‘zbekona, jarangdor ism. Hozir bu haqdagi fikrim o‘zgardi. Gaz idorasida ishlaydigan Anora degan qizga ishim tushgach, u to‘g‘risida ham, ushbu nom to‘g‘risida ham boshqacha o‘ylay boshladim.
Aniqroq aytsam, Anoraga ishim tushgani yo‘q, faqat xonadonimizdagi gaz hisoblagich bilan mojarolar boshlangach shunday bo‘ldi. Aslida gaz hisoblagich binoyidek ishlab turuvdi, zararimizga bir kub ham yozgani yo‘q. Faqat gaz idorasidan kelgan hatto otasining ham yuziga tupurishga tayyor bo‘lgan Mirshod degan yigitcha va yuzlari anordek Anora ismli qiz uyimizga kirib, gaz hisoblagichni yolg‘on yozishga, bizni esa bo‘lmagan qarzdorlikni bo‘ynimizga olishga majbur etmoqchi bo‘lishdi. Ko‘pgina xonadonlarda qarshilikka uchramagan bu bezbet yoshlar juda quturib ketishgan, hech kim va hech nimadan tap tortmas edilar. Ular keksa xonadon egalarini haqoratlashdan ham qaytmadilar. Anor yuzli Anoraxon esa sizni yaxshi taniyman, hikoyalaringizni gazetada o‘qiganman deya gap qistirib o‘tishni ham unutmadi. Men esa shu surbetlarni insofga kelishga majbur eta oladigan asar yozmaganimga o‘kindim. Ammo o‘shanda o‘kinch bilan ularga bas kelib bo‘lmasdi. Tuman prokuraturasiga qo‘ng‘iroq qildim. Arzimni eshitgach prokuror yordamchisi tezda gaz idorasi boshlig‘iga qo‘ng‘iroq qildi va u shovvoz bir zumda xonadonimizga yetib keldi. Nohaq yo‘llar bilan pul topib mazaxo‘rak bo‘lib qolgan bu yosh yigit ham avvaliga menga do‘q urib ko‘rdi. So‘zi o‘tmagach, murosa qilib, o‘z “bo‘ribosarlarini” tartibga chaqirishga majbur bo‘ldi.
Bu voqeadan qattiq ranjidim. Advokat do‘stimga shikoyat qildim. U sudga murojaat etishni maslahat berdi. Kamina yana “o‘zbekchilik” qildim. Nevaram tengi surbetlarni ayadim. Aslida ular ayashimiz oqibatida shunchalar quturib ketishganini yaxshi bilardim, albatta. Boz ustiga, Anoraning bobosini, Mirshodning tog‘asini tanirdim. Hatto o‘shalarga ham bir og‘iz e’tiroz bildirmadim. O‘zlari insofga kelishar deb o‘yladim. Ko‘p o‘tmay bu yosh tekinxo‘rlarning tanobi tortib qo‘yildi. Mirshod mast holda mijozlar bilan mushtlashgani uchun sudlanib, jinoiy javobgarlikka tortildi. Anora hozir nima ish bilan mashg‘ul ekanini bilmayman, bilishni ham istamayman. Endi, harqalay, Anora ismiga qiziqishim so‘ndi. U quloqlarim ostida avvalgidek jaranglamaydi.

AYOL KO‘ZLARI

Sevgan, sevilgan ayol ko‘zlarini diqqat bilan kuzatganmisiz? Ularda butun Dunyoni, Borliqni, Koinotni ko‘rish mumkin. Buning birgina sharti bor xolos. Sizda ayol qalbini tushuna olish qobiliyati bo‘lishi kerak.

G‘OLIBLAR KIM? MAG‘LUBLAR-CHI?

G‘oliblar – g‘alaba uchun tinmay mehnat qilgan, kurashgan, shirin jonini ayamay unga intilganlar.
Mag‘lublar – ular ham mehnat qilishadi. G‘oliblar shohsupasiga ko‘tarilish uchun harakat qilishadi, peshana teri to‘kishadi. Ularning g‘oliblardan farqi shundaki, mehnat, harakat va intilishlari andak maromiga yetmay qoladi. Farq unchalik katta emas, faqat ish oxiriga yetmay qolgandek. Pala-partish, chala bajarilgan ish oxir-oqibat mag‘lubiyatga olib keladi. Tasavvur eting, yugurishda birgina daqiqa, boksda mo‘ljalga yetmagan bir zarba, futbolda so‘ngi daqiqada o‘tkazib yuborilgan birgina gol g‘olibni baland ko‘ratib, mag‘lubni yerga uradi. G‘oliblar va mag‘lublar aslida yonma-yon yuradigan egizaklarga o‘xshashadi. Hayotda g‘alaba va mag‘lubiyat ham yonma-yondir.

INSON NЕGA O‘ZGARADI?

Insonni o‘zgartirish – Koinotni, Borliqni o‘zgartirish bilan barobar, deyishadi. Shunga qaramay uni o‘zgartirishning talay yo‘li bor. Masalan, mehr toshbag‘ir kishini muloyim odamga aylantira oladi. Haqiqiy sevgi ham erkak va ayolni butunlay o‘zgartirib yubora olsa kerak.
Pul, mansab, manfaatdorlik kishini butunlay boshqa odamga aylantiradi. Cheksiz zulm odamni qulga aylantirishi, yoinki, uni ozodlik uchun kurashga chorlashi mumkin.
Insonning insoniylik, odamgarchilik qonuniyatlari o‘zgarmas bo‘lgani ma’qul. Ular yaxshilik tomonga o‘zgarsa, mayliga…

ZAVOLSIZ OFTOB

“Oftobi bezavolingni ko‘rar kun bormikin?”, deya nola qiladi oshiq shoir. Mabodo shu bezavol oftobni samodagi Quyosh singari har kun ko‘rish imkoni tug‘ilsa, ul mavjudod zavolga yuz tutmasmikin?

AYO, DO‘STIM!..

“Ayo, do‘stim, sening mehring mening mulki panohimdir,
Quvonsam – qahqaham, hasrat chekarda dudi ohimdir”, – yozadi shoir Jamol Kamol. Do‘stlik haqida juda chiroyli satrlar. Faqat biz gumrohlar hamma vaqt ham do‘stlik qonun-qoidalariga rioya qilavermaymiz. Hozirgi sharoitda do‘stlik manfaatparastlik rishtalari bilan o‘rab-chirmab tashlangan. Do‘st ishimizni bajarsa, bizga yordami tegsa, u sadoqatli hisoblanadi, aksincha bo‘lsa, demak u sodiq emas. Bu eng ulug‘, noyob tuyg‘u sha’niga yarashmaydigan jo‘n xulosadir. To‘g‘ri, eng og‘ir kunda joningga ora kirgan kishi chin do‘st sanaladi. Ammo o‘sha og‘ir kunda senga yordam berishga qurbi yetmaydigan kishilar ham bo‘ladi-ku! Ular imkoni yetmay, yordam beraolmasa, haqiqiy do‘st maqomidan judo bo‘lishi kerakmi? Ikki o‘rtadagi munosabatlar manfaatga asoslanmagan, haqiqiy bo‘lsa, do‘stlar bir-birini tushunishi, kechirishi kerak. Nimaningdir ilinjidagi ittifoq chin birodarlik emas, xudbinlik, xudparastlik, yanada ochiqrog‘i manfaatparastlikdir…

BЕMORLAR VA BЕKORLAR

Kechaning uzunligini – bemorlar, kun uzunligini bekorlar biladi.

HUSN

Otam rahmatli “Husn – inson uchun yarim davlat”, deya ko‘p takrorlar edilar.
Men esam hozirgi sharoitga moslab, “Husn – butun davlat”, degan bo‘lar edim. Tasavvur eting, chiroyli chehraga mahliyo bo‘lib qoldingiz. Keyinchalik ma’lum bo‘lishicha ana shu chiroy, husn ko‘tarasiga sotilishi mumkin ekan…
Ana shunaqa, husn bozori juda chaqqonlashib ketdi.

RUHIYAT IQLIMLARIDA

Ijodkor – yozuvchi inson ruhiyatini chuqur anglashi, tushunishi kerak. Aks holda, u yaratgan xarakterlar kitobxonni hayajonga sola olmaydi. Ammo eng birinchi navbatda ijodkor o‘z-o‘zini chuqur anglab yetgan bo‘lishi, har bir hatti-harakatini tahlil, tadqiq eta olishi zarur.

INSON TABIATI

Inson o‘zining nojo‘ya harakatlari bilan tabiatga shunchalar ziyon yetkazdiki, u o‘ziga o‘qilajak hukm kuni naqadar yaqinligini hamon tushunib yetgani yo‘q.

QARINDOSH-URUG‘LAR

Davr hamda taqdiri ilohiy taqozosi ila shunday ota-ona, aka-uka, opa-singil va boshqa qondosh-jondoshlarni ko‘ryapmizki, ular yaqinlardan ko‘ra ko‘proq raqobatchilar, raqiblar, eng achinarlisi, dushmanlarga o‘xshab ketyaptilar. Bir pullik manfaat deya bir-birlariga qo‘l ko‘tarishdan, hatto o‘ldirishdan ham toymayaptilar.

ESKIRGAN YANGILIK

Xotinlar erkaklashib, erkaklar xotinlashib ketishdi, deb yozdim-u, o‘ylanib qoldim. Bu juda eskirgan yangilik ekan-ku!..

OG‘IR YUK

Insonning ota-ona sifatidagi mas’uliyati – uning zimmasidagi eng og‘ir yukdir. Achinarlisi shundaki, bu og‘ir mehnatning mutlaqo qadri yo‘q. Buni ayrim farzandlar tushunadi, ayrimlari yo‘q…

VAFO

Hayotda biz juda asrab-avaylagan, ishongan kimsalar, insonlar aksariyat hollarda oqibatsizlik, bevafolik qilishadi.
Biz e’tibor qilmagan, ishonmaganlarimiz jonimizga ora kirishi mumkin ekan.
BIROVNING KO‘YLAGI

“O‘z ko‘ylaging taningga eng yaqindir”, deyishadi. To‘ppa-to‘g‘ri! Biroq birovning ko‘ylagini xuddi o‘zinikidek kiyib yuruvchilar ham bor.

BЕGONA

Kimdir do‘sti yoki boshqa birov uchun deyarli barcha ishni qilishi mumkindir. Faqat boshqaning tanasidagi dardni chekib, uning uchun o‘lib bo‘lmaydi. Bu masalada har bir banda chekiga tushganini o‘zi tortadi.

TAMAKINING ZARARI

“Do‘stlik o‘z yo‘liga, har kimning tamakisi alohida bo‘lgani maqulroq”, degan gap bor. Shunga qaramay sendan tamaki so‘rab chekuvchilar juda ko‘p. Faqat sen xumor bo‘lib turganingda tamaki taklif etuvchilar unchalik ko‘p bo‘lmasa kerak…
Qissadan hissa, har kim o‘z tamakisidan chekkani ma’qulroq, shekilli.

“KЕKSALIK GASHTI”

Yoshlikda barcha hayotiy holatlarda tanlash huquqiga egasan. Shundan kelib chiqib, o‘zing xon, ko‘lankang maydon.
Keksayganda tamoman boshqacha manzara. Sen uchun sening nomingdan tanlashadi. Bunda birgina imtiyozing bor. Kimdir tanlaganni sen tanlashing yoki tanlamasliling mumkin, xolos. Tanlamasang o‘zingga qiyin. Keyin seni injiqqa chiqarib, sen uchun tanlamay qo‘yishadi, tamom-vassalom!
Ana shunaqa gaplar… Biz uchun tanlaydiganlar sog‘-omon bo‘lishsin, tanlash huquqi baribir o‘zimizdaku!

O‘XSHAR… O‘XSHAMAS

Yuqorida ta’kidlaganimdek, ota-ona mas’uliyati juda og‘ir yuk. Shunchalar og‘irki, belingiz sinib ketishi hech gap emas.
Bolangiz qayergadir ketgan bo‘lsa, u kelgunicha, “havo juda isib ketmasa, sovub ketmasa edi”, deya xavotirga tushasiz. Qor, yomg‘ir yog‘ib qolsa, “bolam shamollab qolmasa bo‘lgani”, deya joningiz halak.
Bozorga borsa “qimmat sotib olmasa, arzon sotib qo‘ymasa”, deya tipirchilaysiz…
Xo‘sh, o‘zingiz biror yoqqa borsangiz, yoxud bozorga tushsangiz sizni o‘ylab xavotirga tushadigan kishingiz bormi? Agar bor bo‘lishsa, siz juda baxtlisiz! Mabodo “shunday odamlar bor edi-yu ular o‘tib ketishgan-da”, deya javob beradigan bo‘lsangiz, bu boshqa gap. Yana shunday jonkuyarlarni topish amrimahol. Ehtimol baxtingiz chopib, shunday mehribonlarni toparsiz ham. Ammo baribir ular avvalgilariga o‘xshamaydi. Shoir bekorga “Avvalgilarga o‘xshamas”, deb kuyinmagan, axir. Ota-onalar bir-birlariga juda o‘xshashadi. Hammalari faqat farzandlari, nevaralarini o‘ylashadi. Farzandlar, nevaralar tabiatan bir-birlariga unchalik o‘xshashmaydi. Birovi ota-onasini o‘ylaydi, birovi sira o‘ylamaydi. O‘z muammolaridan bo‘lak hech nimani ko‘rmaydi.

ILK MUHABBAT MULKI

Ilk muhabbat mulki. U dastlabki tajriba hosilasi bo‘lgani uchun ham aksariyat hollarda armon, afsus-nadomatlardan iborat.
Bu mulkning manzil-makoni ko‘ngil. Qaysi bir ko‘ngilga boqmang, unda g‘orat etilgan ilk sevgi mulki vayronalariga duch kelasiz. Chunki birinchi muhabbatdan baxt topgan oshiq-ma’shuqlar juda kam. Bu ishq shanchalar kamsuqum, huquqsizki, u ko‘pincha dillarga ko‘milib ketadi, izhor etilmaydi. Hayo, ibo, ishqiy tajriba yo‘qligi bunga sabab bo‘lsa ne ajab?
Ilk muhabbat mulki – g‘orat etilgan birinchi sevgi xarobalari… Ammo u boyqush (chug‘z) hukmron vayrona emas, obod, ozod, hayotbaxsh bir maskandirki, vaqt-soati kelib bu yerlarda son-sanoqsiz, tobora ko‘payib boruvchi muhabbat, mehr-oqibat koshonalari, qasrlari, yurtlari, Vatanlari barpo etilgay! Uni birinchi tajribadan og‘zi kuyib, keyin ishq qadrini anglab yetganlar mustahkam, buzilmaydigan, vayron bo‘lmaydigan qilib quradilar, quraveradilar. Hayot va muhabbat abadiyligi shu sababdandir.
Ushbu satrlarni bitayotgan, ilk muhabbati armon bo‘lib qolgan, keyin haqiqiy ishq sharobini sipqorish baxtiga muyassar kaminangiz dilxushligi, baxtiyorligi ham shundan bo‘lsa, ajab emas! Ilk muhabbat barcha sevgan, sevilgan, sevayotgan, sevgi orzumandlari uchun ishq ilmidir…

KURASHNING DAVOMI

Yoshlikda inson maqsadiga yetish chun kurashib yashaydi.
Keksayganida esa yashash uchun kurashadi. Ba’zan bu kurash ko‘pkurashga aylanib ketishi ham mumkin…

KO‘RINMAS KO‘Z YOSHLARI

Ba’zi-ba’zida kitobxonlar mendan “Yangi asaringiz chop etilganda xursand bo‘lasizmi?”, deb so‘rashadi. Bir qarashda juda oddiy, beozor tuyulgan savol men uchun juda qiyin, alamli, og‘riqli so‘roqdir. Gapni cho‘zib o‘tirmay, “Noshir qurmag‘urlar meni shunchalar qiynashadiki, yangi kitob chop etilganda xursand bo‘lishga holim ham qolmaydi”, deya dangal javob beraman. Muxlislar hayron bo‘lishadi. Men esam kitob chiqarish uchun chekkan zahmatlarimni eslab ketaman. E’tibor qiling, kitob yozish emas, kitob chop ettirish zahmatlari… Chunki kitob, asar yozish azobi uni chop ettirish qiyinchiliklari oldida hech gap emas, to‘g‘risini aytsam, ijodkor uchun ijod huzurbaxsh bir jarayon.
Kitob chop ettirish jarayoni, bu endi, yozuvchi, shoir uchun bir ko‘rgulik. Nega bunday deyayotganimni nashriyotga pul ko‘chirmay, noshir atalmish mavjudotga pora bermay loaqal birgina kitob chiqargan ijodkor tushunsa kerak. Kaminangiz esa to‘g‘ri yo‘l bilan yigirmadan ortiq kitob chiqardi va u buning uchun qancha yurak qoni sarflaganini o‘zi va yolg‘iz Xudo biladi.
Nashriyotlar, gazeta-jurnallar, televideniyedagi ta’magirlik hozir hech kim uchun sir emas. Faqat bu haqda hech kim ochiq gapira olmaydi. Kimki shunga jur’at etsa, uning asarlarini chop etmay qo‘yishadi. O‘zim shu satrlarni yozayapmanu “buni qaysi mard noshir chop etar ekan”, degan fikrga boryapman. Chunki yozganlarim stol tortmasida qolib ketishini istamayman. Achinarlisi shundaki, ijodkorning kitob sari yo‘lini to‘sadigan omil faqatgina ta’magirlik emas. Ko‘p yil – yarim asrdan oshiqroq kuzatganimdan so‘ng, shunday xulosaga keldim. Bu faqat meninggina fikrim, xulosam. Gap shundaki, ijodkor, ayniqsa viloyatda yashovchi yozuvchi bosh urib boradigan dargohlarning aksariyatida jurnalistika, filologiya fakultetlarini bitirgan xodimlar o‘tirishibdi. U sho‘rliklarning to‘qson foizidan ko‘prog‘i shoir yoki yozuvchi bo‘lishni orzu qilgan. Ammo og‘ir, jon egovi, jon oluvchi mehnatni bo‘yniga olishni istamagan. Buning oqibatida u adabiyot sohasida hech nimaga erishmagan, o‘zi ham hech kim emas. Ana shu toifa ijodkorlar haqiqiy yozuvchi yoki shoir yo‘lidagi eng katta, yomon to‘siqdir. Bu dahshatli to‘siq ko‘plab ijodkorlar xuniga zomin bo‘lgan, hozir ham bo‘lmoqda.
O‘zlari ijodkor bo‘lib yetisha olmagan kimsalar haqiqiy badiiy asar dunyo yuzini ko‘rishiga jon-jahdlari bilan qarshilik qiladilar, yozuvchini ham uning qo‘lyozmasini ham bulg‘aydilar, yerga uradilar.
Ular orasida yosh avlod ham borligi juda yomon. Bu adabiyot yugurdaklari otalari tengi ijodkorni haqorat qilishdan ham uyalmaydilar…
Adabiyotga monelik qilib, adibning shirin joniga qasd qiladiganlar kamayib, ular o‘z qilmishlaridan uyalsalar, insonni, insoniylikni ulug‘lashdan iborat buyuk ta’limot bo‘lgan badiiy ijod naqadar yuksalgan bo‘lur edi. Buning uchun ko‘p narsa, hech qanaqa inqilob kerak emas. Faqat har kim hayotdagi o‘z o‘rnini bilsa, iqtidori darajasini to‘g‘ri belgilay olsa bo‘lgani.

BAXTIYORLAR

“Baxt” degan so‘z bor. Xuddi shunday tushuncha ham mavjud. Faqat uning surati qanday, siyrati nimadan iborat, buni hech kim bilmaydi. Dunyoda qancha odam bo‘lsa, “baxt” haqida tasavvur ham xuddi shunchadir. O‘xshashlik, yagona tasavvur bo‘lmagach “baxt” suratini hatto eng mohir rassom ham chiza olmasa kerak.
Baxt tasviri, tasavvuridagi ana shu mavhumlik sabab bo‘libmi, biz gumroh bandalar yonginamizdagi baxtni sezmaymiz, ko‘ra bilmaymiz. Oxir-oqibat uni qo‘ldan chiqarib yuboramiz. Uni yo‘qotgandan so‘nggina, u shundoq qo‘limizda bo‘lganini his etamiz. Qani endi baxtning haqiqiy, hamma tan oladigan surati va siyratini chiza oladigan daho topila qolsa… O‘shanda baxtiyorlar soni dunyoda juda ko‘payib ketgan bo‘larmidi? Koshki edi.

BUYUK IMORAT

Har bir badiiy asar so‘zlardan bunyod etilgan imoratdir. Boshqa imoratlar yillar, asrlar, shafqat siz vaqt ta’sirida kun kelib vayronaga aylanadi. So‘z imorati hech qachon to‘zimaydi.

BOLTA VA PAXTA

Bolta qancha o‘tkir bo‘lmasin, bir hovuchgina paxta uning damini qaytara oladi, der edilar otam rahmatlik. Endi anglasam, otaginam har qanday baloni muloyimlik bilan yengish mumkin demoqchi bo‘lgan ekanlar…

ZANJIR

Shajara yettinchi avloddan so‘ng begonalashadi, zanjir uziladi. Bunday qarindosh-urug‘chilikni Buxoro tomonlarda “tog‘amning eshagi” degan andak qo‘pol ibora bilan anglatishadi. Yoinki “hammomda keti ketiga tegib ketgan” deyishadi.
Yaxshi ishlar, ezgulik davom etsa shajara zanjiri yettinchi emas, o‘n yettinchi avlodda ham ehtimol hech qachon uzilmaydi.

YONG‘OQ DARAXTI

Yaxshilik yong‘oq daraxtiga o‘xshaydi.Tezda hosilga kirmaydi. Ba’zan qilgan yaxshiligingiz kimdandir emas, Xudodan qaytadi.
Yomonlik daraxti bunday emas. U juda tez meva beradi. Hatto nima ish qilganingizni anglab ulgurmasingizdan bu achchiq mevani tatib ko‘rasiz. Bu zaharli mevalar tez ko‘payadi, ya’ni yangi-yangi daraxtlari ildiz otadi. Qarabsizki, qabohat o‘rmonida qolib ketasiz. Shu boisdan yomonlik urug‘ini aslo eka ko‘rmang!
YOLG‘IZ XARIDOR

Shoirning qo‘shiqqa aylangan shunday satrlari bor:

“Bu jahon bozorida
Yolg‘iz xaridorim onam…”

Dunyo hukmdori bo‘lganimda ushbu satrlarni oltin harflar bilan bitib, jahondagi barcha farzandi qobillar xobgohining ko‘zga ko‘rinarli yeriga ilib qo‘yish to‘g‘risida farmon berardim. Toki ular har tong ko‘zlarini ochishlari bilanoq, bu hikmatni o‘qisinlar. Zero, faqat onaizorgina farzandi ro‘baro‘ bo‘lgan balo-qazoni daf qilish uchun nainki sotuvchi so‘ragan eng qimmat bahoni to‘laydi, balki hayot atalmish shirin jonini-da fido eta oladi.
Onamdan ajralganimdan so‘ng o‘tgan 57 yil mobaynida ko‘rgan azob-uqubatlarim haqi-hurmati men bunga kafil bo‘la olaman!

QALBDAGI IZLAR

Har bir ota-ona yuragida son-sanoqsiz chandiqlar izi bor. Ularni oddiy ko‘z ilg‘amaydi, juda mukammal tibbiyot uskuna-anjomlari ham “ko‘ra” olmaydi. Bu izlar farzand, nevaralar e’tiborsizligi, xudbinligi hosilasi bo‘lib, ularni faqat jabrdiydalar – ota-onalarning o‘zlarigina his eta oladilar, xolos.

HAYOT ABADIY

Inson qalbi go‘zalliklarga juda boy. Ana shu go‘zalliklarning eng oliy va a’lo ko‘rinishi – sevgi-muhabbatdir. Insoniy, xokisor sevgi hayot abadiyligini ta’minlaydi. Boshqasi – o‘z yo‘liga…

TIRIKLIK YOXUD TIRIKCHILIK BЕLGISI

Afandi “kapgirning qozonga urilganda chiqadigan tovushni yaxshi ko‘raman”, degan ekan. Xuddi shunday, xonadon oshxonasidan taraladigan xush bo‘ylar, yoqimli ovozlar tiriklik, tirikchilik, hayot davom etayotganidan darak beradi. Men ham barcha kabi bu tovush va hidlarni yaxshi ko‘raman.

QALAM, HISOB RAQAMI VA ALAM

Ulkan so‘z san’atkori Chexov kunlarning birida shunday maqtanib qo‘yibdi:
– Mana shu qalamni ko‘ryapsizlarmi? Xohlasam, hozirning o‘zida unga qarab turib, binoyidek hikoya yoza olaman!..
Uning so‘zlariga hech kim shubha qilmagan. Axir, u Chexov, ulug‘ yozuvchi, nima haqda istasa, o‘sha haqda yozib hammani qoyil qoldira oladi.
Bizning yozuvchi, shoir atalmish ayrim do‘stlarimiz bo‘lsa, chalasavod homiy, g‘irt savodsiz “tadbirkor” qosh-qabog‘iga, yoinki boy tashkilot hisob raqamiga qarab ko‘zda, ko‘ngilda yoshlar bilan ijod qilishga majbur, mahkum. Shunday holda ijod, ijodkor erkinligi haqida gap-so‘z bo‘lishi mumkinmi? Albatta, yo‘q!
Bu ahvolda necha yillik mehnati tahqirlangan sho‘rlik ijodkor qalamga, qog‘ozga, eng yomoni, kitobxon ko‘ziga qarashga kuch topa olmaydi. Chexov naqadar baxtli inson ekan-a…

DA’VOSIZ DA’VO

“Men shoir emasman, da’voim ham yo‘q”, deb yozadi kamtarin ijodkor.
Ayo do‘stim, shoirlik da’voing bo‘lmasa, bugun juda qimmatlashib ketgan qog‘ozni isrof etib, ash’or bitishdan ne murod?..

SUT VA QAYMOQ

Sigir sutining moy va qaymog‘ini ajratib oladigan maxsus uskunalar bor. Ta’bir joiz bo‘lsa, jurnalistika va badiiy ijod ana shu uskunalarga o‘xshab ketadi. Qaymoq va moy sutdan qadrliroq, qimmatroq bo‘lgani uchun ajratib olinadi.
Jurnalistika va badiiy ijod ham hayotning tarix uchun kerakli voqea-hodisalarini oddiy voqelikdan ajratib olib, insonlar uchun qimmatli, esda qolarli tarzda yoritib, noyob solnoma yaratishadi. Ana shulardan elat, millat, vatan, mamlakatlar, qolaversa, dunyo tarixi yaratiladi. Bu tarix qadri-qimmatini boshqa biror bir narsa bilan solishtirib, tenglashtirib bo‘lmaydi. Uning bahosi yo‘q.

KO‘ZINGNI OCH, INSON!

Inson tabiatga, uning odam bolasi ishtirokisiz kechishi lozim bo‘lgan jarayonlariga shunchalar ko‘p ziyon yetkazdiki, endi ona Sayyoramiz ko‘ksidagi yaralarni to‘la davolash imkoni qolmadi.
Kun kelib butun borliq, koinotni qaytadan yaratish zarurati tug‘ilib qolsa, ne ajab? Ammo bu ish Allohdan bo‘lak hech kimning qo‘lidan kelmaydi. Shu bois borini imkon darajasida asraganimiz ma’qul emasmi?

QO‘L TЕLЕFONI – YOLG‘IZLIK HAQIDA

Nega qo‘l telefoni odamlar orasida bunchalar ommalashib ketdi? Insoniyat necha-necha asrlar shu matohsiz ham yashagan edi-ku!
Buning sababi juda oddiy. Globallashuv, turli ofatlar sharoitida insonda o‘zini yolg‘iz, g‘arib his etish tuyg‘usi yanada kuchaydi.
Siz kimningdir yolg‘iz yoki yolg‘iz emasligini bilish uchun uning qo‘l telefonidagi kirish va chiqish qo‘ng‘iroqlari ro‘yxatini bir necha kun kuzatsangiz, shuning o‘zi kifoya. Hamma narsa oydinlashadi.

SЕN O‘ZING

Aytishlaricha, inson umrini uzaytiruvchi omillardan biri yaxshi suhbatdosh ekan. Bu olimlar, tadqiqotchilar fikri.
Kaminangizning bu xususda o‘z fikri bor.
Sen uchun eng yaxshi suhbatdosh bu – sening o‘zing!
O‘z fikringni o‘zing tasdiqlaysan, ba’zan inkor etasan, voz kechasan. Xoxlasang uni rivojlantirasan yoinki boshqa g‘oyani o‘rtaga tashlaysan. O‘z xayolingga o‘zing hokimi mutlaqsan. Xayolingdan nima kechayotganligini hech kim bilmagach, unga kim qarshilik qila oladi? O‘zing bilan suhbatlashib, rohatlanib yuraverasan. Hech qaysi so‘zing uchun hech kim oldida javobgar emassan!
Suhbatga ikkinchi kishi aralashdimi, tamom. Har bir yaxshi-yomon so‘zing uchun javobgarsan. Birovni tanqid qilsang dushman orttirasan, chunki ikkinchi kishi bilan sir hech qachon sirligicha qolmaydi. Maqtasang do‘st orttirdim deb o‘ylama, adashasan. Hasadgo‘ylar darhol seni xushomadgo‘yga chiqarishadi. O‘zingni biroz maqtagudek bo‘lsang bormi, darhol “maqtanchoq” tamg‘asini bosishadi. Andak kamtarlik qilsang seni “zo‘raki kamtar” deyishadi.
Demak, umrni uzaytiradigan eng yaxshi suhbatdosh – o‘zing!

AYOL QUDRATI

Ayol kuchi uning ojizligidadir. To‘g‘rirog‘i, uning ojizlikni kuch-qudratga aylantira olishida.
Ayol – ona. Onalik uning eng buyuk qudratidir. Zero, ona yangi hayotni yaratadi, kamolga yetkazadi, umr boqiyligiga xizmat qiladi.
Ayol hatto yolg‘izlikdan ham katta kuch olib biladi. Mabodo turmush o‘rtog‘idan ajralib qolsa, bolalarini bir o‘zi katta qilish qo‘lidan keladi. Bu borada yaratganning o‘zi unga bitmas-tuganmas kuch, iroda, bardosh ato etadi. Onalarimiz jisman ojiz esalarda, ruhan, qalban juda kuchlidirlar.

UZUN KЕCHALAR

“Har bir uzun tunning oxiri – tongi bor…”.
Ha, kecha qancha uzun bo‘lmasin, tong otishi aniq, bu vaqt qonuniga bo‘ysunadigan tabiat hodisasi. Ammo ana shu uzun tunlarning har birida oppoq tongga yeta olmagan bedorlar, bemorlar qanchadan-qancha?..

“ADABIYOT OLMASI”

Qip-qizil naqsh olmani ko‘z oldingizga keltiring… Endi shu olmani adabiyot deya tasavvur eting…
Husnidan ko‘z to‘yadigan bu tabiat in’omining ichidan kemirib yotgan qurtlar borligini sezib qolsangiz, qay ahvolga tushasiz?
Har bir mamlakat adabiy muhitida olmaga tushgan qurtga monand shoir, yozuvchi, tanqidchilar bor. Ularning surati ijodkorga o‘xshasada, siyratlari qumursqaga monand. Chunki ular haqiqiy adabiyot tarafdori emas.

SHAMOL ERTAGI

Bolaligimda onam, otamdan ko‘p ertak eshitardim. Hozir nevaralarim mendan ertak eshitishadi. Lekin ular menga o‘xshab jon quloqlari bilan tinglashmaydi ba’zan chalg‘ishadi, ba’zan unchalik ishonishmaydi. Nima ham derdim. Internet ularni juda erta aqlli qilib qo‘yayapti.
Ba’zi-ba’zida o‘zimning ham ertak tinglagim keladi. Ammo qo‘l telefoni tugmachasini bosishga shoshilmayman. Ko‘proq shamol, yomg‘ir, qor, qushlar ertagini tinglayman. Erta tongda xona derazasini ochaman. Yengil shamol qanotida toza havo xonaga yopirilib kiradi. Qushlar chug‘uri avjiga chiqadi. Men shamolning, tabiatning ana shu ertagini xush ko‘raman. Ochiq derazadan hovlini, mo‘jaz chorboqchani kuzataman. Bolakaylar ham men yoqtirgan ertakni berilib tinglashyapti. Ko‘nglim quvonchga to‘lib ketadi. Naqadar hayotbaxsh bu ertak, bu qo‘shiq!

QAYTMAS KЕMALAR

Barcha sayru sayohatlar, safarlaru ayriliqlarning oxiri bor, ular bir kun tugaydi. Jo‘nab ketganlar o‘z manzil – makonlariga qaytadilar, yaqinlari, jonu jigarlari bilan diydor, visol sharobini no‘sh etadilar .
Har bir inson hayotida faqat bir marta sibqoriladigan shunday ichimlik bor, u vido sharobi deya ataladi. Uni boqiy dunyoga rixlat qilishga otlangan bandalargina no‘sh etib, qaytmas kemalarga chiqadilar. Bu kemalar o‘z bandargoxiga hech qachon qaytmaydi, qayta olmaydi. Alloh irodasi shunday. Bu kemalar, ularning yo‘lovchilari mangu qaytmas kemalardir. Shu boisdan ota – onangiz, jonu jigarlaringiz, boshqa yaqinlaringiz mangu qaytmas kemaga aylanmaslaridan ularning xizmatini qiling, qadriga yeting. Toki o‘zingiz ham qaytmas kemaga aylanmaguningizcha!..

TAQIQ

Ayol go‘zalligi dunyodagi eng qudratli qurollardan biri. Buni ko‘pchilik, ayniqsa erkaklar to‘g‘ri qabul qilishadi, keng e’tirof etishadi. Yomon tomoni shundaki, aksariyat hollarda husn atalmish qudratli va xatarli qurol sho‘rlik ayollarning o‘zlariga qarshi ishlatiladi.
Chunki har qanday mustahkam qal’ani olish uchun uning ichidagi omillardan keng foydalanish kerak. Boyaqish ayol o‘z quroliga o‘zi tob bera olmaydi, hayoti ostin-ustun bo‘ladi.
Go‘zal ayollarmizni asrash uchun bu qurolni ishlatishni ta’qiqlash kerak.

CHAVANDOZ

“Adabiyot – ot, u har kimni ham ustiga mindiravermaydi, itqitib tashlaydi”, degan mazmunda she’r bitgan edi, taniqli shoirimiz. Ot xarid qilishga aql va pul topgan adib, endi bitta-ikkita muharrir, noshirni sotib olish ilojini topsa, olam guliston.
Ot bo‘lsa, uni minishni amallab o‘rganish mumkin.

BOYLIK

G‘arbda, Dunyoda eng boy yozuvchilar, ularning hisob raqamidagi bir necha milliard dollor pullar haqida vaqt-vaqti bilan ma’lumotlar e’lon qilib boriladi. Bizning boyvachcha ijodkorlar uchun hali bunday “xavf” tug‘ilganicha yo‘q, qachon tug‘ilishi ham no’malum. Buning sababi noshirlar bozor iqtisodiyotiga o‘tib olganlariga o‘ttiz yil bo‘lgan esa-da, sho‘ring qurg‘ur shoir-yozuvchilar qalam haqi nimaligini bilishmaydi. Ijod zahmati nima ekanini bilmagan noshirlar esa, qalam dehqonlari ko‘z nuri, yurak qoni, shirin joni hisobidan ham o‘zlarini, ham nashriyotlarni boy qilishyapti.
Uzr, qalamim dildagi ko‘p yillik alamlar oqibatida biroz chalg‘idi, chog‘i. Aslida bu borada biroz boshqacharoq fikr yuritmoqchiman.
Ya’ni yozuvchining haqiqiy boyligi nima, u qayerda, kimning qo‘lida?
Yanglishmasam, uning bor-bud boyligi, davlati, Xotirasi, ko‘rgan-kechirganlari, yuragidan o‘tkazganlaridir. Bu xotira shunchalar o‘ziga xos, noyob boylikdirki, uni baholash juda qiyin. Bu xotira-boylik adib ong-shuurida, yuragida yigirma, qirq, oltmish yillab, hatto butun umr o‘z vaqt-soatini kutib yotaveradi. Ha, faqat o‘z vaqt-soatini kutadi va aynan o‘sha paytdagina qaysidir asar sahifasiga muhrlanadi.
Qalamkash o‘z xotirasi qa’ridagi qaysi voqea, hodisa, tashbeh, manzara qachon, qay asarda muhrlanishini hamma vaqt ham bilavermaydi.
Sergap bo‘lmaslik uchun birgina misol keltiraman. Oramizdan erta ketgan ajoyib inson, yaxshi yozuvchi va shoir Safar aka Barnoyev bilan xiyla yaqin edik. Bu faqatgina yurtdoshlik tufayli emas, hamfikr, maslakdoshlik tufayli edi. U kishining to‘g‘ri so‘z, kerak bo‘lganda cho‘rtkesarligini qadrlardim. Hozirgi zamonda to‘g‘riso‘zlik jasoratdir.
Ana shu inson haqida, u kishi vafot etganlaridan so‘ng nimadir yozishni o‘ylab ko‘rmagan ekanman.
Necha yillar oldin Buxoro universitetidan bir olima ayol qo‘ng‘iroq qilib, “Domla, Safar aka xotiralariga kitob tayyorlayapmiz, biror nima yozib bersangiz yaxshi bo‘lardi”, deb qoldi.
Hech ikkilanmay rozi bo‘ldim. Faqat bir hafta muhlat so‘radim, xolos. Shunga kelishib, xayrlashdik.
Odatda, ko‘pgina adiblar, jumladan, o‘zim ham, buyurtma bilan yozishga xiyla qiynalaman. O‘shanda shunday bo‘lmadi. Olima bilan xayrlashishdim-u, ish stoliga muk tushdim.
Ertasiga ertalab kattagina esse tayyor bo‘ldi. Endi uni obdon tahrir qilish kerak edi, xolos. Yozuvchining haqiqiy boyligi haqida fikr yuritar ekanmiz, o‘ylab ko‘radigan bo‘lsak, Safar aka haqida xotiralarim bo‘lmaganida, men esseni bir kechada ham, o‘n kechada ham yozib tugata olmasdim.
Yuqorida ta’kidlaganlarim – Xotira boylik bo‘lishi, unga aylana bilishi uchun kichkinagina, ammo muhim bir shart bor. Bu xotira yaxshi, yorug‘, yashashga arzigulik, ezgulikka xizmat qiluvchi bo‘lishi kerak ekan. Yomon, adovat uyg‘otuvchi, yashashga loyiq bo‘lmagan xotiralarga erk berib bo‘lmaydi. Ular insonni to‘g‘ri yo‘ldan ozdiradi.
Kichik qissadan hissa shuki, ijodkor o‘zining ma’naviy boyliklari bilan sarbalanddir.
Darvoqe, “Buxoroni tanigan kunim” deb nomlangan esse (sarlavha Safar aka yozgan eng yaxshi hikoyalardan biriga taalluqli) kitob chop etilgunga qadar “Sharq yulduzi”, “Buxoro mavjlari” jurnallari hamda “Romitannoma” gazetasida chop etildi. “O‘zbekiston” radiokanalida bir necha bor efirga berildi. So‘ngra to‘plamdan joy oldi. Agar ta’bir joiz bo‘lsa, shu ham biz qalam ahli uchun kichik bo‘lsada boylikdir. Undan ko‘ngil mulki obod, boy bo‘lgusidir!
QAYG‘UNING RANGI

Nazarimda qayg‘uning rangi nuqul dilda kadar va g‘ashlik uyg‘otuvchi bo‘yoqlardan iborat bo‘lsa kerak. Qayg‘u – yorqin his tuyg‘ularni uyg‘otuvchi jilolar bilan chiqisha olmaydi. O‘z navbatida inson yuragida orzu-havas, shodlik uyg‘otuvchi quvnoq rang hamda jilolar qayg‘u rangini tan olmaydi, unga tobe bo‘lgisi kelmaydi.
Hayot o‘zining ana shunday nomutanosibliklari bilan go‘zaldir.

AZALIY SAVOL-JAVOB

Men ishlayotgan paytda turmush o‘rtog‘im beradigan azaliy savol:
– Nima yozyapsiz?
Kaminangiz qaytaradigan azaliy javob:
– Hech nima yozayotganim yo‘q…
Sirtdan qaraganda bu anchayin ters javobdek tuyulsa-da, aslida sira unday emas. Yozayotganlarim to‘la-to‘kis qog‘ozga tushib, 5-6 marta tahrir etilib, risoladagidek holga kelmaguncha ularni asar holida sira qabul qilaolmayman. Shu boisdan ish stolidagi qog‘ozlar men uchun hali g‘o‘r va xom nimarsadek tuyulaveradi. Ular haqida hatto eng yaqinlarim bilan ham gaplashgim kelmaydi. Badiiy ijodning butun jozibasi, maftunkorligi uning bir qadar sirliligidadir.

QALB MUVOZANATI

Jo‘shqin hayotda, olomon orasida tanholik, yolg‘iz bo‘lish har kimning ham qo‘lidan kelaveradigan ish emas. Buning uchun iqtidor, kuchli iroda va yana boshqa bir qancha sifatlar kerak bo‘ladi.
Yaxshi ma’nodagi yolg‘izlik ruh, tan, qalb sokinligi, muvozanati barqarorligidir.
Yomon ma’nodagi yolg‘izlik ruhiy holat, kasallik hisoblanadi.
Insoniyatning deyarli barcha buyuk kashfiyotlari qalb muvozanati hosilasi bo‘lgan hayotbaxsh yolg‘izlik mahsuli desak, mubolag‘a bo‘lmas.
Yolg‘izlik, tanholik faqatgina Allohning sifatlari. Zero, inson faqat o‘z-o‘zi bilan qolganida ham u butkul yolg‘iz bo‘laolmaydi. Solih inson yuragida, albatta, Alloh ishqi bo‘ladi. Tanholikda inson yuragida paydo bo‘ladigan barcha ezgu ishlar istagi Alloh irodasidan bo‘lsa, ne ajab?

TUG‘ILISH

Hech qanday statistik ma’lumotga qaramay, shuni ishonch bilan ayta olamanki, dunyoda tug‘ilish ko‘rsatkichi hamma vaqt o‘lim ko‘rsatkichidan balanddir.
Jahonni larzaga solgan “tojdor balo” pandemiyasi vaqti ham bundan mustasno emas. Hayot hamma vaqt o‘limni yengadi. Sevgi, muhabbat manguligi ham, hayot abadiyligi ham shu tufayli.

INSONNI SЕVING!

Insonning boshqa bir kishini o‘zidek yashashga majbur etishi, bunga vaqt sarflashi – umrni bekorga o‘tkazish demakdir. Chunki har bir kishi, u agar o‘zini ozod inson sanasa, o‘zi xoxlagandek yashashni istaydi.
Hazrati inson birovning gapi va ixtiyoriga ko‘ra hatto shohona yashashni ham istamasa kerak. Chunki u onadan qul emas, hur inson bo‘lib tug‘iladi. Va u so‘ngi kunigacha hurlikda qolishni istaydi.
Lekin yuqoridagi fikrlarim inson umuman birovning izmiga kirmaydi degani emas. Odamzotni yo‘ldan ozdirish, qabohatga boshlash uchun ba’zan hatto bir og‘iz so‘z ham yetib- ortadi.
Agarda unga nisbatan nafrat, tazyiq, yomon so‘z muttasil bo‘lsa bormi, kishi yuragida juda ko‘p illatlar chuqur ildiz otib, u qabohat yo‘lida biror nimadan qaytmaydigan maxluqqa aylanib qolishi hech gap emas.
Shu boisdan yaxshi insonni tarbiyalash uchun uni eng avvalo, sevish, ardoqlash, ishonish kerak. Ana shunda u ezgulik uchun kurashuvchi odamga, hatto, dahoga ham aylanishi mumkin. Hazrati insonning ezgulik sari ham, qabohat sari ham borish imkoniyatlari juda cheksiz!

G‘ARIBLAR

Ota-onalar o‘z farzandlarini bolaligida xuddi podshoh oilasidagidek, bekamu ko‘st parvarish etgan bo‘lsalar-da, keksayganlarida ularning qo‘llariga qarab qolishmasin ekan. Agar shunday bo‘lib qolsa, u sho‘rliklarning holiga voy!
Ko‘p yillik kuzatishlarimga qaraganda, farzand atalmish mavjudot o‘zi tinch bo‘lib, oilasidan ortsagina ota-onasiga qarashadi. Yo‘qsa ko‘zlari mo‘ltirab, kasalmand ota-ona pensiyasiga ko‘z tikadi. Bunday ahvolga qaysi ota-ona chiday olardi? Qarabsizki, ozmi-ko‘pmi pensiya puli ham farzand, nevaralarga sarflanadi.

SЕVGI XAFA BO‘LADIMI?

Yigit va qiz sevishib, sadoqat hamda vafo haqida ahd-paymon qilib, turmush qurdilar.
Oradan ko‘p o‘tmay, ular tez-tez arazlashib, bir-birlari bilan haftalab gaplashmay yuradigan bo‘lishdi. Har ikki yosh bir-birlaridan juda xafa edilar. Xafa edilaru, mantiqan xulosa qiladigan bo‘lsak, bunga haqlari yo‘q edi. Aslida muhabbat va sadoqat haqidagi va’dalariga vafo qilishmagani uchun Sevgi oshiq-ma’shuqdan xafa bo‘lishi kerak edi. Buni har ikki yoshga tushuntirib qo‘yadigan xolis kishi kerak…

TOSHDA KO‘NGIL BORMI?

Toshda, kesakda ham ko‘ngil bor, – deb yozadi jurnalist singlim Rohila Siddiqova, magar shunday bo‘lmasa, tosh qa’ridan gul, kesak bag‘ridan ekin unib chiqarmidi?
Bu ayol nozik qalbining nekbin, ma’sum, mahzun kuzatishlari, nafis tadqiqotlar. Ular inson qalbini yumshatadi, ezgulik sari yetaklaydi.
Tosh va kesak, gul-chechak bilan bog‘liq nafis hissiyotlardan xoli kuzatishlar ham bor. Ularni hammamiz yaxshi bilamiz. Tosh va kesakda ko‘ngil bor ekani qanday yaxshi. Shuning barobarida, ko‘ngli toshdan qattiq, kesakdan hissiz insonlar ham borki, bundan ko‘z yumib bo‘lmaydi. Bu haqda ko‘p gapirish, yozib o‘tirish kerak emas, menimcha. Faqat shunga erishish kerakki, ular ham o‘sha ko‘ksida gul-chechak ungan tosh va kesak qismatiga sherik bo‘lishni ixtiyor etsalar, o‘zlarida shunga kuch topa olsalar qanday yaxshi!..

ISHQ MANZILI

Darhaqiqat, o‘zingizdan muhabbat qayerda yashaydi, deb hech so‘rab ko‘rganmisiz? Agar so‘ramagan bo‘lsangiz, bemalol so‘rayvering. “Ishqning manzil-makoni ko‘ngil”, degan javobni olasiz. Haqiqatan ham shunday, sevgi ko‘ngilda yashaydi. Demak, ko‘ngil insonning eng yaqin do‘sti. Eng yaqin do‘st hamisha e’tibor, e’zozda bo‘lishi kerak! Ko‘ngilni asrang, do‘stlar!

TO‘G‘RI MASLAHAT

Hokimlar, katta rahbarlar ko‘pincha yaqin atrofdagi mansabdorlardan maslahat so‘raydilar, shunga tayanib ish ko‘radilar. Keyin “menga to‘g‘ri maslahat berishmabdi”, deya afsus chekadilar. Aslida mansabdorlardan maslahat so‘rash unchalik to‘g‘ri emas. Chunki to‘g‘ri maslahat berish uchun haqiqatning ko‘ziga tik qaray olish kerak. Mansabdor ahlida bu imkoniyat hamma vaqt ham bo‘lavermaydi. Ba’zan to‘g‘ri so‘z yoki maslahat uchun amal kursisidan ajralib qolish hech gap emas.
Shu boisdan katta rahbarlar oddiy, xoksor kishilardan maslahat so‘rashlari ma’qulroq, shekilli. To‘g‘ri, bu toifa odamlar orasida ham qo‘rqoqlar va munofiq, ikkiyuzlamachilar istagancha topilishi mumkin. Biroq, to‘g‘ri so‘zlilar amaldorlar orasidagiga qaraganda ko‘proq bo‘lsa, ajabmas.
Buning sababi juda oddiy. Bu toifa insonlarning yo‘qotib qo‘yishdan qo‘rqadigan chiroyli va yumshoq amal kursilari yo‘q. Agar ular ham mansabga ega bo‘lib qolishsa, yana boshqa oddiy kishi izlashga to‘g‘ri keladi…

“MЕN” VA “BIZ”

Sobiq sho‘ro tuzumi va tizimida “kollektivizm” – jamoaviylikka katta e’tibor berilar edi. Ushbu g‘oya sovet kishisini beshikdan qabrgacha ta’qib etardi. Qabrgacha deganim hech mubolag‘a emas, balki achchiq haqiqat. Ommaviy qatag‘onlar qurbonlarining qabrlari ham birgalikda, umumiy – ommaviy edi. Kollektivlashtirish boshlanganda uning dushmanlari bo‘lajak kolxozchilarni shunday qo‘rqitishgan: “Hammaning mulki umumiy, barcha bir qozondan ovqat yeydi. Hamma er-xotinlar bir katta ko‘rpa ostida yotib uxlashadi…”.
Jamoaviylik ruhi Sho‘ro jurnalistikasi va proletar adabiyotida yaqqol ifodalanardi. Matbuotda “reportaj qirollari” o‘la qolganda ham “men” so‘zini ishlatishmas, kamtargina qilib “biz” deyishardi.
Qaysidir sho‘ring qurg‘ur jurnalist “men” deb yozsa bormi, baloga qolar, uni xudbinlik, shuhratparastlikda ayblab, go‘rdan olib –go‘rga tiqishardi.
Sho‘ro adiblari ham shu uslubda yozishga majbur edilar. Boyaqishlar matnda nimanidir bo‘rttirish yoki xaspo‘shlash uchun o‘lib tirilishar, lekin “bolshevik” qahramonni ko‘klarga ko‘tarmay ilojlari yo‘q edi.
Rus bo‘lmagan millat va elatlar adabiyoti bundan ham ayanchli ahvolda bo‘lib, aql o‘rgatuvchi rus kishisi yoki kommunist obrazi bo‘lmagan badiiy asar hech qachon dunyo yuzini ko‘rmasdi. Stalin hukmronligi yillarida gruzin millatiga mansub ijobiy qahramonlar obrazlari galeyeyasini yaratib, qatorasiga 5-6 marotaba Davlat mukofoti olgan ijodkorlar talaygina.
Nega bu haqda yozayotganimni qisqacha izohlashim kerak, albatta. Sevgida, do‘stlikda jamoaviylik haqida gap-so‘z bo‘lishi mumkin emas. Har ikki sof tuyg‘u, ikki inson o‘rtasida bo‘ladi. Bu haqda qalam tebratishim boisi – shukronalikda. Xayriyat, ijod erkinligi nasib etdi. Endi hech kim “men” deb bitganimizni “biz” deb o‘zgartirishga botina olmaydi. To‘g‘ri, jahon adabiyoti tarixida hammualliflikda bitilgan talay durdona asarlar ham bor. Ammo hammualliflik jamoaviylik degani emas. Badiiy ijod jozibasi, siri va sehri u tanholikda yaratilishiga ham bog‘lanib ketadi.
Aytmoqchimanki, “men” ham “biz” ham o‘z o‘rnida ishlatilgani ma’qul.
Ulug‘ adib Konstantin Paustovskiy “Yozuvchi o‘z “men”ini to‘la ifoda etishdan sira uyalmasligi kerak, aks holda samimiy bo‘la olmaydi”, deydi. Kaminangiz ham ushbu kitobimda imkoni boricha shunga intildim. Buning uddasidan chiqdimmi, yo‘qmi odil hakamlar – Vaqt hamda kitobxon munosabat bildirsa kerak.

FOTIHNING KЕCh OCHILGAN KO‘ZLARI

Fotih Iskandar Zulqarnayn kuni bitib, rixlat chog‘i juda yaqinligini sezganidan so‘ng o‘z onasiga maktub yozdi.
“Onajon, miyamga butun dunyoni zabt etish vasvasasi jo bo‘lganidan so‘ng, men, gumroh seni juda ko‘p ayriliq azoblariga duchor etdim. Aslida sening ostonangda yotishni podshohlik bilib, senga quldek xizmat qilishim kerak ekan… Gumroh o‘g‘lingni kechirgaysan, onajon!”
Onaizorimdan o‘n yetti yoshimda judo bo‘lganman, u kishiga tuzukrok xizmat qila olmaganman, o‘shanda qo‘limda o‘z pulim bo‘lmagani bois volidamga biror sovg‘a ham bera olmaganman. Onaginamga hech bo‘lmasa bittagina ro‘mol sovg‘a qila olmadim, degan armon meni umr bo‘yi ta’qib etadi.
Hazrat Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonidan dunyoni titratgan buyuk fotih maktubini birinchi bor o‘qiganimda larzaga tushdim, ko‘zlarim yoshlandi. Ulug‘ shoirimiz ijodi naqadar hayotiy va teranligiga qoyil qolish barobarida buyuklar xatolari va armonlari ham buyuk bo‘lishiga yana bir karra iymon keltirdim.
Yuqorida keltirilgan maktub tarix, uzoq o‘tmish aks-sadosi. U bugun insoniyatga ibrat bo‘lishga arziydi. Shoh-sultonlar, oddiy,kamtar odamlar ham undan birdek saboq olishlari kerak.
Ammo odam atalmish mavjudot saboq olishga shoshilmaydi, o‘tmish xatolarni bot-bot takrorlayveradi, bundan sira charchamaydi.
Hozir ham farzandlar pul ilinjida uzoq-yaqin xorijda yursalarda, yoinki, shundoq narigi ko‘chalarda yashasalarda ota-onalariga xizmat qilish u yoqda tursin, hatto bor-yo‘qliklarini bildirmaydilar, qariyalarni azob-uqubatga giriftor etadilar. Maktub yozish, qo‘ng‘iroq qilishni o‘zlariga or sanaydilar.
Bunday oqibatsiz kimsalar buyuk fotih – Iskandarning onasiga yozgan so‘ngi maktubini o‘qisalar, o‘zlari, o‘z muammolaridan bo‘lak hech nimani ko‘rmay qolgan basir ko‘zlari kech bo‘lsa-da ochilgan bo‘larmidi?..

ZO‘RAKI TЕNGLIK

Insonlarning bir-biridan uzoqlashishida karantin cheklovlarini ro‘kach qilishayapti. Aslida bunday emas. Cheklovlar azaldan bir-biriga yaqin bo‘lganlarni yanada yaqinlashtirdi. Avvaldan bir-biridan uzoq bo‘lganlar yanada uzoqlashdilar. Bu bor gap. Sirasini aytganda, butun dunyo xalqlari “tojdor vabo” vasvasasidan ancha oldinroq yaqinlashib ham, uzoqlashib ham ulgurgan edilar. Buning sabablari juda yuzada, shundoq kaftda turgandek. Pul, manfaat ayrim insonlar uchun Xudo darajasigacha ko‘tarildi. Oqibatda ojiz bandalar dunyoga hukmronlik qilish vasvasasiga tushdilar. Katta-kichik urushlar, bir millat ikkinchisiga, bir davlat boshqasiga o‘tkazadigan ta’qiq, tazyiqlar juda kuchaydi.
Xulosai kalom, “tojdor vabo” pandemiyasi sabab emas, balki oqibatdir. Bu oqibat shohu gadoga, puldor, pulsiz, kuchli-kuchsiz, yosh-qari, baxtli-baxtsiz, qo‘yingki, butun insoniyat dahshatli o‘lim xavfi oldida teppa-teng, bab-baravar ekanini ko‘rsatdi. Juda boy odamlar shu vabodan vafot etdilar.
Go‘yo endi hamma teng, ofat oldida bir xil huquqqa egadek. Biroq bu adolatli, idrok etilgan tenglik emas, halokatli tenglikdir. Bunday tenglik hech kimga kerak emas!
Dunyo boshiga tushgan bu falokatda, men, oddiy qalamkash kimnidir ayblash fikridan juda yiroqman. Ushbu balolar sodir bo‘lishida hammamiz – butun dunyo ahli barobar aybdormiz. Hammamiz birgalikda tavba qilib, gunohlarni yuvishimiz kerak, toki halokatli xato takrorlanmasin! Istig‘for barcha ojiz bandalar dilida, tilida, amallarida bo‘lsin!

YENGILMAS KUCH

Hech kim, hech nima o‘qimagan, uqmagan, uqishni istamagan, adib qadri yer bilan bitta, o‘zim bola chaqam uchun bir qop un olishga qurbim yetmagan yovuz zamonda meni tinmay ijod qilishga undagan kuch nima edi, deya o‘zimga qayta-qayta savol berib turaman. Holbuki, barcha zamonlarda, hamma makonlarda xushomad, yaltoqlik qilmagan, zolimlar tegirmoniga suv quymagan, faqat o‘z vijdoniga quloq solgan adib ahvoli ayanchli bo‘lgan, bundan keyin ham shunday bo‘laveradi.
O‘z savolimga javob qaytarish uchun Frans Kafka fikridan foydalanaman: “Badiiy ijod voqelikka qarshi isyon, kundalik turmush ikir-chikirlaridan yuksaklikka ko‘tarilishdir”.
Kaminangiz ikir-chikirlardan balandga ko‘ratila oldimmi, yo‘qmi, buni bilmayman-u, ammo muttasil, chalg‘imay yozishga har qalay, kuch topa oldim deb o‘ylayman. Mabodo kimningdir nazarida nokamtarlik qilayotgan bo‘lsam, uzr so‘rayman.
Yana muqaddas kitoblardan o‘qigan fikrlar ham menga kuch bag‘ishlaydi: “Dunyoi dunda ochilmaydigan sir yo‘q”, degan iborani o‘zimcha “Sir pardasi ila bekitilgan qabohat va qabihliklar bir kuni fosh bo‘lg‘usidir. Sen qiyinchiliklarga qaramay ezgu ishingni davom ettiraver, Alloh qora kuchlar jazosini, albatta, beradi!”, degan mazmunda tushundim. Shuningdek, “Yozilgan nimarsa hech qachon to‘zimaydi” iborasi adabiyot so‘zining kuch-qudratiga bo‘lgan ishonchimni tag‘in ham oshirdi. Muqaddas kitoblardagi har bir so‘z inson uchun naqadar hayotbaxsh ekaniga yana bir karra amin bo‘ldim.
Adib yuragi urib turar ekan, u fikrlashdan to‘xtamaydi. Xayolida doimo yangi-yangi asarlar chizgilari charx uradi. Bu jarayon uzluksiz, hech qachon to‘xtamaydi. Shuning barobarida, ijodkor so‘ngi nafasigacha o‘qib-o‘rganishi kerak. Aks holda, ilhom, ijod chashmasi qurib qoladi. To‘g‘ri, uzoq yillar mobaynida to‘plangan tajriba qo‘l keladi. Ammo faqat bu bilan kifoyalanib bo‘lmaydi. Har bir yangi asar– yangi tajriba, u adibni yana bir pog‘onaga ko‘tarishi kerak.
Adabiyotshunos olim G‘ayrat Murod ta’biri bilan aytganda, “Adib yetuk yoshida katta hayotiy tajribasi, bir umrlik o‘qib-o‘rganishlariga tayanib yozgan asarlari – ko‘p yillar xumda kuch to‘plab yotib, yanada xushta’m, o‘tkirroq bo‘lib qolgan mayga o‘xshaydi, qadri oshadi, insonga kuchli ta’sir etadi”.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, haqiqiy badiiy adabiyot – yengilmas kuch deyishga haddim sig‘di.

QIMMAT BO‘YOQ

Oshiq ma’shuqasidan birinchi marta bo‘sa olgach, shunday lutf qildi:
– Jonginam, lablaringiz bunchalar shirin…
Ma’shuqa nozu ado ila javob qaytardi:
– Lab bo‘yog‘im juda qimmat turadi, azizim, olib berasizmi?..
– …

SAVOLNING JAVOBI

Mehmonxona yo‘lagida o‘rta yashar erkak yoshgina, go‘zal juvondan so‘radi:
– Ismingiz nima, yaxshi qiz?
Yaxshi qiz istig‘noli javob qildi:
– Nechanchi xonada yashaysiz?..

OQ LIBOSLI BO‘RILAR

Shekspir ta’biri bilan aytganda, ijodkorlar doimo bir qo‘lda gul, bir qo‘lda tikan ushlab turadilar. Aytmoqchimanki, ular yaxshilarga gul tutsalar, yomonlarga tikan zahrini ravo ko‘radilar. Yana shu adib e’tiroficha, qalam ahli shohlar bilan ham, ko‘mir tashuvchilar bilan ham do‘st tutinaveradi.
Sattor Shukur degan keksa maslakdosh do‘stim bor. Ona tili va adabiyot fanidan qirq yildan ko‘proq dars bergan. Yaxshi ta’bi-nazmi bor. She’riy kitoblari nashr etilgan. U kishi bilan ba’zi-ba’zida uchrashib turamiz. Adabiyotga oid uzoq suhbatlar quramiz. Sattor aka o‘tgan yil qishda “Halollik dorisi” (vaksinasi) degan she’r yozib, uni tuman gazetasida chop ettirdi. Ushbu she’rni gazetxonlar qo‘lma-qo‘l o‘qidilar, uning mavzusi anchagina shov-shuvlarga sabab bo‘ldi.
Ijodkor emasmi, Sattor aka ruhlanib ketib, “Dorixonami, bo‘rixona?”, degan yana bir she’r yozgan edi, bunisini hech qayerda e’lon qildira olmadi.
Gazetachi bo‘lganim sabab, eski do‘stimni yupatdim, gazeta hamma vaqt ham she’r chop etish imkoniyatiga ega emasligini tushuntirdim. She’rni internetga qo‘yishni maslahat berdim.
Haqiqatning ko‘ziga tik qaraydigan bo‘lsak, do‘stim shu kecha kunduzning eng hayotiy, dolzarb mavzusini qalamga olgan, achchiq, alamli mulohazalarida bir emas, yuz karra haq edi. U dori-darmon narxini asossiz ko‘tarib, birni o‘nga pullayotgan dorishunoslarni “oq xalat kiygan bo‘rilar”, dorixonalarni “bo‘rixona” deb atagandi.
Keksa shoir o‘zining azaliy odaticha “shaf-shaf demay”, “shaftoli” deb qo‘yaqolgandi.
Aslida, hammamiz shunday bo‘lishimiz, qabohatni, illatni o‘z nomi bilan atashimiz, unga qarshi kurashishimiz kerak. Biz esa o‘sha andishaga borib, pora oluvchini ”poraxo‘r”, yulg‘ichni “yulg‘ich” deya atamaymiz. Oqibatda, illatlar gazak olaveradi, g‘amimiz oshaveradi.
Sezishimcha, Sattor aka she’rni internetga qo‘ymadi, andisha qildimi, or qildimi, bunisini bilmayman.
Sattor aka ikkimiz o‘zimizga kerak dorilarni qimmatga sotib olyapmiz. Narxlar esa kun sayin oshib boryapti…
To‘xtatadigan mard bormikan? Yoki oq xalatli bo‘rilar o‘sha libosda “xaloskor” qiyofasida yuraverishadimi?

“ECHKI – JON, QASSOB – MOY QAYG‘USIDA”

O‘zbekning ushbu maqoli shunchalar topib aytilganki, u dunyo turganicha tursa ajab emas. Shifokorlarga ba’zi-ba’zida ishi tushadigan bandai ojiz sifatida ayta olamanki, ular orasida o‘z kasbining ustalari, fidoyilari qancha ko‘p uchrasa, g‘irt savodsizlari, ta’magir, poraxo‘rlari ham shuncha uchraydi. Illat shu qadar ildiz otib ketganki, hech qo‘yaverasiz. Oddiy va murakkab jarrohlik amaliyotlari, boshqa katta-kichik dardlarni davolashning aniq narxlari belgilab qo‘yilgan. Qanchasi vrachga, qanchasi hamshira yoki boshqa ishingiz tushgan xodimga- hammasining tegishli bahosi bor.
Menga o‘xshab anqovroq bo‘lsangiz ham zarari yo‘q. Darhol ko‘zingizni moshdek ochib qo‘yishadi!
Kasalxona va shifokor darajasiga qarab, narxlar balandroq bo‘lishi mumkin. Dori-darmon, hatto paxta, dokasigacha necha million so‘m bo‘lsa, hammasi bemor sho‘rlik hisobidan.
Ogohlantirib qo‘yay, gap davolanish bepul bo‘lgan davlat shifoxonalari haqida ketyapti. Falokat bosib, xususiy shifoxonaga ishingiz tushsa bormi, Sizga to‘zim bersin. Joningizdan umidingiz bo‘lsa, bir yillik daromadingizni to‘lasangiz, sog‘ayib chiqishingizga sal-pal ishonsa bo‘ladi. Mabodo, pulingizning cho‘g‘i past bo‘lib, doktorni qanoatlantirmasa, oq xalatli bo‘rilardan faqat jon taslim etib qutilasiz. Boshqa yo‘li yo‘q.
Bu o‘rinda kichik hikoya katta hajviy hikoyaga yoki feletonga aylanib ketmasligi uchun ko‘p misol keltirmayman. Faqat kamina bir ko‘zimda jarrohlik amaliyoti uchun necha million pul, bir shoir do‘stim yuragiga stent qo‘yish uchun necha million sarflaganini qulog‘ingizga aytaman. Balandroq gapirsam, asabi sustroq bemorlar shaytonlab qolishlari mumkin. Boz ustiga, toshbag‘ir shifokorlar narxlarini yana oshirmaydilar, deb hech kim kafolat bera olmaydi. O‘z nafsi uchun insonlarning shirin jonini azobga qo‘yayotgan oq xalat sohiblari ichgan qasamlarini, oxiratni o‘ylasalar bo‘lardi…

SHAPALOQ

“Tojdor balo” ofati loqaydligi, gunohkorligi uchun butun dunyo hamjamiyati yuziga urilgan shapaloq, desa bo‘ladi. Xo‘p, mayli, gunohlarimiz uchun ta’bir joiz bo‘lsa, bir betimizga “tars” etib shapaloq tushdi.
Xo‘sh, endi ikkinchi betimizni shapaloq uchun tutib berishimiz kerakmi?
Yoki o‘sha, birinchi shapaloqqa javob uchun chora izlash zarurmikan? Gap qaytarmay, tinchgina ikkinchi tarsaki uchun yuzni tutib berib, jon saqlash to‘g‘risida o‘ylaydiganlar son mingta!
Biroq jazolanmagan qabohat ildiz otadi, u ikkinchi, bu gal halokatli tarsaki tortib qolishi ham mumkin.
Unda nima qilamiz? O‘ylashimcha, insoniyat afkor ommasi gunohkor kimsalar, albatta jazolanishi, yuziga tarsaki eyishi kerak, degan fikrda. Ana shundagina qabohat ildiziga bolta urilishiga umid qilsa bo‘ladi.

BAHOR YOLG‘ONLARI

Seni ilk gulbahorda, guldek chog‘ingda uchratdim. Yolg‘onchi bahor o‘tdi-yu ketdi.
Sen esa gulligingcha qolding.
Keyin yozda uchrashdik. Jaziramaga qaramay, gulday barq urib turarding.
Mahzun-dilxun kuzda yuz ko‘rishdik. Hali o‘n gulingdan bir guling ochilmagandek taassurot qoldirding o‘shanda.
Keyin… oradan ko‘p yillar o‘tgach, qishning qora bir kunida diydor ko‘rishish nasib etdi.
Sen hamon o‘sha-o‘sha– guldek eding. Yillar shamoli barglarini to‘kkan, qaddini dol etgan esada, hamon yal-yal yonayotgan atirgulga o‘xsharding. Faqat ko‘zlaringda cheksiz mung, g‘am-andux bor edi, so‘nmas-so‘lmas gulim, qilich yalang‘ochlagan qora qish qahratonidan badanim junjikib, o‘yga tolaman.
O‘shanda gulbahorlar rost so‘zlaganmidi, yoinki, endi qora qish sovuq yolg‘on so‘zlayotirmi?
Hayhot, qay biriga ishonay? Bahorgami, qishgami? Axir, ular tabiat hodisasi, odamlardek yolg‘on gapirmaydi-ku!
Ha, darvoqe, bu ilk sevgi yolg‘onlari bo‘lsa, ne ajab ?..

YURAK PARVOZI

Sevgi – yurak parvozi. Ana shu parvoz yuksak, bardavom bo‘lishi uchun qanot juft, hamjihat bo‘lmog‘i kerak.

MUHABBAT VA NAFRAT

Sevgi– kuchli, mardona, yaratuvchi tuyg‘u. Sevgan inson suyukligi uchun fido bo‘lishga, kerak bo‘lsa, qurbon bo‘lishga tayyor turadi. Nafrat mahv etuvchi hissiyot. Qalbda hasad va nafrat tuyg‘usi juda oshib ketsa, o‘z xojasini mahv etishi mumkin.

O‘NTA BO‘LSA…

O‘zbeklar – bolajon xalq. O‘nta bo‘lsa – o‘rni bo‘lak, qirqta bo‘lsa – qilig‘i, degan maqol shu xalqqa mansub. Ammo, bolajonlarimizning qirq birinchi, bir yuz qirq birinchi xurmacha qiliqlari ham borki, bular ham xalq og‘zaki ijodida aks etgan.
“Farzand ota-onaning shirin dushmani…”, bunday maqollar uncha ko‘p emas. Nuroniy otaxon va onaxonlar go‘dakni qo‘llariga olar ekanlar, “dardu balongni olay”, deydilar. Biz baribir juda bolajon xalqmiz.

BIROVNING BAXTI

Birovning hisobidan erishilgan baxt – aslida ko‘rgilikdir.

ULUG‘ MEHNAT

Sevgi – insoniyatning eng ulug‘ mehnati bo‘lib, fido bo‘lishni istamaganlar hech qachon tom ma’nodagi muhabbatga sazovor bo‘la olmaydilar.

QUVVAT MANBAI

Ijodkor yuragi, ong-shuuri o‘zida bitmas-tuganmas quvvat yig‘uvchi moslamaga o‘xshaydi.
Uchrashuvlar, suhbatlar, o‘qish, o‘rganish, kuzatish, his-hayajon, qisqasi, jo‘shqin hayot ana shu quvvat manbai, asosidir. Shular bo‘lmasa, yozuvchi ham, yaxshi asar ham, kitobxon ham yo‘q…

BUXORO O‘RMONLARI – KO‘NGLIM ARMONLARI

Ushbu sarlavhani yozdim-u sira nariga o‘tolmadim. Hayotda bo‘lmagan narsa haqida yozish juda azob ekan.
To‘g‘ri, Buxoroda o‘rmon xo‘jaliklari bor, ammo shovullagan, ko‘zni quvontiradigan yam-yashil o‘rmonlar yo‘q hisobi. O‘rmonchilar olgan maoshlarini oqlash uchun qo‘l uchida yaratgan daraxtzorlar, saksovulzor-u, butazorlarni “o‘rmon” deyishga til bormaydi.

QULJUQTOV QISMATI

Necha-necha yillardan beri shoiru yozuvchilar, jurnalistlar “Buxoroda tog‘ yo‘q”, deya bong urishyapti. Bu afsus emas, balki maddohlik, yaltoqlikdir.
Chunki maddohlar “Buxoroda tog‘ bo‘lmasa-da, mard paxtakorlarimiz tog‘dan-da baland xirmon tiklashdi, deya ko‘krak kerishadi.
Aslida esa, sira bunday emas, Buxoroda Qizilqum ko‘ksida Quljuqtov tizma tog‘lari bor.
Maddohlar jo‘g‘rofiyadan hatto, ikki ham ola bilmaganliklarini andak bekitish uchun viloyat xaritasiga nazar tashlasalar yaxshi bo‘lur edi. Axir, Quljuqtovni “tog‘ emas” deyishga qanday til boradi?! “Jo‘g‘rofiya bilimdonlari endi Alloh va ona tabiatdan kechirim so‘rashlari kerak.

YO‘L

Men juda ko‘p kitob o‘qidim. Shunchalar ko‘p o‘qidimki, oqibat “ko‘zlarimdan ayrilish darajasiga” etayozdim.
Gazetalar tahririyatlarida ko‘p yillar mobaynida ishladim. Shunchalar ko‘p ishladimki, kun kelib sog‘ligim tufayli ishdan ketishga majbur bo‘ldim. Kitob o‘qish bilan bir vaqtda juda ko‘p yozdim. Shunchalar ko‘p yozdimki, necha minglab yorug‘ kunlar qop-qora tunga aylanganini, qorong‘u kechalar oppoq tongga aylanganini, necha minglab oq sahifalar yozuvlardan qop-qora bo‘lganini sezmay qoldim. Bu mashg‘ulotdan katta kuch, lazzat, cheksiz ranju-alam oldim.
Mashg‘ulotlarimdan olgan kuch va lazzat boisi so‘z qudratini ozgina bo‘lsa-da sezish, his etish– quvonchdir.
Topgan-tutgan ranju alamim boisi – dunyoning, Hazrati insonning naqadar nomukammalligini bilib, his etib turishdir. Kun kelib kimlardir meni adib sanay boshlashdi. Hamkasblarim esa “Siz qanday qilib yozuvchi bo‘lib etishganingizni bilmay qolibmiz, deyishardi. Kaminangiz ularga shunday javob qilardim: o‘zim ham qanday yozuvchi bo‘lib qolganimni bilmayman. Faqat yuragimda, ong-shuurimda jabru-sitamlar, xiyonatlar, har xil zarbalarning son-sanoqsiz izlarini his qilaman, xolos. Ko‘nglim bo‘m-bo‘sh, huvillagan.
G‘amga burkangan ozurda ko‘ngil yolg‘iz, faqat o‘zi bilan o‘zi qolgan. Unda na do‘st, na dushman, izlari yo‘q.
Bor gap shu: adibning, adabiyotning men bilgan eng qisqa va eng uzun yo‘li shu. Boshqa yo‘l yo‘q! So‘z san’ati – o‘z-o‘zingni yengish, ezgu maqsad yo‘lida qurbon bo‘la olish san’ati hamdir…

IJOD FALSAFASI

Haqiqiy adabiyotga taalluqli har bir badiiy asarning o‘z falsafasi bor. Buni kitobxon ham, hatto asar muallifi ham daf’atan sezmasligi mumkin.
Kitobxon fikr-mulohaza yuritib o‘qiydigan bo‘lsa, asar falsafasi xuddi uning soyasi singari “mana men” deb turgan bo‘ladi. Demak, har bir etuk yozuvchi faylasuf hamdir. Biroq, hamma ijodkorlar ham faylasuf hisoblanavermaydilar. “Men faylasuf emas, oddiy ijodkorman”, deb qo‘ya qoladilar. Aslida esa ular qo‘llariga qalam olganlaridayoq faylasuflikka da’vogar bo‘lgan edilar.
U ijodkorlar o‘zlarini faylasuf sanamasliklari soxta kamtarlikdan emas. Yozuvchi hayotni to‘laqonli tasvirlashga intilar ekan, uning falsafasi qog‘ozga tushganini sezmay ham qolishi mumkin. Badiiy asar o‘z g‘oyasi, falsafasi bilan tug‘iladi. Ular chambarchas, ajratib bo‘lmaydi. Zero, ijod vaqtida adib yuksak parvoz etadi. Bir vaqtning o‘zida sehrgar, olim, so‘z ustasi, tarixchi, tilchi va faylasuf bo‘la oladi. So‘z san’ati buyukligi shundandir.

MUZDAGI YOZUVLAR

“Muzda yozilib, oftobga qo‘yilgan” maqoli hech qachon vafo qilinmaydigan va’dalar haqida. Ba’zan uni amalga oshirish mushkul bo‘lgan orzular ma’nosida ham ishlatish mumkindir, ehtimol.
Muzda yozilgan so‘zlar, va’dalar qanchalik shirin bo‘lmasin, undan sariq chaqalik naf yo‘q.
Oftob nuri muzni baribir eritmay qo‘ymaydi, yozuvlar erib, va’dalar yolg‘onligi ayon bo‘ladi.
Rahmatli otam Abduvahob aka bu maqolni tez-tez ishlatib turardilar. O‘qituvchi bo‘lganliklari uchun shunday qilardilarmi, yoki yolg‘on va’dalardan ko‘p kuyganliklari sababmi, bunisini ayta olmayman. Menga nimadir olib berish to‘g‘risidagi va’dalari amalga oshmay qolsa, shu maqolni eslatardilar.
Toqatim toq bo‘lib, xarxashani davom ettirsam, “mayli, o‘g‘lim, xafa bo‘lma, hali qish-ku, muzlar erishiga vaqt bor”, deya ko‘nglimda umid uyg‘otardilar. Ushbu maqolni hamon eslashimning sababi shunda bo‘lsa kerak…

“SEVGAN GULIM” YOXUD NOYOB QOBILIYAT

Bolaligimda, 1-2-sinflarda o‘qib yurganimda, Zuhra ismli ko‘zlari ko‘m-ko‘k qizaloq men bilan bir partada o‘tirardi.
Zuhraxonning o‘qish, yozish bilan unchalik xushi yo‘q, ammo g‘aroyib bir qobiliyati bor edi. U so‘zlardan boshqa ma’no kasb etadigan so‘z yasay olardi.
Shunday qobiliyatli o‘quvchi sinfida qolib ketdi, men yuqori sinfga ko‘chdim. O‘shanda partadoshim qanday so‘zlarni to‘qiganini eslamaymanu, faqat, u to‘qqizinchi,men o‘ninchi sinfda o‘qiyotganimda Zuhra aytgan bir kalima hamon yodimda, onda-sonda eslab, kulib qo‘yaman. O‘shanda o‘ziga xos iste’dod sohibasi yozg‘irib, shunday degandi: “Bilasanmi, hamma kitoblarda “sevgilim” deb yozishadi. Meninmcha, bu xato, aslida, sevgulim, ya’ni sevgan gulim”, deb yozilsa, to‘g‘ri bo‘ladi. Sen a’lochi bo‘lsang-da, shuni bilmaysan-ku!
Angrayib qoldim, o‘qishda no‘noqqina sobiq partadoshim nima deyapti, nimani da’vo qilyapti?
Ammo Zuhraxonning kayfiyati juda yaxshi, “Topildig‘idan” mamnun edi.
Hozir nevara-chevarali Zuhra buvi zurriyodlarini erkalash uchun yangi-yangi so‘zlar o‘ylab topayotgan bo‘lsa, ajab emas. Inson qaerda topib, qaerda yo‘qotganini bila olmaydi. Jumladan, ijodkorlar ham. Ushbu yozganlarim topishmi, yo‘qotishmi, bilmayman.

FARZAND

“Yangi mehmon” – chaqaloq tug‘ilar ekan, u “o‘g‘il” yoki “qiz” unvoniga sazovor bo‘ladi. Keyin uni dunyoga keltirganlar “ota-ona” maqomiga ega chiqadilar.
Shundan so‘ng, “bobo”-“buvi”, “katta bobo”-“katta buvi”, “amaki”, “tog‘a”, “xola” va hokazo… Qarindosh bo‘lmish kazo-kazolar sanog‘iga etish qiyin. Qanday yaxshi! Yaqinlar, qarindosh-urug‘ chaqaloqqa baxt tilaydi. Istagan vaqtida uning uchun ko‘ksini qalqon qilishga tayyor turadi.
Qarang, birgina chaqaloq qarindosh-urug‘ni yanada jipslashtiradi, ularni oliynasab maqomlariga musharraf etadi.
Ushbu satrlar muallifi ham evara ko‘rib, “katta bobo” bo‘lganligimdan behad shodman. Allohga behisob shukr!

QATTIQQO‘L OTA, YUMSHOQKO‘NGIL BOBO

Yashirib nima qilaman, ota sifatida xiyla qattiqqo‘lman.
Bolalarim uncha-munchaga menga so‘zlarini o‘tkazisholmaydi. Faqat yolg‘iz qizim uchun istisno qilganman va hozir ham shunday. Nevaralarim birin-ketin tug‘ila boshlagach, men tamoman o‘zgardim, qattiqqo‘l otadan, yumshoqko‘ngil boboga aylanganimni o‘zim ham bilmay qoldim. Ayniqsa, bolakaylarning ko‘zyoshlariga sira toqat qilaolmasdim. O‘g‘illarim va kelinlarim nevaralarim orqali menga ta’sir o‘tkazishni o‘rganib oldilar. Endi zaif tomonim ham shu bo‘lib qoldi. Taqdir taqozosi shunday bo‘ldiki, bisotimdagi eng yaxshi, shirin so‘zlarni shu nevaralarimga atadim, bolalarimga olib berolmay ko‘nglimda armon bo‘lib qolgan sovg‘alarni ular uchun xarid qilishni o‘zimga bir baxt hisobladim. Shunga etkazgani uchun Allohga hamdu sanolar aytaman.

TO‘G‘RILAR VA EGRILAR

Doston Ubaydullaev bolaliligida “Bu dunyoda hamma o‘g‘ri”, deya hazil qo‘shiq kuylardi. Bu qo‘shiq ko‘pchilikning og‘ziga tushgan, jumladan, o‘zim ham undan ta’sirlanib, “Bu dunyoda hamma o‘g‘ri, hamma to‘g‘ri”, deb xirgoyi qilib yurardim.
Hozir zamona o‘zgaribmi, qo‘shiqni kuylamay-eslamay qo‘yishdi. Men “nima balo, bu dunyoda o‘g‘ri ham, to‘g‘ri ham qolmadimi”, degan xayolga bordim.
Ko‘p o‘ylangach shunday qarorga keldim. To‘g‘rilar ham, o‘g‘ilar ham hech qaerga ketgani yo‘q. Hammasi o‘z ishini qilib yurishibdi. Faqat ularning surat va siyratlari juda o‘zgargan.
Avvallari o‘g‘rilar qisinib, qimtinib, yashirinib yurishardi. Hozirgidek ochiq-oydin, surbetlarcha ish ko‘rishmasdi, o‘g‘ri ekanliklaridan har qalay, uyalishardi.
Endi bo‘lsa, boyaqish to‘g‘rilar, to‘g‘riliklaridan uyalishadi, bekinib, ko‘zga tashlanmay yurishadi. Men bunga ajablanmay qo‘ygandim, ammo, hammaga ma’lum bir sabab bo‘lib, yuqoridagilar yodimga tushdi. Charxpalak dunyo deganlari shu bo‘lsa kerak.

ADOLATLI HUKM

Modomiki, hayot o‘yin maydoni ekan, unda qarama-qarshi tomonlar–raqiblar, hakamlar bor.
O‘yin adolatli bo‘lsa, juda yaxshi. Ammo hakamlar bir tomonga yon bossa, bu yomon. G‘oliblar ham, mag‘lublar ham birvarakayiga yutqazishadi. Buning sababi shuki, qay tomonga yon bosilgan bo‘lsa, u haqiqiy g‘olib emas, balki yengil g‘alabaga o‘rganib qoladi, chiniqmaydi, o‘z ishining ustasi bo‘la olmaydi.
Shuning uchun, hakamlar va tomoshabinlar haq, haqiqat tarafida bo‘lsalar yaxshi. Qolganini hayotning o‘zi joy-joyiga qo‘yib, adolatli hukm chiqara oladi, albatta!

CHIN HAQIQAT

Hayot haqiqatlari, barcha yaxshi-yomonliklari, achchiq-chuchuklari o‘zida bo‘lgan xiyla badhazm taomdir, agar ta’bir joiz bo‘lsa.
Adabiyotdagi badiiy haqiqat esa turli ziravorlar solingan xushxo‘r ovqatga o‘xshaydi. Bu ziravorlar – yozuvchi bilimi, dunyoqarashi, bir so‘z bilan aytganda, yuksak idealidir. Ana shu ziravorlar hayot atalmish murakkab shafqatsiz, murosasiz mavjudotning barcha yaxshi tomonlarini o‘z o‘rniga qo‘yadi.
Shu tufayli hech kimni qiziqtirmagan, o‘ziga tortmagan barcha ezgulik, fojialar hammani larzaga soladi. Bu birinchi navbatda, adib – oshpaz mahoratiga bog‘liq. Bunday taomni barcha xush ko‘rib tanovul qiladi. Ishtahangiz karnay bo‘lsin!

OLAGURZON

Bolaligimda erkalik, injiqligimni oshirib yuborsam, yaqinlarim “Jim bo‘l, Olagurzon kelyapti!”, deb qo‘rqitishardi. “Olagurzon” deyishganida daxshatli bir maxluqni ko‘z oldimga keltirar edim. Shunda sichqonning ini ming tanga bo‘lib ketar, ko‘rpaning tagiga kirib, yotib olardim. Keyin meni ko‘rpa ostidan chiqarolmay, hammaning joni halak bo‘lardi. Hozir shularni o‘ylasam, kulgim qistaydi.
O‘sib-ulg‘aydim. Atrofimda meni nima bilandir qo‘rqitadigan biror kishi qolmadi. Aslida, kimnidir, nima bilandir qo‘rqitishning hojati ham yo‘q ekan.
Hayotda men bilishimcha, Olagurzondan ham battarroq, qo‘rqinchli odamlar, maxluqlar to‘lib-toshib yotgan ekan. Ulardan hatto etti qavat yer ostiga kirib ham qutulish qiyin bo‘larkan.
Yolg‘onchilar, munofiqlar, hasadchi, ichi qora, yaltoq, qo‘rqoq, suyuqoyoq, boshqa qalang‘i-qasang‘ilar shu toifaga mansub. Ulardan qancha yiroq yursangiz, shuncha yaxshi.
Inson uchun eng og‘ir, eng qiyin kurash – ezgulik yo‘lida o‘zi bilan, o‘zining kurashidir.
Inson o‘z vujudidagi qattol dushmanlari – nafs, hirsu havas, kibru havo, qahr-g‘azab, mansabparastlik, ikkiyuzlamachilik, xudbin-xudparastlik bilan qattiq kurashishi, ularni yenga olishi kerak.
Hozir Olagurzon men uchun qo‘rqinchli emas, yuqorida sanaganim – illatlar bilan esa hamon kurashyapman. Bu kurashda kim yutib chiqishini hayotim shomida bilib olsam kerak.

TOKCHADAGI KELINCHAK

O‘sha, 5-6 yashar paytimda otam onda-sonda menga tegajog‘lik qilib, savol berardilar.
– O‘g‘lim, katta bo‘lsang, xotin olasanmi?
– Albatta, olaman.
– Xo‘sh, yaxshi, xotin olganingdan keyin nima qilasan?
Men andak o‘ylangach, javob berardim.
– Uni tokchaga qo‘yaman!..
Otam miriqib kulib olgach, boshimni silab qo‘yardilar.
Armiya safidan qaytgach uylanayotganimda, bola paytimdagi o‘sha hazil-huzullar ikkalamizning ham yodimizdan ko‘tarilgan, ammo Yaxyo akam unutmagan ekan.
To‘y bo‘lib o‘tdi. Tungi soat ikkilarda bir do‘stimning “Moskvich” mashinasida kelinni to‘rt tomoni ochiq hovlimga olib kelishdi. Mashinada kelin tomonidan yangalar ham bor edi.
Biz tomonlarda kelinni kutib olish uchun chog‘roq gulxan yoqiladi. Kuyov kelinni dast ko‘tarib, gulxan atrofidan uch marotaba aylantiradi, so‘ngra uyiga olib kiradi.
Yangi kelinni ozod ko‘tarib gulxan atrofida uch marotaba aylantirgach, uy ostonasiga yaqinlashar ekanman, Yahyo akam so‘z qotdi:
– Jo‘raboy, bolaligingda otamga aytgan gaplaring esingdami? Endi o‘sha va’daga ko‘ra, kelinni tokchaga chiqarib qo‘y!
Otam, xolam, yangalar, qudalar baravariga kulib yuborishdi. Adashmasam, akam o‘shanda andak shirakayf edi. Men esa otamga aytganlarimni uddalay olmadim, kelinni shundoq go‘shangaga kiritib qo‘ydim, xolos. Hovli – yangi, xonalarga tokcha-ravoqlar o‘rnatilmagandi.

DO‘STSIZLIK

Yer yuzida odamzot paydo bo‘lganidan buyon do‘stlik tuyg‘usi to‘g‘risida ko‘p gapiriladi, juda ko‘p yoziladi. Bu borada to‘g‘ri-noto‘g‘ri, xolis yoki noxolis yondashuvlar borki, bular insonning hayotiy tajribasi mahsulidir.
“Do‘st qadrini do‘stsizdan so‘ra!”, deydigan bo‘lsak, bu haq gap. Do‘sti yo‘q odam uning qadrini har soniyada, har qaerda sezib turadi, yonida suyanchig‘i yo‘qligidan o‘ksinadi.
Hozir insonlar bir-biridan juda yiroqlashgan zamonda do‘sti yo‘qlar, “do‘stsizlar” juda ko‘payib ketdi.
“Do‘stsizlik – juda yomon illat”. Do‘sti yo‘q qalbida ezgulik ildiziga bolta uriladi. Bu ko‘ngilga xudbinlik, qabohat uya qurishi mumkin.
Zero, baxtga erishgan kuningda, hatto birgina chin do‘sting bo‘lsa, quvonching yanada oshadi, kuching, ishonching ortadi.
Qora, og‘ir kuningda yoningda elkadosh, chin do‘sting bo‘lsa, g‘am-alamlar yuki yengillashadi. Shu boisdan bo‘lsa kerak, rus birodarlarimiz “Yuz so‘m puling bo‘lmasa ham, yuzta do‘sting bo‘lsin”, deya lutf etishadi.
Ha, do‘st qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha yaxshi. Ammo, do‘st ko‘paytirish oson ish emas. Bu qalbning, ruh va jismning birgalikdagi og‘ir mehnati hisoblanadi.
Hammamiz xato-kamchiliksiz do‘st izlaymiz, yuragimizga yaqin kishining nuqul yaxshi fazilatlarini ko‘ramiz, ularni izlaymiz. Bandai ojizning biror kamchiligi bilinib qolsa, tamom “do‘stim menga xiyonat qildi, bu dunyoda chin do‘stlik yo‘q ekan”, deya ayyuhannos solamiz. Do‘stimizdan yuz o‘giramiz. Holbuki, u boyaqish barchamiz kabi kamchilikdan xoli bo‘lmagan bir inson-da. Do‘stni boricha qabul qilish, uni e’zozlash kerak. Chunki “Do‘stingni yaxshi ko‘rsang, uning kamchiliklarini ham yaxshi ko‘rishing kerak”, degan aqida ham bor-da…

KICHKINA SHAHZODA

Qariya umr bo‘yi kitob o‘qigan, keksaygan chog‘ida ham shu sehrli bu mashg‘ulotdan behad lazzatlanar, dunyoning boshqa hoyu havaslari bilan unchalik xushi yo‘q, faqat ba’zi-ba’zida nevaralari bilan o‘ynab, ko‘nglini ko‘tarar, ularga turli sovg‘a-salomlar ulashishni yaxshi ko‘rardi.
Yoz tonglarining birida yakkayu yolg‘iz qizining katta o‘g‘li Shaxzod bobosini yo‘qlab keldi.
– Bobojon, suyunchi bering, o‘g‘il ko‘rdim, dedi, yigit quvonchdan ichiga sig‘may.
Yigirma besh yashar, chayir, keng elkali yigitning xushxabar aytayotgan ovozi yo‘g‘on, jarangdor edi.
Bobo nevarasining qaddi-qomatidan zavqlanib, uni sekin quchdi, peshanasidan beozorgina o‘pib, qo‘liga suyunchi puli tutqazdi.
Pullarning beli sinmagan, “jaraq-jaraq” etardi.
Buvi ham cholidan qolmaslikka harakat qilib, nevarasining beliga o‘zi shu kun uchun asrab qo‘ygan, yap-yangi, qizil shoxi belbog‘ini bog‘lab, cholu kampir evaralari yana bittaga ko‘payganidan xursand bo‘lib, nevara va yangi mehmonni uzundan-uzun duo qilishdi.
– Otalik baxti muborak bo‘lsin, bolam, agar ruxsat bersang, seni endi “dadajon” deb chaqiraman. Shunday qilsam, rahmatli otamni eslab, ko‘nglim biroz ko‘tariladi-da. Yangi mehmonni esa “Kichkina shaxzoda” ya’ni “malenkiy prins” deb ataymiz. Nega bunday deyayotganimni bilasan-ku!
– Albatta, bilaman, bobojon. Siz Ekzyuperining shu asariga ishora qilyapsiz-da. Kitobni Sizdan so‘rab olib, o‘qigandim-da. Hammasi yodimda, rahmat Sizga. Ruxsatingiz bilan, asardagi bir fikrni eslatib qo‘ysam…
– Bemalol, aytaver. Bolam!
– Asarda shunday fikr bor, har inson o‘ziga o‘rgatib qo‘ygan kishilar uchun javobgardir. Endi Xudo xohlasa, mening kichkina shaxzodam ham Siz o‘ziga o‘rgatgan kishilar toifasidan bo‘ladi.
– Aytganing kelsin, Dadajon! Yorug‘ dunyoda hammamiz bir-birimiz uchun javobgarmiz. Bu hayot qonuni.

TANDIR

Sunbulaning salqin tongida o‘zining mo‘jaz chorbog‘ida kuymanayotgan Nosir bobo choshgohga borib, andak toliqqanini sezdi. Biroz tin olish uchun yog‘och so‘riga o‘tirdi. Nevarasi choy damlab keldi. Chol ko‘k choyni huzur qilib, simirar ekan, endi boshlanayotgan kuz nuqsi urgan daraxtlarga tikilib qoldi.
“Yo, qudratingdan, xovli, dov-daraxtlar ham xuddi o‘zimizdek, qartayar ekan-da. Ana, o‘z qo‘lim bilan ekkan o‘rik to‘qson yashar choldek bukchayib qolibdi. Ammo hali mevasi shirin.
Birdan otaning xiralashib qolgan ko‘zlari hovlidagi eski tandirga tushdi. E vox, tandir ham, hovli ham shalvirab qolibdi. Unga anchadan beri non yopilgani yo‘q. Non yopilmaydigan tandir juda xunuk, g‘arib ko‘rinar ekan-da… Og‘zi kampirning tishsiz daxanidek xunuk.
Tandir hovli etagida ko‘p yillar xizmat qildi. Rahmatli xotini unga barkashdek keladigan jizzali patirlar yopar, Nosir ota issiq nonni suvga botirib eyishni yaxshi ko‘rardi. Endi bo‘lsa, kampir yo‘q, shu boisdan hovli va eski tandir otaning yuragiga allaqanday anduh olib kiryapti.
Chol biroz xayol surganidan keyin, chehrasi yorishganday bo‘ldi. U bir qarorga kelib ulgurgandi.
Ko‘p o‘tmay, eski tandir buzilib, o‘rnida yangisi qurildi. Kichik kelini jizzali patir yopdi. Hovli issiq non hidiga to‘ldi.

DO‘STIM ALI FAXRIYEVICH HIKMATLARI

Mehnat insonni yaratdi. Mehnatning o‘zi uni ado etadi. Bolalar ota-onalarning yelkasida o‘suvchi hayot gullaridirlar.

NOZIK KO‘NGIL

Ayol ko‘ngli nozik deya ko‘p gapiramiz. Yuzaki qaraganda, bu haqiqat bilan hech kim bahslashmaydi. Biroq, erkaklar kuch-quvvat, iroda timsoli bo‘lishsa-da, ularning ko‘ngli ayollarnikidan-da nozikdir. Faqat bu noziklikni o‘sha erkakning onasidan boshqa ayol tushuna olmaydi.

ENG YAQIN YO‘L

Erkak ko‘ngliga yaqin yo‘l uning qorni orqali o‘tadi, deyishadi. Ehtimol, shundaydir. Biroq ushbu eng yaqin yo‘l erkakning boshqa qiziqishlari: futbol, boks, xokkey, baliq ovi, chiroyli ayollar orqali ham o‘tsa kerak…

IT-MUSHUK

“Er-xotin – qo‘sh ho‘kiz” – juda chiroyli maqol. Ushbu maqolni inkor etmagan holda, yap-yangisining muxlisiga aylanib qolsam, ne ajab? Ya’ni, masalan, “Er-xotin – it-mushuk”.
Aziz erkak birodarlarim! Yuqorida yozganlarim yumshoq o‘rinda yotib, barmoqdan so‘rib olingan dumbul, haqiqat emas balki, Siz-u bizning hayotimizda uchraydigan – haqiqatdir.

SABOQ

– Bobo, men kattakon o‘rgimchakni o‘ldirib, chumolini qutqarib qoldim, – maqtandi 7 yashar bola.
Bobosi uni maqtashga shoshilmadi. So‘ngra, chuqur “uf” tortib, shunday dedi:
– Chumolini qutqazganing yaxshi, bolam. Ammo bir jonlini jonsiz etganing uchun Allohdan kechirim so‘ra. So‘ngra, qo‘lingni yaxshilab yuvgin.

XAZINA IZLAGAN BOLA

Yetti yashar Sardor belkurakni ko‘tarishga zo‘rg‘a kuchi etsa-da, qishloqning keng-mo‘l hovlisida nuqul yer kovlagani, kovlagan.
Buvisining “Nega buncha er kovlayapsan, o‘g‘lim, degan savoliga “O‘sha o‘zingiz aytgan ertakdagi xazinani izlayapman”, deya javob beradi.
Yelkalari bukchaygan, yuzlari sarg‘aygan kampir beozorgina kulib evarasiga nasihat qiladi.
– Obbo, bolaginam-ey, sengina hech ish qilmay, faqat yer kovlash bilan xazina topmoqchimisan? Yo‘q, bunaqasi ketmaydi! Agar katta bobongga o‘xshab, yaxshi dehqon bo‘lsang, yer xazinalarini o‘zi ochib beradi.
Bola katta buvisining gaplarini idrok eta olmaydi, sopi o‘z bo‘yidan baland belkurak bilan yer kovlashda davom etadi.

SЕNI KO‘RGIM KЕLDI

Do‘stim, bugun seni ko‘rgim keldi. Sen esa meni ham, boshqa birovni ham ko‘rishni istamading. Faqat o‘z-o‘zing bilan ovvora bo‘lding. Yolg‘iz o‘zingni ko‘rishni istading. Bu qanday holat? Baxtmi yoinki, baxtsizlikmi, bilolmay yuragim qon bo‘ldi. Hamon seni ko‘rgim kelyapti.

TO‘SIQ

Fikr hayotdan oldinda bo‘lgani yaxshi, degan xayolga bordim. Fikr hayot bilan birga hamnafas bo‘lsa ham, mayliga. Inson, insoniyat fikri hayotdan orqada qolsa, bu taraqqiyotga to‘sqinlik qiladi.

OQMAGAN DARYOLAR

Sabr-bardoshli, oqibatli, sodiq, sadoqatli xalqmiz. Ammo bir qusurimiz bor. Bir nimaga o‘rgansak, tamom. Unga yopishib olib sira baxridan o‘ta olmaymiz.
Hozir tilimizda eskirgan maqollar oradan chiqqan iboralar anchagina. Biz esa ularga tanqidiy ko‘z bilan qarash, yangilash o‘rniga, nuqul eskirganini to‘tiqushday takrorlayveramiz. Misol uchun, “Oqqan daryo oqaveradi”, “Oqqan daryo oqmasdan qolmas».
Butun dunyoda oqmay qolgan daryolar son mingta. Bir vaqtlar faxrimiz hisoblangan daryolar suvlari avvalgidek orolga bora olmaydi. Orol dengizi, Orolqumga aylangani ham ko‘zimizni ochmaydi. Hamon eski maqollarni takrorlab yuribmiz. Tobora inqirozga yuz tutayotgan ona tabiat qurigan, oqmay qolgan daryolarni suvini to‘ldirib, eski o‘zanidan oqiza olishi dargumon. Shunday ekan, yo eski maqoldan voz kechishimiz, yoinki, unga yangi ma’no-mazmun bag‘ishlashimiz, agar bular qo‘limizdan kelmasa, daryolarga qayta jon bag‘ishlashimiz haqida bosh qotirish kerak!
“Do‘st achitib gapirar, dushman kuldirib”, maqoli ham nazarimda, hiyla eskirdi. Hozirgi insonlar bir-biridan juda yiroqlashgan. Bu zamonda do‘st ham, dushman ham achitib gapiradi, hatto yuragingni sug‘urib olishdan toymaydi. Kuldirib gapiradiganlar uncha ko‘p emas. Fikrimcha yuqoridagi maqol talqinida nekbinlikka urg‘u berish kerak. Toki, do‘st hech bo‘lmasa, birgina fazilatingni ko‘ra olsin. Birgina yomon kuningda qo‘llasin.

MANGU MUAMMO

Insonlar ko‘p yillardan buyon otalar va bolalar muammosiga duch keladilar. Ushbu muammo ham chuqurlashib, ildiz otib borayotir. Xo‘sh, Umuminsoniy bu muammo nega Dunyo miqiyosida hal etilmaydi? Chunki, uni har bir ota-bola, har bir oila o‘zi echishi kerak. Har ikki tomon maqbul yo‘l masalasida bir to‘xtamga kelishi zarur. Chetdan aralashuv yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin.

FARMONI OLIY

Oshiqlik – ko‘ngilning go‘zal jamoli, uning oliy farmonidir. Boshqa a’zolar yurakning bu amriga bo‘ysunmaydilar. Hatto, aql ham qarshilik qiladi.

SUNBULA

Yilning eng go‘zal pallalaridan biri – Sunbula kirishi bilan tiniq osmonda bulutlar paydo bo‘la boshlaydi. Yomg‘ir yoqqan- yog‘maganidan qat’i nazar, shunday bo‘ladi. Hammom o‘txonasiday qizigan borliq chuqur tin olib, andak nafas rostlagan bo‘ladi. Kuz hali oldinda, issiq kunlar ko‘p. Sunbula ta’rifi tabiatning kichikkina marhamati, xolos. Bu marhamat zamirida yomg‘irli kunlar yaqinligiga ishora bo‘lsa, ne ajab?
Nainki, ishora rosmana yomg‘ir quyishi mumkin. Ona tabiat buni isbotlab ham turadi. 2013 yil. Sunbulaning birinchi kuni Buxoroga momoqaldiroq va sharros yomg‘ir bilan kirib kelgandi.

Sunbulayu sunbula, o‘rab olay gul bilan,
Mening ko‘nglim sen bilan-oo, sen ketasan kim bilan?

NOZIK SAVOL

“Ko‘nglim sening holing nechuk?”, deya nola qilgandi yuragi pora-pora bo‘lgan shoira. Bu – inson faqat o‘zigagina beradigan, o‘ta nozik, g‘amgin savol. Uni o‘zligini anglayolganlargina idrok etadi. Tasavvur eting, kimdir do‘stim ko‘nglingizning holi nechuk, desa qanday ahvolga tushasiz? Holbuki, inson bor ekan, u kimningdir ko‘ngil so‘rashini, uni tushunishlarini istaydi.
Ammo yuqoridagi savolni bersalar, o‘zini noqulay sezadi. Xulosayi kalom, ko‘ngilning so‘roqchisi ham, azob berguvchisi ham yolg‘iz o‘zingsan!..

KO‘NGIL QARIMAS

Necha-necha yillar, ming-minglab insonlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ko‘ngil qurmag‘ur ham binoyidek qarir ekan. Bu yurak va ko‘ngil qariligi so‘zlar vositasida ifodalansa, inson chaqaloqligicha qolgan oppoq, uzun soqolli bolakayga o‘xshab ketarkan.

MO‘LJALGA TEGMAGAN O‘QLAR

“Mo‘ljalga tekkan o‘q yaxshimi yoki tegmaganimi?”, degan savolga hamma narsadan natija, foyda kutishga moyil kishilar albatta, mo‘ljalga tekkani yaxshi, deya javob qilsalar kerak. Agar shu savolga chuqurroq qaralsa, javob boshqacha bo‘lishi ham mumkin. Ya’ni nishonga tegmagan o‘q ortida hayot, mo‘ljalga aniq urilgan o‘q ortida esa o‘lim bor. O‘sha o‘q agar ko‘ngilga tekkan bo‘lsa, bu o‘n chandon qabohatdir. Chunki, ko‘ngil mahv etilsa, bu olam uchun katta yo‘qotishdir. Mo‘ljalga ura olgan kun kelib, qotilga aylanadi. Ura olmagan odam o‘ldirishni o‘rganmaydi, qanday yaxshi!

“QIROL OSHPAZI”

O‘tgan asr oxirlarida biz bilan birga ma’naviyat sohasida ko‘p yillar ishlagan, Husen Yusuf atalmish kamtar, kamsuqum bir do‘stimiz bo‘lardi. Asli, kasbi ingliz tili o‘qituvchisi bo‘lgan bu dilkash insonni biz hazillashib “Qirol oshpazi” deb atardik. U albatta, qaysidir qirol oshpazi bo‘lgani uchun emas, balki, oshpazlar qiroli bo‘lgani uchun shu nom bilan atardik. Do‘stimiz ayniqsa, Buxorocha taomlarning ustasi edi. Amudaryo sohillari, Qizilqum yaylovlariga qiladigan safarlarimizda u “bosh oshpaz”, davra guliga aylanardi. U bizni soatga qaratib qo‘yib, 40 daqiqa mobaynida “Shodibegijon palovi”ni dasturxonga qo‘ya olardi. Aslida, bu tayyorlanishi hiyla qiyin taom. Chunki, bu ishda palov, qiymago‘sht va sho‘rva alohida-alohida tayyorlanib, so‘ngra bir vaqtning o‘zida dasturxonga tortiladi. Husen aka boqiy dunyoga rixlat qilganiga ko‘p yillar bo‘ldi. Biz ulfatlar qadrdon akamiz pishirgan ajoyib taomlar totini hamon unutganimiz yo‘q. Ming afsus, hozir oramizda “Shodibegijon palovi”ni pishira oladigan biror kishi yo‘q. Axir biz do‘stimizni bekorga “Qirol oshpazi” deb atamagan ekanmiz. Har kimning fayzi, xayri barakasi o‘zida…

YAKKALASH, YAKKALANISH

O‘z-o‘zini yakkalash – karantin cheklovlarining tarkibiy qismi edi. Biz g‘ofil bandamiz, bilmaymiz, bilishni istamaymiz-ki, inson pandemiya karantinidan necha-necha yillar oldinroq o‘z-o‘zini va bir-birini o‘zidan hiyla yiroqlashtirishga ulgurgan edi. Endi inson bir-biriga yaqinlashishi uchun yanada kattaroq kuch, sabab kerak bo‘ladi chog‘i.

ENG YUKSAK CHO‘QQI

Badiiy ijod shunchalar baland, tinmay yuksalib boradigan cho‘qqiki, u kimningdir tomonidan to‘lig‘incha zabt etildi, deya e’tirof etish juda mushkul. Qaysidir daho ko‘tarilgan balandlik kun kelib yuksak bo‘lmay qolishi hech gap emas. O‘shanda yangi daholar–yangi cho‘qqini zabt etish uchun ko‘proq kuch sarflaydilar. Bu jarayon tinimsiz davom etaveradi. Shoir aytganidek,

Baland tog‘lar haybatingga ishonma,
Bir kun kelib tekis yerdek bo‘larsan…

VAFOT ETGAN SEVGI

Xolis, beg‘araz bir do‘st yolg‘iz, beva erkak xonadoni ikki yoshning sevgisi shohidi edi.
Oradan bir necha yil o‘tgach, beva erkak vafot etdi. Uning o‘g‘li o‘sha xonadon sohibiga aylandi. Endi o‘sha sevishganlar bu yerga qadam qo‘ya olmasdilar. Sirasini aytganda, bunga hojat qolmagandi. Boyaqishlarning “sevgisi” o‘sha xolis do‘st bilan birga vafot etgandi. Bandalik-da!..

UXLAYOTGAN CHAQALOQ

Endigina bo‘yi etayotgan qizning ko‘nglida yor ishqi emas, musavvir bo‘lish havasi uyg‘ondi.
U tinmay o‘qib, o‘rgandi. Va rassomlik institutiga kirdi. Orzusi ushala boshlaganidan xursand qiz tinmay o‘qir, rasm chizardi. Mo‘yqalamiga mansub turli-tuman rasmlarini ustoziga ko‘rsatar, undan yaxshi baho olgach, tag‘in rasmlar va xayolot olamiga sho‘ng‘irdi. Keyin butun dunyoni larzaga solgan “tojdor vabo” pandemiyasi yuz berdi. Hali ijodi murg‘ak bo‘lgan qiz qo‘liga mo‘yqalam ololmay qoldi. Qizning baxtiga ustozi o‘z bobosi edi. U nevarasini zimdan kuzatib yurardi. Saksonni qoralab qolgan chol unvon martabali bo‘lmasa-da, butun ongli umrini shu ishga baxshida etgan mo‘yqalam ustasi edi. Kunlarning birida u shogirdi-jigarbandini tergab qoldi.
– Qani, ona qizim, yangi chizgan suratlaringni menga ko‘rsat-chi? Negadir so‘nggi paytlarda qo‘lingda mo‘yqalam ko‘rganim yo‘q.
Qiz uzun, chiroyli kipriklarini xam qildi. Oq olmadek yuzi xiyol qizardi.
– Bobojon, ma’zur tuting, hech nima chizolmayapman. Ilhom kelmayotir,-dedi shogird iymanib.
Bobo xoxolab kuldi.
– Obbo, onajonimey, xuddi buyuk rassomlardek gap qilding-ku!
Xonimning ilhomlari kelmayotgan emish, qarang-a!
Chol xoxolab kular, nevara esa battarroq qizarar, nima qilishini bilmasdi.
Bobo birdan kulishdan to‘xtadi. Nevarasi xafa bo‘lib qolmasin, degan xayolga borib, so‘z ohangini o‘zgartirdi.
– Qizalog‘im, ulug‘ ijodkorlar ilhom haqida ulug‘ so‘zlar, fikrlar aytishgan. Sen talabasan, o‘qiyapsan. Bu so‘zarni yaxshi bilasan. Shuning uchun, ilhomni sodda qilib tushuntiraman, quloq sol.
Qiz ancha xotirjamlanib, bobosini tinglashda davom etdi. Chol ham muloyim, mehribon tovushda so‘zlay ketdi.
– Bo‘lajak rassom ilhom kutib, vaqtini bekorga o‘tkazishga haqi yo‘q. U ilhom izlashi, uni chaqirishi, o‘zini ana shuday ilohiy holatga tayyorlashi kerak. Chiza olmagan paytlarida kitob o‘qish, tabiatni, jonzotlarni kuzatish, ulardan zavq ola bilishi kerak.
To‘g‘ri, ilhom – ilohiy holat. Biroq uning ilohiyligidan cho‘chish kerak emas. Sodda qilib aytganda, ilhomni zavq bilan, yengil va tez ishlash desa bo‘ladi. O‘z tilimizda yana ham aniqroq aytganda, ilhom – onasi quchog‘ida mazza qilib uxlayotgan chaqaloqqa o‘xshaydi. Chaqaloq uyg‘onib, yig‘lamaguncha ona bezovta bo‘lmaydi. Ijodkor qalbidagi ilhom xuddi o‘sha chaqaloq singari uyg‘onmasa, rassom ko‘ngli bezovta bo‘lmaydi, qo‘liga mo‘yqalam olmaydi. Ushbu biroz cho‘zilgan qissadan hissa shuki, ilhom uyg‘oqligi – ko‘ngil bezovtaligi, go‘zallik yaratish yo‘lida tomchi-tomchi to‘kiladigan yurak qonidir!
Shu suhbatdan so‘ng, oradan, chamasi biror hafta o‘tgach, keksa rassom erta tongda ijodxonasiga kirarkan, stoldagi yangigina chizilgan suratga ko‘zi tushdi. Bu kimning ishi ekanligini fahmlagach, xursand bo‘ldi.
Moybo‘yoq polotnoda yosh ona quchog‘ida uxlayotgan qizaloq tasvirlangandi. Go‘dak yuzlari shunchalar yorqin ediki, bu nur derazadan tushayotgan tong yorug‘ligiga qo‘shilib, ilohiy manzara yaralgandi. Keksa mo‘yqalam ustasi suratni qo‘liga olib, yanada aniqroq ko‘rish uchun yoruqqa soldi. Ko‘ngli, ong-shuurining burchak-burchaklarigacha yorishib ketdi. Qariyaning qo‘llari, butun vujudi dir-dir titrardi. Yo, Xudo, pichirlardi uning lablari, – yaxshi asarlar tinimsiz mashqlar yurak og‘riqlaridan keyin yaratilsa kerak.
Surat tagiga shunday so‘zlar bitilgan edi: “Ilhom parisi yoxud uxlayotgan chaqaloq”.

MANTIQ VA MANTIQSIZLIK

Mantiq fani hiyla murakkab bo‘lsa-da, ko‘p o‘qib undan a’lo baho olish mumkin. Hayotda esa mantiqsizliklar shunchalar ko‘pki, hatto ushbu fan professorlari ham undan a’lo baho olishlari dargumon.
Shunday ekan, oddiy odamlar qoniqarsiz baho olmasliklari uchun nima qilishlari kerak? Ehtimol, shu savolning o‘zida ham mantiq oqsayotgandir.

BOYQO‘NG‘IR SOG‘INCHI

Men nomi tillarda doston bo‘lgan Boyqo‘ng‘ir kosmodromida harbiy xizmatni o‘taganman. Nomi ulug‘ bu joy suprasi quruq bo‘lib, askariy xizmat uchun juda noqulay hisoblanardi. Yozda jazirama 50 darajadan ham oshib ketar. Qish qahratoni undan-da battar edi.
Biz, 19-20 yashar askarlar koinotga parvoz etadigan kosmik va qit’alararo yadro raketalarga xizmat qilib, ularni qo‘riqlar edik. Bu Xudo qarg‘agan maskanda yosh yigitlar uchun biror ko‘ngilxushlik yo‘q, faqat askarlik burchi bor edi, xolos.
O‘zim biror yorug‘lik ko‘rmagan, nuqul azob-uqubat chekkan bu go‘shani tark etganimga 50 yildan oshgan. Yoshim ulg‘aygan sayin Boyqo‘ng‘irni tez-tez eslaydigan, qo‘msaydigan odat chiqardim. Harbiy xizmatdagi yillarim haqida nevaralarimga ham so‘zlab beraman. Tushlarimda nuqul Boyqo‘ng‘irda, askariy libosda yurgan bo‘laman. Nihoyat, o‘ylay-o‘ylay, bu qo‘msash, sog‘inishning sababini anglagandek bo‘ldim. Men aslida, qurollanish poygasining eng oldingi marrasi o‘sha la’nati Boyqo‘ng‘irni emas, olis cho‘llarda bahorda gul ochib, juda qisqa umr ko‘radigan, bag‘ri qon lolalarni, navqiron yoshligimni izlar, sog‘inar, qo‘msar ekanman.
E voh, qayda qoldi yoshligim, beboshligim. O‘shal qalamqoshligim?

MEHR VA ZIRH

Ayol – yangi hayot yaratuvchi va uni eng birinchi asrovchisidir.
Shifokor – ana shu hayotni – insonni bevaqt o‘limlardan saqlab qoluvchi haloskor hisoblanadi.
O‘z navbatida, shifokor ayol farzandlarni o‘qdan, nogahoniy o‘limdan asrovchi zirhli nimcha ixtirochisi sifatida tarixga kirdi.
Alloh marhamatini qaranki, ayol mehri har qanday po‘lat va zirhdan o‘n chandon, yuz chandon mustahkamroq, avloroqdir!..

“YANGI MEHMON” GA YANGI DASTURXON

XXI asrning yigirmanchi yilida “tojdor balo” butun dunyoni larzaga, vasvasaga solgan, karantin cheklovlari avjiga chiqqan paytlar edi.
Karantin cheklovlari – insonlar uchun. Hayotning o‘zgarishsiz qonun va qonuniyatlari esa, to‘xtovsiz davom etaveradi. U balo-qazolar, ofatlarni-da tan olmaydi.
Sunbula arafasida etmishdan oshib qolgan chol-kampir evarali bo‘lishdi. Ularning yakkayu yolg‘iz qizlarining to‘ng‘ich o‘g‘li o‘g‘il farzand ko‘rdi.
Chaqaloqqa yaxshi niyat bilan Muhammadali deb ism qo‘yishdi.
Qariyalarning quvonchlari cheksiz edi. Biroq ular cheklovlar tufayli chaqaloqni ko‘rgani borisholmasdi. Qizlarining xonadoni xiyla yaqin bo‘lsa-da, ular qoidalarni buza olmadilar. Hayriyat, smartfon sharofati ila nevara o‘g‘lining rangli suratini bobosi va buvisiga ko‘rsata oldi. Chol-kampir suratni ko‘zlariga surtgudek bo‘lib, qayta-qayta tomosha qildilar. Chaqaloq haqiga uzundan-uzun duolar qildilar. Diydalariga yosh qalqidi. Baribir er-xotinning ko‘ngillari to‘lmayotgandek bo‘laverdi. Shunda o‘zbekning qadimiy urf-odati qo‘l keldi. Kampir sandig‘ini kovlashtirib, chaqaloq tug‘ilishiga asrab qo‘ygan noyob matolarni oldi. Eng avvalo, yangi mehmon risq-nasibali bo‘lsin, deb chiroyli, yangi dasturxon tikdi.
Dasturxonga barkashdek nonlar, qand-qurs, holva qo‘ydi. Chaqaloq uchun bir sidra kichik sarpo, onasiga bir kiyimlik adras, otasiga shoxi belbog‘ ham shu dasturxondan joy oldi. Dasturxon o‘rtancha o‘g‘ilning o‘g‘li yordamida chaqaloq tug‘ilgan xonadonga yuborildi. Shundan keyingina chol-kampir cheklovlar tugashi bilan, evarani ko‘rishga borishni ko‘ngillariga tugib, biroz tinchlangandek bo‘lishdi. Ishqilib, o‘zbekning ajoyib udumlari bor bo‘lsin-da!

BEGONA TUYG‘U

Sevgi eng avvalo – fido bo‘lishdir. Fido bo‘la olmaydiganlar “haqiqiy sevgi yo‘q ekan”, deya bong urishadi. Zero, fido bo‘lish o‘zingdan, o‘zligingdan kechish demakdir. Bu oliyjanob tuyg‘u, xudbin, xudparastlar uchun mutlaqo begona!
OZOR

Do‘stlikdek oliyjanob tuyg‘uda har ikki tomon mutlaq vafo istaydi. Ammo hech kim o‘zini mutlaq do‘stlik, mutlaq vafoga tayyor emasligini tan olgisi kelmaydi. Bundan do‘stlik va vafo qattiq ozor chekadi.

ABADIYAT QONUNI

Hayot kun kelib, oxir-oqibat o‘z yo‘lovchilarini so‘nggi manzilga olib boruvchi abadiy karvondir. Bu karvondan ora yo‘lda tushib qolish yo‘q. Karvon esa boshqa yo‘lovchilarni olish uchun muttasil ortiga qaytaveradi. Yer yuzida hayot bor ekan, karvon sira to‘xtamaydi. Abadiyat qonuni shuni talab etadi.

NISHON

Hasadchi otgan o‘q uning o‘ziga tegadi. Boshqa nishon yo‘q.

HADIS HIKMATI

Hadislarda hech bir masalada juda chuqurlashib ketma, deyiladi. O‘zim adabiyot masalasida chuqurlashdim, chog‘i. Endi bu yog‘i nima bo‘ladi? Cho‘kib ketmasam koshki edi.

BALAND DOR

Orzular baland dor bo‘lsin, narvon bo‘lmasin.

KITOB JINNISI

Juda ko‘p kitob o‘qigan kishi agar iqtidori ham bo‘lsa, qattiq mehnat qilsa, yozuvchi bo‘lishi mumkin. Undan ham ko‘proq kitob o‘qigan odam esa, iqtidori bo‘lmasa, mehnat qilishiga qaramay, kitob jinnisiga aylanadi.

MUSICHA OZORI

Ijodkorlar “musichadek beozor”, “Bir juft musichadek ahil-inoq”, degan o‘xshatishlarni tez-tez ishlatishadi. Hovlimizda makon qilgan bir juft musichani ancha vaqt kuzatganimdan so‘ng, shunga amin bo‘ldimki, jonivorlar hiyla aynishibdi. Hozir ular avvalgidek ahil emas, nazarimda. O‘sha men uzoq kuzatgan jonivorlar o‘zaro, tez-tez janjallashib, bir-birlarining patlarini yulib turishadi. Ajabo, “birniki mingga, mingniki tumanga”, deganlari shu bo‘lsa kerak. Beozorgina jonivorlar xuddi urishqoq er-xotinlarga o‘xshab qolishibdi-da, attang.

YILLAR BO‘RONI

Yoshlikda yengil shabadadek tuyilgan shamol, qartayganda achchiq izg‘irin, hatto bo‘rondek tuyilishi mumkin ekan.

YURAK YOLG‘ON SO‘ZLAMAYDI

Olimlarning kuzatishlariga qaraganda, yolg‘on so‘zlayotgan kishining yuragi odatdagidan ko‘ra tezroq urar ekan. Bu holat yolg‘on sezuvchi uskuna yordamida aniqlanarkan. Yolg‘onni shifokor va uskunasiz aniqlash yo‘li ham bor. Yolg‘on so‘zlayotgan sho‘rlik yuzingizga tik boqa olmaydi, ko‘zlari o‘ynab, olma-kesak terayotgandek bo‘ladi. Demak, ko‘zlar ham jafokash yurak singari yolg‘onni fosh eta oladi.
Vujud – tana, ruh izmidadir, degan aqida bor. Buni ilohiyot ham, zamonaviy tibbiyot ham tan oladi. Ko‘z va yurakning yolg‘onga munosabati ruh va vujuddan iborat inson shaxsi qanchalar murakkab, shuning barobarida, juda sodda, ayni vaqtda, mukamalligini yaqqol ko‘rsatib turibdi. Ko‘z va yurak, ruh izmida bo‘lsalar-da, yolg‘onni tan olishmaydi. Ko‘zlar yurak va qalb ko‘zgusidir, deb bejiz aytishmagan. Hazrati insonning buyukligi shundaki, haqiqat, haq so‘z, adolat tuyg‘usi– uning qon-qoni, jon-joniga singib ketgan. Yaratgan kashfiyotning barkamolligi, ulug‘ligi shunda bo‘lsa kerak.

SENSIZLIK, MENSIZLIK

Do‘stsizlikka chidadim, mensizlikka ham chidayapman. Sensizlikka qanday chiday?..

“YOLG‘ONCHI DUNYO”

“Tojdor vabo” ofati boshlangach, Yer sayyorasi ahlining aksariyat qismi dunyo nega shunday atalishini anglab etgan bo‘lsa ajab emas.

YAXSHI AMALLAR

“Qarqunoqdan bulbul chiqsa” degan maqol bor. Ma’nosi juda chuqur. Inson o‘zida yoki bolalarida ko‘rmagan yaxshi xislatlarni nevara, evaralarida ko‘rsa, juda quvonar ekan. Qanday yaxshi! Mana shu yaxshi amallar, yaxshi odob, go‘zal xulq bo‘lsa, o‘n chandon, yuz chandon ko‘proq xursand bo‘lish kerak. Zero, hech vaqosi yo‘q esada, faqatgina yaxshi xulq-atvor egasi bo‘lgan kishi hamma yaxshi narsalarga erisha oladi.

PILLAPOYA

Obro‘-e’tibor, mansab pillapoyalaridan ko‘tarilish juda mushkul ish. Ana shu tik zinalardan behosdan yiqilib tushish, ko‘tarilishdan ham og‘irroq bo‘lsa kerak.

O‘RGATUVCHI-O‘RGANUVCHILAR

It-mushuk, yo‘lbars, ayiq, ot, qo‘yingki, boshqa ko‘plab hayvonlarni nimagadir o‘rgatuvchilar juda qiyinchilik bilan bo‘lsa-da, oxir-oqibat muvafaqqiyatlarga erishadilar. Shuning ortidan ro‘zg‘or tebratadilar. Ayrimlari, hatto dunyoda mashhurlik darajasiga erishadilar. Faqat bir toifa o‘rgatuvchilarga havas qilish kerak emas. Bu toifa– odam o‘rgatuvchilardir. To‘g‘ri, bu sohada dunyo miqiyosida ham zafar qozonganlar talaygina. Biroq yomon misollar hiyla ko‘p. Eng birinchi ibtidoiy o‘rgatuvchilar Odam ato va Momo havo hisoblanadigan bo‘lsa, ularning tajribasi haqida yaxshisi gapirmay qo‘ya qolish afzal. Keyingi o‘rgatuvchilar ota va ona. Bu boyaqishlarning chekkan azoblari haqida ne-ne ayanchli tarixlar bitilmadi, deysiz? Farzandi qo‘lidan o‘lim topgan ota-onalar son-mingta. Bu sohada yana bitta toifa borki, bu– muallim, o‘qituvchi, ustozlardir. O‘z o‘quvchi, shogirdlari tomonidan o‘ldirilgan, kaltaklangan odam o‘rgatuvchilarga kim ham havas qilardi, dersiz? Xudo ko‘rsatmasin. Mavzuni davom ettirmay, hayvon o‘rgatuvchi kasbini, afzalliklarini sanab o‘tsak, ma’qulroqmikan… Nima dedingiz?

ATTORNING DO‘KONI

Hozirgi jamiyatimizda Siz mabodo kim bilandir do‘st, quda-anda, qarindosh tutinmoqchi bo‘lsangiz, pulingiz ko‘pmi, ozmi, mansab-martabangiz balandmi, pastmi badavlat yor-do‘st yoki homiylaringiz bormi? Uyingiz necha qavatli? Mashinangiz qimmatbahomi? Hammasini hisoblab, o‘lchab ham ko‘rishadi. Hisobga olinadigan mayda-chuyda jihatlar juda ko‘p. Qanday kiyinasiz, qanday ovqatlarni iste’mol qilasiz, bu ham e’tibordan chetda qolmaydi. Yuqorida sanaganlarim xuddi attorning do‘konidagidek misqol-misqol o‘lchanadi, hisob-kitob qilinadi. O‘zingiz yaxshi odammi, yomonmi, ilmli yoki ilmsizmi, bu bilan hech kimning ishi yo‘q. Hammasiga hirs, hoyu-havas, nafs, boylik nuqtai nazaridan qaraladi. Mabodo, kimdir Siz bilan yovlashmoqchi, qasd olmoqchi bo‘lganida xuddi shunday yo‘l tutiladi. Aqcha mo‘l, amal kursisi baland, yor-do‘stlar zo‘r bo‘lsa, Sizni “kechirishadi”, yovlashmay qo‘ya qolishadi. Chunki, ish chappasidan kelsa, bellari sinib qolishi mumkin-da. Aksincha, kamtar, kamsuqum, aqcha masalasida bechorahol bo‘lsangiz, tamom, Xudo urdi deyavering. Ustingizga sherdek tashlanib, burda-burda qilishadi. Ularga munosib javob bera olmasligingiz, aziyat etkazolmasligingizni yaxshi bilishadi. Bu illatlarning barchasi jamiyat halol, etuk, adolatli emasligining yaqqol dalilidir. Shu o‘rinda, buyuk bir shoirning so‘zlarini eslamaslikning sira iloji yo‘q. Seni kiyimingga qarab kutib olib, aqlingga qarab kuzatishsa sira xafa bo‘lma. Axir, aqlli ekaning peshonangga yozib qo‘yilmagan-ku. Qimmatbaho kiyimlar esa, mana men, deb turishibti. Buni bilish uchun katta aql sohibi bo‘lish shart emas.

OSTONA

Hayitlar, bayram va yaxshi kunlarning arafasi bor. Arafalar ham bayramlardek quvonch, ezgulik, qut-baraka ulashadi. Xuddi shunday baxtning ham ostonasi, boshlanishi, arafasi bor. Ishq-muhabbat inson uchun baxt sanalar ekan, demak, uning ham ostonasi bor. Ishqni intizor kutadilar. Muhabbat bo‘sag‘asi – ko‘ngilning sevgiga tayyorligi, bu oliy tuyg‘uga munosibligi. Ishq, baxt soati etganda, ko‘ngilga albatta, mehmon bo‘lishiga qattiq ishonish kerak. Sevgini kutish – ko‘ngilning ulug‘ bayramidir. Sevgi shunchalar ulug‘vor tuyg‘uki, uning o‘zi emas, daragi, ostonasi, uni kutishning o‘ziyoq yuksaklarga ko‘tara oladi. Ishq kutgan yuraklarga muhabbat albatta, mehmon bo‘ladi.

ELEKTRON KATTA BOBO

Yer yuzida hayot mavjud ekan, taraqqiyot va rivojlanish sira to‘xtamaydi. Akam va men kompyutersiz, ulg‘aygan, shakllangan avlod vakilimiz. Farzandlarim kompyuterlar bilan birga katta bo‘lishdi. Nevaralarim kompyuter texnikasini bolalarimdan ko‘ra yaxshiroq, puxta o‘rganishdi. Ular hozir elektron tijoratga ham qo‘l urishyapti. Hali go‘dak bo‘lgan evaralarim kun kelib, to‘lig‘in-cha elektron yashash tarziga o‘tsalar, ne ajab? Bu haqda chuqurroq o‘ylab ko‘rish kerak. Chunki, sun’iy ong yaratildi.
Sun’iy ong inson yuragi, aql-zakovatini chetlab o‘tadi, mustaqil ishlaydi, yashaydi, qaror qabul qiladi. O‘shandamen hayot bo‘lsam, evaralarimga elektron katta bobo sifatida ta’sir, ibrat ko‘rsata olamanmi?

GUL UMRI

Gul umri guldek, o‘tkinchi, xazon. Inson umri ham unga o‘xshab ketadi-yu, ammo hamma kishining umri ham guldek bo‘lmaydi-da. Qanchadan-qancha chaqir tikanaklar, sassiq alaflar bor. Bu umrlar ham baribir, bir kun xazon bo‘lgusidir. Har holda, insonni gulga qiyoslash yaxshi tashbeh. Xulosayi kalom, guldek umr ko‘ring, aslo, so‘lmang, chaqirtikan bo‘lmang!..

IQTISODIY MUSTAQILLIK

Iqtisodiy qaramlik – siyosiy qaramlikka olib keladi. Siyosiy mustaqillik – iqtisodiy mustaqillik davomi. Misol uchun, o‘g‘il otasidan ko‘p pul topa boshlasa, unga bo‘ysunmay qo‘yadi. Uning nasihatlarini nazarga ilmaydi. Hozir ko‘proq uchraydigan yana bir misol – xotin eridan ko‘p pul topa boshlasa, oilada er-xotin o‘rni almashib, hukmronlik ayol qo‘liga o‘tadi. Bolalar otani mensimay qo‘yishadi. Axir, bola deganingiz “kimning doni bo‘lsa, o‘shaning tovug‘i”, bo‘ladi-da.

OLTIN IZLOVCHILAR

Ta’bir joiz bo‘lsa, adibni “oltin izlovchi” ga o‘xshatish mumkin. Oltin izlovchi tilla izlasa, yozuvchi oltin so‘z izlaydi. Qimmatbaho, nodir ma’dan izlovchi og‘ir tabiiy sharoitlarda jonini jabborga bersa, ijodkor asar yozish uchun o‘zi bilan o‘zi kurash olib borib, aziz umrini garovga tikadi. Ma’dan izlovchi kun kelib, boyib ketsa, mazza qilib yashashi mumkin. Ammo qalam ahli boyib ketsa-da, rohat-farog‘at unga begona. Chunki, badiiy ijod mukammaligining chegarasi yo‘q. Hayotiy va ijodiy tajriba oshib ketsa-da, so‘z izlovchi har bir yangi oltin so‘z uchun tomchi-tomchi yurak qoni sarflashi kerak.

XAZINA

Ijodkor umri davomida bitgan asarlarini noyob xazinaga qiyoslaydigan bo‘lsak, o‘z navbatida, bu mulk adibdan so‘nggi nafasgacha qattiq mehnat, e’tiborni talab etadi. Aytmoqchimanki, ijodkorning o‘zi bu xazinaga tartib berishi, dur-u gavhar, oltinu-kumushni alohida-alohida joy-joyiga qo‘yishi lozim. Aks holda, bu sermashaqqat ishni vaqt va kitobxon bajaradi. Bu adib foydasiga bo‘lishi mumkin, bo‘lmasligi ham.
Shafqatsiz zamona, ilmiy-texnika inqilobi, mashaqqatli mehnatingizni yo‘qqa chiqarmay turib, uning qadriga o‘zingiz eting. “Beli og‘rimaganning non eyishini ko‘r”, degan maqolni yoddan aslo chiqarmang. Sun’iy ongli biorobotlar she’r, hikoya, qissa, romanlar yozishmoqda. Bir jihat ko‘ngilga andak taskin beradi. Sun’iy ongli adibga, sun’iy ongli kitobxonlar ham topiladi, albatta. Nazarimda, bioijodkor uchun dastxat masalasi juda oson bo‘lsa kerak. Hammaga bir xil kitob, bir xil dastxat. Ishqilib oxiri baxayr bo‘lsin-da!

AQLLILAR MASHQI

Aql mashqi so‘zlari keyingi paytlarda ko‘p ishlatiladi. Savol tug‘iladi. Bu mashqlarni faqat aqllilar bajarishi kerakmi? Yoki aqlsizlar ham shug‘ullansa bo‘laveradimi? Mabodo, aqlsizlarga ham ruhsat etiladigan bo‘lsa, bu holda mashqlarni biror kishi bajarmasa keragov… Axir, kim ham o‘zini aqlsiz hisoblaydi. Shu boisdan, aql mashqi emas, aqllilar mashqi deb atalsa, foydadan holi bo‘lmasdi.

OSHIQ BO‘LING

Olimlarning aniqlashlaricha, his-tuyg‘ularini pinhona saqlab, muhabbatini izhor eta olmaganlar qayta-qayta oshiq bo‘laverar ekanlar… Qarang-a, bu “ichimdagini top” deganlaringiz pishiq-puxta, quv bo‘lishadi-da. Axir, yurakning, qalbning muttasil oshiqligi umrni uzaytiradi, ko‘ngil har doim yosh bo‘lishini ta’minlaydi.
Mantiqiy xulosa: ishq-muhabbatingizni pinhon tuting, uncha-munchada, uncha-munchaga izhor etmang! Ko‘nglingiz doim yosh, umriningiz uzoq bo‘ladi. Iloho, yuz ellik yil umr ko‘rish sizga va kaminangizga nasib etsin…

OLMA YAXSHIMI YOKI TARVUZ?

Aytishlaricha, daraxt tagida o‘tirgan Isaak Nyutonning boshiga olma tushib ketgach, boyaqish o‘zining juda mashhur qonunini kashf etgan ekan. Mabodo olimning boshiga tepadan olma emas, tarvuz tushib kelganda nima bo‘lar edi?
Unda tortishish, qonunini boshqa olim kashf etishiga to‘g‘ri kelardi.
Ko‘ryapsizmi “Teng-tengi” bilan deb bekorga aytishmaydi. Axir, olmaga mo‘ljallangan boshga tarvuz to‘g‘ri kelmaydi-da…
Dunyoning boshqa ishlarida ham tenglik, mutanosiblik,to‘g‘ri kelish-kelmaslik jihatlariga e’tibor qilinmasa, me’yor buzilib, daxmaza ko‘payadi. Qonunlar o‘z kuchini yo‘qotib, yangi qonunlar kashf etilmay qolib ketaveradi. Tinch-totuvlik, tenglik va adolat muvozanati buziladi.
Muvozanat – tarvuz. Har ikki pallasining teppa-teng, barobar kelishidir. Posangi o‘zgarsa, muvozanat darhol buziladi. Muvozanat buzilsa, adolat tarozisiga bo‘lgan ishonch yo‘qoladi.
Dunyoda keyingi paytlarda yuz bergan voqealar buni isbotlab turibdi.

HAMMASI – O‘ZIDAN

“Sevgim – olov, sevgim – suv, yuragim to‘la qo‘rquv”, – nola qiladi chala mulla, dumbul oshiq.
Andakkina o‘ylab qaralsa, qo‘rqishga hojat ham yo‘q. Axir hammasi o‘zidan chiqib turibdi-ku ya’ni sevgi olov, sevgi suv bo‘lsa, suv olovni o‘chiradi yoki aksincha alanga zo‘r bo‘lsa suvni qaynatib, bug‘lantirib shamolga uchirib yuboradi, sevgidan asar ham qolmaydi, tamom-vassalom.
E’tibor qiling, juda oson yo‘qolgan, iz qoldirmaydigan, qulay va zamonaviy sevgi. Sabr-bardoshingizga balli, “oshiq hazratlari”.

VASVASA

Zamonamizda aksariyat “sevdim, o‘ldim, kuydim” kabi ohu fig‘onlar ortida asosan shahvat vasvasasi yotadi.
Nafs qondirilgach, vasvasa qolsa qolar, ammo sevgi, nola fig‘onidan asar ham qolmaydi. Sevishganlar raqibga, dushmanga aylanadilar, bir-birlaridan o‘ch olish payiga tushadilar. Shu sababdan, dunyoda qo‘ydi-chiqdilar tobora oshib, tirik etimlar soni yanada ko‘payib borayotir.

DUNYO BEVAFOMI?

Yo‘q, aslo unday emas. Vafo va bevafolik faqat insonlarga xos. Koinot, borliq, tabiat umuminsoniy qonunlarga bo‘ysunmaydi. Bular odamlar irodasi ta’siri doirasidan tashqarida. Shunday bo‘lmaganda, odamzod dunyoga bevafolikdan boshqa ayblarni ham to‘nkab tashlagan bo‘lar edi, albatta.
Mantiqsizlikni qarangki, odamlar o‘zlari bir-birlariga vafo qilmaganliklaridan, dunyoni ham bevafo deb ataydilar.
Aybsiz – aybdor dunyo esa hechqachon, hech kimni tashlab ketgan emas, tashlab ketmaydi ham.
Barcha yaxshiligu yomonliklar, qabihliklaru qabohat faqat insonlar izmidadir… Koinot yoki tabiat o‘z-o‘zicha biror yovuzlikka qodir emas. Alloh irodasi shunday!

KO‘ZGU

Ikki yosh sevishib turmush quradilar. Oradan ikki uch yil o‘tgach,bir-birlaridan ayb izlashga tushadilar. “Chin sevgi yo‘q ekan”, – deya faryod chekadilar.
Aslida bunday emas. Chin sevgi bor, hech qaerga ketgani yo‘q.
Faqat kundalik ish, ro‘zg‘or, bola-chaqa tashvishlari sevishganlarni biroz charchatgan, xolos. Shu sabab sevgi ko‘zgusi xiralashgan chamasi.
Oyna yaxshilab artilsa, u yana sevishganlarga muhabbat nurini sochaveradi, ko‘ngil ko‘zgusi ravshanlashadi. Ehtiyot shart, ko‘zguni artaman deb, sindirib qo‘ymang, azizlar…

SHAROB KASOFATI

U o‘zining benazir iste’dodi va shirin jonini may, sharob olovida yondirib yubordi.

ISTE’DOD VA KIBRU HAVO

Qiz unchalik xushro‘y bo‘lmasa-da iste’dodli, chaqqon va mehnatsevar edi. Yaxshi o‘qituvchi bo‘lib etishdi.
Keyinchalik rahbarlik lavozimiga ko‘tarildi.
Boyaqish shu orada o‘ziga bino qo‘yib ulgurgan ekan, uncha-muncha yigitni oyog‘ining uchi bilan ko‘rsatmaydigan bo‘ldi.
Hozir u dang‘illama hovlida bir o‘zi yashaydi. Endi qiz emas, «qari qiz» maqomida. Birovlarning bolasini suyib, ko‘ngliga taskin beradi. Usha o‘zi nazar-pisand qilmagan yigitlar endi unga qiyo ham boqishmaydi. Nimaiki xor etilsa, uning uvoli bo‘lar ekan-da.

VAQTNING UVOLI

Lahza, daqiqa, soatlar, kun, oy, yillar o‘tib boraveradi. Soatlar to‘xtab qolsa-da, u ortiga yurmaydi. Vaqt to‘xtab qolmaydi.
Bebaho vaqtini shamolga sovurayotgan inson, ko‘zingni och , vaqt qadriga yet.
Shunday kun keladiki, sen hozir qadriga etmayotgan vaqtning bir daqiqasini ham topa olmaysan, orqaga qaytarolmaysan. U hech qachon inson izmida bo‘lmagan, bo‘lmaydi ham. Vaqtning uvoliga qolma.

TARIX GULTOJI

Atoqli yozuvchi Chingiz Aytmatovning shunday fikri bor: nasriy asar tarix gultoji hisoblanadi.
Insoniyat tarixida gultoj bo‘lishga arzigulik ishlar ,voqealar odamlar ongi, qalbini larzaga soladigan tarzda yozilsa, haqiqatdan ham shunday bo‘ladi. Ya’ni nasriy asar tarix gultojiga aylanadi.

MUSHUK YO‘LBARSGA AYLANSA

Ma’lumingizkim, yo‘lbars mushuksimonlar oilasiga mansub.
Xo‘sh, unda mushuk jonivor qaysi oilaga mansub sanaladi? Taniqli shoir do‘stim Isroil Subhoniy o‘z shashqatorlarining birida yozishicha, mushuk bir vaqtlar salobatli yo‘lbars bo‘lgan ekan-u, ta’ma uni shu ahvolga solib qo‘yibdi. Yaratilgan chiroyli obraz zamirida juda achchiq falsafa bor. Ta’bir joiz bo‘lsa, nodir topildiq.
Men esam mushuk tabiatidagi boshqa bir jihatga e’tiborni qaratmoqchiman.
Tasavvur qiling, tabiatda qandaydir inqilob yuz bersa, mushuk qaytadan yo‘lbarsga aylana oladimi? Ishonasizmi, yo‘qmi, bilmadim-u , jonivor istasa yo‘lbars bo‘la olar ekan.
Hovlimizda bir necha muddat “mehmon” bo‘lib, so‘ngra bolalagan mushuklarni hiyla kuzatganimdan so‘ng, shu qarorga keldim.
Ona mushuk endigina tug‘ilgan, hali ko‘zi ochilmagan bolalarini daydi mushuk, itlardan himoya etar ekan, yo‘lbarsga aylanib, sherdek olishadi. Bechora onaning na’rasi shernikidan qolishmaydi. Jonivorning jon holatdagi harakatlarini kuzatar ekanman, yuragim eziladi, beixtiyor tug‘ruqxonalarda, xaroba, axlatxonalarda tashlab ketilgan aybsiz-aybdor go‘daklarni eslayman. Ularning odamgarchiligi hatto ona mushukdek ham bo‘lmagan noshukur ota-onalari haqida xayol suraman. Vujudimni, ong-u shuurimni alamli bir og‘riq o‘rtaganini his qilaman.

GULSEVAR – PULSEVAR…

Navqiron yigit yoshgina Gulsevar ismli qizni sevib qoldi. Ikki xonadon o‘rtasida sovchilar bir necha marotaba qatnagach, to‘y taraddudi boshlandi.
To‘y oldidan bo‘lajak kelin-kuyov, qizning xolasi, yigitning onasi hamrohligida kelinga sarupo, taqinchoqlar xarid qilish uchun katta buyum bozoriga chiqishdi. Xariddan so‘ng kelin va xolasini uylariga kuzatib qo‘yishga, ona o‘g‘liga pisanda aralash hazil qilgan bo‘ldi.
– Umring uzoq, baxtli, taxtli bo‘lgin jonim o‘g‘lim, topgan qizing oydekkina, bir qoshiq suv bilan yutsa bo‘ladi, faqat ismi biroz…
– Nima biroz, onajon? – bezovtalandi o‘g‘il.
Ona zo‘rg‘a jilmaydi:
– Ismini andak o‘zgartirsak, yanada zo‘r bo‘lardi-da.
O‘g‘li norozi qosh chimirdi.
– Bu nima qiliq, ona, keliningiz eshitsa xafa bo‘ladi-ku!
– Xafa bo‘lmaydi, faqat bitta harfini o‘zgartiramiz, xolos, – izoh berdi ona.
– Ya’ni, masalan, qaysi harfni, – toqatsizlandi o‘g‘il.
– “G” harfini … Kelinposhshani gulsevar emas, pulsevar, desak bo‘laveradi. Kiyim-kechagu tilla taqinchoqlarga 30 million ham etmadi-ya…
Ona-boladan boshqa sado chiqmadi. Yangi nom haqida ulardan boshqa hech kim, hech narsa bilmadi.

HIROT BOZORLARI VA SHE’RIYAT

Aytishlaricha, Alisher Navoiy zamonida Hirot bozorlarida savdo-sotiq qofiyalangan so‘zlar yordamida, she’riy tarzda amalga oshirilar ekan. O‘z navbatida, shoirlar ham xiyla ko‘p bo‘lgan. Hazrat Navoiyning “Majolis un-nafois” asarida 500 ga yaqin shoir hayoti va ijodi haqida ma’lumotlar bor.
Hozir bozorlarimizda manzara butunlay boshqacha. Savdo she’riy tarzda emas, balki, yolg‘on-yashiq, aldov, xiyonat yordamida amalga oshiriladi. Aldangan, barmog‘ini tishlab qolganlar ham juda ko‘p.
She’riy savdo ilmi o‘tmishimizning go‘zal bir ko‘rinishi. Bu bilan faxrlansa arziydi.
Hozirgi ayrim ash’orda qofiya, turoq uyoqda tursin, she’rning o‘zi ham yo‘q. Dumbul shoirlar she’riy yo nasriy savdo qilishadimi, yo‘qmi bunisini bilmadim-u, ammo she’r san’ati qonun-qoidalarini mutlaqo bilmasliklari oyday ravshan. Shuning uchun u boyaqishlar o‘zlarini ham, boshqalarni ham ortiqcha qiynamay, yo she’riyatni, yoki savdoni tanlasalar yaxshi bo‘lardi. Shunda oddiy so‘zlarni she’r deya da’vo qilib, ulardan qo‘shiq yasab kuylayotgan xonandalar ham uyalib qolisharmidi?