Икки йил аввал — 2012 йилнинг 13 ноябрида Усмон Носир туғилганига 100 йил тўлган эди. Афсуски, бу қутлуғ сана кенг нишонланмай,матбуотда номига бир-икки лавҳа бериш билан ўтиб кетди. Ҳолбуки, йил давомида Усмон Носирдек буюк шоирга бағишланган тадбирлар мактабу коллежларда,олий ўқув юртларида,маданият,санъат ва адабиёт билан боғлиқ ташкилотларда кенг нишонланиши зарур эди. Бу бизнинг  она юрт озодлиги йўлида ҳаётининг эрта палласида қурбон бўлган шоир олдидаги қарзимиз эди.
Ажойиб ўзбек шоираси Мукаррама Муродованинг ўтган асрнинг 90-чи йилларида ёзилган мақоласини сизга тақдим этар эканмиз Яратгандан буюк ўзбек шоири Усмон Носир, дунёдан бевақт кўз юмган Мукаррама опамиз охирати обод бўлишини сўраб қоламиз.

Мукаррама Муродова
«МЕН —ДАВРНИНГ КИЧИК ПАРЧАСИ…»

      Ўзбек шеъриятининг баҳор фаслида чақмоқдек ярқираб, «Ҳаёт учун биз гўё кўкдан отилган юлдуз», деб эркаланган шоир Усмон Носирнинг ижодий парвози тарихимизнинг «қаноти куйган», «умр тепасида мушт туйган» даврига тўғри келди.

Шоир «Сўзла, тарих — чол» шеърида бор ҳақиқатни «сочлари оқарган… тарих сўзласин», деган эди. Бинобарин, ушбу мақоламизда асосан тарихнинг ўзини сўзлатиш ва тарихий далиллар тили билан сўзлашни маъқул кўрдик.

Усмон Носир 1912 йилнинг 13 ноябрида Наманган шаҳрининг «Чуқур кўча» даҳасида, камбағал косиб оиласида туғилди. Отаси Маматхўжанинг бевақт вафотидан сўнг, у 1916 йили Носирҳожи Мамасодиқ ўғли тарбиясига ўтади.

Носирҳожи Мамасодиқ ўғли қўқонлик, маърифатли киши эди. 1885 йили Қўқонда, ўзига тўқ деҳқон оиласида таваллуд топган. Бошланғич саводини чиқаргач, рус-тузем мактабига ўқишга кирган. Рус тилида 4 йил таҳсил кўрган. Отасининг дўсти Омонхўжа Салимхўжаев ёрдамида 2- пахта заводида ишлай бошлаган. 1902 йили Андижон зилзиласи бу хонадонга ҳам фалокат келтиради: Унинг ҳомиладор хотини фожиали вафот этади. Бу дардга чидай олмаган Носир Наманган шаҳрига йўл олади ва пахта заводида ҳисобчи ёрдамчиси бўлиб ишлашни давом зттиради. У бу ерда холаси Тошбувиникида яшаб, ёр-дўстлар орттиради. Улар билан бир неча йил Арабистон сафарида бўлади. Носирҳожи Макка зиёратидан қайтиб келганида, унинг қариндошлари 4 яшар ўғли билан бева қолган Холамбибига совчи бўладилар… Носирҳожи ёруғ дунё юзини кўрмай нобуд бўлган фарзандини қайта топгандек, Усмонга ота бўлиб қолади.

1919-1923 йиллари Қизил Армиянинг турли қисмларида таржимонлик қилган Носирҳожи кейинчалик, то умрининг охиригача, турли совет идораларида ишлайди.
Носир ота Усмоннинг болалик йилларини хотирлар экан, шундай деб ёзади: «Усмон тўрт фарзандим орасида яккаю ягона ўғил эди. У ёшлигида жуда шўх, китобга, ўқишга ниҳоятда ўч эди. 6 ёшидан мустақил ўқишга берилди. Ўн ёшида, назаримда, у ўқимаган китоб қолмади. Унинг китобга бу қадар ўчлигини сезгагғ укам Ибодхон: «Ўғлингиз катта одам бўладиган кўринади, уни ўқитайлик», деб Усмонни Қўқондаги «Дорулшафақа» деб аталган болалар уйига олиб бориб берди».

1921—24 йиллари бошланғич мактабда ўқиган Усмон 13 ёшида Қўқондаги 3-интернатда яшай бошлади. Маълумки, 20-30 йиллари интернатлар энг ишончли маърифат ўчоқлари ҳисобланган. Ўзбек совет зиёлиларининг тўнғич авлодига мансуб кўпгина шоир ва олимлар, давлат арбоблари интернатлар бағрида етилганлар.

Адабиёт ҳавасманди Усмон интернатда тўгаракка қатнашади, 6—7-синфларда ўқиб юрган даврида илк. шеърлари интернат деворий газетасида чиқади. Ёшларда шеъриятга муҳаббат уйғотган ўқитувчи Мухтор Муҳаммадий дўсти Ҳамза Ҳакимзода Ниёзийни тез-тез интернатга таклиф этиб турар, адабий суҳбатлар уюштирарди «Бизнинг кўзгу» деворий газетаси кейинчалик Усмоннинг ташаббуси билан қўлёзма журналга айлантирилган.

Усмон Носиров ҳам интернатни аъло битирувчилар сафида 1929 йили Ленинградга саёҳатга боради ва у ердаги Путилов номидаги завод ишчиларига ўзининг «Октябрь қаҳрамонларига» шеърини ўқиб беради.

Усмон Носир 1929—30 йиллари Қўқондаги таълим-тарбия курсида илмий мудир ва ўқитувчи бўлиб ишлади. 1930 қили дўсти Темур Фаттоҳ билан бирга Москвадаги Кинематография институтининг сценарийчилик факультетига ўқишга киради, лекин бетоблик туфайли, бир йилдан сўнг Қўқонга қайтиб келиб яна ўз ишини давом эттиради.

У 1932 йилнинг кузида Самарқанддаги Педакадемия (ҳозирги САМДУ) нинг филология факультетига ўқишга кирди. «Биз Педакадемияга Усмон Носир, Амин Умарий, Адҳам Ҳамдам ва Иброҳим Назарийни кириш имтиҳонисиз қабул қилганмиз, — деб эслайди ўша даврда факультет декани бўлиб ишлаган, ҳозирда республика миқёсидаги пенсионер Рауф Бойжонов. — Факультетда адабий ҳаёт қайнарди, бу қайноқ ҳаётига асосан шу талабаларимиз бошқарарди».

Усмон Носир талабалик йилларида фавқулодда жозибали, эҳтиросли шеърлари билан жумҳуриятга танилди. Унинг машҳур «Ёшлик», «Бобомнинг фалсафаси тугатилаётир», «Бодом гуллаган кеча», «Клим Ворошилов» сингари шеърлари ана шу йиллар маҳсулидир. Шоирнинг «Меҳрим» шеърлар китобига киритилган «Саёҳат эсдаликлари» туркумидаги «Хайр, Севан»,«Мовийлик денгизи», «Чаренц», «Шафақ ўчай деб қолди», «Йўлчи» каби шеърлари, «Нахшон» поэмаси ҳам талаба Усмоннинг таътил кунларида Кавказ ва Шимолга саёҳати таассуротларидир:

«Самарқанд шаҳрида яшовчи И. нинг аёли ниҳоятда гўзал эди, — деб суҳбатни давом эттиради Р. Бойжонов. — Унинг малоҳатига кўплар қатори Усмон ҳам бир йигитга хос суқ билан қараркан… Раҳбарлардан бири буни рашк қилиб, «Усмон Носир устидан ректоратга шикоят тушди», деб туҳмат уюштиради. Усмонни дорулфунундан ҳайдаш ҳақидаги қарор тайёр бўлганида, кўпчилик муаллимлар қаршилик қилиб, уни олиб қолгандик…»

Усмон Носир ана шу йиллари «Атлас» драмасини, «Норбўта» достонидан айрим бобларни ёзди. Пушкин ва Лермонтов асарлари таржимасига қўл урди. 1934 йили ЎзГУнинг катта залида «М. Ю. Лермонтовнинг ҳаёти ва ижодий йўли» мавзуида адабий кеча ўтказилди. Кечада Усмон Носир рус тилида доклад қилди.

Шоир 1934 йили, март ойида Тошкентда Ўзбекистон совет ёзувчиларининг 1 съездида қатнашди.
«Усмон съезддан қайтгач, — деб эслайди шоир Адҳам Ҳамдам, — университет мажлислар залида йиғин бўлиб, у сўзга чиқди. Партия сафларини тозалаш кунларида ўқитувчи Ғози Олим Усмонни танқид қилди. «Бухариннинг хато фикрларини Усмон ўз докладида қўллади, лекин партия ташкилоти бунга чора кўрмади», деди. Ўз навбатида, Усмон шундай деди: «Муҳтарам Ғози Олимович! Сиз профессорсиз, отагинам. Мен-ку, хато қилган эканман, нега сиз ўша пайтда танбеҳ бермадингиз? Тарсаки тушурмадингиз? Шунча пайтдан бери кўнглингизда сақлаб юриб, энди айтасизми? Шундай экан, иккала қулоғингиз билан эшитинг: Сиздек ўнта професордан битта Бухарин яхши Усмон шу гапнинг индинига ўқишни ташлаб кетди…».

Усмон Носир Самарқандда Амин Умарий. Насрулло Даврон, Адҳам Ҳамдам ва Ўткир Рашид билан бир ётоқхонада турган бўлса, Тошкентга келганда, анча вақт Иброҳим Назир ва Абдулла Қаҳҳор билан бир хонада яшади…

Шоир 1935 йили Тошкентга келиб, «Ёш ленинчи» рўзномасига ишга киради ва рўзнома қошида 1928 йилк ташкил топиб, гоҳ кучайиб, гоҳ сусайиб ишлаётган адабий тўгарак ишларини жонлантиради. Бу тўгарак овозаси ўлкани тутди.Унинг машғулотларида биз буюк Ғафур Ғуломни, Ойбекни, Абдулла Қодирийни, Чўлпонни, Санжар Сиддиқий, Сўфизодани, Зиё Саидни, Абдулла Авлонийни, Фитратни, буюк Айнийни, Яшинни, Қаҳҳорни, Шайхзодани, Уйғунни кўрардик. Усмон Носир бизга уларни маданиятимизнинг камоли, деб таништирарди…».

Адабий жамоатчилик Усмон Носирнинг кейинги йиллари нашр эттирган «Юрак» (1935) ва «Меҳрим» (1936) китоблари унинг дастлабки «Сафарбар сатрлар» (1932), «Қуёш билан суҳбат» (1932), «Тракторобод» (1934) китобларидан ҳам бадиий, ҳам ғоявий жихатдан анча юксак эканлигини таъкидлади.

Ўзига талабчан шоир «Меҳрим» китобида шундай сўзларни ёзган эди. «Бу тўпламдаги шеърлар, изланиш меваларидир. Изланиш эса юксалмоқ, шеърий формани эгалламоқ орзусидир. Нуқсонлари учун узр сўрайман. Усмон Носир 1936 йил 20 апрель».

Ёзувчилар йиғилишида Акмал Икромов Усмон Носир шеърларини ёддан ўқиб, «Усмон Носир ўзбек адабиётининг ёрқин юлдузи, ўзбек халқининг Пушкини», деган эди. Усмон Носир ижодига берилган юксак баҳо республика ва Иттифоқ вақтли матбуоти саҳифаларида ҳам тез- тез кўриниб турарди…
Шундай қилиб, Усмон Носир 1937 йилга ўзбек тилида бешта, рус тилида битта шеърий тўплами, тўртта таржима китоби ва катта довруғ, бир олам орзулар билан қадам қўйди.

Усмон Носирнинг шеърлари юрак қони билан ёзилган. Сатрларининг илдизи теран, уфқи кенг. Ёш Усмон 18 ёшида ёзган «Қон» шеърий киносценарийсида тиниқ орзулар билан яшаётган кишиларнинг оромини бузиб, «уйқусида босганлар» қилмишларини тасвирлаётиб: «Бу вокеа бошида кимлар бор экан?», деб савол ташлайди. Ўқувчини бу адолат сўроғи шоир ҳаёти тафсилотларининг 1937 йил саҳифасига етганда, янада қаттиқроқ тергайди.

Янги йил арафасида ЎзТАГ мухбири ўзбек совет санъати ва адабиёти вакилларидан шоир Усмон Носир, композитор Ашрафий, драматург Зиё Саид ва ёзувчи Ойдинга мурожаат қилиб, ижодий ниятларини сўради. Бу саволга Усмон Носирнинг жавоби «Қизил Ўзбекистон» газетасининг 3 январь сонида босилган.

Шоир шундай дейди:
«1937 йилда пролетар инқилобининг саркардаси бўлган Ленин тўғрисидаги катта поэмани ёзиб битираман. 1937 йилда Москвага бормоқчиман. Унда Ленин музейига кириб, ўз ишим учун зарур бўлган материалларни ўрганаман.

Фарғонадаги босмачилар тўғрисида «Норбўта» номли поэма ёза бошладим. Пушкиннинг «Боғчасарой фонтани» ни ва Лермонтовнинг «Демон» деган асарини ўзбекчага таржима қилиб бўлиб, ҳозир Лермонтовнинг «Исмоилбек» деган асарини таржима қилишга киришдим. Лермонтов поэзияси мени қизиқтиради. Ўзбекистон ёзувчилари ишлаш учун жуда яхши шароитга эгадирлар. Ижодий ниятларимизнинг амалга ошувига ҳеч қандай тўсиқ йўқ».

Усмон Носир Лермонтовнинг Кавказдаги воқеалар ва қабарда халқининг рус чоризми зулмига қарши миллий озодлик курашини куйловчи тарихий «Исмоилбек» асарини ўзбекчага таржима қилган бўлса керак. Унинг ҳозир ЎзССР Олий суди архивида сақланаётган Жиноий иш делосида қайд этилишича, шоир ҳибсга олинган пайтдаги тинтувда бошқа буюм ва китоблар  билан бирга, машинкаланга:н бешта таржима асари ҳам борлиги кўрсатилган.

Усмон Носир, Чўлпон, Ойбек, Миртемир, Ҳамид Олимжон каби шоирларимиз А. С. Пушкин хотираси кунига катта тайёргарлик билаи келдилар. 1937 йилнинг дастлабки кунларида Ўзбекистон аҳолиси Пушкин асарларининг ўзбекча, русча, татарча ва маҳаллий яҳудий тилидаги таржималари билан газета, журналлар ва катта тиражда нашр этилган китоблар орқали баҳраманд бўлди. Бу улкан меҳнатнинг самараси ўша йилпинг май ойида Москвада бўлиб ўтган СССР ёзувчиларининг пленумида юксак баҳоланди. Усмон Носир Шарқиинг Пушкини деган юксак баҳога сазовор бўлди…

Усмон ва дўстлари пушкинхонлик билан банд бўлган кунларда, унинг бошида қора булутлар тўплана бошлади. Эътиқодига, дўстларига ҳеч вақт шубҳа билан карашга одатланмаган Усмон Носир мамлакат сиёсий ҳаётидаги довдирашларга ҳам, ўзи нафас олаётган адабий даврадаги валдирашларга ҳам аҳамият бермаган бўлса керак. Минг афсуски, бошқа истеъдодли шоир ва ёзувчиларимиз каби Усмон Носирнинг ижоди ҳам таъқиб остида қолди. Шоирнинг синглиси — Роҳатой опанинг қизи, Нодира Рашидова иккимизнинг далилларга таяниб гувоҳлик беришимизча, 1937— 1944 йиллари «унинг ижодида пессимизм устун, барча асарларида синфий мафкура бузуқ. У Носир яратган барча қўлёзмалар ва нашрларни ёқиб юбориш керак», деган айбномалар, актларга Усмоннинг деярли барча даврадошлари қўл қўйганлар… Бироқ темир сандиқда сақланадиган қалин папкадаги «ханжарлар» орасида биттагина «гул» бор: У ўша даврда Ўздавнашрнинг кичик муҳаррири бўлиб ишлаган қиз, ҳозирда шахсий пенсионер Холида Сулаймонованинг маъсул ходим билан суҳбат протоколи. Усмон Носирнинг шеърларига бадбинлик тамоман ётлиги, аксинча, бу шеърлар ҳаётсеварликка чорловчи гимн эканини айтиб, сатрма-сатр рус тилига таржима қилиб, мағзини чақиб берган савол-жавобнинг протоколи. Унда Усмон Носир нашриётга, Холиданинг ҳузурига келиб, «халқ душмани» Абдулла Авлонийнинг шеърларини ўқиб бергани ҳақидаги Анқабойнинг чақувига рад жавоби берилган.

«Усмон нашриётга кўп келарди, — деб эслайди Холида опа. — У ниҳоятда келишган, чиройли йигит эди. У нашриётга топширган қўлёзмаларидан хабар олар ва мен ўтирган хонага ҳам кириб, қаршимдаги стулга ўрнашиб ўтириб, қўлларини ёзиб шундай шеър ўқирдики… Ҳеч ким Усмондақа чиройли ўқий олмайди шеърни… Шундай шоир менга бировнинг шеърини ўқиб берармиди?! У бадеҳагўй ҳам эди. Ҳар қандай нарсага караб ёки олдидан ўтган ҳар бир қизнинг таърифини қойиллатиб, шеър тўқиб ташларди… Улар орасида менга аталганлари ҳам бўларди, албатта! Мен ҳам гарчи 37-йил калтакларидан қуруқ қолмаган бўлсам-да, негадир у йилларда гувоҳликка чақиришмаган… Сизлар кўрган гувоҳлик—суҳбат 1943 йилги сўроқ излари бўлса керак…»

Усмон Носир Пушкин хотираси кунларида ажиб сурур билан қаттиқ ижодий изланишда эди.
Шу кунларда «Қизил Ўзбекистон» рўзномасида Уйғуннинг мақоласи эълон қилинди.
«Нуқсонларимиз ютуқларимиздан кўплик қилса қиладики, озлик қилмайди, — деб ёзади Уйғун «Поэзияда сиёсий ўткирлик бўлсин» мақоласида.—Ниҳоят, поэзиямизда сиёсий жиҳатдан тутуруқсиз, фикрий жиҳатдан бузуқ, метод жиҳатдан ғалат, бадиий жиҳатдан бемаза асарларга учраб турмоқдамиз. — Сўнгги вақтларда лириканинг, хусусан, муҳаббат лирикасининг ўсиши билан, лирика ҳақида айрим бузуқ аҳволлар юз бермоқда. Бу бузуқ аҳволнинг бири буржуазиянинг ишқий лирикасини тирилтиришга бўлган интилишда кўринади…

Усмон юқорида айтиб ўтганимиз уч шоирдан (Миртемир, Элбек, Ойбек — М. М.) ҳам фарқ қилади. Бу ўринда айтиб ўтмоқчи бўлганимиз фарқ шундаки, Усмон ўз ижодининг илгариги даврида буларга ўхшаш миллатчилик—буржуазия позициясида турган эмас. У тез ўсаётибдир. Аммо унинг ижодида баъзан учрайдиган ёмон майлларнинг олдини олмоғимиз керак. У майллар Усмон ижодида ёш майлларнинг таъсири сифатида яшайдилар. Бу ёт майллар Усмоннинг айрим шеърларидаги пассив мураккабчиликда, табиатни яланғоч ва осойишта ҳолда тасвирлашда, «жим бурчак қидиришга бўлган майлда ва ниҳоят, ёнгил бадбинликда кўринади…»

Ўйғун юқоридаги гапларига Усмон Носирнинг «Меҳрим» китобига киритилган «Ёдимдадир узоқ Шимол», «Балиқчи», «Юрганмисиз бирга ой билан», «Денгиз ойна каби ялтирар», «Денгизга» каби шеърларини мисол қилиб келтиради ва бу шеърларда Ойбекнинг (танқид қилинган Ойбекнинг—М. М.) таъсири зўрлиги айтилади. Ва давом этади: «Оқ қуш мунгли оҳ урар, Ҳазин куйи дилга ёқади. («Меҳрим», саҳифа 101) дейди.
У «Денгизга» деган шеърида бундай ёзади:

Сочим ўпади муздек шўх шамол,
Мен унга дардимни қандай айтаман?
(«Меҳрим», саҳифа 102).

Булар бадбин мулоҳазалар эмасми? Бундай мулоҳазалар, бундай руҳ шоирни тушкунликка судрамайдими? Бундай кайфият совет шоирида қатъиян бўлмаслиги керак»!

«Поэзияда сиёсий ўткирлик бўлсин» мақоласининг муаллифи ўз далилларини шунда хулосалайди: «Усмондаги бу бадбинликни, тушкунлик руҳини шунинг учун ҳам қаттиқ танқид қилиш керакки, бу нарса Усмонни кўп ўқийдиган, унга эргашадиган ёшларга ҳам юқади… Бу фактлар ҳали адабиёт соҳасида синфий мафкуравий курашнинг тўхтамаганини, балки давом этаётганини ва бундан сўнг ҳам давом этиши ва айрим моментларда кучайиши мумкин эканини яна бир мартаба тасдиқлайди. Бу фактлар бизни синфий ҳушёрликка, большевик сезгирлигига чақиради».

Келтирилган парчадан кўриниб тургандек, Уйғун мақолада Усмон Носирнинг ютуқларини тан олиб ёзади. Унинг истеъдодига ҳам ўз баҳосини беради. Миртемир, Элбек ва Ойбеклардан ошиб қолган калтагининг учинигина «енгил пессимист» Усмонга тегизиб ўтади. Бироқ бу тегизиб ўтиш ҳам,. Сталин ибораеси билан айтганда, «инсон руҳининг инженерлари» бўлмиш ёзувчилар орасида кимларга ҳушёр муносабатда бўлиш кераклигини кўрсатиб қўйиш вазифасини ўтади!

— 1937 йилнинг 14 июли, ҳибсга олинган кунида, унинг уйида тинтув ўтказадилар ва паспорт, Ёзувчилар союзига аъзолик билети, ён дафтарча, турли китоб ва брошюралар, таржима асарларининг машинкаланган нусхаларини топадилар, — дейди ЎзССР Олий судининг раиси ўртоқ С. Йигиталиев «Правда Востока» газетасининг мухбири билан суҳбатда.

Усмон Носир қамалганидан сўнг, энди унинг дўстлари, ошна-оғайнилари ҳам назорат остига олинадилар. Ҳатто уни танқид қилган эса-да: «Усмоннинг ижоди ҳақида зўр ҳавас ва мароқ билан доклад қилган Уйғуннинг Усмондаги пессимизмни «енгил пессимизм», деб масалани бўяб кетиши ҳам яширин сир эмас, — деб энди Уйғунга ташланадилар «советнарвар танқидчилардан» иккитаси.
Усмон Носир қамалади. Гарчи шоир терговларда: «Яхши танимайман», деган бўлса-да, Элбек ҳам, Абдулла Қодирий ҳам, Чўлпон ҳам, муаллими Р. Бойжонов ҳам қамаладилар… Йўқ улар Усмонни таниганлари учун эмас, балки улар ҳам, Усмон ҳам жамиятнинг гуллари бўлганликлари учун «ўриб олинган» эди. «Синфий ҳушёрлик ва большевистик сезгирлик  кучайтирилган» эди!..

Биз тарихимизнинг қаноти куйган у даврини эслаганда ҳамиша Сталинни бош айбдор, деб биламиз. Шоирга қўйилган айбномада ҳам Усмон Носир «Сталинни ҳақоратлади», дейилган. Лекин ўзбек зиёлилари орасида биринчилар қатори «ўриб олинган» Усмон Носир Сталинга қандай муносабатда бўлган эди?!

Қийинчилик шароитида туғилган, ўзгаришлар даврини бошидан кечирган, совет давлатининг барча меҳрибончиликларидан баҳраманд бўлиб яйраган, бу сурурни сатрларига тож қилиб қўндирган Усмон юрагида ҳамма қатори ва ҳаммадан ҳм кўпроқ меҳр-муҳаббат бор эди. У ўсишлар даврида яйради, лекин 1937 йилнинг баҳоридан бошланган қора ўлат кимдан тарқаганини ҳади билмасди… У ўзининг қамалишини катта ижтимоий ҳалокатнинг боши деб эмас, шахсий рақибнинг хусумат тоши, деб қабул қилди. Шунинг учун ҳам у, «қамоқда ёзган катта достони»га (шеърий роман бўлса ҳам ажаб эмас) Сталинни бош қаҳрамои қилиб олди. Бу достонда, Р. Бойжонов ҳикоя қилишича, Ежов қораланган эди. Усмон Носирнинг Сталинга бағишланган сатрлари ўта самимий. Ҳатто Гуржистон ССЖнинг 15 йиллиги муносабати билан грузин халқи номидан ёзилиб, бир ярим миллиондан ортиқ одам имзо чеккан шеърий хатни ҳам русчадан ўзбекчага Усмон Носир таржима қилган эди.

Усмон Носир қайсар эди. Сургунда қийналиб юрганида ҳам, Сталинга бўлган меҳри ва унга бағишлаб шеърлар ёзганини, ҳатто таржима қилиб матбуотда чиқарганини, қамоқда ўтириб қоғоз-қаламсиз унга бағишлаб достон ёзганини айтмайди.

«Мени қамоқхона эшигидан ичкарига итариб юборганларида, бир қанча вақт кўзим тиниб, ҳеч нарсани англай олмадим. Бир вақт «Устоз!», «Домла!» деган таниш овоз эшитилди. Усмон Носир чопиб келиб, қўлтиғимдан олди ва ўзининг ётадиган ўрнига олиб бориб, ётқизди мени. Унинг ўрни тахтадан ясалган «иккинчи қават»да экан, менга жойини бўшатиб бериб, ўзи анча вақт ерда ётиб юрди, — деб суҳбатни давом эттиради Рауф ака Бойжонов. — У бизнинг қамоқхона ҳовлисидаги дўкончадан майда-чуйда олиб кириб берадиган таъминотчимиз эди.

Бирга ётган саккиз ой мобайнида у Ежов, Сталин ҳақидаги достондан бошқа, онаси ҳақида ҳам катта достон ёзган. Қалам берилмасди бизга. Усмон хаёлда ёзиб, ёд айтиб берарди ёзганларини. Берия даврида маҳбусларга қоғоз-қалам ва хат ёзиш ҳуқуқи берилди…

Усмон кейинги вақтларда жуда руҳан эзилди. У терговчининг алдовига ишониб, қилмаган гуноҳини қилдим, деб қўл қўйган. Усмоннинг терговчиси Матвеев эди. У Усмонга: «Мастликда билмай Сталинни сўкибман», деб тан ол, шунда фақат беш-олти йил берамиз. Йўқса, қийналиб ётаверасан захлаб, борган ерингда яхши ишласанг, яна қисқартиришади муддатни», деб алдаган. Бу ёлғон гапга имзо чеккани учун Усмон ўзини кечиролмасди…»

Усмон Носир 1938 йилнинг 5 октябрида яширин ҳарбий коллегия олдида юқорида айтилган «айбнома» тамоман ёлғон эканини айтади. Лекин Ёзувчилар союзининг собиқ секретари берган ёлғон гувоҳликка асосланиб шоирнинг инкор этишига қарамай, ҳеч қандай далилларсиз уни ЎзССЖ Жиноят кодексининг 67-, 64-, 14-моддалари билан айблаб, 5 йил сиёсий ҳуқуқлардан маҳрумлик шарти билан, 10 йилга қамайдилар.

1938 йилнинг октябрь ойи охирларида Усмон Носирни бошқа жойга жилдирадилар. Кетиш олдидан Усмон ўзи ётиб юрган тўшак — матрацни онасига бериб қўйишларини сўраб, Рауф акадан илтимос қилади. Бироқ ўзи ҳам ўша ердалиги сабабли Рауф ака бу илтимосни бажара олмайди.

— Усмоннинг тўшағини, у фойдаланган бошқа буюмларига қўшиб, ёқиб юборишди. Усмоннинг сўнгги илтимосини бажаролмаганим учун ўзимни кечиролмайман, — дейди Рауф ака.

Усмон Носир қамоқ муддатини ўташ учун 1938 йилнинг охирида узоқ Шарқнинг Магадан шаҳрига юборилди. Шоир у ерда оғир меҳнат кунларидан сўнг, машаққатли маҳбуслик тартиби ва таъқиб остида ҳам қўлидан қаламини қўймади. Унинг бу даврдаги ижоди ҳақида Усмон Носир Магадандан Москвага, И. В. Сталинга йўллаган аризаси гувоҳлик беради.

Маҳбус шоирнинг бу мактуби эътиборсиз қолмаган. 1943 йили Усмон Носирга қўйилган айбномани қайта текширганлар (биз юқорида айтиб ўтган X. Сулаймонованинг махсус кишилар билан суҳбати ана ўша жараёнда бўлган эди).

— Ўша тунги суҳбат охирида ҳар икки полковник бирданига: «Биз истеъдодли йигитни бекордан нобуд қилганга ўхшаймиз!» — дейишди русчалаб, — дейди Холида опа.
Тошкентда Усмон Носирнинг сатрлари қайтадан «титкиланаётган» кунларда унинг сил касали Узоқ Шарқнинг нам ҳавосидан кучайиб кетиб, маҳбус нисбатан юмшоқроқ иқлимли Кемерово вилояти ўрмонларига жўнатилган. Сибирь ҳарбий лагери бошлиғининг ўринбосари М. Усмонов ўз қўлидаги маҳбуслар орасида Усмонга алоҳида эътибор билан қараганини эслайди, ўша шароитда бўлганлар. Шоир лагерда кутубхоначилик қилган. Бироқ оғир хасталик ва машаққатли асирлик шароити шоирни 32 ёшида ўлим чангалига топширди.

— У йиллар оғир эди.. Менинг ҳамкасбларимдан: ҳам катта хатолар ўтган, бироқ бош айбдор ўзингизнинг ҳамюртларингиз ва ҳамкасбларингиз, — дейди биз билан суҳбатда Кемерова вилоят ички ишлар бўлимининг бошлиғи, генерал В. И. Рунншков.
На илож! Шоирнинг ўз сатрлари билан айтганда: «Ўтган қайтиб келмайди». Бироқ Усмон Носир ва унинг қисматдошлари тақдирини батафсил ўрганиш ва очиқ-ойдин ёритиш бугун ва келажак учун жуда ҳам зарур!..

Manba: «Fitna san’ati». 2-kitob.

Mukarrama Murodova
«MEN —DAVRNING KICHIK PARCHASI…»

O’zbek she’riyatining bahor faslida chaqmoqdek yarqirab, «Hayot uchun biz go’yo ko’kdan otilgan yulduz», deb erkalangan shoir Usmon Nosirning ijodiy parvozi tariximizning «qanoti kuygan», «umr tepasida musht tuygan» davriga to’g’ri keldi.

Shoir «So’zla, tarix — chol» she’rida bor haqiqatni «sochlari oqargan… tarix so’zlasin», degan edi. Binobarin, ushbu maqolamizda asosan tarixning o’zini so’zlatish va tarixiy dalillar tili bilan so’zlashni ma’qul ko’rdik.

Usmon Nosir 1912 yilning 13 noyabrida Namangan shahrining «Chuqur ko’cha» dahasida, kambag’al kosib oilasida tug’ildi. Otasi Mamatxo’janing bevaqt vafotidan so’ng, u 1916 yili Nosirhoji Mamasodiq o’g’li tarbiyasiga o’tadi.

Nosirhoji Mamasodiq o’g’li qo’qonlik, ma’rifatli kishi edi. 1885 yili Qo’qonda, o’ziga to’q dehqon oilasida tavallud topgan. Boshlang’ich savodini chiqargach, rus-tuzem maktabiga o’qishga kirgan. Rus tilida 4 yil tahsil ko’rgan. Otasining do’sti Omonxo’ja Salimxo’jaev yordamida 2- paxta zavodida ishlay boshlagan. 1902 yili Andijon zilzilasi bu xonadonga ham falokat keltiradi: Uning homilador xotini fojiali vafot etadi. Bu dardga chiday olmagan Nosir Namangan shahriga yo’l oladi va paxta zavodida hisobchi yordamchisi bo’lib ishlashni davom zttiradi. U bu yerda xolasi Toshbuvinikida yashab, yor-do’stlar orttiradi. Ular bilan bir necha yil Arabiston safarida bo’ladi. Nosirhoji Makka ziyoratidan qaytib kelganida, uning qarindoshlari 4 yashar o’g’li bilan beva qolgan Xolambibiga sovchi bo’ladilar… Nosirhoji yorug’ dunyo yuzini ko’rmay nobud bo’lgan farzandini qayta topgandek, Usmonga ota bo’lib qoladi.

1919-1923 yillari Qizil Armiyaning turli qismlarida tarjimonlik qilgan Nosirhoji keyinchalik, to umrining oxirigacha, turli sovet idoralarida ishlaydi.Nosir ota Usmonning bolalik yillarini xotirlar ekan, shunday deb yozadi: «Usmon to’rt farzandim orasida yakkayu yagona o’g’il edi. U yoshligida juda sho’x, kitobga, o’qishga nihoyatda o’ch edi. 6 yoshidan mustaqil o’qishga berildi. O’n yoshida, nazarimda, u o’qimagan kitob qolmadi. Uning kitobga bu qadar o’chligini sezgagg’ ukam Ibodxon: «O’g’lingiz katta odam bo’ladigan ko’rinadi, uni o’qitaylik», deb Usmonni Qo’qondagi «Dorulshafaqa» deb atalgan bolalar uyiga olib borib berdi».

1921—24 yillari boshlang’ich maktabda o’qigan Usmon 13 yoshida Qo’qondagi 3-internatda yashay boshladi. Ma’lumki, 20-30 yillari internatlar eng ishonchli ma’rifat o’choqlari hisoblangan. O’zbek sovet ziyolilarining to’ng’ich avlodiga mansub ko’pgina shoir va olimlar, davlat arboblari internatlar bag’rida yetilganlar.

Adabiyot havasmandi Usmon internatda to’garakka qatnashadi, 6—7-sinflarda o’qib yurgan davrida ilk. she’rlari internat devoriy gazetasida chiqadi. Yoshlarda she’riyatga muhabbat uyg’otgan o’qituvchi Muxtor Muhammadiy do’sti Hamza Hakimzoda Niyoziyni tez-tez internatga taklif etib turar, adabiy suhbatlar uyushtirardi «Bizning ko’zgu» devoriy gazetasi keyinchalik Usmonning tashabbusi bilan qo’lyozma jurnalga aylantirilgan.

Usmon Nosirov ham internatni a’lo bitiruvchilar safida 1929 yili Leningradga sayohatga boradi va u yerdagi Putilov nomidagi zavod ishchilariga o’zining «Oktyabr` qahramonlariga» she’rini o’qib beradi.

Usmon Nosir 1929—30 yillari Qo’qondagi ta’lim-tarbiya kursida ilmiy mudir va o’qituvchi bo’lib ishladi. 1930 qili do’sti Temur Fattoh bilan birga Moskvadagi Kinematografiya institutining stsenariychilik fakul`tetiga o’qishga kiradi, lekin betoblik tufayli, bir yildan so’ng Qo’qonga qaytib kelib yana o’z ishini davom ettiradi.

U 1932 yilning kuzida Samarqanddagi Pedakademiya (hozirgi SAMDU) ning filologiya fakul`tetiga o’qishga kirdi. «Biz Pedakademiyaga Usmon Nosir, Amin Umariy, Adham Hamdam va Ibrohim Nazariyni kirish imtihonisiz qabul qilganmiz, — deb eslaydi o’sha davrda fakul`tet dekani bo’lib ishlagan, hozirda respublika miqyosidagi pensioner Rauf Boyjonov. — Fakul`tetda adabiy hayot qaynardi, bu qaynoq hayotiga asosan shu talabalarimiz boshqarardi».
Usmon Nosir talabalik yillarida favqulodda jozibali, ehtirosli she’rlari bilan jumhuriyatga tanildi. Uning mashhur «Yoshlik», «Bobomning falsafasi tugatilayotir», «Bodom gullagan kecha», «Klim Voroshilov» singari she’rlari ana shu yillar mahsulidir. Shoirning «Mehrim» she’rlar kitobiga kiritilgan «Sayohat esdaliklari» turkumidagi «Xayr, Sevan»,«Moviylik dengizi», «Charents», «Shafaq o’chay deb qoldi», «Yo’lchi» kabi she’rlari, «Naxshon» poemasi ham talaba Usmonning ta’til kunlarida Kavkaz va Shimolga sayohati taassurotlaridir:

«Samarqand shahrida yashovchi I. ning ayoli nihoyatda go’zal edi, — deb suhbatni davom ettiradi R. Boyjonov. — Uning malohatiga ko’plar qatori Usmon ham bir yigitga xos suq bilan qararkan… Rahbarlardan biri buni rashk qilib, «Usmon Nosir ustidan rektoratga shikoyat tushdi», deb tuhmat uyushtiradi. Usmonni dorulfunundan haydash haqidagi qaror tayyor bo’lganida, ko’pchilik muallimlar qarshilik qilib, uni olib qolgandik…»

Usmon Nosir ana shu yillari «Atlas» dramasini, «Norbo’ta» dostonidan ayrim boblarni yozdi. Pushkin va Lermontov asarlari tarjimasiga qo’l urdi. 1934 yili O’zGUning katta zalida «M. YU. Lermontovning hayoti va ijodiy yo’li» mavzuida adabiy kecha o’tkazildi. Kechada Usmon Nosir rus tilida doklad qildi.

Shoir 1934 yili, mart oyida Toshkentda O’zbekiston sovet yozuvchilarining 1 s’ezdida qatnashdi.«Usmon s’ezddan qaytgach, — deb eslaydi shoir Adham Hamdam, — universitet majlislar zalida yig’in bo’lib, u so’zga chiqdi. Partiya saflarini tozalash kunlarida o’qituvchi G’ozi Olim Usmonni tanqid qildi. «Buxarinning xato fikrlarini Usmon o’z dokladida qo’lladi, lekin partiya tashkiloti bunga chora ko’rmadi», dedi. O’z navbatida, Usmon shunday dedi: «Muhtaram G’ozi Olimovich! Siz professorsiz, otaginam. Men-ku, xato qilgan ekanman, nega siz o’sha paytda tanbeh bermadingiz? Tarsaki tushurmadingiz? Shuncha paytdan beri ko’nglingizda saqlab yurib, endi aytasizmi? Shunday ekan, ikkala qulog’ingiz bilan eshiting: Sizdek o’nta profesordan bitta Buxarin yaxshi Usmon shu gapning indiniga o’qishni tashlab ketdi…».

Usmon Nosir Samarqandda Amin Umariy. Nasrullo Davron, Adham Hamdam va O’tkir Rashid bilan bir yotoqxonada turgan bo’lsa, Toshkentga kelganda, ancha vaqt Ibrohim Nazir va Abdulla Qahhor bilan bir xonada yashadi…Shoir 1935 yili Toshkentga kelib, «Yosh leninchi» ro’znomasiga ishga kiradi va ro’znoma qoshida 1928 yilk tashkil topib, goh kuchayib, goh susayib ishlayotgan adabiy to’garak ishlarini jonlantiradi. Bu to’garak ovozasi o’lkani tutdi.Uning mashg’ulotlarida biz buyuk G’afur G’ulomni, Oybekni, Abdulla Qodiriyni, Cho’lponni, Sanjar Siddiqiy, So’fizodani, Ziyo Saidni, Abdulla Avloniyni, Fitratni, buyuk Ayniyni, Yashinni, Qahhorni, Shayxzodani, Uyg’unni ko’rardik. Usmon Nosir bizga ularni madaniyatimizning kamoli, deb tanishtirardi…».

Adabiy jamoatchilik Usmon Nosirning keyingi yillari nashr ettirgan «Yurak» (1935) va «Mehrim» (1936) kitoblari uning dastlabki «Safarbar satrlar» (1932), «Quyosh bilan suhbat» (1932), «Traktorobod» (1934) kitoblaridan ham badiiy, ham g’oyaviy jixatdan ancha yuksak ekanligini ta’kidladi.

O’ziga talabchan shoir «Mehrim» kitobida shunday so’zlarni yozgan edi. «Bu to’plamdagi she’rlar, izlanish mevalaridir. Izlanish esa yuksalmoq, she’riy formani egallamoq orzusidir. Nuqsonlari uchun uzr so’rayman. Usmon Nosir 1936 yil 20 aprel`».

Yozuvchilar yig’ilishida Akmal Ikromov Usmon Nosir she’rlarini yoddan o’qib, «Usmon Nosir o’zbek adabiyotining yorqin yulduzi, o’zbek xalqining Pushkini», degan edi. Usmon Nosir ijodiga berilgan yuksak baho respublika va Ittifoq vaqtli matbuoti sahifalarida ham tez- tez ko’rinib turardi…Shunday qilib, Usmon Nosir 1937 yilga o’zbek tilida beshta, rus tilida bitta she’riy to’plami, to’rtta tarjima kitobi va katta dovrug’, bir olam orzular bilan qadam qo’ydi.

Usmon Nosirning she’rlari yurak qoni bilan yozilgan. Satrlarining ildizi teran, ufqi keng. Yosh Usmon 18 yoshida yozgan «Qon» she’riy kinostsenariysida tiniq orzular bilan yashayotgan kishilarning oromini buzib, «uyqusida bosganlar» qilmishlarini tasvirlayotib: «Bu vokea boshida kimlar bor ekan?», deb savol tashlaydi. O’quvchini bu adolat so’rog’i shoir hayoti tafsilotlarining 1937 yil sahifasiga yetganda, yanada qattiqroq tergaydi.

Yangi yil arafasida O’zTAG muxbiri o’zbek sovet san’ati va adabiyoti vakillaridan shoir Usmon Nosir, kompozitor Ashrafiy, dramaturg Ziyo Said va yozuvchi Oydinga murojaat qilib, ijodiy niyatlarini so’radi. Bu savolga Usmon Nosirning javobi «Qizil O’zbekiston» gazetasining 3 yanvar` sonida bosilgan.

Shoir shunday deydi:«1937 yilda proletar inqilobining sarkardasi bo’lgan Lenin to’g’risidagi katta poemani yozib bitiraman. 1937 yilda Moskvaga bormoqchiman. Unda Lenin muzeyiga kirib, o’z ishim uchun zarur bo’lgan materiallarni o’rganaman.

Farg’onadagi bosmachilar to’g’risida «Norbo’ta» nomli poema yoza boshladim. Pushkinning «Bog’chasaroy fontani» ni va Lermontovning «Demon» degan asarini o’zbekchaga tarjima qilib bo’lib, hozir Lermontovning «Ismoilbek» degan asarini tarjima qilishga kirishdim. Lermontov poeziyasi meni qiziqtiradi. O’zbekiston yozuvchilari ishlash uchun juda yaxshi sharoitga egadirlar. Ijodiy niyatlarimizning amalga oshuviga hech qanday to’siq yo’q».

Usmon Nosir Lermontovning Kavkazdagi voqealar va qabarda xalqining rus chorizmi zulmiga qarshi milliy ozodlik kurashini kuylovchi tarixiy «Ismoilbek» asarini o’zbekchaga tarjima qilgan bo’lsa kerak. Uning hozir O’zSSR Oliy sudi arxivida saqlanayotgan Jinoiy ish delosida qayd etilishicha, shoir hibsga olingan paytdagi tintuvda boshqa buyum va kitoblar bilan birga, mashinkalanga:n beshta tarjima asari ham borligi ko’rsatilgan.

Usmon Nosir, Cho’lpon, Oybek, Mirtemir, Hamid Olimjon kabi shoirlarimiz A. S. Pushkin xotirasi kuniga katta tayyorgarlik bilai keldilar. 1937 yilning dastlabki kunlarida O’zbekiston aholisi Pushkin asarlarining o’zbekcha, ruscha, tatarcha va mahalliy yahudiy tilidagi tarjimalari bilan gazeta, jurnallar va katta tirajda nashr etilgan kitoblar orqali bahramand bo’ldi. Bu ulkan mehnatning samarasi o’sha yilping may oyida Moskvada bo’lib o’tgan SSSR yozuvchilarining plenumida yuksak baholandi. Usmon Nosir Sharqiing Pushkini degan yuksak bahoga sazovor bo’ldi…

Usmon va do’stlari pushkinxonlik bilan band bo’lgan kunlarda, uning boshida qora bulutlar to’plana boshladi. E’tiqodiga, do’stlariga hech vaqt shubha bilan karashga odatlanmagan Usmon Nosir mamlakat siyosiy hayotidagi dovdirashlarga ham, o’zi nafas olayotgan adabiy davradagi valdirashlarga ham ahamiyat bermagan bo’lsa kerak. Ming afsuski, boshqa iste’dodli shoir va yozuvchilarimiz kabi Usmon Nosirning ijodi ham ta’qib ostida qoldi. Shoirning singlisi — Rohatoy opaning qizi, Nodira Rashidova ikkimizning dalillarga tayanib guvohlik berishimizcha, 1937— 1944 yillari «uning ijodida pessimizm ustun, barcha asarlarida sinfiy mafkura buzuq. U Nosir yaratgan barcha qo’lyozmalar va nashrlarni yoqib yuborish kerak», degan aybnomalar, aktlarga Usmonning deyarli barcha davradoshlari qo’l qo’yganlar… Biroq temir sandiqda saqlanadigan qalin papkadagi «xanjarlar» orasida bittagina «gul» bor: U o’sha davrda O’zdavnashrning kichik muharriri bo’lib ishlagan qiz, hozirda shaxsiy pensioner Xolida Sulaymonovaning ma’sul xodim bilan suhbat protokoli. Usmon Nosirning she’rlariga badbinlik tamoman yotligi, aksincha, bu she’rlar hayotsevarlikka chorlovchi gimn ekanini aytib, satrma-satr rus tiliga tarjima qilib, mag’zini chaqib bergan savol-javobning protokoli. Unda Usmon Nosir nashriyotga, Xolidaning huzuriga kelib, «xalq dushmani» Abdulla Avloniyning she’rlarini o’qib bergani haqidagi Anqaboyning chaquviga rad javobi berilgan.

«Usmon nashriyotga ko’p kelardi, — deb eslaydi Xolida opa. — U nihoyatda kelishgan, chiroyli yigit edi. U nashriyotga topshirgan qo’lyozmalaridan xabar olar va men o’tirgan xonaga ham kirib, qarshimdagi stulga o’rnashib o’tirib, qo’llarini yozib shunday she’r o’qirdiki… Hech kim Usmondaqa chiroyli o’qiy olmaydi she’rni… Shunday shoir menga birovning she’rini o’qib berarmidi?! U badehago’y ham edi. Har qanday narsaga karab yoki oldidan o’tgan har bir qizning ta’rifini qoyillatib, she’r to’qib tashlardi… Ular orasida menga atalganlari ham bo’lardi, albatta! Men ham garchi 37-yil kaltaklaridan quruq qolmagan bo’lsam-da, negadir u yillarda guvohlikka chaqirishmagan… Sizlar ko’rgan guvohlik—suhbat 1943 yilgi so’roq izlari bo’lsa kerak…»

Usmon Nosir Pushkin xotirasi kunlarida ajib surur bilan qattiq ijodiy izlanishda edi.
Shu kunlarda «Qizil O’zbekiston» ro’znomasida Uyg’unning maqolasi e’lon qilindi.
«Nuqsonlarimiz yutuqlarimizdan ko’plik qilsa qiladiki, ozlik qilmaydi, — deb yozadi Uyg’un «Poeziyada siyosiy o’tkirlik bo’lsin» maqolasida.—Nihoyat, poeziyamizda siyosiy jihatdan tuturuqsiz, fikriy jihatdan buzuq, metod jihatdan g’alat, badiiy jihatdan bemaza asarlarga uchrab turmoqdamiz. — So’nggi vaqtlarda lirikaning, xususan, muhabbat lirikasining o’sishi bilan, lirika haqida ayrim buzuq ahvollar yuz bermoqda. Bu buzuq ahvolning biri burjuaziyaning ishqiy lirikasini tiriltirishga bo’lgan intilishda ko’rinadi…

Usmon yuqorida aytib o’tganimiz uch shoirdan (Mirtemir, Elbek, Oybek — M. M.) ham farq qiladi. Bu o’rinda aytib o’tmoqchi bo’lganimiz farq shundaki, Usmon o’z ijodining ilgarigi davrida bularga o’xshash millatchilik—burjuaziya pozitsiyasida turgan emas. U tez o’sayotibdir. Ammo uning ijodida ba’zan uchraydigan yomon mayllarning oldini olmog’imiz kerak. U mayllar Usmon ijodida yosh mayllarning ta’siri sifatida yashaydilar. Bu yot mayllar Usmonning ayrim she’rlaridagi passiv murakkabchilikda, tabiatni yalang’och va osoyishta holda tasvirlashda, «jim burchak qidirishga bo’lgan maylda va nihoyat, yongil badbinlikda ko’rinadi…»

O’yg’un yuqoridagi gaplariga Usmon Nosirning «Mehrim» kitobiga kiritilgan «Yodimdadir uzoq Shimol», «Baliqchi», «Yurganmisiz birga oy bilan», «Dengiz oyna kabi yaltirar», «Dengizga» kabi she’rlarini misol qilib keltiradi va bu she’rlarda Oybekning (tanqid qilingan Oybekning—M. M.) ta’siri zo’rligi aytiladi. Va davom etadi: «Oq qush mungli oh urar, Hazin kuyi dilga yoqadi. («Mehrim», sahifa 101) deydi.U «Dengizga» degan she’rida bunday yozadi:

Sochim o’padi muzdek sho’x shamol,
Men unga dardimni qanday aytaman?
(«Mehrim», sahifa 102).

Bular badbin mulohazalar emasmi? Bunday mulohazalar, bunday ruh shoirni tushkunlikka sudramaydimi? Bunday kayfiyat sovet shoirida qat’iyan bo’lmasligi kerak»!

«Poeziyada siyosiy o’tkirlik bo’lsin» maqolasining muallifi o’z dalillarini shunda xulosalaydi: «Usmondagi bu badbinlikni, tushkunlik ruhini shuning uchun ham qattiq tanqid qilish kerakki, bu narsa Usmonni ko’p o’qiydigan, unga ergashadigan yoshlarga ham yuqadi… Bu faktlar hali adabiyot sohasida sinfiy mafkuraviy kurashning to’xtamaganini, balki davom etayotganini va bundan so’ng ham davom etishi va ayrim momentlarda kuchayishi mumkin ekanini yana bir martaba tasdiqlaydi. Bu faktlar bizni sinfiy hushyorlikka, bol`shevik sezgirligiga chaqiradi».

Keltirilgan parchadan ko’rinib turgandek, Uyg’un maqolada Usmon Nosirning yutuqlarini tan olib yozadi. Uning iste’dodiga ham o’z bahosini beradi. Mirtemir, Elbek va Oybeklardan oshib qolgan kaltagining uchinigina «yengil pessimist» Usmonga tegizib o’tadi. Biroq bu tegizib o’tish ham,. Stalin iboraesi bilan aytganda, «inson ruhining injenerlari» bo’lmish yozuvchilar orasida kimlarga hushyor munosabatda bo’lish kerakligini ko’rsatib qo’yish vazifasini o’tadi!

— 1937 yilning 14 iyuli, hibsga olingan kunida, uning uyida tintuv o’tkazadilar va pasport, Yozuvchilar soyuziga a’zolik bileti, yon daftarcha, turli kitob va broshyuralar, tarjima asarlarining mashinkalangan nusxalarini topadilar, — deydi O’zSSR Oliy sudining raisi o’rtoq S. Yigitaliev «Pravda Vostoka» gazetasining muxbiri bilan suhbatda.

Usmon Nosir qamalganidan so’ng, endi uning do’stlari, oshna-og’aynilari ham nazorat ostiga olinadilar. Hatto uni tanqid qilgan esa-da: «Usmonning ijodi haqida zo’r havas va maroq bilan doklad qilgan Uyg’unning Usmondagi pessimizmni «yengil pessimizm», deb masalani bo’yab ketishi ham yashirin sir emas, — deb endi Uyg’unga tashlanadilar «sovetnarvar tanqidchilardan» ikkitasi.
Usmon Nosir qamaladi. Garchi shoir tergovlarda: «Yaxshi tanimayman», degan bo’lsa-da, Elbek ham, Abdulla Qodiriy ham, Cho’lpon ham, muallimi R. Boyjonov ham qamaladilar… Yo’q ular Usmonni taniganlari uchun emas, balki ular ham, Usmon ham jamiyatning gullari bo’lganliklari uchun «o’rib olingan» edi. «Sinfiy hushyorlik va bol`shevistik sezgirlik kuchaytirilgan» edi!..

Biz tariximizning qanoti kuygan u davrini eslaganda hamisha Stalinni bosh aybdor, deb bilamiz. Shoirga qo’yilgan aybnomada ham Usmon Nosir «Stalinni haqoratladi», deyilgan. Lekin o’zbek ziyolilari orasida birinchilar qatori «o’rib olingan» Usmon Nosir Stalinga qanday munosabatda bo’lgan edi?!

Qiyinchilik sharoitida tug’ilgan, o’zgarishlar davrini boshidan kechirgan, sovet davlatining barcha mehribonchiliklaridan bahramand bo’lib yayragan, bu sururni satrlariga toj qilib qo’ndirgan Usmon yuragida hamma qatori va hammadan hm ko’proq mehr-muhabbat bor edi. U o’sishlar davrida yayradi, lekin 1937 yilning bahoridan boshlangan qora o’lat kimdan tarqaganini hadi bilmasdi… U o’zining qamalishini katta ijtimoiy halokatning boshi deb emas, shaxsiy raqibning xusumat toshi, deb qabul qildi. Shuning uchun ham u, «qamoqda yozgan katta dostoni»ga (she’riy roman bo’lsa ham ajab emas) Stalinni bosh qahramoi qilib oldi. Bu dostonda, R. Boyjonov hikoya qilishicha, Yejov qoralangan edi. Usmon Nosirning Stalinga bag’ishlangan satrlari o’ta samimiy. Hatto Gurjiston SSJning 15 yilligi munosabati bilan gruzin xalqi nomidan yozilib, bir yarim milliondan ortiq odam imzo chekkan she’riy xatni ham ruschadan o’zbekchaga Usmon Nosir tarjima qilgan edi.

Usmon Nosir qaysar edi. Surgunda qiynalib yurganida ham, Stalinga bo’lgan mehri va unga bag’ishlab she’rlar yozganini, hatto tarjima qilib matbuotda chiqarganini, qamoqda o’tirib qog’oz-qalamsiz unga bag’ishlab doston yozganini aytmaydi.

«Meni qamoqxona eshigidan ichkariga itarib yuborganlarida, bir qancha vaqt ko’zim tinib, hech narsani anglay olmadim. Bir vaqt «Ustoz!», «Domla!» degan tanish ovoz eshitildi. Usmon Nosir chopib kelib, qo’ltig’imdan oldi va o’zining yotadigan o’rniga olib borib, yotqizdi meni. Uning o’rni taxtadan yasalgan «ikkinchi qavat»da ekan, menga joyini bo’shatib berib, o’zi ancha vaqt yerda yotib yurdi, — deb suhbatni davom ettiradi Rauf aka Boyjonov. — U bizning qamoqxona hovlisidagi do’konchadan mayda-chuyda olib kirib beradigan ta’minotchimiz edi.

Birga yotgan sakkiz oy mobaynida u Yejov, Stalin haqidagi dostondan boshqa, onasi haqida ham katta doston yozgan. Qalam berilmasdi bizga. Usmon xayolda yozib, yod aytib berardi yozganlarini. Beriya davrida mahbuslarga qog’oz-qalam va xat yozish huquqi berildi…

Usmon keyingi vaqtlarda juda ruhan ezildi. U tergovchining aldoviga ishonib, qilmagan gunohini qildim, deb qo’l qo’ygan. Usmonning tergovchisi Matveev edi. U Usmonga: «Mastlikda bilmay Stalinni so’kibman», deb tan ol, shunda faqat besh-olti yil beramiz. Yo’qsa, qiynalib yotaverasan zaxlab, borgan yeringda yaxshi ishlasang, yana qisqartirishadi muddatni», deb aldagan. Bu yolg’on gapga imzo chekkani uchun Usmon o’zini kechirolmasdi…»

Usmon Nosir 1938 yilning 5 oktyabrida yashirin harbiy kollegiya oldida yuqorida aytilgan «aybnoma» tamoman yolg’on ekanini aytadi. Lekin Yozuvchilar soyuzining sobiq sekretari bergan yolg’on guvohlikka asoslanib shoirning inkor etishiga qaramay, hech qanday dalillarsiz uni O’zSSJ Jinoyat kodeksining 67-, 64-, 14-moddalari bilan ayblab, 5 yil siyosiy huquqlardan mahrumlik sharti bilan, 10 yilga qamaydilar.

1938 yilning oktyabr` oyi oxirlarida Usmon Nosirni boshqa joyga jildiradilar. Ketish oldidan Usmon o’zi yotib yurgan to’shak — matratsni onasiga berib qo’yishlarini so’rab, Rauf akadan iltimos qiladi. Biroq o’zi ham o’sha yerdaligi sababli Rauf aka bu iltimosni bajara olmaydi.

— Usmonning to’shag’ini, u foydalangan boshqa buyumlariga qo’shib, yoqib yuborishdi. Usmonning so’nggi iltimosini bajarolmaganim uchun o’zimni kechirolmayman, —
deydi Rauf aka.

Usmon Nosir qamoq muddatini o’tash uchun 1938 yilning oxirida uzoq Sharqning Magadan shahriga yuborildi. Shoir u yerda og’ir mehnat kunlaridan so’ng, mashaqqatli
mahbuslik tartibi va ta’qib ostida ham qo’lidan qalamini qo’ymadi. Uning bu davrdagi ijodi haqida Usmon Nosir Magadandan Moskvaga, I. V. Stalinga yo’llagan arizasi guvohlik beradi.

Mahbus shoirning bu maktubi e’tiborsiz qolmagan. 1943 yili Usmon Nosirga qo’yilgan aybnomani qayta tekshirganlar (biz yuqorida aytib o’tgan X. Sulaymonovaning maxsus kishilar bilan suhbati ana o’sha jarayonda bo’lgan edi).

— O’sha tungi suhbat oxirida har ikki polkovnik birdaniga: «Biz iste’dodli yigitni bekordan nobud qilganga o’xshaymiz!» — deyishdi ruschalab, — deydi Xolida opa.Toshkentda Usmon Nosirning satrlari qaytadan «titkilanayotgan» kunlarda uning sil kasali Uzoq Sharqning nam havosidan kuchayib ketib, mahbus nisbatan yumshoqroq iqlimli Kemerovo viloyati o’rmonlariga jo’natilgan. Sibir` harbiy lageri boshlig’ining o’rinbosari M. Usmonov o’z qo’lidagi mahbuslar orasida Usmonga alohida e’tibor bilan qaraganini eslaydi, o’sha sharoitda bo’lganlar. Shoir lagerda kutubxonachilik qilgan. Biroq og’ir xastalik va mashaqqatli asirlik sharoiti shoirni 32 yoshida o’lim changaliga topshirdi.

— U yillar og’ir edi.. Mening hamkasblarimdan: ham katta xatolar o’tgan, biroq bosh aybdor o’zingizning hamyurtlaringiz va hamkasblaringiz, — deydi biz bilan suhbatda Kemerova viloyat ichki ishlar bo’limining boshlig’i, general V. I. Runnshkov.Na iloj! Shoirning o’z satrlari bilan aytganda: «O’tgan qaytib kelmaydi». Biroq Usmon Nosir va uning qismatdoshlari taqdirini batafsil o’rganish va ochiq-oydin yoritish bugun va kelajak uchun juda ham zarur!..

Manba: «Fitna san’ati». 2-kitob.