Пушкин шоир сифатида довруқ таратган даврда Оллоқулихон  (1825-1842 йилларда ҳукмдорлик қилган) Хива хони эди. У Муҳаммад Раҳимхон 1 нинг фарзанди бўлиб 30 ёшида тахтга ўтирганди.Отасидан унга бой хазина ва қўшни давлатларга таъсири катта бўлган мамлакат мерос қолганди.Буларнинг ҳар иккаласиниям сақлаб қолиш учун ҳукмдор бир неча бор Эрон ва Бухорога юриш қилади….   Оллоқулихон Бекович фожиасидан сўнг Россия билан тўхтаб қолган алоқаларни ҳам тиклашга интилган.Иккала давлат ўртасида элчилик муносабатларини ўрнатишга ҳаракат қилган.Шу ниятда бир неча бор элчиларни Русияга йўллайди.

Умид Бекмуҳаммад
ХОРАЗМГА ТАЛПИНГАН ПУШКИН
Роман-эссенинг давоми

. . .

…Владимир Иванович Даль. Гарчи Даль Оренбургга келганига кўп вақт бўлмасада, маҳаллий шароитни яхши билар,бу ердаги турли касб эгалари билан дўст тутиниб улгурганди.Айниқса, қозоқлар орасида машҳур оқин Исатой Тайманов ( 1791-1838) ва ҳарбий шоир Маҳамбет ( Муҳаммад) Утемисов ( 1804-1846)лар билан жуда яқин қадрдон эди.
Айнан Даль ва Пушкин шаҳар чеккасига сайрга чиқиб қайтишда Маҳамбет Утемисовни учратишди.Ўшанда Маҳамбет Нурсултон исмли ўғлини Оренбург кадетлар корпусига ўқишга жойлаштириш учун расмий ҳужжатларни тайёрлаб юрганди. Унинг ёнида Жонкиши деган қозоқ оқини ҳам бор эди.
—Икки маротаба мактуб юборгандим—дея Маҳамбет Дальга мурожаат қилди,—негадир сизнинг суҳбатларингизни соғиниб қоламан.Мана яна учрашдик.
Даль ва Утемисов олдиндан таниш бўлганлиги сабаб қучоқлашиб кўришишди.
—Ўзим ҳам билгандим мактуб ортидан ўзингнинг ҳам келиб қолишингни—деди Даль қозоқ фарзандларни бағрига босганича—ўғиларинг ҳам катта бўлиб қолибди-ку, зийрак болалиги кенг пешонасидан ва кўзларидан маълум.Меним-ча уни ўқитишинг керак.Келгусида ажабмас,улар қозоқ халқининг забардаст ўғлони бўлса.
—Мен ҳам шу ниятдаман,—дея Маҳамбет Дальга ўзининг Оренбургга келишидан мақсадини баён қилди.
—Бу ишинг битди деявер—Даль шундай дея Утемисовга анча пайтдан бери индамайгина уларни кузатиб турган кишини таништирди:
—Александр Сергеевич Пушкин! Эшитган бўлсанг керак шундай машҳур шоирни Маҳамбет?
Пушкин бир оз ноқулай аҳволда қолгани учун Утемисовга саломлашиш учун қўлини узатди:
—Танишганимдан хурсандман! Сиз ҳақингизда Владимир Иванович йўлда келаяётганимда айтганди.Унинг айтишича, “Қўзи Кўрпеш-Боён Сулув” номли ишқий достонингиз нафақат қозоқу-қирғизлар ўртасида, балки Оренбургдаям машҳур экан.Иложи бўлса, ана шу достонингизни ёзиб олсам дегандим.
—Сиздай машҳур шоир ёзиб оламан деса мен йўқ деярмидим.Мана ёнимда Жонкиши ва Нурсултонлар ҳам бор.Баъзи жойларини улар жўрлигида айтиб берганим бўлсин.Ахир қозоқларнинг ҳар бири достон куйлай оладиган азамат оқинлар-ку!
Шу тахлит Маҳамбет Утемисов Пушкинга ана шу достонни айтиб берди.Ушбу достон Пушкинга шу қадар таъсир қилди-ки, шундан келиб чиқиб Пушкин ўз олдига “Қўзи Кўрпеш-Боён Сулув” достони асосида шеърий роман ёзишни ният қилиб қўйди.Афсуски, дуэлдаги ўлимидан сўнг Пушкиннинг нияти амалга ошмай қолди.

Аммо Москвадаги Пушкин музейида ҳозирда ҳам Маҳамбет Утемисовдан ёзиб олган “Қўзи Кўрпеш-Боён Сулув” достонининг саккиз саҳифаси энг бебаҳо экспонатлар қатори авайлаб сақланмоқда.
Пушкин билан Исатой Тайманов ва Махамбет Ўтемисовларнинг учрашувидан бир неча йил ўтгач—1836-38 йилларда Бўкей ўрдасида мустамлакачилик сиёсатига қарши халқ қўзғолони бўлиб, унга юқоридаги иккита қозоқ азамати бошчилик қилишади.Қўзғолончилар билан Россиянинг жазолаш аскарлари ўртасида 1837 йилда Тастобеда, 1838 йилда Оқбулоқ мавзеларида кескин жанглар бўлиб ўтади.Афсуски, қўзғолончиларда аниқ стратегик дастур йўқлиги, кичик ҳудудда чегараланиб қолгани туфайли исён жазолаш отряди томонидан аёвсиз бостирилади.Ўша йил 12 июлдаги қаттиқ жангларда Исатой Тайманов ҳам 80 нафар қўзғолончи билан ҳалок бўлганди.Махамбет Утемисов эса 1846 йил октябрида ҳалок бўлади.

Гарчи қозоқларнинг бу исёни мағлубиятга учрасада 1837-47 йилларда бошқа қозоқ азамати Кенесари Қосим ўғли ( 1802-1847) бошчилигида қайтадан халқ ғалаёнлари бошланиб учала жузни ҳам қамраб олади.Кенесарининг шижоати ва ўз тарафдорларини эргаштира билиши сабаб, қисқа фурсат ичида қўзғолончилар сони 20 минг кишига етади.Натижада 1845 йилдаги уч қозоқ жузи вакиллари иштирокидаги қурултойда уни хон этиб сайлашади.Афсуски, шундай қозоқ азамати ҳам 1847 йилда ҳалок бўлади.Гарчи Исатой, Махамбет ва Кенесари ботирлар вафот этган бўлсаларда улар қозоқлар тарихидаги Тама Есет, Жанхожа ботир, Айтеке Би ( Айтек Байбек ули), Раимбек ботир, Есет Котибар ули, Шектик -Кабак, Жалонтас ботир Тленши ули, Санкибай ботир, Доспанбет батир Кумисбай ули,Амангелди Имамов, Алиби Жангелди, Бароқ ботир Сотиболди ули сингари қозоқ даштларини сиқувга олган Жунғор ( Ойротлар-қалмиқлар) ҳамда чор мустамлакачилигига қарши курашган азамат ўғлонлар сафидан жой олишди.

Ушбу исёнлар фақат қозоқ даштларию, Оренбург, Уральск ўлкасинигина қамраб олмай, баъзи ҳолларда қўзғолончилар енгилгач, ёки бошқа сабабларга кўра, исён раҳбарлари Хоразмга келиб ҳам бир муддат яшашга мажбур бўлишган. Масалан, Хива хони бўлган Аваз Иноқ хонликка таҳдид солувчиларга қарши курашда Бароқ ботир мададидан фойдаланган.Бу тўғрида қозоқлар ўртасида кенг тарқалган “Бароқ ботир” эпосининг Хўжайли вариантида, Бароқ ботир қалмоқлар устидан ғалабага эришгач, Эрон ҳукмдори Нодиршоҳнинг Хоразмга қилган юришини эшитиб хиваликларга мададга келгани тасвирланган.

Хуллас, Пушкин билан учрашган қозоқ азаматлари Исатой Тайманов ва Махамбет Утемисов бошлаган исён кейинчалик Кенесари томонидан давом этдирилади.Аниқроғи Пушкин кезган Оренбург, Уральск сарҳадлари-ю, қозоқ жузлари даштларида мустамлакачиликка қарши курашлар бўлиб ўтади.Бу Пушкин яшаган даврдаги, у Пугачёв исёнининг келиб чиқишини ўргангандан кейин бўлиб ўтган воқеалардир.
…Даль ва Пушкин ҳамда Махамбет ва унинг ўғли Нурсултон ўтирган даврада мавзу ўз-ўзидан қозоқ жузлари, умуман қозоқлар ҳаёти, урф-одатлари бўйича кетаркан, Хива хонлиги тахтида ўтирган қозоқларга ҳам тўхталдилар.
—Махамбет, сен бир гал ўша қозоқ хонлари тўғрисида менга гапириб бергандик.Энди ўша ҳикоянгни Александр Сергеевичга ҳам сўзлаб берчи-дея Даль оқинни руҳлантириб юборди.
Оқин эса худди шуни кутиб тургандек ҳикоясини бошлади:
— Билсангиз Хива хонлиги ғарбда Каспий денгизигача, шимоли Орол денгизи ва Эмба дарёси соҳилларигача, шарқий чеграси эса Сирдарё ва Бухоро амирлигигача, жанубий ҳудудлари бўлса Кугуртли қаъласигача чўзилган ҳудуддан иборат.Бу борадаги маълумотни Неплюев номидаги ҳарбий ўқув юртидаги танишимнинг ўғли изоҳлаб берганди.Билсангиз Артюховнинг ўқув юрти икки бўлимдан иборат бўлиб руслар билан бирга қозоқ, татар, бошқирд, Ўрта Осиёликлар ўқийдиган мусулмон бўлими ҳам бор.
-Эй, Махамбет!Артюхов Алесандр Сергеевичнинг дўсти .Унинг ўқув юртида худо ҳоҳласа шеърият кечаси ўтказиш режамиз бор.Сен бизга қозоқ хонларинг тўғрисида гапирсанг-чи-дея Даль оқиннинг гапини бўлди.
-Мен ҳам ҳали шуни гапиряман-да.Шоиримиз ўйлаши мумкин-ку Хоразмга бормаган қозоқ оқин қандай қилиб хонлик ҳудудини боргандек тасвирлаяпти дея.Шунга Неплюев ўқув юртининг талабасини мавзуга қўшдим-да,Владимир Иванович…Хуллас, ана шу сарҳадларда ўзбекларнинг кўплаб уруғғлари, туркманлар, қозоқлар ва қорақалпоғ-у, форсийлар яшашади.17 аср охири ва 18 аср бошларидан эса Орол денгизи қирғоқларига Сирдарё бўйидаги яна кўплаб қозоқ уруғлари ҳам кўчиб келиб ўрнаша бошлайдилар.Улар Амударё ҳавзасининг шарқий соҳилларидаги кенг майдонларда деҳқончилик қилишади, яйловларда чорвачилик билан шуғуланишади.
Олдин ва ҳозирдаям Дашти Қипчоқдаги қозоқ уруғларининг Хива хонлиги билан алоқаси яхши йўлга қўйилган.Ҳатто, эшитгандирсиз-а Абулғозини?
—“Шажараи турк” ва “Шажараи тарокима”ни ёзган тарихчи хонми?
-Ҳа, ўша тахтдан соғлиғи ёмонлашгани сабаб ўз ихтиёри билан воз кечган хонни айтаманда.Ўша Абулғози 1625-27 йиллардаги тахт учун бўлган курашларда мағлубиятга учраганида қозоқлар ёнидан паноҳ топиб 2 йиллик ҳаётини у ерда ўтказганди.Энди қозоқ хонларга келсак, бу ҳақда менга Хивада меҳтар бўлиб ишлаган Нурмахан мирзо деган дўстим айтиб берган.
-Эй Махамбет-а, энди мавзуга етиб келдинг-а! Ж-аа, чўзвординг-ку? Айтаверда.-деди худди бир жойга шошгандек Даль.
Пушкин эса Махамбет ва Нурсултонлардан кўз узмай ҳикояни тинглашга муштоқ бўлиб ўтирарди.
—Ахир айтаётганим аниқ маълумотга эгалигини Александр Сергеевич билиши керак-ку.Хуллас, 18 аср бошларига келиб бир нечта қозоқ кишилари хонликда ҳукмдорлик қилганлар.Хусусан, 1726-27 йилларда машҳур қозоқ хони Абулхайрихоннинг иниси Баҳодирхон қисқа муддат тахтда ўтирган бўлса, 1727-40 йилларда қозоқ уруғларидан бўлган Элбарсхон хонликда ўз ҳукмдорлигини юритди.Элбарсхон хонлик даврида асосан ички низоларни бартараф этишга интилиб,Орол бўйида яшаётган ва кўпинча Хива хонларига мухолифликда бўлиб келган гуруҳлар билан музокаралар олиб бориб тотувликка эришади.Натижада у ердаги қорақалпоқ, ўзбек ва қозоқ уруғлари етиштирган буғдой 1732 йилларда ғоят баракали бўўлиб, ўзларидан ортиқча бўлган маҳсулотни Манғишлоқ,Устюрт ва Хива хонлигининг бошқа савдо маркази бўлган шаҳарларигаям сотишни кенг йўлга қўядилар.
Аммо 1739 йиллар Бухорони истило қилган Эрон ҳукмдори Нодиршоҳ орадан бир йил ўтиб катта қўшин билан Хива хонлигини ҳам забт қилади.Натижада хонлик парокандаликка учраб, босқинчилар Элбарсхонни 1740 йил Хонқа беклигида қатл қиладилар.Нодиршоҳ шу йил хонликдаги эроний асирларни озод этиб юртни талаб Хивага Тоҳирхон деган вассал хонни ҳукмдор қилиб Эронга жўнайди.Бироқ хоразмликлар Эроний вассалга бўйсунмай исён кўтаришади ва қозоқларнинг кичик жузи хони Абулхайрихонни Хивага ҳукмдорликка таклиф этишади.Хоразмда ҳукмдор сифатида сиёсат юргизган Абулхайрхон қисқа фурсат ичида, 1740 йилда элда тинчлик ва барқарорлик ўрнатишга интилади.Аммо Нодиршоҳ яна Хивага юриш қилаётганини эшитиб, уруш бўлса юрт пароканда бўлишини ўйлаб ўз элига қайтиб кетади.Ундан сўнг унинг ўғли Нуралихон қисқа муддат Хивада хон бўлиб туради.Бироқ у ҳам саройдаги эронийлар тарафдори бўлган кучлар томонидан 1741 йилда тахтдан ағдарилади.
Шундай бўлсада, Хивада ҳамон таъсири кучли бўлган юрт улуғлари маслаҳатлашиб 1745 йилда қозоқлардан бўлган Ғойибхонни тахтга чиқарадилар.Икки йиллик ҳукмдорлиги даврида у ҳокимиятни мустақил идора қилишга эришади.Ғойибхон даврида хонликда янги каналлар қазилади, янги ерлар ўзлаштирилади.Аммо хонлик ичидаги мухолиф кучлар уни 1756 йилда фитна кўтариб тахтдан туширадилар.Шундай бўлсада яна орадан йиллар ўтиб қозоқлар орасидан Хива тахтига хонлар кўтарилаверган.
Жумладан, 1762 йилда Хивада яшаётган Худойдод исмли қозоқ киши Хива тахтига муносиб деб кўрилиб тахтга чиқарилади.Тавкахон номи билан тарихда қолган Худойдод хайр саховатли, фақирваш, дарвешсифат киши бўлган.Унинг даврида солиқлар камайтирилиб, кўплаб мадраса ва масжидлар қурилади.Бироқ касаллиги туфайли 1764 йилда ўз ихтиёри билан тахтни топшириб Хивада яшай бошлайди.
Орадан уч йил ўтгач, 1767 йили Хива тахтига яна қозоқ султонларидан бўлган Бароқ султоннинг ўғли Нур Алихон чиқади.У ҳам икки йил хонлик қилгач, ички мухолиф кучлар таъсирида тахтдан туширилади.Бироқ шундан кейин ҳам машҳур қозоқ хонларидан Абулхайрихоннинг ўғли Бўлакайхон, кейин эса шу сулоладан бўлган Оқимхон 1770йилгача Хива хони сифатида ҳукмдорлик қиладилар.
Умуман олганда ўша қозоқ уруғидан бўлган хонлар 1727-1770 йилларда Хива тахтида ўтирган даврда ташқи кучлар-Эрон, Бухоро ҳукмдорларининг Хоразмга қайта ҳужумлари бўлиб турар, гоҳида эса ёвмудларнинг ҳам ғалаёнлари барқарорликни издан чиқарарди.Қолаверса, хонлик ичкарисидаги уруғлар ўртасидаям ҳокимият учун кураш шу даврларга тўғри келади.Аммо Хива тахтида ўтирган ҳозиргача 9 та қозоқ уруғига мансуб хонлар гарчи қисқа муддат ҳукм юритсаларда ҳукмдорлиги билан ажабмас тарихга кирсалар.Айримлар уларни қўғирқоч хонлар деб айтишади, яъни ула номигагина хон бўлиб, жилов иноқ, меҳтар каби амалдорлар зиммасида эди дейишади.Бу тадқиқ қиладиган, балки бадиий достон яратадиган мавзудир-дея ҳикоясини тугатди Махамбет.
—Ўйлайманки, шу мавзу бўйича ўзингиз достон яратсангиз бўларкан-таклиф қилди Пушкин.
—Ҳали, Александр Сергеевич Махамбет сизга уларнинг олиб борган сиёсатини қисқача айтиб берди.Энг асосийси қалби даштидай кенг қозоқларнинг таъсири Хивада ҳамон сақланиб қолганида-дея гурунгни давом этдирди Даль, -мен савдогарлар ва баъзи қочқин сарой амалдорлари билан гаплашсам, баъзи қозоқ урф-одатлари ҳамон амалда экан.
-Хўш, хўш -қизиқди Пушкин ҳам.
-Хива хонларининг қозоқ уруғидан бўлган қизларга уйланиб куёв саналиши, қозоқларнинг уруш даврида навкарликка олинишидан озод этилиши, хон саройида қозоқ таомларини истеъмол қилиш, давлат амалдорларидан энг обрўлиси бўлган оталиқ ва бий лавозимларигаям қозоқ уруғларидан бўлган кишининг тайинланиши ва буларнинг ҳаммаси қаътий қоидага айлангани ўша Махамбет айтган, тахтда ҳукм сурган қозоқ хонларининг таъсири сабабли.
—Айтимдим-ку, шоир жаноблари— қувонди оқин Махамбет— буни сиз айтгандек достон қилгулик .
-Унда эндиги учрашганимизда шу бўйича достонингни эшитамиз.Энди шаҳарга борайлик.Артюховга айтиб ўғилларингни ўқишга киритиш меним зиммамда.-дея Даль Пушкин билан Оренбургга қайтишди.
Икковлон аравада шаҳарга қайтаркан,Пушкин ҳамроҳига :
-Азизим, агарда мен сизнинг ўрнингизда бўлганимда, ҳозироқ роман ёзиб бошлаган бўлардим.Ахир сиз не бир воқеаларга гувоҳ бўлаяпсиз.Уларни сиздек илм кишиси бадиий қилиб роман сифатида қоғозга туширса, шарқ мавзусидаги энг ажойиб асар бўларди.Мен ҳозирданоқ учта романни бошлаб қўйганман.Аммо уларни давом этдиришга сабрим етмаяпди.-дея қайноқ руҳда сўзлаб борарди.
Даль эса шу тобда шоирни тинглаб,унинг нақадар ижодга берилган шахс эканлигидан ҳайратланиб бораркан,
-Мендек илм кишиси роман ёзса бадиийликдан узоқ, илмийроқ асар бўлиб қолади деб ўйлайман.Шу боис романни сиздек сўз санъаткори яратгани дуруст-деб бепоён даштларга ишора қилди:
— Менимча, сиз ўрганаётган Пугачёв исёни, шу билан бирга эса осиёлик қозоқлар, Бекович ҳалокати ва бошқа мавзулар романга боп мавзулардир.Боя,Махамбетнинг кўнглига келмасин дедим, зеро ўша айтган қозоқ хонлари меним аниқлашимча ва ўзиям айтганидек қўғирчоқ ҳукмдорлар бўлишган.Албатта улар орасида мустақил сиёсат юритишганлари бўлгандир.Аммо… хуллас, чалғимайлик, бу Махамбету бошқа оқинлар шуғулланадиган мавзу…Ўзимизга қайтсак,азизим, Александр Сергеевич.
Бизку тарантасда бемалол кетиб бораётибмиз, аммо мана бу даштлар не бир суронли воқеаларнинг гувоҳи.Балки сиз қизиқаётган Пугачёв мана бу иккимиз кетаётган йўллардан Оренбург шаҳрини забт этиш учун отлангандир.Балки ҳў-ана-ву дарахтзорда қочиб яширинган, ёки шаҳарни забт этиш режасини дўстлари билан пишитиб олгандир, шундаймас-ми?
-Бу гапларингизга қўшиламан.Ахир бу даштлар, дарахтзорлар забонсиз-да.Бўлмаса не бир воқеаларга гувоҳ бўлмаган дейсиз.Эсимга тушиб қолди, балки сиз ҳам эшитгандирсиз.Мен Петербургда унинг қочиб Ўрта Осиёга, Тошкентга яширинганини эшитиб қолгандим.Менимча, бу атайлаб тарқатилган шов-шув бўлса керак-а?
-Ҳа, менам бу гапларга ишонмагандим.Тўғри,Оренбургдан,Уральск бўйларидан Тошкентга қочса бўлади.Аммо бу атайин…бизнинг маҳкамалар томонидан тарқатилган миш-миш эди чамамда-жавоб қилди Даль ҳам Пушкин фикрини қўллаб.

. . . .

… Хўш, Пугачёв ростдан ҳам Тошкентга қочганмиди? У ҳақда бундай миш-мишларни тарқатиш нега керак бўлиб қолди?
….Бозорлару гузарларда тарқалган миш-миш аҳли Тошкентни ваҳимага солди.Негаки, шов-шувга кўра, “ўрис қўзғолончиси Тошкентга қочганмиш”, “ўрис подшоси Тошкентга яширинган Пугачёвни топиб, ҳукуматга топширишни Тошкент ҳокимидан,Қўқон хонидан талаб қилганмиш”, “қўзғолончи тутиб топширилмаса,Русия қўшини бу ерларга бостириб келармиш”.Хўш, 1774 йилнинг ёзида Тошкентда тарқалган гап-сўзлар ҳақиқатга қанчалик яқин эди? Пугачёв қўшини енгилгач,Тошкентга келиб яшириниши мумкинмиди?…
1742 йилда Дондаги Зимовейское номли қишлоқда туғилган Емельяннинг болалик ва ёшлик йиллари оғир меҳнат билан ўтди.1756-63 йиллардаги етти йиллик уруш, 1768-70 йилларда бўлса рус-турк уруши пайтида ҳарбий хизматга олингани боис унда жанговарлик қобилияти шаклланди.Бироқ зобитларнинг зуғуми, ҳарбий қисмлардаги бошбошдоқлик сабабли, қолаверса, эркинликка ўрганган казак бўлганлиги учун 1771 йили армиядан қочди.Аммо 1772 йилнинг февралида қўлга тушди. Пугачёв иккинчи бора ҳам йўлини топиб, қамоқдан қочди…
Ниҳоят, 1773 йилда Пугачёв Ёйиқ казаклари ва рус деҳқонларининг оғир аҳволидан фойдаланиб, уларнинг бошини бирлаштирди.Шу тариқа 1773 йилнинг сентябрида Завольже даштларида исён бошланди.Дастлаб 80 кишидан иборат исёнкорлар халққа ер бериш, мужикларни дворянлар қарамлигидан, солиқлардан озод қилиш ҳақидаги ваъдаларини кенг тарғиб қилиш натижасида бир ой ичида қўзғолончилар сони 2,5-3 минг кишига, 6 ойдан сўнг эса 25 минг нафарга етди.Ҳатто, қўзғолончилар подшо армиясининг 86 та замбарагини ҳам қўлга киритдилар.
Салават Юлаев бошчилигидаги бошқирдлар ҳам исён бошлагач, Пугачёв қўмондонлик қилаётган қўзғолон Қозон, жанубий Урал, Ғарбий Сибирь,Бошқирдистон, қозоқ чўллари-ю, Оренбург атрофидаги даштларни ҳам қамраб олди.
Айниқса, қозоқ ва Оренбург атрофидаги даштларда исён аланга олгач, Ўрта Осиёлик савдогарларнинг Россияга қатнови тўхтаб қолди.Аммо подшо ҳукуматиям анойи эмасди, Русия генераллари Пугачёв қўшини орасидан ўзларига айғоқчи ёллаб улгурганди.Улар бошлаган фитна, фисқ-фасодлар эса турли халқлар-казак, рус, татар, бошқирд, қозоқлардан иборат қўзолончилар орасига адоват ва ғулғула солди.Натижада подшо ҳукуматининг подполковник Михельсон бошлиқ корпуси ўтказган жангдан сўнг 1774 йил 15 июлда Қозон шаҳрида Пугачёв қўшини мағлубиятга учради.Емельян Пугачёвни подшо ҳукумати тута олмади ва унинг Русия бўйлаб қозоқ чўлларига қочгани, эҳтимол,Тошкентга ҳам яширинган бўлиши мумкинлиги ҳақида атайин миш-миш тарқатилди.Хўш, бу миш-мишлар қанчалик асосга эга ва ундан кимлар манфаатдор эди?!
Шуни таъкидлаш керакки, Русияда тарқалган миш-миш Тошкентдаям акс-садо бериб, қадим шошликлар, ҳатто бу шов-шувдан ғулғулага тушган? Нега? Чунки Русия ҳукумати Пугачёвни ахтарган бўлиб, аллақачонлардан бери Ўрта Осиёни забт этиш режасини шу баҳона билан амалга ошириши, яъни ўлкага бостириб кириши ҳам мумкин эди-да!
Пугачёвнинг Оренбург ёки қозоқ даштлари орқали худди карвон йўлларидаги савдогарлардек ниқобланган ҳолда Тошкентга келиши ҳам мумкин бўлган.
Бироқ у қўшини мағлубиятга учрагач, қўзғолонни яна давом этдириш, атрофига одамларни тўплаш, йўл қўйган камчиликларини тузатиб, жангни давом этдириш ниятида Русия ичкарисида юрганди.Емельяннинг Тошкентга қочгани ҳақидаги миш-мишлар подшо ҳукуматини чалғитиш мақсадида унга содиқ кишилар томонидан тарқатилганди.
Хуллас, подшо ҳукуматининг ҳам,Пугачёв маслакдошларининг ҳам миш-мишларни тарақтишдан манфаати бор эди ва манфаатлар ягона маслак ҳолига келди ва иккала мухолиф томонидан ҳам Русия ичкарисида ва Тошкентдаям тарқатилди.
Аммо Пугачёв учун бундай миш-мишлар бир озгина ҳукуматни чалғитиб турган бўлсада, у айнан Русия ичкарисида, 1774 йил 8 сентябрда атрофдагиларнинг “гуллаб” қўйиши туфайли қўлга олинди ва 15 сентябрда Ёйиқ шаҳрига келтирилди.Шундай экан,Пугачёвнинг Тошкентга қочгани ҳақидаги миш-мишларда қанчалик асос бор?
Ўша вақтларда Тошкент ҳокими бўлган Азаматхўжа хизматида 1772-1782 йилларда бир рус кишиси 10 йил ишлаган.Ярослав губерниясида туғилган крепостной деҳқон С.Матвеев 18 асрнинг 70 йилларида крепостнойликдан қочганида қозоқ жузи султони аскарлари томонидан асир олинган ва тошкентлик савдогарларга сотиб юборилганди.Савдогарлар эса сариқсоч, пахмоқсоқол, бақувват Матвеевни Тошкент ҳокимига инъом қилиб,ҳоким Азаматхўжа ёрдамида бир ишини битиришади.
Матвеев Тошкентда яшаган кезларида, хизматкорлар билан у ер-бу ерга, бозорга борганида Гришка исмли миллатдоши билан учрашиб қолади. Гришка ҳам Тошкентга қул сифатида сотилган бўлиб, у берган маълумотга кўра, 1773 йили Алексей Иванов исмли қочқин ниқобланган ҳолда ўзини савдогар қилиб кўрсатиб,Тошкентга яширинган.Аслида эса Пугачёв қўзғолони бостирилгач, бир қанча исёнчилар билан бошқирд, қозоқлар ёрдамида Астрахандан Бухорога, у ердан Тошкентга келган экан.
Алексей Иванов, Гришка, у орқали эса ҳоким хизматидаги Матвеевнинг калласида Пугачёв қўзғолончилари, эҳтимол,Емельяннинг ўзиям Тошкентда яширинган эмасмикан, деган ўй бор эди.Хуллас, бу фикрнинг атрофдагиларга айтилиши эса аста-секин бутун Тошкент бўйлаб миш-миш тарқалишига сабаб бўлди.
Аслида бу миш-мишни Пугачёв ва унга содиқ кишилар Астрахандан Бухорога келган, у ердан Тошкентга яширинган Алексей Иванов орқали подшо ҳукуматини чалғитиш учун Русияда, ҳамда Тошкентда тарқатишганди.Аммо бу ҳийла иш бермай,Пугачёв Русия ичкарисида қўлга олинди ва 1774 йил 29-31 декабр кунлари суд ўтказилади. Унга кўра, 1775 йил 10 январда Москвадаги Болотная майдонида Пугачёв ва қўзғолоннинг бошқа раҳбарлари қатл этилади.
Орадан йиллар ўтиб, бошбошдоқлик, ички низолар бартраф этилгач,Русия ҳукумати энди азалий орзуси-Ўрта Осиёни забт этиш ташивишига тушиб қолди. Шу аснода, яъни 1782 йили Тошкент ҳокими Азаматхўжа хизматидаги Матвеев яхши ишлагани учун қулликдан озод қилиниб, савдогарлар билан ватани-Русияга қайтиб келади.Табиийки,Матвеев келган пайтда Пугачёв қатл этилган ва бундан у хабардор эди.
У ватанидаги танишларига ҳижратда ўтган йиллари ҳақида ҳикоя қилиб, ўша вақтларда Пугачёв қўзғолончиларининг Тошкентга қочиб яширинганликлари тўғрисида миш-мишлар тарқалганини, ана шу қочоқлар ҳамон тирик бўлиши мумкинлигини айтади.Табиийки, бу гаплар подшо охранкасига етиб борди ва ваҳимачи Матвеев 1783 йилнинг бошида Ярославлда ҳибсга олинди.Уни сўроқ қилишга подшолик давлат арбоблариям аралашади ва тергов махфий равишда олиб борилади.
Терговда С.Матвеев ўзи яшаган йиллардаги Тошкент ҳаёти, сиёсий воқеалар, ҳокимнинг қарашлари, савдо жараёни, қўшни қозоқ жузлари билан муносабати, Қўқон хонлиги ҳамда Тошкентнинг заиф томонлари ва устунликлари ҳақидаям маълумот бериб ўтади.
Шу тариқа Пугачёвни Москвада қатл этган подшо арбоблари қўзғолон раҳбарининг Тошкентга қочгани ҳақидаги миш-мишни тарқатганлардан бири Матвеев орқали кўплаб маълумотларга эга бўлишди. Бу маълумотлар эса 19 асрнинг 53-80 йилларида Ўрта Осиёни, Тошкентни забт этишда, у ердаги вазиятни ўрганишда Перовский сингари Русия генералларига қўл келди…

. . . .

… Оренбург…
—Оренбург ғоят савдо қизғин шаҳар.Ўрта Осиёликлар ҳам бу ерда анча бўлиб,Сайид ва Нўғайбоқи деган жойларга ўрнашган.Уларнинг жамоасига « экин майдонлари ва яйловлардан фойдаланиш, бошқирдлардан ерларни сотиб олиш, ҳунармандчилик, савдо ва бошқа ишлар билан шуғулланиш ҳуқуқи ҳам берилган..Оренбург атрофидаги Троицк шаҳри ҳам салмоқли савдо марказларидан бўлиб,кўплаб ўзбек савдогарлари турли моллар олиб келишади.Бу ердаям ўзбек маҳаллалари бўлиб,граф Перовский уларга Троицкда мактаб, масжид ва меҳмонхона қуришга рухсат берган.Бундан ташқари, ўзбеклар от ва туя боқишни истасалар Урал дарёсининг бўйларидан яйлов ҳам ажратилиши тўғрисида ҳукумат қарори чиқган.—Даль шундай дея Пушкин билан тарантасда шаҳар бўйлаб кетишаркан бу ердаги вазият тўғрисида маълумот бериб борарди—мана бу ҳужжатда—у шундай дея сумкасидан император имзолаган фармонни кўрсатди—улар Буюк Русия фуқаролигини қабул қилишлари ёзилган.
Пушкин қизиққанидан фармонга кўз югуртирди:
« Оренбургда истиқомат қилаётган барча бухороликлар, хиваликлар ва тошкентликлар 1832 йилнинг 1 июнидан то 1833 йил 1 июль орасида ҳоҳлаган тақдирда Россия фуқаролигига ўтсинлар.Улар солиқларни тўлаш ва губерниянинг ичкарисида яшаш шарти билан фуқароликка қабул қилинсин.Бордию улар савдо гильдияларига ёзилишга ҳоҳиш билдириб, Россия фуқаролигига ўтмоқчи бўлсалар, у вақтда қаерда яшашларини ўзлари белгиласин.Агар бухороликлар,хиваликлар ва тошкентликлар бир йил мобайнида рўйхатдан ўтмасалар сайёқлар( бродяга) тоифасига киритилади»
1832 йил 15 март.(ЦГИА,России в Санкт Петербурге, ф.18,он 4, д 501, л 3-6)
—Хуллас,Ўрта Осиё масаласида вазият шундай—деди Даль Пушкин узатган фармонни сумкасига жойлаётиб,—билишимча,сизни Бекович ва шу билан боғлиқ Хоразм мавзуси қизиқтираяпди.
—Ҳа,Шунингдек,Пугачёв исёни, унга қўшилган Оренбургликлар масаласиям.Бу бўйича етарлича маълумотни тўпладим деб ўйлаяпман.Энди Хоразм ва Ўрта Осиёликларга оид материаллар керак.Ёрдамингизни аямассиз-а,Василий Иванович?—деди Оренбург кўчаларига разм солганича.
—Шунинг учун ҳам ёнингизда юрибманда,Александр Сергеевич. Оренбургда 51 та ўзбеклар оиласи истиқомат қилади.Улар бухоролик,хивалик ва тошкентликлардан иборат.Уларнинг 30 таси шаҳарда, 21 таси «Сайид жамоаси»да истиқомат қилишади.Аксарияти, савдогарчилик билан шуғулланади.Деҳқончилик ва ҳунармандчилик билан шуғулланувчилар ҳам бор—дея тарантасда кетишаркан Даль дам- ба -дам узун соқолини сийпалаганича Пушкинга йўл-йўлакай гапириб кетиб борарди.—Ҳозир негадир бирданига “Евгений Онегин” поэмангиздаги қаҳрамонингизнинг осиёликлар савдо билан шуғулланадиган ярмаркага борганини тасвирлаганингиз ёдимга тушди:

Ўйдим-чуқур Твер йўлидан
Мана, елар извош; ёнидан
Лип-лип ўтар қоравулхона,
Кампир, бола фонус ва чана,
Кулба, сарой, черков ва ерлар,
Бухорийлар, казак, деҳқони,
Минораю наъма дўкони,
Дарбозада-ғаройиб шерлар,
Дорихона, боғу боғчалар,
Хочлар узра гала зоғчалар…

Бухорийлар деганда сиз Ўрта Осиёликларни назарда тутгансиз-а?Сиз улар ҳақида олдин фақат эшитган ва ўқиган бўлсангиз энди уларни кўрибгина қолмай, гаплашишингиз ҳам мумкин…
Камердинер тарантасни Оренбургнинг ўзбеклар яшайдиган қисмига бурди.
—Гарчи, бу уйлар ташқаридан Оренбурглик татар ва бошқирдликларникига ўхшаб кетсада, ичкарисида уларнинг ўзларига хос жиҳозлари бор.—Василий Иванович суҳбатни шу ерда тўхтатиб извошчига буйруқ берди:
—Шу ерда,Мирзашиховнинг уйи олдида тўхтат!
Даль тарантасдан тезда тушиб, камердинер билан Пушкинга илтифот кўрсатди:
—Александр Сергеевич!Марҳамат, бу ердан энди у ёғига пиёда юрсак ҳам бўлади.Кечаги ёмғирдан кейин у ёғига тарантас юраолмайди. Бу Мирзашихов деганимиз асли Хоразмдан, туркманларга яқин Тошҳовуздан.Савдогарчилик қилиб бу ерларга келганича қолиб кетди.Татар аёлга уйланган.Бир боласиям бор.Губернаторлик маҳкамаси уни ўзбеклар маҳалласига бошчи, ўзлари тили билан айтганда пекол қилиб тайинлаган.—Даль шундай деб кўринишидан яхшигина бинонинг эшиги олдига келиб, ичкарига қичқирди:
—Мирзашихов!
Ичкаридан олдинига кичик бир болакай, унинг ортидан қўлига сочиқ ушлаганича бошига рўмол ўраган аёл чиқди:
—Альфия,Бозорбой уйдами?
—Бозорбой эрталабдан бозорга кетган, бугун Хоразмдан карвон келаркан,ҳамқишлоқлари бор шекилли, уларни кутишга чиққан—жавоб берди аёл.
Уй эгасини топишаолмагач,кўча бўйлаб яна йул юришди.
—Менимча сиз боя татарчалаб, уй эгасининг исмини айтиб сўрадингиз-а?—қизиқсинди Пушкин.
—Ҳа.
—Мени, Бозор сўзи ажаблантирди.Ахир бизда рынок сўзи билан бозор ҳам баробар ишлатилади.Нега энди, у кишининг исми шундай, ёки бу лақабми?
—Азизим,Александр Сергеевич, уларнинг нафақат исмлари, балки ҳаётининг ўзи ҳам ажабланарли.Шу боис ҳам врачлик қилмай, шу ишлар билан шуғулланиб юрибманда.Ўрта Осиёда, айниқса ўзбекларда бола бозор куни туғилса,исмини Бозорбой,жума куни туғилса Жумабой, Рўза кунлари туғилса эса Рўзибой деб ном қўйиш урфи бор.Мен ҳали, сизга бунданда қизиқ нарсалар айтиб беришим мумкин,—Даль шундай дея бир уй олдида тўхтаб—Мана шу уйда ажойиб бир инсон яшайди.Исми Комилжон.Биз уни фамилияси билан Нуржонов деб чақирамиз.Асли Хивалик.Ҳаттоки хон саройида ишлаган.Қўлёзма китоблари ҳам бор.Хон амалдорлари уни чиқиштирмагач, савдогарчилик қилиб юриб,Оренбургга келганича, мана уч йилдирки,шу ерда.Хотини Фазилат.У ҳам саводли аёллардан,Қўқонлик хаттотнинг қизи.Нуржонов сизга кўп нарсалар айтиб бериши мумкин.
—Уям, уйда йўқ бўлиб бозорга кетган бўлса-я?—қайғурди жингалаксоч сочларини силаганича Пушкин.
—Нуржонов, борига барака қиладиган, кўпинча ҳафтада икки-уч кун бозорга чиқади.Қолган пайтлари уйи атрофида деҳқончилик қилади.Бугун душанба, уйда бўлса керак.-Василий Иванович шундай дея қичқирди:
—Нуржонов, уйдамисиз?
—Ҳовва, пожалуста, келинглар—шундоққина эшиги олдида турган киши жавоб берди-ю, овози ортидан ўзи ҳам чиқиб келди.У ўрта бўйли, ёши 60лар атрофидаги чўгирма кийган киши экан.Пушкин Нуржоновнинг бош кийимига қараб ҳайратланганича, Дальдан кейин у ҳам қўл бериб Хивалик билан саломлашди.
— Долонда гурунглашамизда энди—дея меҳмонларни ичкарига илтифот қилди Нуржонов.Меҳмонлар мезбон ортидан дарахтлар оралаб ичкарига киришди.
—Нуржоновнинг айтишича, Хоразмда уйлар мана шунақа солинаркан.Яъни, узун, энли залдан ҳар иккала тарафдаги хоналарга кирилади ва улар буни долон дейишади—Пушкинга тушунтирди Даль.
—Оренбургда пахса-лойдан жой солиб бўлмайди.Бўлмаса кичик бўлсаям худди Хивадагидек қилиб қурмоқчи эдим.Шароит бошқача бўлгач,ёғочдан тиклаб қўяқолдим—Нуржонов шундай дея кийгиз устига ёйилган кўрпачада ўтириб, дастурхондаги нонни ушатганича гапини давом этдирди—Василий Иванович, маҳкамада ишлар кўпайдими дейман,кейинги пайтда кам дийдорлашадиган бўлдингиз?
—Ҳа,меҳмон келганди—Петербургдан,олдин айтган бўлсам керак сизга буюк Пушкин деган шоир бор бизда деб?
—Ҳа,мендан Абулғозининг китобини олиб кетишга келганингизда, адабиётдан сўз очиб айтгандингиз, менимча, Оренбургга энди ишга келган баҳор ойларида—Далга жавоб берди Нуржонов.
—Бу киши ана шу инсон Пушкин бўлади.
-Наҳотки,—ҳайратга тушди Нуржонов хотини олиб келган меваларни дастурхонга қўяётиб Пушкиннинг жингалак сочларига тикилганича.
—Мен улуғ Пётр даври, Бековичнинг Хива хонлигидаги фожиаси, умуман Хоразм мавзусида асар ёзиш ниятидаман.Шунга воҳа ҳақида материал тўплаяпман—дея Александр Сергеевич Дальдан ҳам олдин муддаога ўтиб қўяқолди.Шоирнинг назарида агарки,Хиваликнинг ажабланганини кўриб,Даль гапни бошлагудек бўлса, ўзини таърифлаб кетиши аниқ эди.
—Сизни нима кўпроқ қизиқтиради—Нуржонов ҳам мақсадга яраша савол билан Пушкинга боқди.
—Кўпгина маълумотларни Василий Иванович айтиб бераяпти.Мени бир нарса—Хивалик бир савдогар Оренбурга қатнаб, Хоразмга юк билан борганида бир қоп олтинга эга бўлиб қолгани, бироқ уни ишлатишдан ҳайиқиб хон ҳузурига олиб боргани,аммо олтинни ҳукмдор ҳам олмагани ҳайратлантирди.Бу шунчаки ривоятми ёки ҳақиқат?
—Ҳа,ҳақиқат, жаноб шоир! Бу воқеадан нафақат Хива хонлигида, балки Оренбургдаям кўпчилик хабардор.Чунки, ўша савдогар, мана шу сиз қадам ранжида қилган шаҳарга кўп келган,сизлар ўтирган ана шу долонда ўтириб чой ичган.Меҳмон бўлган.Бунга уч йилча бўлдиёв.
—Унда ўша воқеани айтиб берсангиз—илтимос қилди Пушкин Нуржоновдан.
Нуржонов чўгирмасини бошидан олганича ҳикоясини бошлади:
Ўша савдогарнинг исми Саид Ниёз бўлиб,Хивалик.Деҳқонлардан етиштирилган шолини олиб гуруч қилиб сотиш билан шуғулланар,шу боисдан ҳам Шоликорбой лақабини ҳам олганди.Шу тахлит кўпроқ пул тўплаган Шоликорбой ҳамюртларига қўшилиб,Оренбургга қўй ичаги,қоракўл, мева олиб келиб, қайтишда темир, идиш товоқлар, жез олиб кетарди.У мен бу ерга ўрнашиб қолиб кетгандан сўнг, Оренбургга келишни бошлаган.Уч-тўрт бор уйда меҳмон ҳам бўлган.Олтин топган сафари эса уч йилча олдин—1830 йилда содир бўлган.
Ўшанда,Оренбурглик Иван Медведов исмли таниш савдогаридан 40 қопга жойланган жез, темир, идиш товоқни олиб туяда Хивага борадию, йўлда чарчаганидан уйида ухлаб қолади.Эртасига ибодатини бажариб қопларни жойлаштира бошлайди ва бирисини очса-бир қоп олтин турганмиш.Дарров қопни бекитадию, Оренбургга кетаётган карвондан мактуб бериб юборади.Мактубни олиб келган Хивалик ўша куни меникида қолиб,эртасига бирга хатни темир ва жез сотадиган Иванга олиб бориб бердик.У мактубни ўқиб ҳайратланди ва бизларга айтдики, «мен доимги шартга кўра ҳамроҳларингиз ,қолаверса Оллоҳ шоҳидлигида унга жез ва темир сотганман.Дўстларинг у қоплар ичидан олтин топибди.Демак, олтин унга насиб этибдики,ҳалол экан,Шоликорбойга насиб этсин» дея воқеани айтиб,Саид Ниёзга жавоб ёзиб бериб юборди.
Кейин эшитсам, Саид Ниёз Шоликорбой бир қоп олтинни кўтариб Хива хони олдига борибди.
Пушкин гарчи ҳикояни авжида бўлаётганини билсада зўрға ботиниб сўради:
—Ўша хоннинг исми. Ким,ҳозир ҳам ҳукмдорми?
—Оллоқулихон.8 йилдирки,Хива ҳукмдори—дея Нуржонов чўгирмасини бир силаб қўйдию, чойдан ҳўплаганича давом этди:
—Хон ҳазратлари—дебди Саид Ниёзбой—менга темир ва жез деб сотганлари олтин бўлиб чиқди.Охиратим куйиб кетмасин деб қўрқаман.Шу боис бир қоп олтинни хонлик хазинасига қабул қилиб, мени ниҳоятда оғир ташвишдан холи этсангиз.
Шунда Оллоқулихон меҳтар Муҳаммад Юсуф билан кенгашиб дебдики:
«Олдимизда турган бир қоп олтин қандай йўл билан топилгани бизга маълум эмас.Шунинг учун бир қоп олтинни дея хонлик хазинасини булғамайлик.Демак олтинки сенга насиб этган экан,ўзингга буюрсин.Унга ҳоҳласанг масжид қур,»
Хоннинг жавоби шу бўлгач, Шоликорбой яна бир қоп олтинни зўрға орқалаганича саройдан чиқиб кетибди.
Шу тарзда масжид ва минора қуриш тўғрисида хоннинг фармони эълон қилинибди.Бир қоп олтин билан боғлиқ миш-мишлар бутун воҳада тарқалиб, ундан бу ерга келаётган савдогарлар орқали Оренбурггача етиб келди.Қурилиш бўладиган майдонда олти эски уй жойлашган бўлиб,эгаларининг розилиги билан Саид Ниёзбой жойни сотиб олибди.Шунда ёлғиз бир кампир ёлворгандай бўлиб,:
—Болам,илоё дунё турганча тургайсан.Менга сенинг бир пулинг ҳам керак эмас. Фақат илтимосим, бандаликни бажо келтирсам, мени шу ерга дафн этсанг бўлди.—дебди.
Ниҳоят, қурилиш бошланадиган куни атрофдан тумонат одам жам бўлибди.
— Намоз ўқиб, фарз амалларини бирор марта канда қилмаган,умрини,оиласини ҳалол ризқи билан боқиб,бирор марта зинокорлик қилмаган,ғийбат билан шуғулланмайдиган киши, ўртага чиқиб, масжиднинг ғиштини қўйсин.—дея эл оқсоқоли халойиққа жар солибди.
Ҳайратланарлиси шундаки, масжиднинг биринчи ғиштини қўйиш ҳам Саид Ниёзбойга насиб қилган экан.Зеро, ибодатни бирор марта канда қилмаган, оиласига садоқатли,элга меҳру мурувватли,оиласини ҳалол ризқ,пешона тери билан боқаётган инсон ҳам ўзи эди.Эҳтимол,шу боисдан ҳам унга ғойибдан бир қоп олтин инъом этилгандир.Хуллас,ҳали Саид Ниёзбой тирик бўлиб,масжид ва минора қурилиши билан банд.
Ўтирганлар ҳикояни эшитиб бир зум жим қолищди.
—Қаранг-а,Александр Сергеевич,худди, шарқ эртакларининг ўзи.Бироқ,ҳаётий ҳақиқат.
Пушкин воқеадан ғоят ҳайратланганича ҳануз сукут сақларди.Жимликни Нуржоновнинг сўзи бўлди:
—Энди яна бир косадан чой ичиб туринглар,ҳадемай палов еймиз.Мен намоз ўқиб олай!
—Сиз, ибодатингизни қилаверингу, бизга паловни эндиги сафарга қўйиб жавоб берсангиз.Чунки,Константин Артюховникига боришимиз керак.
Тарантасда кетиб боришар экан,Даль Пушкинга тушунтирди:
—Константин Демьяновичнинг бир қўшниси бор.Миша исмли ўша киши 9 йил Хивада асирликда сақланган.Зўрға қочиб келди бу йил ёзда.Ўшандан кўплаб Хоразм тўғрисида суриштириш мумкин.Мен у билан кўп суҳбатлашганман,ўзим ҳам ундан эшитганимни айтиб берардиму, ўзингиз тинглаган бошқача.
—Василий Иванович, сиз нима десангиз шуда, азизим.Боя Нуржонов хикоясидан хайратланиб, ундан бир нарсани сўраш эсимдан чиқибди.
—Хўш,нимани?
—Нуржонов Саид Ниёзбой Хивадан Оренбургга қўй ичаклари ҳам олиб келарди, дедику, шуни билмоқчийдим.
—Ҳа,—кулди соқолини силаганича Даль ва дедики,—буни мен яхши биламан.Хуллас,Хоразмда қўй кўп боқилади.Боя Нуржоновнинг уйида ўтирган кийгиз ҳам қўй жунидан тайёрланган.Сўйилган қўйни эгаси ёки қассоб нархини келишган ҳолда ичакфурушга сотаркан.Улар янги сўйилган қўй ичагини катта-катта махсус бочкаларда тузлаб сақлашган.Бир муддат ўтгач, тайёр бўлган хом ашё ичаклар Амударё орқали кемаларда Орол денгизига ёхуд туя карвонлари орқали бизнинг Оренбургга келтирилади.Пароходларда ёки карвонларда қўй ичаклари Оренбургдан Тула, Самара,Рязань ва Москва шаҳарларига, у ердан Болтиқбуйи давлатлари орқали Европага етказиб ҳам берилади.
Ушбу ичаклардан кемачилик эҳтиёжлари—катта елканли кемалар учун арқонлар ва бошқа зарур ёрдамчи воситалар тайёрланади.Европада эса Хоразмнинг қўй ичакларидан жарроҳлик операцияларида ҳам қўлланишади.
Пушкин Дальнинг бу гапларини эшитиб янада ҳайратланди:
—Қойил!..
…Камердинер тарантасни Артюховнинг уйи ёнида тўхтатаркан,Даль Пушкинга қараб:
—Менимча ҳозир Константин Демьяновичникига кирмай,Мишаникига бориб,унинг суҳбатини олсагу,кейин бемалол Артюховникида ўтирсак.—деди.
Улар шу тахлит Хивадаги асирликдан зўрға қочиб қутилган Мишанинг торгина уйида ўтириб,ҳол-аҳвол сўрашгач,ундан Хоразмдаги шароит,хон саройидаги вазият, урфлар тўғрисида гапириб беришни илтимос қилишди.
—Хоннинг саройдан чиқаётгани ё қайтаётганини карнай-сурнай овозидан билиб олса бўлади.Чунки, Хива хонлигида хон сафарга чиққанида сурнайчи ва карнайчи ҳамиша мулозимлар қаторида юриши шарт.Хон бирор бекликка,зиёрат ёки қандайдир маросим,тўй-маъракага бораркан,белгиланган манзилгача сафарга тантанали тус берилади.Энг олдинда жанда кийган 10-12 та қаландар пиёда кетиб бориб,ҳукмдорни мақтаб, мадҳ айтишади.Бу хизматлари учун ўша қаландарларга тўрт-беш тилло маош беришарди.Хоннинг ўзини эса тансоқчилари бўлган қизил тўнли,қўнғироқ камар боғлаган шотирлар кузатиб,эҳтиётлаб боришарди.Саройда ўн шотир бўлиб, тўрттаси хон отининг жиловини галма-гал ушлаб юрар, иккитаси эса икки ёнидан узангини ушлаб боради.Хазинадан шотирларнинг иккитаси саккиз тиллодан,қолганлари беш тиллодан маош олишади.
Шотирларку,ўз вазифасини бажариб,жим кетиб боришади.Удайчи ва жарчилар эса доимо бақириб-чақириб юрар,бу иши учун удайчи 15-20 тилло, жарчи беш тилло маош билан сийланади.Улар хон ёнида ортиқча бақир –чақир қилмас, хон халойиқнинг олдига чиққан пайтда удайчи ўз ҳукмдори овозини аяб, унинг ўрнига халқни қутлайди.Удайчилардан бири хон ўрнига «ассалому алайкум» деб халққа салом берса,бошқа ҳамкасби эса хон учун халойиқ жавобига «ва алайкум ассалом!» деб қўярди.
Хон саройида қирқтача маош оладиган амалдор бўлиб, улар орасида Ош меҳтар дегани ҳам бор.Унинг вазифаси хон учун кунига тўрт маҳал дастурхонга тортиладиган пишириқларни тайёрлашдан иборат.Хон учун овқат пишириладиган пайтда Ош меҳтарнинг шахсан ўзи ошпазлар устидан назорат қилиб туради.Бу назорат овқатга қанча масаллиқ солиш меъёрини ўлчаш учун эмасди.Зеро, ошпазлар ўз касбининг устаси бўлиб, ғоят мазали таом пиширишарди.Ош меҳтарнинг назорати эса сарой ўйинлари тез-тез юз бериб турадиган фитналарнинг олдини олиш, яъни ҳукмдор овқатига заҳар ёки маргимуш солмасликларига кўз-қулоқ бўлиб туришдир.Шу боис тайёр бўлган таомдан аввало ош меҳтар тотиб кўради.
Ош меҳтар бошчилигидаги ошпазлар таом тайёрлашса, дастурхончи хон олдига ёзган дастурхон атрофига сарой амалдорлари ёки ҳукмдорнинг оила аъзолари келиб ўтиргач,ош меҳтарнинг биргина имоси билан товоқчи таомни ўртага тортади.Табийки, чой ҳам қўйилади.Гоҳида шарбатдор тайёрлаган шарбат келтирилади.Овқат еб бўлингач, фотиҳа ўқилади.Кейин офтобачи хон қўлини ювдириб, рўмолчи эса хоннинг қўлини рўмоли билан артиб қўяди.Ҳар куни бажарадиган ана шу хизматлари учун ҳукмдор уларга яхшигина маош тўлайди.
Катта миқдорда маош олган ходимлар бор маҳоратини ишга солиб, турли мазали таомлар пиширишади.Хон дастурхонига Хоразмда етиштирилган энг сара мева-сабзавотлардан турли пишириқ ва салатлар тайёрлаб тортишади.Ошга Гурлан гурунчи, Хива пиёзи, Янги Урганч сабзисини ишлатишади.Хориждан келтирилган ноз-неъматлардан ҳам унумли фойдаланиб, Маридан махсус келтирилган қўй-қўзилар, Русиядан олиб келинган мураббо ва шакар,қанд,Волгабуйи ёнғоғи,Бухоронинг қандолат маҳсулотлари,Эрон ва Кавказ,Ҳиндистондан олиб келинган мева-чевалар хон дастурхонида ҳамиша муҳайё.Хуллас, Хоразмнинг халқи ҳурликдаю, амалдорлари роҳат фароғатда яшашади.Табийки, асирликда темирчилик қилган сен бу сарой ҳаётини қаёқдан биларсан,дерсиз Александр Сергеевич.Даль жанобларига ҳам айтгандим, ҳозир Хивада Федька Грушин деган салобатли рус асири хон саройида эшикоғаси бўлиб хизмат қилаяпди.У мендан икки йилча олдин туркманлар томонидан Каспий бўйида ўғирланиб,Хивадаги хон амалдорларига сотиб юборилган.Девонбеги эса унинг ишчанлиги учун хонга совға қилган.Оллоқулихон уни синаб кўргач,аста секин сарой ҳаётига аралаштириб, беш йил бўлдики эшикоғаси қилиб қўйди.У тез-тез устахонамизга келиб турарди.Юқорида айтиб берганларимни Федькадан эшитганман.Унга ҳам қочишни таклиф қилдим.Бироқ у рози бўлмагач, учта пирсиён (эронлик)билан зўрға қочишга эришдик.
—Боя мен тушунмайдиган ошмеҳтар, қаландар,жанда, шарбатдор сингари сўзларни кўп ишлатдингиз.Илтимос уларни изоҳлаб берсангиз?—мурожаат қилди Пушкин ёши қирқлардан ўтган Мишага.
—Менимча,бизнинг Артюховникига борадиган вақтимиз бўлди.Бу сўзлар изоҳини ўзим сизга изоҳлаб,ёзиб бериб юбораман.Қолаверса, шу каби Ўрта Осиёликлар ишлатиладиган сўзларни тўплаб юришимни биласизку?!
…Артюхов уларни Николай Павлович Иванов деган Неплюев номли Оренбург ҳарбий билим юртининг иқтидорли талабаси билан кутиб олди.Суҳбат дастурхон ёнида давом этиб,Пушкин Оренбургда кўрган кечирганлари,Пугачёв исёни ва Хоразм мавзусида анча материаллар тўплаганини ,Даль бу борада катта ёрдам бераётганини айтиб ўтди.Шундан сўнг Хоразмга талпинаётган шоир ва ҳамроҳлари империяда кечаётган ижтимоий аҳвол,Петербург ва Москвадаги ҳаёт ҳақида гурунглашдилар.Вақт алламаҳал бўлиб, меҳмонлар тарқалгач,Пушкин Атрюховнинг уйида ётиб қолди.У ётиш олдидан хотини Натальяга хат ҳам ёзиб, Артюхов уйидаги суҳбатни қоғозга туширди.
Эртасига эса Пушкин Оренбург бозорида,Ўрта Осиёлик савдогарлар билан учрашди, ўзини қизиқтирган саволларга жавоб излади.Даль,Артюхов билан бирга эса Пугачёв исёни бўлиб ўтган губерниянинг энг чеккасидаги Бердага бориб келишди.Берда станциясининг бошлиғи,Оренбург казакларининг атаманларидан Иван Васильевич Гребеньшиков Даль ва Артюховларнинг илтимосига кўра, Пугачёвни кўрган кекса чол ва кампирларни тўплаб, уларни Пушкин билан учраштирди.
Берда Пугачёв исёнига марказ бўлган ҳудуд эди.Пугачёвнинг замондошлари тўпланиб ўтирган хонага кирган шоир, столга ўтирдию қалин дафтар билан қалам чиқариб, исёнкорнинг замондошларидан воқеаларни суриштириб, уларни қоғозга тушира бошлади.Шоир улар билан саҳардан бошлаб суҳбат қуриб бошлаган, кўплаб маълумотларга эга бўлган бўлсада, кексалар меҳмоннинг қандайдир қўзғолончи тўғрисида суриштириб қолганига тушуна олмасди.
Бу суҳбат уларга шубҳали туюлди.Кексалар назарида, Пушкин ўша давр одатига кўра бош кийимини ечмагани,кексалар олдида туриб суҳбат олдидан чўқинмагани, қўлидаги узун тирноқлари ғалати эди.Шу боис уни чол-кампирлар “антихристос” деб ўйлашди.Айниқса, Пугачёвни нафақат кўрган, балки яқин суҳбатдош бўлган Евгения Захаровна Воронина деган кампир Пушкинга у ҳақдаги хотираларини сўзлаб бериб қолмай, исёнкор ҳақида қўшиқ куйлагач, шоир унга ва бошқаларгаям олтин танга ҳадя қилди.Бироқ айрим қариялар уни бояги сабабларга кўра “антихристос” деб ўйлашганиданми , пулни олишни ҳоҳлашмади…
…Оренбург.Бердага бориб қайтган шоир ва мезбонлари, отда бўлсада йўл юриб, чарчашганиданми ҳордиқ чиқаришни афзал кўришди.Артюхов кечқурун лицейдаги ётоқхонани текшириши лозимлигини айтиб, у ёққа жўнаб кетди.Даль уйида Пушкин иккаласи қолишди.Бу вақтга келиб,Пушкиндек машҳур шоирнинг Оренбургга келгани бутун шаҳарга овоза бўлган, айниқса уни бир кўришни, танишишни истаб қолган аёллар, Даль уйи атрофида айланиб юрардилар.Ҳаттоки,Пушкин Дальникига кириб келганида учрашиш иложини топиша олмагач, уни узоқдан кўришни ҳам ҳоҳлаб қолишди. Шунда бир гуруҳ аёллар кўча тарафдан кўриниб турган хонада ўтирган шоир ва мезбонни томоша қилиш учун, у ердаги дарахтга чиқиб узоқдан бўлсада машҳур шоирни кўриш бахтига муяссар бўлишди.Аёллар шоирнинг суҳбат асносидаги ҳаракатларини, чин кўнгилдан яйраб кулишини кузатишдию, дераза ромлари икки қат бўлганидан, афсуски суҳбатни эшита олишмади.
Пушкин Оренбурглик гўзал хонимлар билан суҳбатлашишни истар, аммо қисқа фурсатга келгани,ўз ишини тезроқ битириб қолишни ўйлаб, қолаверса яна Уралга бориши боис Петербург ёки Москвадагидек қиз-жувонлар билан бемалол гурунглашишдан ўзини тийди.Ўша туни Пушкин негадир болалигини эслаб қолди.Балки, бунга Даль уйидаги хизматкорнинг ўғлини кўриб болалиги эсга тушгандир.Ҳар ҳолда хизматкорнинг боласи нимаси биландир укаси Лёвушкани эслатарди.
Гарчи ойиси ва энагаси учун қиррабурун, хушрўй ва баджаҳл, чийилдоқ Олинка,жингалаксоч Александр,кичкинтой ҳамда эркатой Лёвушка ва касалванд,оқ-сариқдан келган Николинькалардек фарзандлар бирдай қадрли бўлсаларда, негадир Александрни “Саша” дейишдан ҳам кўра кўпроқ “арабвачча” дея масхара қилгандек бўлиб чақиришарди.Шунда дастлаб Сашанинг хўрлиги келар, аммо бора-бора у бунга кўникиб ҳам кетди.Чунки, вақт ўтган сайин буни ойиси, энагаси ва опа-укалари бобоси Ҳаннибалга нисбат бериб айтаётганини сезди.Бундан ташқари у олти ёшига борганда оғир, тепса-тебранмас бола бўлиб,зиғирранг жингалак сочлари қорая бошлаб катта бобосига торгандек бўлиб қолди.Унинг нигоҳларида ноаниқ бир диққат, ҳаракатларида сустлик бор эди.Онаси ва энагаси уни ўйнаб келгин деб қисташар, аммо барча ўйинлар унинг учун мутлақо ёт эди.
Александр ўйинчоқларни лоқайдлик билан тушириб юборар, бирга ўйнаётган ўртоқларини, болаларни эслаб қололмас,ҳар қалай учрашганда қувонганини, ажрашганда эса маъюс тортганини билдирмасди.У аллақандай оғир, машаққатли иш билан бандга ўхшаб кўринар, лекин нима билан бандлигини атрофдагиларга айтишни ҳоҳламас, ёки айта олмасди.У камсухан эди.Гоҳида уни ўйинга ўхшаган қандайдир иш устида топардилар.Шунда у қисиқ кўзларига бармоқларини тутиб,кеийн эса бирданига тирноқларини оғзига олиб бориб ғажиётган бўларди.Ўшандай вазиятларда она ўғлига узоқ тикилиб қолар, буни Саша пайқаб қолса, кўзини кўзидан олиб қочарди.Бироқ онаси шунда уйидагилар Александрни боболари Ҳаннибал ва Осип Абрамовичга ўхшатишини эслаб ичидан фахр ҳиссини туярди.Аммаси Анна Львовна эса доимо уйига келганларида негадир барча сингари “арабвачча” деб эмас, “Сашка” дея чақирар, шунда Александр учун бу чақириқ гўё жаҳл аралаш айтилгандек туюлиб кетарди.Ҳа, болалик, унда содир бўлган воқеаларнинг ўзи катта эсдалик китобларга жой бўлгудек. Бироқ ҳозир уйидан узоқ Оренбургда ётар экан, бояги хизматкор болани кўриб ўзининг болалигини эслагани ёдига тушди.Шунда балким, бу болакай ҳам вақт ўтиб мен сингари ўз ўлкасидан узоқ диёрларга сафар қилиб, рус халқининг шуҳратини оламга ёяр, илоҳим шундай бўлсин, дея ухлаш учун чироқни ўчирди.

. . . .

Эртасига уни Перовский ва Оренбургдаги дўстлари кузатиб қўйишди.
Шу тахлит 1833 йил 16—24 сентябрьда у Оренбург губерниясида( Оренбург шаҳрининг ўзида эса 18-20 сентябрь кунлари) меҳмон бўлганди.
—Петербургга борганда кўришамиз.Очиғи, у ерлик хонимчаларни соғиндим.Бал ва маскарадларда офатижонлар билан танца тушгим келаяпти.Хайр.
—губернатор унга шундай дея энди борадиган манзили—Уральскга омон-эсон боришини тилаб қолди.
…29 сентябрда Пушкин рафиқаси Натальяга Болдина мавзесидан туриб, шундай хат ёзди: Мен Оренбургдан чиқиб, Уралга йўл олдим.Божхона атамани ва казаклар мени илтифот билан кутиб олишди.Икки маҳал овқатлантиришди.Ҳаттоки, меним кўз ўнгимда икра тайёрлашиб, соғлигим учун ичишди.Казаклардан ҳам ўзимга керакли кўплаб маълумотларни олдим.
Болдинадан йўлга чиқишим олдидан кечқурун ёмғир ёғди.Шуни айтишим жоизки, бу йил ҳамма ерда қурғоқчилик бўлиб, худо сафарим давомида биргина мени эмас, бошқаларниям ёмғир билан тақдирлади.Менга ажойиб йўл тайёрлади.Ёмғир камдек қор ҳам ёғгач, қолган 50 чақирим йўлни чанада юришни маъқул топдим.Рус даласида чанада юриш нақадар завқли.Шундай завқли онларда сени эслайман, жоним !Ёнингга ишларимни битказиб, тезда етиб бораман деган умиддаман”.
Аммо Пушкин Наталья хоним олдига қанчалик шошмасин, “йўл азоби гўр азоби” деганларидек, Оренбургдан қайтишда анча кўнгилсизликлар ҳам бўлиб турди.
1 октябр куни Нижегородск губернияси орқали кетаётган шоир ва аравакаш, Арзамас йўлидан Лукояновага боришдаги Шатках қишлоғида отларга дам бериш учун тўхташди.Емакхонага кирган шоирни негадир мезбон кампир хушламай қарши олди:
-Бугун бизда ҳеч нарса тайёрлашмадилар жаноб-деди кампир.
-Балки шўрва ёки каша бордир?,- сўради очликдан силласи қуриган Александр Сергеевич.
-Афсус, улар ҳам йўқ,Аксига олиб бугун уларни ҳам тайёрламагандик.Истасангиз қуруқ нон бор-деди уялгандек кампир .
Бу жавобдан кейин шоир хўрсиниб, хонада у ёқдан бу ёққа бориб кела бошлади.Дераза олдига боргач, ўз-ўзига:
-Афсус. Мен ҳамма вақт шундай жазоланаман, жин урсин!Неча марта сафар олдидан емак ғамлайман дея ўз-ўзимга сўз берганман, лекин ҳар сафар итдек оч бўлиб қолганимни унитиб юборавераман.-дея Пушкин кўз олдига Оренбургдаги шоҳона дастурхонлар, Болдинадаги икраларни келтириб,
-“Уф”-деб қўйди.
Шу тобда шоирнинг ҳаракатини емакхона чеккасида кузатиб ўтирган қандайдир киши ташқарига чиқиб, ўз каретасидан вино ва йўл таомларини келтирди.У қўлидагиларни столга жойлаштираётиб, шоирни таклиф қилди.
Таклифдан қувонган Пушкин аравакашни ҳам чақириб, очликдан силласи қуриганидан нотаниш киши билан нонушта қила бошлади.Ҳар ҳолда бир кишига мўлжалланган йўл таоми учаласига ҳам етказса бўлгудек.Ахир осиёда “бир майизни қирққа бўлиб еса бўлади” деган мақол бор-ку!
Дастурхон атрофидаги суҳбат якунида, Пушкин вино билан шўр егуликларни тановул қила туриб, миннатдорчилик учун кимнинг шарафига қадаҳ кўтариш лозимлигини сўради.
-Ота-бола Савостьяновлар учун-деди мезбон.
-Кўринишигиздан боя айтай дедиму, лицейдаги дўстим Костяга ўхшаркансиз?Мабодо унинг отаси эмасимисиз?-қадаҳни ушлаб кулди шоир.
-Худди ўзи.Костя ҳам шу ерда.Ошқозони оғриганидан йўлдаги нонуштадан воз кечиб, ташқаридаги каретада ўтирибди,-дея Савостьянов ўғлини чақириб келди.
Костя кириб келиши билан қувонганидан Пушкин дўстининг бўйнига осилиб,уни бағрига босди.Ана шу тариқа йўлдаги очлик Шатках қишлоғидаги иккала дўстни учраштирганди.Пушкин ота-бола Савостьяновларга Оренбургдан келаётгани,у ерда кўрган тарихий обидалар,Осиё ва Пугачёв мавзусида кўплаб маълумотлар тўплаганини гапириб берди.Ширин суҳбат, дийдорлашув Пушкин учун қориннинг чала-чулпа тўйганлиги ўрнини ҳам босди.

. . .

Александр Сергеевич учун Нижний Новгород ,Оренбургдаги каби чекка,Осиёга ёндош ўлкаларда рус руҳи Москва ва Петербургдагидан кўра кўпроқ сақланиб қолгандек туюлди. Негаки, Саша болалигидан ўзининг оиласида ва бошқа дўстлари хонадонида французчалаб сўзлашиш одат тусига кириб бораётганидан ўкинарди.”Ахир сўзга бой, фахрлангудек рус тилимиз борку?!” ўйларди Александр.
Болалигида уйларининг тарзи ва ота-онанинг юзлари ҳар хил бўларди: бири-одамлар ичида, меҳмонлар борида, бошқаси-ҳеч ким йўғида.Гаплари ҳам ҳар хил-француза ва русча.Французчаси гўё шу тобда уйда меҳмонлар бордай, ҳамма нарсага қадр-қиммат ва салобат бахш этарди.Онани Надина деб атаганларида бувиси уни Надежда деб атаган пайтдагидай бўлакча бўларди. Бу баъзи пайтлар ота-она дастурхон устида гапириб қоладиган ва ота билан онаси гоҳида тунда қайтадиган ўша олам эди.Аммалари Анна Львовна билан елизавета Львовналар русча сўзларни худди французчадек қилиб димоғида талаффуз этардилар.Ота бармоқларини қисирлатар, унга русча сўзлар етмай қолар, тилига бошқа, французча сўзлар келиб турарди.ир-бирига меҳри қўзиб кетганда, ота-она ўзаро французча сўзлашар, фақат жанжаллашгандагина русчалаб бақиришарди.
Аёлларнинг бузиб, ғалати энтикиб-энтикиб, бидирлаб чулдираб гапиришлари унга ёқарди.Уларнинг ноз-ишвалари жуда кўркам эди. Меҳмон аёллар русча гапларга худди майда нўхат сепгандай француз ибораларни ёғдириб ташлашар, бир-бирига гал бермай чучукланишарди.Умуман, меҳмон аёллар бир-бирлари билан сўзлашганда муғомбирлик қилишар, бамисоли башанг, норусча,маскарад либосларини кийгандек бўлишар, фақат уларнинг бир-бирларига зимдан кўз қирини ташлашлари мутлақо бошқача –русча эди, холос.Уларнинг энтикишлари ясама, французча ва жуда латиф бўларди.Лекин эркакларнинг гаплари, учрашув ва хайрлашув онларидаги француз иборалари болалигида унга негадир қувонч бахш этарди.Французча ибораларни худди совға айрибош қилгандай ишлатишар, чала таниш одамлар билан ғижиллашганда французчадан худди эски нозик қуролдай фойдаланишар эди.Лекин суҳбатлар асносида битта-яримтаси ҳайрон қолгудай гурунг бўлиб қолса, бас-у дарров рус тилига, энага ва кампирлар тилига ўтиб оларди; вайсаётган оғизлар французча гапираётган чоғдаги сингари тирқиш бўлиб эмас, катта дарвоза бўлиб, омиларча очилиб кетарди.
Александр шуларни ўйлаб аравада маҳзун кетаркан,Оренбургда дўсти Дальнинг “Жонли рус тилининг изоҳли луғати”ни тузаётганини ўйлаб чеҳраси очилиб кетди.”Ҳа, оддий рус халқи, гоҳ у оренбургликлар,гоҳ новгородликлар бўлсин, пойтахтдан кўра чекка ҳудудларда сўкинишу, илтифот, меҳмондорчилику хайрлашувларнинг барчасида биронта французча эмас,русча иборалар ишлатилаётган экан,Даль каби фидойилар бор экан, рус тили авлодларга соф ҳолда етиб бораверади.Қанийди шу фикрларни биронта журъатли муҳаррир ўз нашрида босиб чиқарсаю, булар ўзини зиёли сановчи жамиятимизнинг французча сўзлашувчи зиёлиларини огоҳликка ундаса”, дея ўйлади Пушкин.
Пушкиннинг бу ўйларини орадан бир оз вақт ўтиб журналист К. С.Аксаков( 1817-1860) “Молва” газетасида имзосиз равишда чоп этдиришга муваффақ бўлди.” Халқ ва жамият” дея номланган мақолада Аксаков айнан Пушкин дилидаги ўйларни “Молва” саҳифаларига муҳрлаганди: “Бизда жамият пайдо бўлмасидан олдин ҳам халқ бор эди..бундай бўлиши мумкинми? Сўрашади мендан.Ҳа, жудаям мумкин ва мутлақо тўғри: бизда жамият йўқ эди, лекин халқ бўлганди.Бу Петербург қурилишидан анча олдин эди.Жамият-соф ғарбча кўриниш ва у бизга турли тартиб-қоидалар билан биргаликда ўша ёқдан кириб келган.У жуда оддий ташкил топди: халқнинг бир бўлаги рус ҳаёт тарзи, тили ва кийимини рад этди ва юзаки, намунавий жамият-гуруҳ пайдо бўлди.
Бу -ўша жамият, бизнинг ғарб билан доимий алоқамизни улаб туради: у ёқдан моддий ва маънавий фармойишларни кўчириб келади, унинг олдида худди устозидек таъзим қилади, фикр ва сезгилари билан шуғулланади. Бунинг эвазига катта бадал тўлайди: халқ ва чин фикрлар билан шуғулланиш вақтини бой беради.Жамият халққа нисбатан катта имтиёзга эга бўлган табақа сифатида намоён бўлади, пировардида жамият-халқ ғояларининг бузиб кўрсатилишидир.
Бизда халқ ва жамият ўртасидаги фарқ жуда равшан.( Биз умуман айтамиз, ўзига хослик тушунчаси бунга кирмайди).
Жамият тақлид қилади ва ўзликка эга эмас: у нимани қабул қилса-ташқаридан бегонани қабул қилади ва ҳар сафар ўзи бегонага айланади. Халқ тақлид қилмайди ва мутлақо ўзига хослик касб этади.Агар бегонаникини қабул қилса, буни у ўзиникини жонлантириш учун қилади.
Жамиятда ўзиники бегонага мурожаат қилади.Халқда эса бегона ўзиникига мурожаат қилади.Кўпинча, жамият базмга кетаётган пайтда халқ тунги ибодатга боради.Жамият рақс тушаётган пайтда, халқ яна ибодатга кетади.
Жамият денгиз тубидан фикр ва сезгиларни, куй ва рақсларни олиб чиқади: халқ ҳаётни ўз тарихидан излайди.Жамият француз тилида гапиради, халқ рус тилида.Жамиятда-Париж модаси.Халқда-ўз расм-русумлари.Жамият немис рўмолида юради, халқ эса ўз рўмолида.
Жамият( бинобарин, кўпроқ қисми) хушбўй таомлар билан озиқланади;халқ кучсиз озиқ ейди.Жамият уйқуда, халқ аллақачон уйғонган ва ишлаяпти.Жамият ишлаяпти( кўпроқ қисми паркет устида юрган ҳолда): халқ эса ухлаяпти ёки яна ишлаш учун уйғонаяпти.Жамият халқдан нафратланади,халқ эса уни кечиради.Жамият бор-йўғи юз эллик ёшда, халқнинг ёшини санаб бўлмайди.Жамият ўткинчи, халқ абадий.
Жамиятда ҳам олтин ва ифлослик бор ва халқда ҳам олтин ва ифлослик бор: бироқ жамиятда ифлослик олтинда, халқда олтин ифлосликда.
Жамият ва халқ доимий васфга эга: Бизда жамият улуғ, халқ эса кўҳна.”Жамият олға! Халқ орқага!”-шундай мазмундор қичқирганди бир полиция аскари”.
Булар Пушкин ўйлаган, орадан вақт ўтиб Аксаков газетада ёритган мақола.Аммо ундан жамиятдаги зиёлинамо французча гаплашувчи гуруҳ ва халқ қандай хулоса чиқарди? Гап ана шунда эди 19 аср чор империясида.

. . .

Пушкиннинг Оренбургга сафари…Бу воқеалардан уч йил ўтиб,—1836 йили Перовский Хива хонлигига юриш учун баҳона сифатида,572 кишидан иборат Хоразмлик савдогарларнинг 1400000 сўмлик молларини, қонунни бузди, дея мусодара этдиради ва ўзларини ҳибсга олдиради.Пушкин генерал дўстининг бу қилиқларини эшитиб ўкинди.
Бироқ граф Перовский хонликка юриш қилиш учун қўшин, заҳира озиқ овқатлар, аслаҳа тўплашда давом этаверди.Пушкин бўлса, Хоразм билан Бекович ҳалокати сабаб тўхтаб қолган алоқаларни дипломатия йўли билан ҳал этиш, шу боис элчиларни Хивага юбориш тарафдори эди.Айни пайтда у Николай 1 воҳага элчилар юборса, дипломатик миссияга аъзо бўлиб, Хоразмга бориб келиш орзусининг ушалишиниям истарди.

. . .

Пушкин шоир сифатида довруқ таратган даврда Оллоқулихон(1825-1842 йилларда ҳукмдорлик қилган) Хива хони эди. У Муҳаммад Раҳимхон 1 нинг фарзанди бўлиб 30 ёшида тахтга ўтирганди.Отасидан унга бой хазина ва қўшни давлатларга таъсири катта бўлган мамлакат мерос қолганди.Буларнинг ҳар иккаласиниям сақлаб қолиш учун ҳукмдор бир неча бор Эрон ва Бухорога юриш қилади.Ҳаттоки, 1826 йилда Эроннинг Бадгис вилоятидаги Оқдарбанд қишлоғилик форсийларни Хиванинг шимолий-ғарб томонига, 16-18 км узоққа кўчириб келиб янги этник жамоа-форсийларни, бундан ташқари Хоразмдаги 1815 йилда қазиб бошланган Қилич Ниёзбой анҳори бўйларигаям Эрондан 12 минг уйлик жамшидлар элатини кўчиртириб келганди.Бухорога қарашли Лабоб қишлоғи аҳлини ҳам Бўзсув анҳори бўйларига олиб келтирганди.
Оллоқулихон Бекович фожиасидан сўнг Россия билан тўхтаб қолган алоқаларни тиклашга интилган.Иккала давлат ўртасида элчилик муносабатларини ўрнатишга ҳаракат қилган.Шу ниятда бир неча бор элчиларни Русияга йўллайди.
Элчиларга қўшиб, кўп йиллардан бери Хивада сақланаётган 29 нафар рус асирини совға ва инъомлар билан озод қилиб,Русияга жўнатади.Чунки, Россия билан тўхтаб қолган савдо алоқалари сабаб, Хоразмлик савдогарларнинг Оренбургга бориши камайиб хонликда қимматчилик бошланганди.
Энг ҳайратланарлиси,Оллоқулихон шарқ мусулмонларига хос нафақат араб ва форс тилларини, балки рус тилиниям ўрганиб, ёзиб гапирадиган даражага етган.У Русиялик савдогарлардан русча китоблар сотиб олиб ўқирди.Ҳатто,Хоразмда, умуман Ўрта Осиёда биринчилардан бўлиб, замондоши Пушкин шеърларини мутоаала қилган.Ваҳоланки, кейинчалик, чоризм истилосидан сўнгги қарамлик давридаям,Бухоро амирлари ва Хива хонлари руслар билан тилмоч орқали муомила қилишган.
1830 йилларда, тағин диний бидъат авж олган замонларда Оврупа тилини, мутассиблар таъбири билан айтганда ,” кофирча” ни ўрганиш, китоблар ўқиш ҳам хон учун жасорат эди.
Оллоқулихоннинг тарих олдидаги катта хизмати барча шарқ ҳукмдорлари каби яшаш, ҳукмини ўтказиш, келадиган меҳмонларни кутиб олиш, давлатининг куч-қудратини намойиш этиш мақсадида сарой-тош ҳовлини барпо этдирганида эди.Маълумки, саройлар хон ва уларнинг яқинлари истиқомат этадиган, давлат хизматлари бажараладиган жой ҳисобланган.Ана шу боисдан яхлит меъморий ёдгорлик Тош ҳовли-сарой Оллоқулихон томонидан бунёд этилганди
.Саройни қуриш 1830 йилдан бошланиб 8 йил давом қилган.Сарой Ичан-қаъланинг шарқий дарвозаси ёнидаги бинолар билан биргаликда яхлит меъморий ансамблни ташкил қилиб бош жамоат маркази шу ерга жалб қилинган.Саройни қуриш учун Хоразмнинг энг моҳир наққошлари, кошинпазлари ва ҳунармандлари жалб этилган.Тош ҳовли кўринишидан баланд девор буржлари ва дарвозалари билан қўрғон тусини олган.Айнан саройнинг тош ҳовли дея аталишига сабаб, унинг ҳашаматли ва ниҳоятда чиройлилиги, ҳамда деворлари пишиқ ғиштдан терилганлигидадир.
Сарой учта катта ҳовли-кўринишхона, меҳмонхона ва ҳарамдан ҳамда бешта кичик ҳовли ва 163 хонадан иборатдир.Сарой ёғоч устунлар, мармар тошлар, шиплардаги нақшинкор ёзувлар билан ҳайратланарли бўлиб туюлади.Ҳашаматли саройни қуриш даври бир неча даврга бўлинган.Дастлаб ҳарам алоҳида қурилган бўлиб, у тўғри тўрт бурчак ҳовли ва атрофдаги 1-2 қаватли айвон хоналардан иборат бўлган.Атрофи буржли қалин девор билан ўраб олинган.Уй-жой бинолари тузилишини ҳарамнинг жойлашиши ва хоналарнинг ҳажми, ўзаро боғланиши мафтункор қилиб кўрсатиб туради.Сарой атайлаб ғарб-шарқ томонга чўзилган.Негаки бу ҳолда кўпчилик хоналар офтобрўя тарафга ўтади.Ҳарамнинг бутун жанубий қисми хоннинг тўрт хотини учун ажратилган бўлиб, қолган хоналарда янгалар, хизматкорлар туришар эди. Сарой бикалари-маликаларга энг чиройли ва қулай уйлар берилган.Ҳар бир биканинг уйи бир устунли пешайвон, хона ва қаноқдан иборат эди. Шарқ томондаги энг чекка айвон хон қароргоҳига олиб борган.Ушбу айвон бошқаларга нисбатан анча баланд, серҳашам ва қариндошлапр учун ажратилган бир кичик даҳлиз ва икки хонадан иборат бўлган.Айвоннинг иккинчи қаватига махсус зина орқали чиқилади.Ҳарамнинг бешта катта айвони хон ва унинг тўртта хотини учун мўлжалланган бўлиб, ниҳоятда чиройлик кошин қопламалар билан безатилган.Эшик ҳамда устунлар Хоразм ёғоч ўймакорлик санъатининг юксак намуналаридан саналади.Мармар устун тошлардаги,темир панжаралардаги жимжима ўйма нақшларда Хоразм усталарининг энг мукаммал санъати ўз ифодасини топган.Катта айвондан кейинги айвон устуннинг тоши ислимий нақшлар билан бирга “боқийлик” белгиси билан кўркамлаштирилган.Хонга энг чиройли кўринган бика ҳукмдор хобгоҳига яқин жойда яшаган.Яна тағин айвонларнинг охиргисидаги устун марказида ҳам шундай белги бор бўлиб, у унчалик ярқ этиб кўзга ташланмайди.Ҳовлига қараган барча хоналар безакларга бой.Ранг-баранг гулли сиркор паннолар, ўймакор ёғоч устун ва мармар тошлар, нақшли шиплар ва умуман ҳовлининг эркин тузилиши ажойиб шарқ миниатюрасини эслатиб туради. Бунда ҳар бир айвон ва ҳар бир панно-ёрқин санъат асаридир.Меъморчилик орнаменти ва монументал амалий санъат соҳасида халқ усталари эришган энг яхши ютуқлар ҳарам деворлари безагида ўз ифодасини топган.Айвон деворларидаги катта сиркор панноларнинг ўсимликсимон,гиреҳ ( геометрик) нақшлари улардаги безаклар бир-бирига унча ўхшамайди.Устунлардаги ва эшиклардаги ёғоч ўймакорлиги айниқса нафис бажарилган:-устунлар танасининг ики уч қатламли ўймакор гуллар чулғаб олган.Шипларда кўкиш кошинларнинг акси ўлароқ қизғиш жигар ранг ишлатилган.Эътиборлиси шундаки, ҳар бир шипдаги бўртма гиреҳ ва ҳовзак нақшлар иккинчи марта такрор ишлатилмаган, кичик айвонлар деворидаги наққошлик намуналари ҳам ўзига хос алоҳида талқин этилган.Мармар тошлардаги, жездан ишланган тўққиз панжарадаги мураккаб ва жимжима ўймакорлик-кандакор устанинг ўз маҳоратини тўлиқ намойиш этишга интилишининг натижасидир.Шарқ томондаги асосий айвон устуни жуда кўркам ва жимжимадор нақшлар билан безатилган бўлиб, шип ва девордаги нақшин гуллар ниҳоятда майда ва мураккаб орнаментлар билан берилган.Серҳашам ҳовлига нисбатан қазноқ, долон ( усти бостирилган узун йўлак) ва болохоналар жуда ҳам кўримсиздир.Очиқ ўчоқ дудлари қазноқнинг девор ва шипларини қорайтириб юборган.Хонимлар айвонини хон турар жой билан бирлаштиручи долон фақат тепадаги туйнуклар билан бир оз ёритилган.Кўринишхона ёки арзхонанинг ҳовлисига бориш учун бир қанча ярим қоронғи долон-хоналарни босиб ўтиш керак.
Саройнинг навбатдаги бунёд этилган қисми-меҳмонхона биносидир. Унинг тузилиши Тош ҳовлисидаги Арзхонага ва Кўҳна Аркдаги кўринишхонага ўхшаб кетади. Унчаям катта бўлмаган чорсироқ ҳовли атрофдан хоналар билан ўралган.Ҳовлида ўтов учун асос бўлган тўгарак-супалар ҳам бор.Ўз даврида меҳмонларга шу ўтовда катта зиёфатлар берилган.Шимол тарафга қараган бош айвонда саройнинг асосий қабул маросими ўтказилган.Хон ҳузурида бўлиб у билан суҳбат қилган саёҳатчилар, элчилар бу айвонларни театр саҳнасига ўхшатганлар.Меҳмонхона безаги айвон безагидан қолишмайди, бироқ бу ерда усталар сиркор кошинларда гулларни ва панноларни бошқачароқ ишлаганлар.Рассом-кулоллар ложувард ( тўйғинмовий) рангни кўп ишлатганлар.Бош айвон анча баланд бўлиб, сиркор кошинлар билан текис қопланган деворлар, ёрқин нақшли шиплар, кунгирадор карниз ва қуббалар ҳовлини манзарали ва ҳашаматли этиб кўрсатади.Меҳмонхона ҳовлиси аниқ шаклда бўлиб, катта айвон ёнида бир неча ёрдамчи хоналар бор.Қарши томонда учта хона ўрнига битта зал солинган.Залга мулозимхона ҳовлисидан кириш мумкин, эшик жойлашган ғарбий деворда ҳеч қандай нақш йўқ, чунки девор ёнида долон ва посбонлар турадиган бир неча хоналар бўлган.
Кўринишхона ҳам ранг-баранг кошинлар билан ҳашаматли қилиб безатилган, саройдаги кошинпазлик ишларини Оллоқулихон давридаги моҳир уста Абдулла жин лақабли киши бажарган.Тош ҳовли саройи қурилишида ганч, мармар, ёғочдаги нафис ўймакорлик безаклари ва шиплардаги ажойиб нақшлар истеъдодли усталарнинг маҳоратини намойиш этган.Сарой қурилишининг бошчиси Муҳаммад Юсуф меҳтар бўлиб, бош уста Нурмуҳаммад Тожи, унинг ўлимидан сўнг Қаландар Хивакий ишни давом этдирган.
Оллоқулихон ўзига ва кейинги хонларга атаб сарой бунёд этишдан ташқари Карвон сарой ва тим ҳам барпо этдирган.1831 йилда Ичан Қаъланинг шарқий қисмида, заҳкаш ариғи оқава сувидан ҳосил бўлган кўл ҳашар усули билан кўмилиб, унинг ўрнида катта бозор қуриш бошланади.Оллоқулихон фармонига кўра 45 кунда бозор барпо этиб бўлинади.Бу ерда баққоллар, балиқ ва бошқа таомларни пиширувчилар, мева, совун, шам сотувчилар растаси, шунингдек сартарошхона ва майда савдо уйлари ҳам бўлиб, уларга ёндош жойда қуллар сотилган.1833 йилда бозорга ёндош қаъла девори ёнида икки қаватли карвонсарой қурилиши билан яна бир бозор майдони пайдо бўлади.Карвонсарой ( тим-усти ёпиқ бозор) ўзининг ташқи кўринишга кўра Бухородаги Абдуллахон тимига ўхшаб кетади.Оллоқулихоннинг карвонсаройи ташқи мамлакатлардан келадиган карвонларни қабул қилишга мослаб қурилган бўлиб, унинг иккала ғарбий ва шарқий дарвозалари туяларда келтирилган юкларни бемалол карвонсаройга кириб чиқиши таъминланган. Карвонсарой ўртасида жанубга қаратиб солинган дарвоза орқали савдо марказига-савдо уйига кирилган.Савдо уйи икки қават қилиб қурилган бўлиб, 105 та ҳужрадан иборат.Пастки қавати савдогарлар учун савдо растаси вазифасини ўтаган, юқори қавати эса меҳмонхона ҳисобланган.Бино жуда қулай ва содда режалаштирилган.У кенг ҳовли ва ҳовли атрофидаги икки қаватли ҳужралардан иборат.Ҳамма ҳужралар ҳовли саҳнига қараган.Фақат фасаднинг жанубий қисмидаги ҳужраларнинг иккинчи қатори, худди мадрасадаги каби, майдонча томонга қараган бўлиб, бир хил тузилишдаги “ балхи” гумбазли ҳужралар фасаддаги равоклар қатори билан аниқ белгиланиб туради. Ҳовлига олиб ўтувчи икки тарафдан пештоқ билан чегараланган.Пештоқ қанотлари ичида иккинчи қаватга олиб чиқадиган айланма зиналар бор.Шу даврларда пастдаги баланд хоналарда юк сақланган бўлса, юқори асосан уй-жой сифатида фойдаланилган.Йилига омбор учун кумуш ҳисобида 10 сўм, ҳужра учун 5 сўм пул олинарди.Карвонсаройнинг ташқи кўриниши мадрасага ўхшайди, лекин унда ўзига хос баъзи томонлар ҳам бор.Масалан, мадрасадан ичкарига махсус хоналар орқали айланиб ўтилса, бу ерда ичкарига юклар билан икки гумбаз остидан тўғри ўтиш мумкин.Ҳовлининг ўрта қисми мол юклашга қулай бўлсин учун бир оз чуқур қилиб қўйилган.Мазкур бино меҳмонхона, омбор ва савдо расталари хизматини бажариши қийин бўлгани учун кейинроқ карвон саройнинг олдига тим қурилди.Тим ва карвонсарой бинолари бир бутундек кўринсада, лекин бу биноларнинг деворларида карвонсарой пештоқининг , равоқларнинг пастки қисми ва гудаста-минора қолдиқлари мавжуд .Тим икки қатор майда гумбазлар карвонсарой дарвозаси олдида келиб тақалган. Худди шундай гумбаз тимнинг ғарбий томонида ҳам бор. Хоразмнинг қўли гул усталари гумбазли долонларни жуда моҳирлик билан қурганлар.Гумбаз асослари мураккаб шаклда бўлишига қарамай, усталар осонлик билан ўзига хос ( гоҳ тўрт бурчак, гоҳ трапеция, гоҳ олти қиррали) конструктив асос топа билганлар.Тим ичкариси гумбазлардаги туйнуклар орқали ёритилган.Шу давр талаблари асосида хорижлик савдогарлар бир ҳужрани бир неча йилга ижарага олишган.Доимий ҳаракатда бўлган карвонлар эса шу савдогарларни маҳсулот билан таъминлаб туришган.Бу ерда маҳаллий маҳсулотларгина эмас, балки хорижлик савдогарлар моллариям сотилган.Бозорда раис тартиб интизомни ва тош тарозининг тўғри ишлатилишини кузатиб юрган.Агар харидор ҳақига хиёнат қилинса, савдогар шу ердаёқ айби исботланса жазоланган.
Карвонсаройда махсус девонхона бўлиб, келиб-кетувчи савдогарлар, шунингдек пул алмаштирувчи саррофлар, савдогарлар олиб келаётган товарларига баҳо белгилайдиган махсус амалдорлар хонаси бўлган.Бу ерда девонбеги дарвозадан ўтган моллар учун тамға пули олган ва бу пул давлат ғазнасига эмас, 1835 йилда қурилган Оллоқулихон мадрасаси кутубхонасини таъминлашга сарфланган.
Оллоқулихон томонидан шулар каби яна эски синчдан ва хом ғиштдан қурилган мадрасаларни буздириб, янгидан пишиқ ғишт ишлатган ҳолда мадрасалар ҳам барпо этдирган.Шулар қаторида ўзининг Ичанқаъланинг шарқий девори ўрнида мадрасасини қурдиради. Ушбу мадраса тим қурилиб бўлгач бошланган.Қурилиш бошлашдан илгари Хўжамбердибой мадрасасига ёндошган шаҳар деворининг бир қисми ва Полвон дарвоза гумбазларидан бир нечаси бузиб ташланган.Пахса ва ғишт девор қолдиқлари текисланиб, унинг устига мадрасанинг пештоқи тикланган.Бу пештоқ олдинги мадрасани пештоқи ўрнида қурилиб, бунинг натижасида бу ерда қўш мадраса барпо қилинган.
Уч метрлик тепалик Оллоқулихон мадрасасини қўшни Хўжамбердибий мадрасасининг пастак гумбазларидан анча юқорига кўтаришга ва натижада ичкарига—шаҳар атрофига ўтишга имкон берган. Мадрасанинг ҳовли қисми-бошқачароқ кўринишга эга:-икки қаватли ҳужралар қатори Полвон дарвозанинг кичик гумбазлари устига ва қисман тим гумбазлари чеккасига жойлашган.Мадраса трапеция шаклида қурилган бўлиб, унда 99 ҳужра , ёзги ва қишки масжид, дарсхона мавжуд.Ҳар бир ҳужрада бир эшик ва унинг устида кичик дарча бор.Ҳужра пастига чорси ғиштлар терилган.Деворлари ганч билан сувалган, тепасидаги “балхи” гумбазларини ичи безалмаган.Мадрасадаги қишги масжид ва дарсхона каби катта хоналар икки қаватли иморатлардек гумбази унча баланд эмас, катта равоқлари, безаксиз текис деворлар, чуқур токчалар бир оз беўхшов кўринади.Мадрасанинг ташқи безаклари бутунлай бошқачадир.Рўпарасидаги Қутлуғмурод Иноқ мадрасасида оқ ва рангли ганч, босма қолипли сирли кошин ишлатилган бўлса, бу мадрасада фақат сирли кошин ишлатилган.Аммо кошинларнинг нақшлари ҳар хил бўлиб, кулоллар бу ерда жойнинг безатиладиган ўрнига қараб уларнинг шакли, ранглар қуюқлиги ва ўлчамларини усталик билан танлаганлар.Пештоқдаги ислимий нақшлар, майин шаклли равоқлар қаторининг зерикарли гиреҳ ( геометрик) шаклини жонлантириб туради. Ҳовлидаги масжиднинг пештоқи мураккаб ҳалқасимон ислимий нақшлар билан безатилган бўлиб, ўша пештоқдан ёзги масжидга ўтилади.Мадрасанинг асосий пештоқининг орқа томони одатда безаксиз бўларди, бу ерда биз жимжимадор ислимий нақшлар туширилган сирли кошинларнинг ажиб манзараси намоён бўлади.
Ушбу Оллоқулихон мадрасаси қурилишига Муҳаммад Ризо қушбеги, унинг вафотидан сўнг эса Отамурод қушбеги бошчилик қилади.Мадраса 1834 йилда бошланиб бир йилдан сўнг ғоят чиройли кўринишда барпо этилиб бўлинган.
Оллоқулихон булардан ташқари Тошҳовуз шаҳрига деворлар билан ўраб олинган қаъла ва Ичанқаъладаги Полвон дарвозанинг ғарбий қисминиям қайтадан қурдириб, унинг олдида икки гумбазли ва пештоқли ҳаммом ҳам барпо этдирган бунёдкор шахс эди.
Оллоқулихон ҳукмронлиги даврида барпо этилган ,фақат унинг ўзига боғлиқ иншоаатларга мукаммал тўхталганимизнинг сабаби шундаки, агарки 1833 йилда Пушкин Оренбургдан фақат Хива хонлиги чегараларига келибгина қолмай, қадим шаҳарга ташриф буюрганида албатта рўй бераётган бунёдкорликларни ўз кўзи билан кўрган ҳамда улар ҳақида хотиралар битарди.Биз ҳам шунда Пушкин тасвирлаган битикларни сизга ҳавола қилиб қўярдик холос.
Оллоқулихон…У ўз даврининг , гарчи атрофини мутассиб диндорлар ўраб олганига қарамай бошқа дин ва диндагиларга шароит яратиб берган Осиёдаги ҳукмдорлар ичида саноқлиси, балки ягонасидир.Негаки, Оллоқулихон Федька Грушин деган рус асирини эшикоғаси лавозимига, Андрей Ивановни эса Хивада руҳонийлик қилишга, рус асирларининг тўпланиб, улуғ Рўза, пасха, троица-насронийлик диний байрамларини ўтказишига рухсат берди.
Хуллас, Хива хони Оллоқулихон (1795-1842) Хоразм-Русия муносабатларини яхши йўлга қўйган, ҳатто хонликдаги русларга зарур шарт-шароит яратиб берган ҳукмдор эди.
Бироқ Николай 1 (1825-1855) Оренбург генерал-губернатори Перовскийнинг маслаҳатига кўра, худди Пётр 1 дек Хоразмга юриш қилишни маъқул топди.Қўшинни қурол яроғ билан Хива томон шайлай бошлади.
Бундай босқинчилик фожиа билан тугашини биринчилардан бўлиб, Пушкин англаб етди.Унинг ўйлагани бўлди.

. . .

—Қудратли ва олий ҳимматли буюк давлатимиз Хиванинг васвасасига кўпдан бардош бериб келмоқда эди.Охири у ўзининг маккорлиги билан ўзига хавф орттирди.Оллоҳ амри ва подшоҳимиз фармони билан жангга бораётганларга шон-шарафлар бўлсин.Сизнинг жаҳду жадалингиз, тиришқоқлигингиз ва жасоратингиз юришимизни ғалаба билан тугаллашга имкон беради.Россия қўрс ва маккор қўшнимиз Хивани биринчи марта жазолаш учун бормоқда.Икки ойдан кейин худо ҳоҳласа Хивада бўламиз.Хива пойтахтида биринчи марта бут ва рус инжили олдида руслар ўз подшоҳи ва ватани учун баланд овоз билан самимий ибодат қиладилар—дея кузнинг совуғида туриб қўшини олдида мақтанганича нутқ сўзлади Перовский.
Шу тариқа кўп кутилган ва катта тайёргарлик кўрилган ҳолда, 1839 йил 14 ноябрьида Хива томон Перовскийнинг қуролланган қўшини отланди.Қўшин сафида Пушкин Оренбургга келганида унга ҳамроҳлик қилган В.Даль,К.Артюхов,Н.Иванов,шунингдек, олимлардан Н.Ханыков, П.Чихаев,Э.Эверсман, В.И.Штенберг, Г.И.Данилевскийлар ҳам бор эди.Шулар ва бошқа аскарлар жуда иссиқ кийинтирилди, шинел ёқасига қуён терисидан бўйинбоғлар қистирилди.Юзларини совуқдан сақлаш учун қора матодан ниқоб тикиб, фақат кўзи ва оғзи учун жой қолдирилди, бурун ўрнига сақланиш учун матодан бурун ясаб тикиб қўйишди.Перовский аскарларининг кийимига қараб,уларни ҳарбийларга эмас, алвастиларга , қўшинни бўлса шайтонлар галасига ўхшатиш мумкин эди.Отлиқ аскарлардан ташқари, оғир артиллерияни 12500 туя судраб кетди.Ҳаттоки,Хива дарвозаларини портлатиш учун галваник миналар ҳам олинган эди.Йиғиладиган палаткалар, каравотлар, халталаб ем-хашак, асал тўла бочкалар, консервалар, қуритилган озиқ-овқатлар ҳам қўшинда мавжуд эди.
Кимсасиз дашт эса худди атайлаб Перовскийнинг қўшинини кутиб тургандек оппоқ қор билан қопланган, тизза бўйи келарди.Бунинг устига 26 даража совуқ бошланиб, шамол эса бошлади.Кечалари отлар жон сақлаш учун совуқдан арқонни узганича қочиб кетар, чунки совуқ 40 даражага етиб қолганди.Эрталаб кўп аскарларнинг қўл-оёқлари музлаган ва уларни кесиб ташлаш учун санитар аравалар кўтариб кетишарди.Перовски ҳар соатда қоровулларни алмашлаб туришга буйруқ берди.Аммо зобитларнинг кўпчилигида соат йўқлигидан қоровул алмаштириш бетартиб кечарди.
—Эй худо! Бизга кигиз этик, пўстин беришса бўлмасмиди, бу жаҳаннам совуқларда қирилиб кетсак ҳам подшо ҳазратларига не ғам —дейишарди айрим аскарлар.
Ҳа, совуқ 40 даражага етгач, туялар совуқққа бардош беролмай бирин-кетин қирила бошлашди.Ҳар бир туяни йўқотиш одамлар учун беҳад оғир кўргулик эди.Йиқилган туядан юкларни олиб, қайтадан тақсимлаб ортиб чиқиш, йўлни очиш учун уни чеккага судраб чиқишга тўғри келарди. Буларни бажариш учун одамлар гоҳ тиззадан, гоҳ белигача қор кечиб ишлар ва оқибатда ҳолдан тойиб, чўзилиб қолишарди.Баъзи жойларда қор муздек қаттиқ, устидан бемалол ўтиб кетиларди,баъзи жойларда эса шунчалик юмшоқ эдики, чўкиб қолган туя, от ёки замбаракни тортиб чиқариш ўлгудек машаққатга айланарди. Ана шу алфозда чарчаб-ҳориб, бор-йўғи уч, тўрт чақирим юрилган кунлар кўп бўларди.Аёвсиз чўл бўронлари қутурган пайтларда бир жойда тўхтаб, шамол тинишини кутишдан бошқа чора қолмасди.Совуқ кун сайин авжига чиқарди.Тунги ҳордиқ пайтида ҳам аксарларга тиним йўқ эди.Ҳар бир қўшинда ўн минг бойлам юкни тушириш ва гулхан ёқиш учун музлаган қаттиқ ерни кавлаш лозим эди. Сўнг қорни тозалаб отлар, туялар учун жой ҳозирлашарди.Бечора аскарлар фақат кечки соат саккиз ёки тўққиздан кейингина дам олишга ўтиришар эдилар.Кейинги куни соат бир ёки иккида яна йўлга тушиш зарур эди.Бундай қаҳратон совуқда кийим-кечакни ювиш ва озода бўлиб юриш мумкин эмасди.Кўпчилик чойшабнигина эмас, ҳатто бутун сафар давомида кўйлагини ҳам алмаштиролмади.Оқибатда оғир меҳнат, очлик, ифлослик ўз кучини кўрсатди—аскарлар бирин-кетин касаллана бошлашди.Йўлда аскарларни қиздириш учун спирт олинмагани ҳам салбий таъсир қилди.Иссиқ овқат пишириш учун бўлса ўтин топилмасди.Шу туфайли бир чойнак чой қайнатиш учун аскарлар отларнинг эгар-жабдуқлари ва ипларни ёқишарди.Теварак атрофда биронтаям чўққайган шох-шабба кўринмасди.Перовский ўтин ўрнида ёқса бўладиган барча нарсаларни ёқишга рухсат берди. Аскарлар қор қатламини бузиб музлаб қолган турли илдизларни ковлаб кичкина гулханлар ёқишарди.Оқшомлари ухлаб ётган аскарлар музлаб қолмаслик учун ҳар соат ўрнидан туришарди.Бундай мушкулотлар етмаганидек, кун билан туннинг фарқига бориб бўлмаганидан, 5 минг аскар уйқусизлик касалига мубтало бўлди.Вазиятнинг хатарли тус олганидан уруш кўрган аскарлар бу юришнинг охири вой бўлишини аллақачон тушуниб етган эдилар.
—Эй худойим, бизга ўзинг мадад ,Перовскийга эса инсоф бергайсан!—нидо қилишарди аскарлар .
Кечалари эса дафн этилган аскарларни мозорлардан бўрилар ковлаб олишмаслиги учун машъала ёқишарди.Туялар сулини емас, лекин очлигидан бўйинтуруғини кемириб қўйишарди.Аскарларга етарлича гўшт берилар,аммо ёқишга ўтин кам бўлганидан гўшт ҳали пишиб улгурмасданоқ,очликка чидайолмай уни хомлигича еб қўйишарди.Касал бўлганларни аввал санитар фургонларига, сўнг тўғридан-тўғри қор тагига кўмишарди. Шу тахлит 34 кун деганда Перовский ҳали ҳеч бир ҳужумсиз катта талафотлар билан Эмба дарёсига чиқди.Бироқ ҳали олдинда минг чақиримлик йўл бор.Казакларнинг ”Дарвозангни оч Хива” дея хитоб қилишига ҳали эрта.
—“Хива томон юриш керакми? Ёки 500 чақирим орқадаги Оренбург томонми?”— Перовский ўзига ўзи савол берарди.
Бир неча кундан сўнг губернаторнинг Варна ёнида олган жароҳати очилиб аҳволи оғирлашди.Шундан сўнггина у орқага қайтиш тўғрисида буйруқ берди.Хуллас, минг азоблар билан ортга қайта бошлашди.
—Парижни забт этган эдик, лекин Хивага етиб бора олмадик! Бу ернинг оби-ҳавоси даҳшатли.Францияда ҳам узум экилади, бу ерда ҳам.Лекин ҳавоси жуда бўлмағур экан,— дейишарди баъзи зобитлар ўзаро гурунгларида.
Қайтиш йўли узундан узоқ ва яна ваҳимали туюларди.Аммо казаклар учун Оренбург ватан эди ва улар жонажон шаҳарларига талпиниб азобларни қайтадан бошдан кечиришди.Совуқ ҳамон кучли эди.Қор қуюнлари тез-тез безовта қилар, сув топиш қийин, ўтин топиш учун музлаган қатқалоқ ерни кавлашга тўғри келарди.Толиққан аскарларнинг руҳи сўник, тушкун эди.Бутун йўл бўйлаб илгари ўлган от ва туяларнинг жасади учрар, уларни саҳродаги ваҳший бўри галалари ва ўлаксахўр тулкилар хомталаш қилиб улгурган эди.Ниҳоят узоқдан уйлар кўринди.Бу казаклар хутори Илинская эди.Перовскийни бу ерда казак атамани кутиб олди.”Худога шукур” дея ўзидан кетиб йиқилди Перовский.Унинг сочлари бутунлай оқариб кетганди…

. . .

…1840 йилда Хивага босқин иштирокчиларидан,Пушкиннинг ёшликдаги дўсти ва уни Оренбургда меҳмон қилган К.Д.Артюхов вафот этади.У совуқда касал орттирган ва Перовскийга эргашгани умрига зомин бўлганди.
Пушкинни биринчи бор Артюхов уйида кўрган Николай Иванов эса Хива юриши бўйича « Хивинская экспедиция 1839-1840гг.Очерки и воспоминания очевидца» (СПБ, 1873,) номли хотиралар ёзди.
Қўшин сафида машаққатларга чидаб қайтган рассом Василий Иванович Штернберг( 1818—1845) бўлса бир нечта расмлар чизди.
Даль эса ушбу юриш пайтида ниманики кўрган-кузатган бўлса ҳаммасини қоғозга тушириб борган бўлиб, шулар асосида “Письма к друзьям из похода в Хиву 1839 года” номли (“Русский архив, 1867 , № 3, с 429-430) мақола ёзади.У ўз дўстларига 1839 йил 27 декабрда ёзган хатида бўлса “Нўғайлар, Шўрботир”, Шўро ботир”, “ Эр шўро” сарлавҳали достонларни Санъат исмли киши сўзлаб берганлигини ёзган.Ҳа, Даль ҳақиқий фан фидойиси эдики, юриш пайтидаям ўзи қизиққан мавзу-Ўрта Осиёликларнинг фольклори уни жалб этиб турарди.
Шу боис Дальнинг Хива юришидан ёзган хатлари ва Перовскийнинг шармандаларча чекиниши, машҳур ёзувчи Лев Толстойни ҳам қизиқтириб қўйди. “Декабристлар” романига материал тўплаш жараёнида, қолаверса Перовскийдек шуҳратпараст граф шахсига қизиққанидан, 1839 йилги юриш бўйичаям бирон асар ёзишга чоғланди.Толстой «Рус архиви» журнали бош муҳаррири П.Бартеневга ёзган хатида ана шулар тўғрисида гапириб ўтганди.Афсуски, Толстой “Декабристлар” асарини тугатаолмайди…
Мағлубиятга учраган қўшин сафидаги Г.И.Данилевский юриш олдидан, Хоразмга борай дея чин дилдан ихлос қилган эканки, фақат угина ниятига етди.Тўғри 1839 йилда эмас, орадан 3 йил ўтиб.У 1842 йилнинг октябридан 31 декабригача элчи сифатида Хива хонлигига бориб, хонлик тўғрисида Россия ҳарбийлари учун аҳамиятга эга бўлган анчагина маълумотлар тўплашга эришди.Хонликнинг харитасини, Амударё ғарбий қисми аҳолисининг харитасини,ижтимоий иқтисодий вазият тўғрисида материал йиғиб, Россияга қайтгач шу асосда “Описание хивинского ханства” номли асар яратди.
“ 30 октябрда полковник Данилевский ўз ҳамроҳлари билан Оллоқулихон ҳазратнинг тантанали маросимида бўлди.Кундуз соат 5 эди.Аввало уларни дарвозанинг сўл томонидаги кичкина ҳовлидаги пастак хонага олиб кирдилар.Бу меҳтарнинг, яъни биринчи вазирнинг хонаси эди.Ерга оқ намат тўшалган, тўрда учта темир сандиқ, токчада турган сопол чироқ бу хафагазак хонага нур сочиб турарди.Хона эгаси қирқ беш ёшлардаги меҳтар Ёқуббой элчиларни хурсанд бўлиб қаршилаб, хонга маълум қилмоқ учун, ўша замон уларни ёлғиз қолдириб, чиқиб кетди.Хоннинг чодири қирғизларнинг ўтовига ўхшар эди.Бу жой ҳам қабулхона, ҳам давлат маҳкамаси эди.Тўрда, гиламча устида узун мош-гуруч соқолли, бошига попоқ, устига қора мовут чакмон кийган бир кимса чордона қуриб ўтирарди, у Оллоқулихон эди.Мис қандилда ёниб турган шам хоннинг юзини ва чодир ичини аранг ёритиб турарди” дея ёзади (П.С.Савельев “Путешествие г.Базинера через киргизскую степь в Хиву” , “Географ. Известия Русск.гоеграф.обўества”, 1849, № 4, 168 стр) Данилевскийнинг ҳамроҳларидан бири.
Данилевскийнинг ўзи эса хонлик тўғрисида тўплаган маълумотлари асосида яратган асарида Оллоқулихоннинг вафоти тўғрисида шундай ёзади: “ 22 ноябрдан 23 ноябрга ўтар кечаси ( зулқаъда ойининг 3-сида сешанба куни) Оллоқулихон жаноб олийлари бу дунёдан у дунёга сафар қилдилар.Эртасига кечаси унинг валиаҳди тахтга ўтирди. Шуниси ажибки, Хивада хон уруғларининг тахтга меросхўрлик ҳуқуқи бўлишига қарамай, шу билан бирга, хоннинг халқ томонидан сайланиш ҳуқуқи ҳам сақланган.Мамлакатнинг оқсоқол ва мўътабар кишилари кечаси хон саройига тўпланишиб, хон уруғларидан бирини хон қилиб кўтардилар.Хон сайланадиган кишини ечинтириб, бошдан оёқ янги либослар кийгизадилар, хоннинг кошонасига олиб кириб, кийгизга ўтирғизадилар ва уч марта осмонга ирғитиб, “хон,хон, хон!” деб нидо қиладилар.Тахтга ўтқизиш маросими ана шундангина иборат”. Тахтга Оллоқулихоннинг Ҳазораспда ҳокимлик қилаётган катта ўғли Раҳимқули кўтарилганди.

. . .

Шуҳратпараст ва олифта Жорж Шарль Дантес 1812 йилнинг 5 февралида Францияда таваллуд топганди.У ёшлигидан ўткир зеҳнли бўлиб вояга етган бўлсада, ҳамма билан тил топиша оладиган феъли ва уддабуронлиги шуҳратпарастликка қаратилганди.У ҳатто кейинчалик Пруссия қиролига айланган Вильгелм билан ҳам ёшлигида дўст тутинганди.Жорж Дантес дастлаб Франциянинг Слук шаҳридаги Сен Сир ҳарбий ўқув юртини тугатиб, омадини синаб кўргани Россия томон интилди.Ҳа, бепоён Россия ўша вақтда ва ундан ҳам олдин кўплаб хорижликларни ўзига мафтун этган ўлка саналарди.
Бу пайтда Россия билан Пруссиянинг муносабатлари яхши бўлиб, Жорж Пруссия шаҳзодаси-дўсти Вильгелмдан ўзини ижобий тавсифловчи ёзма тавсиянома ҳам олиб келгандики, бунинг натижасида у Россия Ҳарбий Академиясига ҳужжат топшириб, 1834 йил 27 январда имтиҳонлардан муваффақиятли ўтди. 8 февралда бўлса, алоҳида гвардия корпусига зобит бўлиб ишга ҳам тайинланди.
Жоржнинг гапга чечанлиги, уддабуронлиги ҳамма жойда иш бериб, Россиядан кўплаб дўстлар орттирди.Ана шундай вазиятда Россия об-ҳавосига кўника олмаган Жорж касалланиб ётиб қолади.Бу пайтда унинг уйи йўқ бўлиб, ўша даврдаги одатий ҳол бўлган анъанага кўра меҳмонхонада тунаб юрарди.
Унинг бахтига ўша кунлари Нидерландиянинг Россиядаги элчиси барон Геккернинг извоши бузилиб, шу меҳмонхонада у ҳам ётиб юрганди.Кунларнинг бирида, таом чоғи мҳмонхона хўжайини бемор Жоржнинг аҳволидан Геккернга гап очиб қолади.Извошининг тузатилишини кутавериб зериккан кекса элчи жаноблари шу баҳона Жоржнинг ёнига кириб у билан танишади.
Касал ҳолида ҳам гапга чечан бўлган Жорж, ўз топқирлиги билан зериккан элчининг меҳмонхонадаги кунларини кўнгилли ўтишига ёрдам бериб унинг меҳрини қозонади.Шу тариқа меҳмонхонада бошланган дўстлик, тутинган ота-ўғил бўлишга сабаб бўлади.Натижада Жоржнинг отаси бўлишига қарамай, 1836 йил 5 майда уларнинг розилиги билан Жорж Дантес расмий ҳужжатларни қоидага кўра тўлдириб,Нидерландиялик барон Геккерннинг асранди ўғлига айланди.Элчи Геккерн билан муносабатлари яхши бўлган Россия императорининг олдида бу ҳолат Дантеснинг янада шуҳрати ошишига сабаб бўлди.
Келишган ва ҳазилкаш, гапга чечанлиги билан кўпчиликни , айниқса қизларни ўзига мафтун этувчи Жорж Дантес соҳибжамол Наталья билан зиёфатларнинг бирида танишиб қолади. Бироқ билсаки, унинг эри-кимсан шоир Пушкин бор экан.Бу борада Дантесга яна омад кулиб боқди.Яъни, Натальянинг опаси-Екатерина Николаевна келишган ва ҳазилкаш франциялик йигитни ёқтириб қолди. Бу ҳол эса уларнинг оила қуришига сабаб бўлди. Улар 1837 йил 10 январь куни никоҳдан ўтдилар.Ўша вақтда Екатерина Дантесдан 4 ёш катта бўлиб, 29 ёшга кирганди.
Дантесдек олифтани ёқтирмайдиган Пушкин қайинопаси ва божасининг тўйига бормайди.Ҳатто кейин ҳам уларни тўй билан қутламайди.Александр Сергеевич Дантесни биринчи маротаба кўрганиданоқ кўнглида алланечук ғашлик пайдо бўлди.Айниқса унинг оқ-сариқдан келган рангу рўйи-ю, мудом хушомадгўйларча термулиши Пушкин назарида, Россияга келган келгинди зобитнинг ғоят пасткаш, суюқ ва енгилтак кимса эканлигини кўрсатар эди.Бу орада куёвтўра Дантес Екатерина Гончаровага уйлангани камдек, Пушкиннинг хотинига ҳам баъзи-баъззида божаси бўлатуриб, кўз сузадиган бўлди.Бундай енгилтаклик эса Пушкиннинг нафсониятига текди.Айниқса қариндош бўлиб олган Дантеснинг Пушкин уйида йўқлигида Натальянинг ёнига келавериши, турли зиёфатларда “тасодифан” учрашиб ёки бирга ўтириб қолиши, энг ёмони севги изҳори қилиб Пушкинннинг хотинига мактублар йўллаши,бутун шаҳарда шу боис Дантес ва Натальянинг бир-бирига машъуқалиги тўғрисида миш-мишларнинг атайин оми халқ ўртасида тарқалиши, шоирни сўнгги чорани қўллашга ундади.Бу ўша вақтда одатга айланган дуэл эди.Олдинига Дантеснинг дуэлга рози бўлмай, шоир олдида ўзини гуноҳкордек сезаверди.Аммо Пушкин ўз даъвосида туриб олгач, ноилож дуэл 1837 йил 27 январга белгиланди.
Пушкин ҳаёти давомида жами бўлиб 15 маротаба дуэлга чиққанди.Ҳатто лицейда ўқиб юрганида 6 марта, Кишинёвда 4 марта, Одессада бўлса 5 марта барча низоларни дуэлда ҳал қилган, бироқ ҳаммасидаям биринчи бўлиб ўқ отмаганди.Яъни у тўппончадан ўқ узишга лицейдалигидан ишқибозлиги учун доимо нишонга бехато отарди.Аниқроғи, омади келиб 15 дуэлдан омон қолган, ўз мухолифларини яралаб ёки кечирим сўратишга мажбур қилдириб, барча отишмаларда ғолиб чиққанди.Бироқ, ўн олтинчи дуэль…
Ўша қонли фожиали 27 январь куни у эрталабдан туриб, ўзини бардам тутди.Соат 11 гача столида ўтириб ёзиш билан машғул бўлди.Соат 12 ларда эса Пушкин ҳузурига лицейда бирга ўқиган дўсти, полковник К.К.Данзас секундант сифатида етиб келди.Кейин улар биргаликда элчихонага бориб, божаси, бўлажак дуэлдоши Дантес, тутинган отаси Геккерн, секнданти Д.Аршиак билан учрашиб , шартлашдилар.
Шартга кўра, дуэл соат бешда, комендант боғи орқасида бўлиб ўтадиган бўлди.Икки нусхада ёзилиб, иккала тарафга берилган шартлашувда дуэль ҳақида шундай сўзлар битилган:
1.Рақиблар орасидаги масофа 20 метр бўлади.Ўртадаги тўсиқдан беш метр нарида турилади.(Ҳар бир рақиб учун алоҳида тўсиқ, ғов бор).
2.Пистолет билан қуролланган рақиблар рухсат этилгач, бир-бирига юриши ( асло ғовдан ўтмасдан) отиши мумкин.
3.Ўқни отгач, рақиблар жойни ўзгартирмайдилар.Чунки нариги рақиб ўқни рақиби турган масофадан қабул қилган.
4.Ҳар икки томон отишиб, натижа бўлмаган тақдирда биринчи галдаги ( 1, 2, 3-шартлар бўйича) каби дуэльни давом этдирадилар.
5.Секундантлар майдондаги рақиблар ўртасидаги ҳар қандай муносабатларда ҳушёр ҳакам сифатида шай турадилар.
6.Қуйида имзо чеккан ваколатли секундатларнинг ҳар бири ўз томонининг баён этилган шартга орият ва шараф билан риоя этилишини таъминлайди.
Ниҳоят соат 16: 30 ларда иккала дуэлдош божалар айтилган жойга келдилар.Пушкин айиқ терисидан тикилган поча пўстин, Дантес эса сюртук кийган эди.Секундант шляпасини силкитиб отишмани бошлаш кераклигини айтди.
Дуэлда Дантеснинг пушаймонлиги ортиб, ўзини гуноҳкордай сезаверди.қалбида қилган ҳатти-ҳаракатларидан хижолатпазлик ҳисси ўрин эгаллади. Ахир божаси билан дуэлга чиқиш унинг учун ҳам уятли эди-да.Шу боис Пушкинни ўлдириш нияти йўқ бўлиб, биринчи бўлиб ўқ отиш унга топширилди.Шунда Дантес буюк шоирнинг оёғидан отиб, уни ярадор қилишга шайланиб турганида қўли бир силкиниб, ўз-ўзидан юқорига кўтарилди ва у божасини аниқ нишонга олди. Пушкин Данзаснинг шинелига йиқилиб, боши билан қорга тушди.Бироқ у чап қўлига таяниб, ёрдамлашмоқчи бўлганларга “Шошманглар, ҳали мен ота оламан”, деди.
Дантес жойига қайтиб, ёнлаб турдида, ўнг қўли билан чап кўксини пана қилди.Секундант Данзас қор билан тўлиб қолган тўппончасини алмаштириб бергач, у Дантесга ўқ узди.Катта калибрли тўппончадан узилган Дантесни қалқитиб йиқитган эдики, Пушкин ҳайқирди: “Браво”.
Бу пайтда шоирнинг аҳволи оғир бўлиб, кўп қон йўқотганди.Уни кеч соат олтиларда уйига олиб кириб, ўзининг кабинетига ётқиздилар.
Пушкин ярадор ҳолатда ётсада, дўсти ва секунданти Данзасга ўзининг қарзлари рўйхатини туздирди ва имзо қўйди. У шунингдек, дўсту ёронларига хотини Натальяни турли иғво ва бўҳтонлардан асрашни васият қилди. Бу вақтда шоирнинг қорнидаги оғриқ борган сайин зўрайиб борарди. Доктор Арендт Пушкиннинг аҳволини кўздан кечириб, “қорин парданинг яллиғланиши, бошланиши перитонит” дея ташхис қўйдида, кўкнори ичиришни буюрди.
Ўша вақтда шоир ёнида бўлган И.Т. Спасскийнинг хотираларида бу ҳақда шундай ёзилган: “ Қориндаги оғриқ ниҳоятда зўрайиб, ҳақиқий уқубат бошланди.Пушкинннинг афти ўзгариб, нигоҳи ёввойилашди, кўзи косасидан чиқиб кетгудек бўлиб, танасини совуқ ва шилимшиқ тер қоплади.Шунга қарамасдан у ўзини инграшдан тийди. “Хотиним эшитиб, юраги эзилмасин”, деб тишини тишига босди.
Пушкиннинг аҳволи зўрайиб, клиник жиҳатдан перитонит манзараси аниқ яққол намоён бўлмоқда эди.У кўп қон йўқотган, вужудининг ҳимоя кучлари кескин камайган, аҳволи борган сари ёмонлашарди.Оғзи қуруқшаб, тили караш билан қопланган, териси заҳиллашиб лунж ичкарига ботган, кўз атрофи эса кўкариб ёноқ суяклари туртиб чиққанди.
Кўкнори ичиришдан сўнг, шоирнинг аҳволи ўзгариб ёнига севимли, бироқ дуэлга сабабчи бўлган рафиқасини ва болаларини чақиртирди. Болалари бу пайтда ухлаб қолишган бўлиб, уларни кўрпага ўраб олиб келишди.Пушкин 4 ёшлик Маша, 3 ёшлик Саша, 2 ёшлик Гришани ва эндигина 8 ойлик бўлган Наташани овозсиз дуо қилиб, қўллари билан зўрға сийпалади.
29 январ куни у бир неча марта “мен ўлаяпман, менга ўзи шу керак”, дея бир неча бор алаҳсиради.Кейин бўлса соат неча бўлганини сўраб, “Қачонгача, шундай қийналаман, марҳамат қилиб тезроқ жонимни олгин” каби гапларни такрорлади.Ёнига қўйилган сув ва муз парчасини олиб, чаккаларини муз билан артаркан, “Қандай зерикарли, юрак қинидан чиқиб кетгудек” деб қўйди. Бироз ўтиб бўлса, атрофдагилардан ўзини турғазишни сўраб, “Энди бироз тузук, шукур, анча яхши” дея пичирлади.Дўсти В.И.Дальга термулиб эса “очиғини айтгин, мен яқинда ўламанми? “ деб ҳам сўраб қўйди.Даль эса “Омон қолишингга биз ишонамиз” деди шоирнинг қўлларини қучиб.Пушкин эса бунга жавобан, “Яна бир карра раҳмат” дея олди холос.
Бу пайтда эса ҳақиқий вазият оғир бўлиб, шоирнинг томир уриши камая бориб, қўллари музлаб қолаёзганди.Даъфатан унинг кўзи олдига Петербургда Кирхгоф исмли кекса немис аёлига фол очтиргани тушди.Ўшанда жодугар фолбин “ Икки марта сургунда ҳаёт кечирасан, халқнинг фахри бўласан, балки узоқ умр кўрарсан, лекин 37 ёшингда оқ сочли кишидан, оқ отдан, оқ кийимли одамдан эҳтиёт бўл” деганди. Оқ-сариқдан келган киши божаси Дантес эканлиги, унинг ҳарбий қисмида оқ мундир кийилиши, отларнинг ҳам бари оқ эканлиги Александрга энди аён бўлди ва буларнинг бари тақдирдан эканлигига амин бўлди. Шунда бирдан Пушкин кўзларини очиб, морошка мевасидан сўраб қолди.Мевани келтиргач эса , “Хотинимни чақиринг мени овқатлантириб қўйсин” деб илтимос қилди. Наталья бўлса ўзини гуноҳкор сезиб, эри олдида чўккалади-да бир қўли билан қошиқ тутиб, иккинчи қўли билан унинг совуб бораётган юзини оҳиста силади.Пушкин бўлса кўзларини очиб, Натальянинг бошини силади-да, “Ҳеч қиси йўқ,Худога шукур, ҳаммаси жойида” деди.
Қўлларининг совуб бораётганини кўриб, Наталья қўшни хонада ўтирган Даль, Жуковский, Вяземский, Виелогорскийларни чақириб келди.Пушкин етиб келган дўстлари, айниқса Дальнинг қўлларини қисиб, “Ҳа, кўтарил, кетдик, юқорироққа, юқорига” деди пичирлаганича.Талвасалар орасида эса “Иккаламиз худди китоблар ва тахмонларга осилиб баландга чиқаётганимиздек туюлди, ҳатто бошим айланиб кетди” деб қолди. Атрофидаги дўстларидан кимдир Пушкиннинг бухороча халатини бироз кўтариб ҳам қўйди.Шунда у қўққисдан кўзларини очиб, юзи ёришиб кетди ва “Нафас олишим қийинлашди, умр ўтди” деди.Бу буюк шоирнинг сўнгги сўзлари эди.
Шоир ёнида сўнгги дақиқаларгача бирга бўлган дўсти Даль буюк шоирнинг ўлим тафсилотини шундай тасвирлаганди: “Дўстим тинчланиб, қўл совуб қолди, узуқ юлуқ ва тез-тез олинаётган нафас секинлашиб, чўзиқлашди, фақат мана шу сезилар-сезилмас нафас тириклар ва ўликлар дунёсини ажратиб турар эди.У шунчалар сокин жон бердики, буни биз ҳатто ёнида туриб сезмай қолдик”. Ушбу мудҳиш ўлим 1837 йилнинг 29 январида, соат 2 дан 45 дақиқа ўтганда содир бўлди.
Пушкиннинг дўстлари, княгина Вяземская, Загряжская хонимлар азадор Натальянинг ёнида туриб тасалли бериб туришди. Маросим билан боғлиқ сарф харажатларни дўстлари адо этишди.Жуковский бориб император хонасига кирганича унга ўлим тафсилотларини айтиб берди.Николай 1 мотам харажатларига кетадиган маблағни тўлади ва болаларига нафақа тўлатишга қарор қилди.Унга кўра, Натальяга хазинадан бир йўла 10 минг рубль, шунингдек тўртта етим болакайларнинг ҳар бирига 1,5 минг ва Натальянинг ўзига эса 5 минг рубль нафақа белгилатди.Айни пайтда шоирнинг одамлардан олган 138 минг 998 рубль қарзини ҳам, Псков губерниясидаги қарздорлик туфайли гаровга олинган чорбоғини ҳам шоирнинг оиласига ҳадя қилди. Пушкинннинг Саша ва Гриша исмли ўғилларини пажлар корпуси рўйхатига ёздириб қўйди.
Бундан ташқари эса шоир асарларини 10 жилдда давлат ҳисобидан чоп этиш учун 200 минг рубль ажратиб, қалам ҳақини ворисларига бериш лозимлигини ҳам ўз аёнларига буюрди император. Табиийки, буларнинг барини император Пушкин тириклигида қилса бўлар, ҳатто мудҳиш дуэлнинг олдини олсаям бўларди, афсус…
Хуллас, таъзиянинг эртаси куни шоирни дўстлари тобутга жойлаб индинига черковга келтиришди.Черковга йиғилган кўплаб одамлар буюк шоир билан 4 февралгача хайрлашиб, шу куни эрталаб Пушкин тобути Псков губерниясига, Святогорск ибодатхонасига олиб кетилди.Беларус йўли бўйлаб уч нафар от елар, олдингисида жандарм зобити, ўртада тобут ортилган чана ва охиргисида шоирнинг энг яқин дўсти Тургенев бор эди.Уни шу тариқа васиятига кўра, Псков губернияси Опосковский уездидаги Святогорск июодатхонасида онасининг ёнига қўйдилар.Бу ибодатхона шоирнинг болалиги кечган Михайловка қишлоғидан атиги тўрт чақирим нарида у ерда ота-оналари, Ганибаллар сулоласи мангу ором топган жой эди. Шу тариқа 6 феврал куни буюк рус шоири васият қилинган жойига дафн этилди.
Ана шундай вазиятда бепоён Россия бўйлаб Михаил Лермонтовнинг “ Шоирнинг ўлими” деган марсияси янградики, бу назмий асар халқни жунбушга келтирган бўлса, сарой аҳли ва киборларни ларзага солди:

Ҳалок бўлди шоир!-номус тутқуни-
Кўксида оловли қасос, қўрғошин,
Ифлос фисқу –фужур чулғади уни,
Йиқилди хам қилиб у мағрур бошин!…
Чиркин туҳматларга, шармисорликка
Шоирнинг виждони бераолмай бардош,
Ўзи бурунгидай танҳо ва якка
Киборларга қарши кўтарганда бош,
Уни ўлдирдилар! Ўлдирдилар, энди
Йиғлашлар, беҳуда қуруқ мақташлар,
Аянч шивир-шивир, ўзни оқлашлар
Не ҳожат? Тақдирнинг ҳукми юз берди!
Сиз эмасми, аввал ёвузлик билан
Озод, жасоратли созин қувганлар,
Сиз эмасми, ахир сал йилтиллаган
Чўғдан эрмак учун ёнғин қилганлар?
Мана энди, қувнанг…Шоир энг сўнгги
Оғир азобларга топмади илож:
Ажойиб бир гений шам каби сўнди,
Сўлди тантанали, яшнаган гултож.

Шоирнинг қотили бемалол,ҳиссиз
Совуққонлик билан оларди мўлжал…
Нажот йўқ: совуқ қалб тепарди текис,
Қўли қилт этмади ўқ узган махал.
Сира ажаб эмас! У бизга юзлаб
Қочоқ келгиндилар каби, узоқдан
Омад дарди билан амал-мансаб излаб
Тақдир изми билан келган беватан;

Оёқ ости қилди тубан назар-ла,
Бегона тупроқнинг одат, тилини;
Шуҳрат-шаънимиздан у аламзада,
Англай олмасди бу қонли лаҳзада
Кимга кўтарганин ёвуз қўлини!…

Ўлдирилди шоир-қучди ер қаъри;
Ўша сўник рашкнинг қурбони бўлган,
Ўзи ажиб куч-ла тараннум қилган,
Ёт қўл-ла, ўзидек қатл этилган,
Номаълум, беозор куйчи сингари.

Дилкаш дўстлик, тинч роҳатдан кетдию, нечун
Ўтли ҳислар ва эрксевар қалбин бўғувчи
Бу ғаразгўй кибор тўпга нега йўл олди?
Ёшлигидан одамларни билса-ю, недан
Шундай пасткаш иғвогарга қўл берди экан?
Сохта меҳру ёлғонларга нега инонди?

Асл гулчамбарни олиб унинг атайин,
Кийгиздилар лавр ичра тиканли чамбар.
Унинг шон-шуҳратли порлоқ манглайин
Қаттиқ поралади яширин ништар.
Пасткаш нодонларнинг макру иғвоси
Заҳарлади унинг энг сўнгги дамин.
У ўлди-қалбида қолди қасоси,
Алданган умиднинг яширин алами.
Ажойиб қўшиқлар товуши тинди,
Куйчининг ошёни тор ва қоронғу.
Ажойиб қўшиқлар янграмас энди,
Муҳр лабларига босилди мангу.
Сиз пасткашлик билан шуҳрат тўплаган
Оталарнинг кибор, шум авлодлари,
Сиз, бахт ўйинида ҳақир ва нолон
Насллар хокини кулдай топтаган,
Тахт ёнида турган очкўз оломон!
Озодлик, Гений ва Шон жаллодлари!
Қонун соясига пусасиз фақат,
Лолдир қаршингизда суд ва ҳақиқат!…
Аммо, ишрат бандалари, тангри ҳукми бор,
Даҳшатли ҳакам бор, у кутар сизни:
Олтин жарангига учмас ҳукмдор,
Олддан билар фикру ишларингизни!
У чоқ беҳудадир шум бўҳтонингиз:
Жонга аро кирмас макр қонуни.
У маҳал жамики ифлос қонингиз
Юволмас шоирнинг қутлуғ қонини!

Ушбу шеърни ёзган Михаил Лермонтов (1814-1841) ҳам худди Пушкин сингари Хоразмга ошуфта инсон эди.У айнан юқоридаги марсияси сабаб Кавказга сургун қилинади.Ўша ерда эса худди Пушкин сингари туркий халқлар, уларнинг урф-одатлари, достонлари билан танишиш асносида “Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам” номли озарбайжон ва хоразмликларнинг достонига қизиқиб қолади.Мирзо Фатали, Карамзин каби дўстларидан, озарбайжонлик ошиқ – бахшилардан Хоразм тўғрисида сўраб суриштиради.Ўша достон асосида қисса ёзишга тайёргарлик кўради.Ҳаттоки,Хоразмга бориш учун тайёргарлик кўради.Бу ҳақда у 1837 йилнинг кузида дўсти С.А.Раевскийга ёзган хатида “Европага борганда француз тилини билиш нақадар зарур бўлса, Ўрта Осиёда бўлиш учун ҳам татарча( туркийча) ни билиш шу қадар зарур.Мен у тилни кейинчалик фойдаси тегиб қолар дея ўрганишга киришгандим, афсуски, энди баъзи сабабларга кўра , охиригача давом этдира олмаяпман.Ҳаттоки, мен Маккага,Форсия (Эрон)га, Хивага боришни режалаштириб қўйганман.Энди фақат Перовскийга илтимос қилиб экспедицияга ёзилиш қолди, холос”, дея ёзганди.Афсуски, у Кавказга сургун қилингани боис жандармлар бунга рухсат беришмасди.Орадан йиллар ўтди ва у кўплаб тарихда қолган асарлар ёзиб худди Пушкиндек 1841 йилда Мартинов билан бўлган дуэлдан сўнг вафот этди.Тақдирнинг ўхшашлигини қаранг…
…Пушкиннинг дафн маросимидан бир неча кун ўтиб, Франциянинг Россиядаги элчиси шоир қабри тепасига келиб, ўз халқи номидан Пушкин хоки ва бутун Россиядан Дантеснинг қилмиши учун кечирим сўради.
Дантес эса турли баҳоналар билан ўзини оқламоқчи бўлсада, ҳибсга олинди.У Петропавловск қаъласида Пушкиннинг унга жавобан отган ўқидан ўнг қўли жароҳатлангани боис, азоб чекканича келгуси тақдирини ўйлаб ётарди. Дантесни божаси, буюк рус шоирини ўлдиргани учун суд қилишиб, унвонларидан маҳрум қилишди. Ниҳоят қотил сифатида 1837 йил мартининг сўнгги кунларида Россия ҳудудидан бадарға этишди. Ортидан хотини Екатерина ҳам йўлга тушди.Улар тўрт нафар фарзанд кўришди. Қотилнинг она юрти Францияда омади келиб, Сулкда шаҳар мэри, кейин сенатор бўлиб ишлади. Гарчи қотил Жорж Дантес бойвачча ҳолда яшаб ҳаёт кечирган бўлсада, умри давомида хотини ва ҳатто 4 нафар фарзанди ҳам уни қотиллиги учун кечирмай ўтишди.Халқ ва адабиёт мухлисларининг абадий ланъатига учраган Дантес 1895 йил ҳаётдан кўз юмади.

. . . .

Дантес билан дуэлдан кейин , Пушкиннинг «Пётр 1 тарихи», Хоразм мавзусида, шунингдек қозоқларнинг “Қўзи Кўрпеш-Боён Сулув” достони асосида шеърий роман ёзиш, Хива хонлигига бориш орзусиям армон бўлиб қолди.Айнан дуэль кунлари Петербургда бўлиб қолган Оренбургдаги сафдоши Даль буюк шоирнинг сўнгги кунларида ҳам унинг ёнида бўлганди…
Аммо умри фожиали тугаган шоирнинг қатор достон, шеърларидаги шева, бир жилдлик тарихий асаридаги фикрлари тарихда боқий сўзлар бўлиб қолди.
Граф Перовский бўлса, 1839 йилдаги Хоразмга юришда чўлдаги қиш совуғига дош бера олмай, шармандаларча орқага қайтгач,император олдида ҳарбийлик обрўсини тўкиб, генераллар ичида давлат маблағини ҳавога совурган хаёлпараст номини олди.
Шундан кейин у зарбани Хива хонлигига эмас,Қўқон хонлигига берди.У бошчилигидаги қўшин 1852-53 йилларда Оқмасжидни забт этади.Орадан тўрт йил ўтиб, 1856 йилда эса,Пушкиннинг генерал дўсти Перовский 64 ёшида вафот этади.
Ҳа, унинг қонга ботган мустамлакачилик қадами Хива хонлигига етиб келмади.Аммо дўсти Пушкин Хоразмга талпинганича бу дунёдан эрта кўз юмган бўлсада, унинг асарлари бу қадим воҳага етиб келди ва ҳамон барҳаётдир.

. . .

“Пушкин Хоразмга келмаган, сиз айтгандек фақат қадим воҳага қизиққан, материаллар тўплаб, айрим асарларида озгинагина маълумотлар бериб ўтган экан.Ёки Пушкин Оренбургдан хонлик чегараларигача келган ҳам дейлик, бу ёғига ўтиб Хивага келганда, Оллоқулихон билан учрашганда хўш нима ўзгарарди?” дея савол бериб қолди ўзини зиёли сановчи дўстимиз.
Шунга ўхшашроқ саволни анча бундан илгарироқ, яъни 1990 йилларда шоир ва тарихнавис Хуршид Давронга ҳам беришган экан: “ Бибихоним ҳақида ёзиш шартми? Темур билан бир тўшакда ётган бўлса, ётгандирда, шунинг учун ҳам у ҳақда ёзиш керакми?”
—Бу дўстим чўрткесарлиги ва мақсади учун курашдан қўрқмаслиги, шунинг учун ҳам бир оз худбинлиги билан ажралиб турарди.Мен унга ҳеч нима демадим.Дўстимнинг қаътият ва кибр тўла кўзларига қараб туриб, ҳар қандай даъвом барибир унинг ишончидан қайтаролмаслигини англаганим учун унга ҳеч нима демадим.
Бибихоним ҳақида-Амир Темур билан бир тўшакда ётган гўзал аёл ҳақида, унинг мўмиёланган жасадининг қисмати ҳақида ёзиш шартми? Бу кимга керак? Бу нимага хизмат қилади?
Халқимизнинг ўтмиши, у қанчалар фожиали ва даҳшатли бўлмасин, барибир биз учун азиз ва муқаддас бўлиб қолаверади.Қолаверса, бу ўтмиш фақат фожиалар ва қора кунлардан иборат эмас.Кечмиш, фақат буюк ихтиролар ва оламшумул кашфиётлар, қонли савашлар ва улуғ қўзғолонлардангина иборат эмас.У шунинг билан бирга, ҳеч нима рўй бермагандек туюлган бўлса-да, тарих қатламларига сингиб, суғуриб олинса бутун иморат тўкилиб тушадиган оддий ғиштларга ўхшаш оддий кунлардан ҳам иборатдир.Амир Темур билан бир тўшакда ётган Сароймулкхоним, “паст зот”дан бўлган Жалолиддин Мангуберди қошида иззат-икром билан яшашдан кўра Чингизхон қозонининг ювиндисини афзал кўрган Турконхотун, беш кунлик дунё ҳой-ҳаваси деб отасининг ўлимига ризолик берган Абдулатиф, душманга қарши исён кўтарган Бобон ботирни Чор ҳукумати аскарларига тутиб берган Саидхон Каримхоновлардан ҳам иборатдир.Тарих фақат буюк шахсларнинг донишмандлиги ва жасорати эмас, ожиз кимсаларнинг қўрқоқлиги, нодонларнинг сурбетлиги, айёрларнинг фирибгарлиги, соддаларнинг алданишлари ҳамдир.
“ Клеопатранинг бурни бир оз бўлса-да қийшиқ бўлганда инсоният тарихи бутунлай бошқа йўлдан кетиши мумкин эди” деган эди Паскаль.Шундай экан, темурий подшоҳзодалар тарбияси ишониб топширилгани Бибихонимнинг Темур тузган буюк салтанатда тутган ўрни ҳақидаги далолат эмасми? Шу далолат туфайли биз маликанинг салтанат измига, демак, тарихимиз измига кўрсатган таъсири ҳақида ёзмасак адолатдан бўладими?
Тўғри, Клеопатра бурнининг тарихга таъсири ҳақида Паскаль фикрига ғайрича мулоҳаза ҳам бор.Буюк япон адиби Рюноскэ Акутагава бу ҳақда шундай ёзади: “Клеопатранинг бурни сал қийшиқ бўлган тақдирда ҳам, Антоний буни сезмаслиги истисно эмас.Кўрган-билган тақдирда ҳам бу иллат ўрнини боса оладиган фазилат топган бўларди.Бутун жаҳонни остин-устин қилиб ҳам севгилимиздан фазилатлироқ аёлни топа олмаймиз.Биз ўз севгилимизни кўриб маҳлиё бўлганимиздек Антоний ҳам Клеопатранинг кўзлари ёки дудоқларидан иллатни бутунлай ёпиб юбора оладиган фазилат топган бўларди.Бунинг устига “Қалб-чи, қалб!” дейишимиз ҳам мумкин.Аслида маҳбубамиз барча даврларда энг юксак қалб эгаси бўлиши табиий.Либоси, бойлиги ва жамиятда тутган ўрни ҳам унинг фазилатлари ҳисобига ўтади.Ҳатто шундай ҳодисалар бўлганки, уни қачондир қайсидир машҳур киши севгани ҳақидаги миш-мишлар ҳам фазилат саналган.
Клеопатра дабдабаю сир-асрорга ўрганган сўнгги Миср маликаси эди. У бошида қимматбаҳо тож, қўлида нилуфар ёхуд бошқа бирон гул тутиб, дунёни муаттар ифорларга тўлдириб мағорурона ўтирганда, наҳотки бирон бир кимса, айниқса Антоний унинг бурнининг хиёлгина қийшиқлигини сезса?
Бундай ўз-ўзини алдаш фақат муҳаббатгагина хос эмас.Биз айрим ҳоллардагина дунёни ўзимиз суйган рангин бўёқларга бўяймиз.Масалан, тиш дўхтирининг эшигидаги лавҳани олайлик.Тишимиз оғриғини бир лаҳза бўлса-да унитиш учун бу лавҳани кўз олдимизга келтиришга қанча уринмайлик, қанча истамайлик, бари бир кўролмаслигимиз тайин.Албатта тиш оғриғининг дунё тарихига ҳеч қандай алоқаси йўқ..Аммо бундай ўз-ўзини алдашга халқ кайфиятини билмоқни истайдиган сиёсатдонлар ҳам, ғанимлар вазиятини билишни суйган ҳарбийлар ҳам, молиявий аҳволни билишни ҳоҳлаган корчалонлар ҳам мойил.Ақл ва фаросат эса бу ҳолга тузатиш киритиб боришини рад этолмайман.Шу билан бирга барча инсоний ишларни бошқариб тургувчи “тасодиф” борлигини ҳам тан оламан.Балки ҳақиқатан ўз-ўзини алдаш тарихни бошқариб борадиган абадий кучдир.
Қисқаси, икки минг йиллик инсоният тарихи ўз қаърида “йилт” этиб ўтган Клеопатранинг бурни қандайлигига боғлиқ бўлмаган.У кўпроқ бизнинг тайёр ахмоқлигимизга боғлиқ.Кулгули, бироқ буюк аҳмоқлигимизга боғлиқ”.
Клеопатра бурнининг тарихга таъсири ҳақидаги ғайри бу мулоҳазадан ҳам “Бибихоним ҳақида ёзиш шартми?” деган саволга жавоб топиш мумкин деб ўйлайман.
Бугун бу ёруғ дунёда бор-йўғи икки кунгина яшаган гўдакни тупроққа топшириб қайтдик…
Унинг онаси боласи дунёдан кўз юмганидан бехабар ўлим билан олишиб ётарди.Гўдакнинг отаси-ҳали турмушнинг аччиқ-чучгини тотмаган, бошига илк марта тушган бу ноаён ва нотаниш, бешафқат ва қаттол зарбадан гарангсираб қолган ёшгина йигит болани кўмишга борган мендан ва шеригимдан бу фалокат сири ва сабабини изоҳлаб беришимизни сўрагандек мўлтириб боқарди.Шеригим-кўпни кўрган одам:”Ҳечқиси йўқ, дўстим, ҳали умр олдингизда, болаларингиз белингизда.Бир ярим килолик этни деб ўзингизни қийнайверманг”,-деб тасалли -таскин берар, аммо бу таскин, бола отасининг билмадим, менинг юрак-бағримни ўйиб борарди.
Фоний дунё азобу уқубатини, қувончу шодлигини кўрмай кўз юмган гўдак ўлими—аросат давримизнинг ҳайбатли ва чигал жумбоқлари, даҳшатли фожиалари олдида ҳеч нима эмасдек туюларди.Аммо дунёда яшаш, имон ва виждон олдидаги маъсулият ҳамиша энг оддий жумбоқлар ва воқеалар олдида ожиз қолмаганми? Бу ожизлик инсон қисматининг асосий мезони эмасми?
Боболаримиз “Ўлим ҳақ!” деганлар.Бунга шак келтирмайман.Бироқ. ҳар қандай ўлим ҳам ҳақ бўлмаслигини ҳам биламан.Бугунги алғов-долғов даврнинг занглаган пичоқлари асаб қилларини тинмай арралаётганини, заҳар билан тўйинган ҳавонинг бизни бўғаётганини, мева-чева тугул, ҳатто она сути таркибида пайдо бўлган заҳри қотилнинг гўдаклар умрига завол бўлаётганини кўриб-билиб туриб “Ўлим ҳақ!” дейишимиз гуноҳ эмасми?!
Бир неча йиллар ўтади, бугун биз тупроққа топширган гўдак ҳам ўтмишнинг бир бўлагига айланади.Шундай бўлмайди, деганлар, хато қиладилар.Шундай экан, энг оддий нарса, масалан, Клеопатра бурни, Бибихоним жасадининг бир жимжилоғи йўқлигиям, тарихга бўлган муносабатимизни белгилаши мумкин.Ўтмиш билан бугун бир-бирига тугиб боғланган ип эмас, улар узлуксиздир.Ўтмишда қилинган ҳар қандай гуноҳ нафақат ўша олис гуноҳкорларнинг, шу билан бирга бизнинг ҳам бўйнимизда.Ўтмишда қилинган ҳар бир эзгу иш учун келажак кишиларнинг ҳам юзи ёруғ бўлажак.Ўтмиш билан бугунни боғлаб турган нарса ёлғиз келажакдир.
Бу дунёда энг саодатманд лаҳзалардан бири ниҳол ўтқазмоқдир.Ичи қора одам дарахт ўтқазмайди.Дарахт эккан одам уни фақат ўзи учун эмас, туғилган ва туғилажак фарзандлари, неваралари учун ўтқазади.Тарих эса боболар боғидир.Йиллар, асрлар ўтиб бу боғда бир дарахт етишмаслиги билиниб қолади.Бу бугун биз тупроққа берган бола ўтқазолмаган дарахт бўлиши мумкин-дейди юқоридаги саволдан изтироб чекиб, чуқур мулоҳаза юритаркан Хуршид Даврон.
Энди Пушкинннинг Хоразмга талпинишига келсак, Хоразмдек мўъжизакор ва сеҳрли диёрга тарих мобайнида Искандар Зулқарнайн-у Қутайбадан тортиб Чингизхон аскарларию, Пётр 1 йўллаган Бекович Черкасский каби кўплаб истилочилар отланишган.
Баъзида бўлса, вазият сабаб Венгриялик Вамбери каби олимлар асл исми, ниятини яшириб Хоразмга ташриф буюришган ҳам.
Хуллас, Хоразмга талпиниб Ибн Батута сингари сайёҳ, Иван Грозний йўллаган Женкинсон ва яна неча турли хил соҳа вакиллари воҳада бўлганича, кўрган кечирганларини қоғозга туширишган.Буларнинг бари эса Хоразм тарихини бошқа манбаларга таққослаб ўрганувчи нодир қўлёзмалар сирасига киради.
Ажабланарлиси шундаки, ана шу мафтункор ўлкага қурол ўқталиб не бир босқинчилар, ҳайрат излаб сайёҳ, мўмай даромадни кўзлаб савдогар, асл нияту исмини яшириб жосуслар келган эканлару, инсоният тафаккури юксалишига ўз ҳиссасини қўшган Пушкиннинг қадамлари ушбу муқаддас масканга етмаган экан.Афсус..
Аммо, Пушкин ҳаёти давомида Хоразмга талпинган. Пётр 1 1717 йилда Хоразмга йўллаган Бекович-Черкасский ҳалокати сабаб шу бўйича асар ёзиш пайтида унинг эътиборини Хоразм ва хоразмликлар ҳам жалб қилган.Афсус деганимизнинг сабаби шундаки, агар у Хоразмга келганида, албатта кўрган-кечирганлари асосида ажойиб хотиралар битиларди.Балки шунда ул юксак ақл соҳибининг ёзган асарлари туфайли Хоразм тўғрисида ноёб дурдона асарлар яратилган бўларди.
Бироқ шундаям,Хоразм воҳасининг Пушкин эътиборини тортганининг ўзи катта бир мавзу.
Бу менинг бояги дўстимизнинг саволига берган жавобларим.Бошқасини эса Хуршид Даврон менимча ажойиб қилиб таърифлаб бердилар. Хоразм ва Пушкин ёки Пушкин ва Хоразм мавзусини қанчалик тўлақонли тадқиқ қилганимизга эса ўзингиз баҳо берарсиз.

Pushkin shoir sifatida dovruq taratgan davrda Olloqulixon (1825-1842 yillarda hukmdorlik qilgan) Xiva xoni edi. U Muhammad Rahimxon 1 ning farzandi boʻlib 30 yoshida taxtga oʻtirgandi.Otasidan unga boy xazina va qoʻshni davlatlarga taʼsiri katta boʻlgan mamlakat meros qolgandi.Bularning har ikkalasiniyam saqlab qolish uchun hukmdor bir necha bor Eron va Buxoroga yurish qiladi…. Olloqulixon Bekovich fojiasidan soʻng Rossiya bilan toʻxtab qolgan aloqalarni ham tiklashga intilgan.Ikkala davlat oʻrtasida elchilik munosabatlarini oʻrnatishga harakat qilgan.Shu niyatda bir necha bor elchilarni Rusiyaga yoʻllaydi.

Umid Bekmuhammad
XORAZMGA TALPINGAN PUSHKIN
Roman-essening davomi 

. . .

…Vladimir Ivanovich Dal. Garchi Dal Orenburgga kelganiga koʻp vaqt boʻlmasada, mahalliy sharoitni yaxshi bilar,bu yerdagi turli kasb egalari bilan doʻst tutinib ulgurgandi.Ayniqsa, qozoqlar orasida mashhur oqin Isatoy Taymanov ( 1791-1838) va harbiy shoir Mahambet ( Muhammad) Utemisov ( 1804-1846)lar bilan juda yaqin qadrdon edi.
Aynan Dal va Pushkin shahar chekkasiga sayrga chiqib qaytishda Mahambet Utemisovni uchratishdi.Oʻshanda Mahambet Nursulton ismli oʻgʻlini Orenburg kadetlar korpusiga oʻqishga joylashtirish uchun rasmiy hujjatlarni tayyorlab yurgandi. Uning yonida Jonkishi degan qozoq oqini ham bor edi.
—Ikki marotaba maktub yuborgandim—deya Mahambet Dalga murojaat qildi,—negadir sizning suhbatlaringizni sogʻinib qolaman.Mana yana uchrashdik.
Dal va Utemisov oldindan tanish boʻlganligi sabab quchoqlashib koʻrishishdi.
—Oʻzim ham bilgandim maktub ortidan oʻzingning ham kelib qolishingni—dedi Dal qozoq farzandlarni bagʻriga bosganicha—oʻgʻilaring ham katta boʻlib qolibdi-ku, ziyrak bolaligi keng peshonasidan va koʻzlaridan maʼlum.Menim-cha uni oʻqitishing kerak.Kelgusida ajabmas,ular qozoq xalqining zabardast oʻgʻloni boʻlsa.
—Men ham shu niyatdaman,—deya Mahambet Dalga oʻzining Orenburgga kelishidan maqsadini bayon qildi.
—Bu ishing bitdi deyaver—Dal shunday deya Utemisovga ancha paytdan beri indamaygina ularni kuzatib turgan kishini tanishtirdi:
—Aleksandr Sergeyevich Pushkin! Eshitgan boʻlsang kerak shunday mashhur shoirni Mahambet?
Pushkin bir oz noqulay ahvolda qolgani uchun Utemisovga salomlashish uchun qoʻlini uzatdi:
—Tanishganimdan xursandman! Siz haqingizda Vladimir Ivanovich yoʻlda kelayayotganimda aytgandi.Uning aytishicha, “Qoʻzi Koʻrpesh-Boyon Suluv” nomli ishqiy dostoningiz nafaqat qozoqu-qirgʻizlar oʻrtasida, balki Orenburgdayam mashhur ekan.Iloji boʻlsa, ana shu dostoningizni yozib olsam degandim.
—Sizday mashhur shoir yozib olaman desa men yoʻq deyarmidim.Mana yonimda Jonkishi va Nursultonlar ham bor.Baʼzi joylarini ular joʻrligida aytib berganim boʻlsin.Axir qozoqlarning har biri doston kuylay oladigan azamat oqinlar-ku!
Shu taxlit Mahambet Utemisov Pushkinga ana shu dostonni aytib berdi.Ushbu doston Pushkinga shu qadar taʼsir qildi-ki, shundan kelib chiqib Pushkin oʻz oldiga “Qoʻzi Koʻrpesh-Boyon Suluv” dostoni asosida sheʼriy roman yozishni niyat qilib qoʻydi.Afsuski, dueldagi oʻlimidan soʻng Pushkinning niyati amalga oshmay qoldi.

Ammo Moskvadagi Pushkin muzeyida hozirda ham Mahambet Utemisovdan yozib olgan “Qoʻzi Koʻrpesh-Boyon Suluv” dostonining sakkiz sahifasi eng bebaho eksponatlar qatori avaylab saqlanmoqda.
Pushkin bilan Isatoy Taymanov va Maxambet Oʻtemisovlarning uchrashuvidan bir necha yil oʻtgach—1836-38 yillarda Boʻkey oʻrdasida mustamlakachilik siyosatiga qarshi xalq qoʻzgʻoloni boʻlib, unga yuqoridagi ikkita qozoq azamati boshchilik qilishadi.Qoʻzgʻolonchilar bilan Rossiyaning jazolash askarlari oʻrtasida 1837 yilda Tastobeda, 1838 yilda Oqbuloq mavzelarida keskin janglar boʻlib oʻtadi.Afsuski, qoʻzgʻolonchilarda aniq strategik dastur yoʻqligi, kichik hududda chegaralanib qolgani tufayli isyon jazolash otryadi tomonidan ayovsiz bostiriladi.Oʻsha yil 12 iyuldagi qattiq janglarda Isatoy Taymanov ham 80 nafar qoʻzgʻolonchi bilan halok boʻlgandi.Maxambet Utemisov esa 1846 yil oktyabrida halok boʻladi.

Garchi qozoqlarning bu isyoni magʻlubiyatga uchrasada 1837-47 yillarda boshqa qozoq azamati Kenesari Qosim oʻgʻli ( 1802-1847) boshchiligida qaytadan xalq gʻalayonlari boshlanib uchala juzni ham qamrab oladi.Kenesarining shijoati va oʻz tarafdorlarini ergashtira bilishi sabab, qisqa fursat ichida qoʻzgʻolonchilar soni 20 ming kishiga yetadi.Natijada 1845 yildagi uch qozoq juzi vakillari ishtirokidagi qurultoyda uni xon etib saylashadi.Afsuski, shunday qozoq azamati ham 1847 yilda halok boʻladi.Garchi Isatoy, Maxambet va Kenesari botirlar vafot etgan boʻlsalarda ular qozoqlar tarixidagi Tama Yeset, Janxoja botir, Ayteke Bi ( Aytek Baybek uli), Raimbek botir, Yeset Kotibar uli, Shektik -Kabak, Jalontas botir Tlenshi uli, Sankibay botir, Dospanbet batir Kumisbay uli,Amangeldi Imamov, Alibi Jangeldi, Baroq botir Sotiboldi uli singari qozoq dashtlarini siquvga olgan Jungʻor ( Oyrotlar-qalmiqlar) hamda chor mustamlakachiligiga qarshi kurashgan azamat oʻgʻlonlar safidan joy olishdi.

Ushbu isyonlar faqat qozoq dashtlariyu, Orenburg, Uralsk oʻlkasinigina qamrab olmay, baʼzi hollarda qoʻzgʻolonchilar yengilgach, yoki boshqa sabablarga koʻra, isyon rahbarlari Xorazmga kelib ham bir muddat yashashga majbur boʻlishgan. Masalan, Xiva xoni boʻlgan Avaz Inoq xonlikka tahdid soluvchilarga qarshi kurashda Baroq botir madadidan foydalangan.Bu toʻgʻrida qozoqlar oʻrtasida keng tarqalgan “Baroq botir” eposining Xoʻjayli variantida, Baroq botir qalmoqlar ustidan gʻalabaga erishgach, Eron hukmdori Nodirshohning Xorazmga qilgan yurishini eshitib xivaliklarga madadga kelgani tasvirlangan.

Xullas, Pushkin bilan uchrashgan qozoq azamatlari Isatoy Taymanov va Maxambet Utemisov boshlagan isyon keyinchalik Kenesari tomonidan davom etdiriladi.Aniqrogʻi Pushkin kezgan Orenburg, Uralsk sarhadlari-yu, qozoq juzlari dashtlarida mustamlakachilikka qarshi kurashlar boʻlib oʻtadi.Bu Pushkin yashagan davrdagi, u Pugachyov isyonining kelib chiqishini oʻrgangandan keyin boʻlib oʻtgan voqealardir.
…Dal va Pushkin hamda Maxambet va uning oʻgʻli Nursulton oʻtirgan davrada mavzu oʻz-oʻzidan qozoq juzlari, umuman qozoqlar hayoti, urf-odatlari boʻyicha ketarkan, Xiva xonligi taxtida oʻtirgan qozoqlarga ham toʻxtaldilar.
—Maxambet, sen bir gal oʻsha qozoq xonlari toʻgʻrisida menga gapirib bergandik.Endi oʻsha hikoyangni Aleksandr Sergeyevichga ham soʻzlab berchi-deya Dal oqinni ruhlantirib yubordi.
Oqin esa xuddi shuni kutib turgandek hikoyasini boshladi:
— Bilsangiz Xiva xonligi gʻarbda Kaspiy dengizigacha, shimoli Orol dengizi va Emba daryosi sohillarigacha, sharqiy chegrasi esa Sirdaryo va Buxoro amirligigacha, janubiy hududlari boʻlsa Kugurtli qaʼlasigacha choʻzilgan hududdan iborat.Bu boradagi maʼlumotni Neplyuyev nomidagi harbiy oʻquv yurtidagi tanishimning oʻgʻli izohlab bergandi.Bilsangiz Artyuxovning oʻquv yurti ikki boʻlimdan iborat boʻlib ruslar bilan birga qozoq, tatar, boshqird, Oʻrta Osiyoliklar oʻqiydigan musulmon boʻlimi ham bor.
-Ey, Maxambet!Artyuxov Alesandr Sergeyevichning doʻsti .Uning oʻquv yurtida xudo hohlasa sheʼriyat kechasi oʻtkazish rejamiz bor.Sen bizga qozoq xonlaring toʻgʻrisida gapirsang-chi-deya Dal oqinning gapini boʻldi.
-Men ham hali shuni gapiryaman-da.Shoirimiz oʻylashi mumkin-ku Xorazmga bormagan qozoq oqin qanday qilib xonlik hududini borgandek tasvirlayapti deya.Shunga Neplyuyev oʻquv yurtining talabasini mavzuga qoʻshdim-da,Vladimir Ivanovich…Xullas, ana shu sarhadlarda oʻzbeklarning koʻplab urugʻgʻlari, turkmanlar, qozoqlar va qoraqalpogʻ-u, forsiylar yashashadi.17 asr oxiri va 18 asr boshlaridan esa Orol dengizi qirgʻoqlariga Sirdaryo boʻyidagi yana koʻplab qozoq urugʻlari ham koʻchib kelib oʻrnasha boshlaydilar.Ular Amudaryo havzasining sharqiy sohillaridagi keng maydonlarda dehqonchilik qilishadi, yaylovlarda chorvachilik bilan shugʻulanishadi.
Oldin va hozirdayam Dashti Qipchoqdagi qozoq urugʻlarining Xiva xonligi bilan aloqasi yaxshi yoʻlga qoʻyilgan.Hatto, eshitgandirsiz-a Abulgʻozini?
—“Shajarai turk” va “Shajarai tarokima”ni yozgan tarixchi xonmi?
-Ha, oʻsha taxtdan sogʻligʻi yomonlashgani sabab oʻz ixtiyori bilan voz kechgan xonni aytamanda.Oʻsha Abulgʻozi 1625-27 yillardagi taxt uchun boʻlgan kurashlarda magʻlubiyatga uchraganida qozoqlar yonidan panoh topib 2 yillik hayotini u yerda oʻtkazgandi.Endi qozoq xonlarga kelsak, bu haqda menga Xivada mehtar boʻlib ishlagan Nurmaxan mirzo degan doʻstim aytib bergan.
-Ey Maxambet-a, endi mavzuga yetib kelding-a! J-aa, choʻzvording-ku? Aytaverda.-dedi xuddi bir joyga shoshgandek Dal.
Pushkin esa Maxambet va Nursultonlardan koʻz uzmay hikoyani tinglashga mushtoq boʻlib oʻtirardi.
—Axir aytayotganim aniq maʼlumotga egaligini Aleksandr Sergeyevich bilishi kerak-ku.Xullas, 18 asr boshlariga kelib bir nechta qozoq kishilari xonlikda hukmdorlik qilganlar.Xususan, 1726-27 yillarda mashhur qozoq xoni Abulxayrixonning inisi Bahodirxon qisqa muddat taxtda oʻtirgan boʻlsa, 1727-40 yillarda qozoq urugʻlaridan boʻlgan Elbarsxon xonlikda oʻz hukmdorligini yuritdi.Elbarsxon xonlik davrida asosan ichki nizolarni bartaraf etishga intilib,Orol boʻyida yashayotgan va koʻpincha Xiva xonlariga muxoliflikda boʻlib kelgan guruhlar bilan muzokaralar olib borib totuvlikka erishadi.Natijada u yerdagi qoraqalpoq, oʻzbek va qozoq urugʻlari yetishtirgan bugʻdoy 1732 yillarda gʻoyat barakali boʻoʻlib, oʻzlaridan ortiqcha boʻlgan mahsulotni Mangʻishloq,Ustyurt va Xiva xonligining boshqa savdo markazi boʻlgan shaharlarigayam sotishni keng yoʻlga qoʻyadilar.
Ammo 1739 yillar Buxoroni istilo qilgan Eron hukmdori Nodirshoh oradan bir yil oʻtib katta qoʻshin bilan Xiva xonligini ham zabt qiladi.Natijada xonlik parokandalikka uchrab, bosqinchilar Elbarsxonni 1740 yil Xonqa bekligida qatl qiladilar.Nodirshoh shu yil xonlikdagi eroniy asirlarni ozod etib yurtni talab Xivaga Tohirxon degan vassal xonni hukmdor qilib Eronga joʻnaydi.Biroq xorazmliklar Eroniy vassalga boʻysunmay isyon koʻtarishadi va qozoqlarning kichik juzi xoni Abulxayrixonni Xivaga hukmdorlikka taklif etishadi.Xorazmda hukmdor sifatida siyosat yurgizgan Abulxayrxon qisqa fursat ichida, 1740 yilda elda tinchlik va barqarorlik oʻrnatishga intiladi.Ammo Nodirshoh yana Xivaga yurish qilayotganini eshitib, urush boʻlsa yurt parokanda boʻlishini oʻylab oʻz eliga qaytib ketadi.Undan soʻng uning oʻgʻli Nuralixon qisqa muddat Xivada xon boʻlib turadi.Biroq u ham saroydagi eroniylar tarafdori boʻlgan kuchlar tomonidan 1741 yilda taxtdan agʻdariladi.
Shunday boʻlsada, Xivada hamon taʼsiri kuchli boʻlgan yurt ulugʻlari maslahatlashib 1745 yilda qozoqlardan boʻlgan Gʻoyibxonni taxtga chiqaradilar.Ikki yillik hukmdorligi davrida u hokimiyatni mustaqil idora qilishga erishadi.Gʻoyibxon davrida xonlikda yangi kanallar qaziladi, yangi yerlar oʻzlashtiriladi.Ammo xonlik ichidagi muxolif kuchlar uni 1756 yilda fitna koʻtarib taxtdan tushiradilar.Shunday boʻlsada yana oradan yillar oʻtib qozoqlar orasidan Xiva taxtiga xonlar koʻtarilavergan.
Jumladan, 1762 yilda Xivada yashayotgan Xudoydod ismli qozoq kishi Xiva taxtiga munosib deb koʻrilib taxtga chiqariladi.Tavkaxon nomi bilan tarixda qolgan Xudoydod xayr saxovatli, faqirvash, darveshsifat kishi boʻlgan.Uning davrida soliqlar kamaytirilib, koʻplab madrasa va masjidlar quriladi.Biroq kasalligi tufayli 1764 yilda oʻz ixtiyori bilan taxtni topshirib Xivada yashay boshlaydi.
Oradan uch yil oʻtgach, 1767 yili Xiva taxtiga yana qozoq sultonlaridan boʻlgan Baroq sultonning oʻgʻli Nur Alixon chiqadi.U ham ikki yil xonlik qilgach, ichki muxolif kuchlar taʼsirida taxtdan tushiriladi.Biroq shundan keyin ham mashhur qozoq xonlaridan Abulxayrixonning oʻgʻli Boʻlakayxon, keyin esa shu suloladan boʻlgan Oqimxon 1770yilgacha Xiva xoni sifatida hukmdorlik qiladilar.
Umuman olganda oʻsha qozoq urugʻidan boʻlgan xonlar 1727-1770 yillarda Xiva taxtida oʻtirgan davrda tashqi kuchlar-Eron, Buxoro hukmdorlarining Xorazmga qayta hujumlari boʻlib turar, gohida esa yovmudlarning ham gʻalayonlari barqarorlikni izdan chiqarardi.Qolaversa, xonlik ichkarisidagi urugʻlar oʻrtasidayam hokimiyat uchun kurash shu davrlarga toʻgʻri keladi.Ammo Xiva taxtida oʻtirgan hozirgacha 9 ta qozoq urugʻiga mansub xonlar garchi qisqa muddat hukm yuritsalarda hukmdorligi bilan ajabmas tarixga kirsalar.Ayrimlar ularni qoʻgʻirqoch xonlar deb aytishadi, yaʼni ula nomigagina xon boʻlib, jilov inoq, mehtar kabi amaldorlar zimmasida edi deyishadi.Bu tadqiq qiladigan, balki badiiy doston yaratadigan mavzudir-deya hikoyasini tugatdi Maxambet.
—Oʻylaymanki, shu mavzu boʻyicha oʻzingiz doston yaratsangiz boʻlarkan-taklif qildi Pushkin.
—Hali, Aleksandr Sergeyevich Maxambet sizga ularning olib borgan siyosatini qisqacha aytib berdi.Eng asosiysi qalbi dashtiday keng qozoqlarning taʼsiri Xivada hamon saqlanib qolganida-deya gurungni davom etdirdi Dal, -men savdogarlar va baʼzi qochqin saroy amaldorlari bilan gaplashsam, baʼzi qozoq urf-odatlari hamon amalda ekan.
-Xoʻsh, xoʻsh -qiziqdi Pushkin ham.
-Xiva xonlarining qozoq urugʻidan boʻlgan qizlarga uylanib kuyov sanalishi, qozoqlarning urush davrida navkarlikka olinishidan ozod etilishi, xon saroyida qozoq taomlarini isteʼmol qilish, davlat amaldorlaridan eng obroʻlisi boʻlgan otaliq va biy lavozimlarigayam qozoq urugʻlaridan boʻlgan kishining tayinlanishi va bularning hammasi qaʼtiy qoidaga aylangani oʻsha Maxambet aytgan, taxtda hukm surgan qozoq xonlarining taʼsiri sababli.
—Aytimdim-ku, shoir janoblari— quvondi oqin Maxambet— buni siz aytgandek doston qilgulik .
-Unda endigi uchrashganimizda shu boʻyicha dostoningni eshitamiz.Endi shaharga boraylik.Artyuxovga aytib oʻgʻillaringni oʻqishga kiritish menim zimmamda.-deya Dal Pushkin bilan Orenburgga qaytishdi.
Ikkovlon aravada shaharga qaytarkan,Pushkin hamrohiga :
-Azizim, agarda men sizning oʻrningizda boʻlganimda, hoziroq roman yozib boshlagan boʻlardim.Axir siz ne bir voqealarga guvoh boʻlayapsiz.Ularni sizdek ilm kishisi badiiy qilib roman sifatida qogʻozga tushirsa, sharq mavzusidagi eng ajoyib asar boʻlardi.Men hozirdanoq uchta romanni boshlab qoʻyganman.Ammo ularni davom etdirishga sabrim yetmayapdi.-deya qaynoq ruhda soʻzlab borardi.
Dal esa shu tobda shoirni tinglab,uning naqadar ijodga berilgan shaxs ekanligidan hayratlanib borarkan,
-Mendek ilm kishisi roman yozsa badiiylikdan uzoq, ilmiyroq asar boʻlib qoladi deb oʻylayman.Shu bois romanni sizdek soʻz sanʼatkori yaratgani durust-deb bepoyon dashtlarga ishora qildi:
— Menimcha, siz oʻrganayotgan Pugachyov isyoni, shu bilan birga esa osiyolik qozoqlar, Bekovich halokati va boshqa mavzular romanga bop mavzulardir.Boya,Maxambetning koʻngliga kelmasin dedim, zero oʻsha aytgan qozoq xonlari menim aniqlashimcha va oʻziyam aytganidek qoʻgʻirchoq hukmdorlar boʻlishgan.Albatta ular orasida mustaqil siyosat yuritishganlari boʻlgandir.Ammo… xullas, chalgʻimaylik, bu Maxambetu boshqa oqinlar shugʻullanadigan mavzu…Oʻzimizga qaytsak,azizim, Aleksandr Sergeyevich.
Bizku tarantasda bemalol ketib borayotibmiz, ammo mana bu dashtlar ne bir suronli voqealarning guvohi.Balki siz qiziqayotgan Pugachyov mana bu ikkimiz ketayotgan yoʻllardan Orenburg shahrini zabt etish uchun otlangandir.Balki hoʻ-ana-vu daraxtzorda qochib yashiringan, yoki shaharni zabt etish rejasini doʻstlari bilan pishitib olgandir, shundaymas-mi?
-Bu gaplaringizga qoʻshilaman.Axir bu dashtlar, daraxtzorlar zabonsiz-da.Boʻlmasa ne bir voqealarga guvoh boʻlmagan deysiz.Esimga tushib qoldi, balki siz ham eshitgandirsiz.Men Peterburgda uning qochib Oʻrta Osiyoga, Toshkentga yashiringanini eshitib qolgandim.Menimcha, bu ataylab tarqatilgan shov-shuv boʻlsa kerak-a?
-Ha, menam bu gaplarga ishonmagandim.Toʻgʻri,Orenburgdan,Uralsk boʻylaridan Toshkentga qochsa boʻladi.Ammo bu atayin…bizning mahkamalar tomonidan tarqatilgan mish-mish edi chamamda-javob qildi Dal ham Pushkin fikrini qoʻllab.

. . . .

… Xoʻsh, Pugachyov rostdan ham Toshkentga qochganmidi? U haqda bunday mish-mishlarni tarqatish nega kerak boʻlib qoldi?
….Bozorlaru guzarlarda tarqalgan mish-mish ahli Toshkentni vahimaga soldi.Negaki, shov-shuvga koʻra, “oʻris qoʻzgʻolonchisi Toshkentga qochganmish”, “oʻris podshosi Toshkentga yashiringan Pugachyovni topib, hukumatga topshirishni Toshkent hokimidan,Qoʻqon xonidan talab qilganmish”, “qoʻzgʻolonchi tutib topshirilmasa,Rusiya qoʻshini bu yerlarga bostirib kelarmish”.Xoʻsh, 1774 yilning yozida Toshkentda tarqalgan gap-soʻzlar haqiqatga qanchalik yaqin edi? Pugachyov qoʻshini yengilgach,Toshkentga kelib yashirinishi mumkinmidi?…
1742 yilda Dondagi Zimoveyskoye nomli qishloqda tugʻilgan Yemelyanning bolalik va yoshlik yillari ogʻir mehnat bilan oʻtdi.1756-63 yillardagi yetti yillik urush, 1768-70 yillarda boʻlsa rus-turk urushi paytida harbiy xizmatga olingani bois unda jangovarlik qobiliyati shakllandi.Biroq zobitlarning zugʻumi, harbiy qismlardagi boshboshdoqlik sababli, qolaversa, erkinlikka oʻrgangan kazak boʻlganligi uchun 1771 yili armiyadan qochdi.Ammo 1772 yilning fevralida qoʻlga tushdi. Pugachyov ikkinchi bora ham yoʻlini topib, qamoqdan qochdi…
Nihoyat, 1773 yilda Pugachyov Yoyiq kazaklari va rus dehqonlarining ogʻir ahvolidan foydalanib, ularning boshini birlashtirdi.Shu tariqa 1773 yilning sentyabrida Zavolje dashtlarida isyon boshlandi.Dastlab 80 kishidan iborat isyonkorlar xalqqa yer berish, mujiklarni dvoryanlar qaramligidan, soliqlardan ozod qilish haqidagi vaʼdalarini keng targʻib qilish natijasida bir oy ichida qoʻzgʻolonchilar soni 2,5-3 ming kishiga, 6 oydan soʻng esa 25 ming nafarga yetdi.Hatto, qoʻzgʻolonchilar podsho armiyasining 86 ta zambaragini ham qoʻlga kiritdilar.
Salavat Yulayev boshchiligidagi boshqirdlar ham isyon boshlagach, Pugachyov qoʻmondonlik qilayotgan qoʻzgʻolon Qozon, janubiy Ural, Gʻarbiy Sibir,Boshqirdiston, qozoq choʻllari-yu, Orenburg atrofidagi dashtlarni ham qamrab oldi.
Ayniqsa, qozoq va Orenburg atrofidagi dashtlarda isyon alanga olgach, Oʻrta Osiyolik savdogarlarning Rossiyaga qatnovi toʻxtab qoldi.Ammo podsho hukumatiyam anoyi emasdi, Rusiya generallari Pugachyov qoʻshini orasidan oʻzlariga aygʻoqchi yollab ulgurgandi.Ular boshlagan fitna, fisq-fasodlar esa turli xalqlar-kazak, rus, tatar, boshqird, qozoqlardan iborat qoʻzolonchilar orasiga adovat va gʻulgʻula soldi.Natijada podsho hukumatining podpolkovnik Mixelson boshliq korpusi oʻtkazgan jangdan soʻng 1774 yil 15 iyulda Qozon shahrida Pugachyov qoʻshini magʻlubiyatga uchradi.Yemelyan Pugachyovni podsho hukumati tuta olmadi va uning Rusiya boʻylab qozoq choʻllariga qochgani, ehtimol,Toshkentga ham yashiringan boʻlishi mumkinligi haqida atayin mish-mish tarqatildi.Xoʻsh, bu mish-mishlar qanchalik asosga ega va undan kimlar manfaatdor edi?!
Shuni taʼkidlash kerakki, Rusiyada tarqalgan mish-mish Toshkentdayam aks-sado berib, qadim shoshliklar, hatto bu shov-shuvdan gʻulgʻulaga tushgan? Nega? Chunki Rusiya hukumati Pugachyovni axtargan boʻlib, allaqachonlardan beri Oʻrta Osiyoni zabt etish rejasini shu bahona bilan amalga oshirishi, yaʼni oʻlkaga bostirib kirishi ham mumkin edi-da!
Pugachyovning Orenburg yoki qozoq dashtlari orqali xuddi karvon yoʻllaridagi savdogarlardek niqoblangan holda Toshkentga kelishi ham mumkin boʻlgan.
Biroq u qoʻshini magʻlubiyatga uchragach, qoʻzgʻolonni yana davom etdirish, atrofiga odamlarni toʻplash, yoʻl qoʻygan kamchiliklarini tuzatib, jangni davom etdirish niyatida Rusiya ichkarisida yurgandi.Yemelyanning Toshkentga qochgani haqidagi mish-mishlar podsho hukumatini chalgʻitish maqsadida unga sodiq kishilar tomonidan tarqatilgandi.
Xullas, podsho hukumatining ham,Pugachyov maslakdoshlarining ham mish-mishlarni taraqtishdan manfaati bor edi va manfaatlar yagona maslak holiga keldi va ikkala muxolif tomonidan ham Rusiya ichkarisida va Toshkentdayam tarqatildi.
Ammo Pugachyov uchun bunday mish-mishlar bir ozgina hukumatni chalgʻitib turgan boʻlsada, u aynan Rusiya ichkarisida, 1774 yil 8 sentyabrda atrofdagilarning “gullab” qoʻyishi tufayli qoʻlga olindi va 15 sentyabrda Yoyiq shahriga keltirildi.Shunday ekan,Pugachyovning Toshkentga qochgani haqidagi mish-mishlarda qanchalik asos bor?
Oʻsha vaqtlarda Toshkent hokimi boʻlgan Azamatxoʻja xizmatida 1772-1782 yillarda bir rus kishisi 10 yil ishlagan.Yaroslav guberniyasida tugʻilgan krepostnoy dehqon S.Matveyev 18 asrning 70 yillarida krepostnoylikdan qochganida qozoq juzi sultoni askarlari tomonidan asir olingan va toshkentlik savdogarlarga sotib yuborilgandi.Savdogarlar esa sariqsoch, paxmoqsoqol, baquvvat Matveyevni Toshkent hokimiga inʼom qilib,hokim Azamatxoʻja yordamida bir ishini bitirishadi.
Matveyev Toshkentda yashagan kezlarida, xizmatkorlar bilan u yer-bu yerga, bozorga borganida Grishka ismli millatdoshi bilan uchrashib qoladi. Grishka ham Toshkentga qul sifatida sotilgan boʻlib, u bergan maʼlumotga koʻra, 1773 yili Aleksey Ivanov ismli qochqin niqoblangan holda oʻzini savdogar qilib koʻrsatib,Toshkentga yashiringan.Aslida esa Pugachyov qoʻzgʻoloni bostirilgach, bir qancha isyonchilar bilan boshqird, qozoqlar yordamida Astraxandan Buxoroga, u yerdan Toshkentga kelgan ekan.
Aleksey Ivanov, Grishka, u orqali esa hokim xizmatidagi Matveyevning kallasida Pugachyov qoʻzgʻolonchilari, ehtimol,Yemelyanning oʻziyam Toshkentda yashiringan emasmikan, degan oʻy bor edi.Xullas, bu fikrning atrofdagilarga aytilishi esa asta-sekin butun Toshkent boʻylab mish-mish tarqalishiga sabab boʻldi.
Aslida bu mish-mishni Pugachyov va unga sodiq kishilar Astraxandan Buxoroga kelgan, u yerdan Toshkentga yashiringan Aleksey Ivanov orqali podsho hukumatini chalgʻitish uchun Rusiyada, hamda Toshkentda tarqatishgandi.Ammo bu hiyla ish bermay,Pugachyov Rusiya ichkarisida qoʻlga olindi va 1774 yil 29-31 dekabr kunlari sud oʻtkaziladi. Unga koʻra, 1775 yil 10 yanvarda Moskvadagi Bolotnaya maydonida Pugachyov va qoʻzgʻolonning boshqa rahbarlari qatl etiladi.
Oradan yillar oʻtib, boshboshdoqlik, ichki nizolar bartraf etilgach,Rusiya hukumati endi azaliy orzusi-Oʻrta Osiyoni zabt etish tashivishiga tushib qoldi. Shu asnoda, yaʼni 1782 yili Toshkent hokimi Azamatxoʻja xizmatidagi Matveyev yaxshi ishlagani uchun qullikdan ozod qilinib, savdogarlar bilan vatani-Rusiyaga qaytib keladi.Tabiiyki,Matveyev kelgan paytda Pugachyov qatl etilgan va bundan u xabardor edi.
U vatanidagi tanishlariga hijratda oʻtgan yillari haqida hikoya qilib, oʻsha vaqtlarda Pugachyov qoʻzgʻolonchilarining Toshkentga qochib yashiringanliklari toʻgʻrisida mish-mishlar tarqalganini, ana shu qochoqlar hamon tirik boʻlishi mumkinligini aytadi.Tabiiyki, bu gaplar podsho oxrankasiga yetib bordi va vahimachi Matveyev 1783 yilning boshida Yaroslavlda hibsga olindi.Uni soʻroq qilishga podsholik davlat arboblariyam aralashadi va tergov maxfiy ravishda olib boriladi.
Tergovda S.Matveyev oʻzi yashagan yillardagi Toshkent hayoti, siyosiy voqealar, hokimning qarashlari, savdo jarayoni, qoʻshni qozoq juzlari bilan munosabati, Qoʻqon xonligi hamda Toshkentning zaif tomonlari va ustunliklari haqidayam maʼlumot berib oʻtadi.
Shu tariqa Pugachyovni Moskvada qatl etgan podsho arboblari qoʻzgʻolon rahbarining Toshkentga qochgani haqidagi mish-mishni tarqatganlardan biri Matveyev orqali koʻplab maʼlumotlarga ega boʻlishdi. Bu maʼlumotlar esa 19 asrning 53-80 yillarida Oʻrta Osiyoni, Toshkentni zabt etishda, u yerdagi vaziyatni oʻrganishda Perovskiy singari Rusiya generallariga qoʻl keldi…

. . . .

… Orenburg…
—Orenburg gʻoyat savdo qizgʻin shahar.Oʻrta Osiyoliklar ham bu yerda ancha boʻlib,Sayid va Noʻgʻayboqi degan joylarga oʻrnashgan.Ularning jamoasiga « ekin maydonlari va yaylovlardan foydalanish, boshqirdlardan yerlarni sotib olish, hunarmandchilik, savdo va boshqa ishlar bilan shugʻullanish huquqi ham berilgan..Orenburg atrofidagi Troisk shahri ham salmoqli savdo markazlaridan boʻlib,koʻplab oʻzbek savdogarlari turli mollar olib kelishadi.Bu yerdayam oʻzbek mahallalari boʻlib,graf Perovskiy ularga Troiskda maktab, masjid va mehmonxona qurishga ruxsat bergan.Bundan tashqari, oʻzbeklar ot va tuya boqishni istasalar Ural daryosining boʻylaridan yaylov ham ajratilishi toʻgʻrisida hukumat qarori chiqgan.—Dal shunday deya Pushkin bilan tarantasda shahar boʻylab ketisharkan bu yerdagi vaziyat toʻgʻrisida maʼlumot berib borardi—mana bu hujjatda—u shunday deya sumkasidan imperator imzolagan farmonni koʻrsatdi—ular Buyuk Rusiya fuqaroligini qabul qilishlari yozilgan.
Pushkin qiziqqanidan farmonga koʻz yugurtirdi:
“ Orenburgda istiqomat qilayotgan barcha buxoroliklar, xivaliklar va toshkentliklar 1832 yilning 1 iyunidan to 1833 yil 1 iyul orasida hohlagan taqdirda Rossiya fuqaroligiga oʻtsinlar.Ular soliqlarni toʻlash va guberniyaning ichkarisida yashash sharti bilan fuqarolikka qabul qilinsin.Bordiyu ular savdo gildiyalariga yozilishga hohish bildirib, Rossiya fuqaroligiga oʻtmoqchi boʻlsalar, u vaqtda qayerda yashashlarini oʻzlari belgilasin.Agar buxoroliklar,xivaliklar va toshkentliklar bir yil mobaynida roʻyxatdan oʻtmasalar sayyoqlar( brodyaga) toifasiga kiritiladi”
1832 yil 15 mart.(SGIA,Rossii v Sankt Peterburge, f.18,on 4, d 501, l 3-6)
—Xullas,Oʻrta Osiyo masalasida vaziyat shunday—dedi Dal Pushkin uzatgan farmonni sumkasiga joylayotib,—bilishimcha,sizni Bekovich va shu bilan bogʻliq Xorazm mavzusi qiziqtirayapdi.
—Ha,Shuningdek,Pugachyov isyoni, unga qoʻshilgan Orenburgliklar masalasiyam.Bu boʻyicha yetarlicha maʼlumotni toʻpladim deb oʻylayapman.Endi Xorazm va Oʻrta Osiyoliklarga oid materiallar kerak.Yordamingizni ayamassiz-a,Vasiliy Ivanovich?—dedi Orenburg koʻchalariga razm solganicha.
—Shuning uchun ham yoningizda yuribmanda,Aleksandr Sergeyevich. Orenburgda 51 ta oʻzbeklar oilasi istiqomat qiladi.Ular buxorolik,xivalik va toshkentliklardan iborat.Ularning 30 tasi shaharda, 21 tasi “Sayid jamoasi”da istiqomat qilishadi.Aksariyati, savdogarchilik bilan shugʻullanadi.Dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shugʻullanuvchilar ham bor—deya tarantasda ketisharkan Dal dam- ba -dam uzun soqolini siypalaganicha Pushkinga yoʻl-yoʻlakay gapirib ketib borardi.—Hozir negadir birdaniga “Yevgeniy Onegin” poemangizdagi qahramoningizning osiyoliklar savdo bilan shugʻullanadigan yarmarkaga borganini tasvirlaganingiz yodimga tushdi:

Oʻydim-chuqur Tver yoʻlidan
Mana, yelar izvosh; yonidan
Lip-lip oʻtar qoravulxona,
Kampir, bola fonus va chana,
Kulba, saroy, cherkov va yerlar,
Buxoriylar, kazak, dehqoni,
Minorayu naʼma doʻkoni,
Darbozada-gʻaroyib sherlar,
Dorixona, bogʻu bogʻchalar,
Xochlar uzra gala zogʻchalar…

Buxoriylar deganda siz Oʻrta Osiyoliklarni nazarda tutgansiz-a?Siz ular haqida oldin faqat eshitgan va oʻqigan boʻlsangiz endi ularni koʻribgina qolmay, gaplashishingiz ham mumkin…
Kamerdiner tarantasni Orenburgning oʻzbeklar yashaydigan qismiga burdi.
—Garchi, bu uylar tashqaridan Orenburglik tatar va boshqirdliklarnikiga oʻxshab ketsada, ichkarisida ularning oʻzlariga xos jihozlari bor.—Vasiliy Ivanovich suhbatni shu yerda toʻxtatib izvoshchiga buyruq berdi:
—Shu yerda,Mirzashixovning uyi oldida toʻxtat!
Dal tarantasdan tezda tushib, kamerdiner bilan Pushkinga iltifot koʻrsatdi:
—Aleksandr Sergeyevich!Marhamat, bu yerdan endi u yogʻiga piyoda yursak ham boʻladi.Kechagi yomgʻirdan keyin u yogʻiga tarantas yuraolmaydi. Bu Mirzashixov deganimiz asli Xorazmdan, turkmanlarga yaqin Toshhovuzdan.Savdogarchilik qilib bu yerlarga kelganicha qolib ketdi.Tatar ayolga uylangan.Bir bolasiyam bor.Gubernatorlik mahkamasi uni oʻzbeklar mahallasiga boshchi, oʻzlari tili bilan aytganda pekol qilib tayinlagan.—Dal shunday deb koʻrinishidan yaxshigina binoning eshigi oldiga kelib, ichkariga qichqirdi:
—Mirzashixov!
Ichkaridan oldiniga kichik bir bolakay, uning ortidan qoʻliga sochiq ushlaganicha boshiga roʻmol oʻragan ayol chiqdi:
—Alfiya,Bozorboy uydami?
—Bozorboy ertalabdan bozorga ketgan, bugun Xorazmdan karvon kelarkan,hamqishloqlari bor shekilli, ularni kutishga chiqqan—javob berdi ayol.
Uy egasini topishaolmagach,koʻcha boʻylab yana yul yurishdi.
—Menimcha siz boya tatarchalab, uy egasining ismini aytib soʻradingiz-a?—qiziqsindi Pushkin.
—Ha.
—Meni, Bozor soʻzi ajablantirdi.Axir bizda rыnok soʻzi bilan bozor ham barobar ishlatiladi.Nega endi, u kishining ismi shunday, yoki bu laqabmi?
—Azizim,Aleksandr Sergeyevich, ularning nafaqat ismlari, balki hayotining oʻzi ham ajablanarli.Shu bois ham vrachlik qilmay, shu ishlar bilan shugʻullanib yuribmanda.Oʻrta Osiyoda, ayniqsa oʻzbeklarda bola bozor kuni tugʻilsa,ismini Bozorboy,juma kuni tugʻilsa Jumaboy, Roʻza kunlari tugʻilsa esa Roʻziboy deb nom qoʻyish urfi bor.Men hali, sizga bundanda qiziq narsalar aytib berishim mumkin,—Dal shunday deya bir uy oldida toʻxtab—Mana shu uyda ajoyib bir inson yashaydi.Ismi Komiljon.Biz uni familiyasi bilan Nurjonov deb chaqiramiz.Asli Xivalik.Hattoki xon saroyida ishlagan.Qoʻlyozma kitoblari ham bor.Xon amaldorlari uni chiqishtirmagach, savdogarchilik qilib yurib,Orenburgga kelganicha, mana uch yildirki,shu yerda.Xotini Fazilat.U ham savodli ayollardan,Qoʻqonlik xattotning qizi.Nurjonov sizga koʻp narsalar aytib berishi mumkin.
—Uyam, uyda yoʻq boʻlib bozorga ketgan boʻlsa-ya?—qaygʻurdi jingalaksoch sochlarini silaganicha Pushkin.
—Nurjonov, boriga baraka qiladigan, koʻpincha haftada ikki-uch kun bozorga chiqadi.Qolgan paytlari uyi atrofida dehqonchilik qiladi.Bugun dushanba, uyda boʻlsa kerak.-Vasiliy Ivanovich shunday deya qichqirdi:
—Nurjonov, uydamisiz?
—Hovva, pojalusta, kelinglar—shundoqqina eshigi oldida turgan kishi javob berdi-yu, ovozi ortidan oʻzi ham chiqib keldi.U oʻrta boʻyli, yoshi 60lar atrofidagi choʻgirma kiygan kishi ekan.Pushkin Nurjonovning bosh kiyimiga qarab hayratlanganicha, Daldan keyin u ham qoʻl berib Xivalik bilan salomlashdi.
— Dolonda gurunglashamizda endi—deya mehmonlarni ichkariga iltifot qildi Nurjonov.Mehmonlar mezbon ortidan daraxtlar oralab ichkariga kirishdi.
—Nurjonovning aytishicha, Xorazmda uylar mana shunaqa solinarkan.Yaʼni, uzun, enli zaldan har ikkala tarafdagi xonalarga kiriladi va ular buni dolon deyishadi—Pushkinga tushuntirdi Dal.
—Orenburgda paxsa-loydan joy solib boʻlmaydi.Boʻlmasa kichik boʻlsayam xuddi Xivadagidek qilib qurmoqchi edim.Sharoit boshqacha boʻlgach,yogʻochdan tiklab qoʻyaqoldim—Nurjonov shunday deya kiygiz ustiga yoyilgan koʻrpachada oʻtirib, dasturxondagi nonni ushatganicha gapini davom etdirdi—Vasiliy Ivanovich, mahkamada ishlar koʻpaydimi deyman,keyingi paytda kam diydorlashadigan boʻldingiz?
—Ha,mehmon kelgandi—Peterburgdan,oldin aytgan boʻlsam kerak sizga buyuk Pushkin degan shoir bor bizda deb?
—Ha,mendan Abulgʻozining kitobini olib ketishga kelganingizda, adabiyotdan soʻz ochib aytgandingiz, menimcha, Orenburgga endi ishga kelgan bahor oylarida—Dalga javob berdi Nurjonov.
—Bu kishi ana shu inson Pushkin boʻladi.
-Nahotki,—hayratga tushdi Nurjonov xotini olib kelgan mevalarni dasturxonga qoʻyayotib Pushkinning jingalak sochlariga tikilganicha.
—Men ulugʻ Pyotr davri, Bekovichning Xiva xonligidagi fojiasi, umuman Xorazm mavzusida asar yozish niyatidaman.Shunga voha haqida material toʻplayapman—deya Aleksandr Sergeyevich Daldan ham oldin muddaoga oʻtib qoʻyaqoldi.Shoirning nazarida agarki,Xivalikning ajablanganini koʻrib,Dal gapni boshlagudek boʻlsa, oʻzini taʼriflab ketishi aniq edi.
—Sizni nima koʻproq qiziqtiradi—Nurjonov ham maqsadga yarasha savol bilan Pushkinga boqdi.
—Koʻpgina maʼlumotlarni Vasiliy Ivanovich aytib berayapti.Meni bir narsa—Xivalik bir savdogar Orenburga qatnab, Xorazmga yuk bilan borganida bir qop oltinga ega boʻlib qolgani, biroq uni ishlatishdan hayiqib xon huzuriga olib borgani,ammo oltinni hukmdor ham olmagani hayratlantirdi.Bu shunchaki rivoyatmi yoki haqiqat?
—Ha,haqiqat, janob shoir! Bu voqeadan nafaqat Xiva xonligida, balki Orenburgdayam koʻpchilik xabardor.Chunki, oʻsha savdogar, mana shu siz qadam ranjida qilgan shaharga koʻp kelgan,sizlar oʻtirgan ana shu dolonda oʻtirib choy ichgan.Mehmon boʻlgan.Bunga uch yilcha boʻldiyov.
—Unda oʻsha voqeani aytib bersangiz—iltimos qildi Pushkin Nurjonovdan.
Nurjonov choʻgirmasini boshidan olganicha hikoyasini boshladi:
Oʻsha savdogarning ismi Said Niyoz boʻlib,Xivalik.Dehqonlardan yetishtirilgan sholini olib guruch qilib sotish bilan shugʻullanar,shu boisdan ham Sholikorboy laqabini ham olgandi.Shu taxlit koʻproq pul toʻplagan Sholikorboy hamyurtlariga qoʻshilib,Orenburgga qoʻy ichagi,qorakoʻl, meva olib kelib, qaytishda temir, idish tovoqlar, jez olib ketardi.U men bu yerga oʻrnashib qolib ketgandan soʻng, Orenburgga kelishni boshlagan.Uch-toʻrt bor uyda mehmon ham boʻlgan.Oltin topgan safari esa uch yilcha oldin—1830 yilda sodir boʻlgan.
Oʻshanda,Orenburglik Ivan Medvedov ismli tanish savdogaridan 40 qopga joylangan jez, temir, idish tovoqni olib tuyada Xivaga boradiyu, yoʻlda charchaganidan uyida uxlab qoladi.Ertasiga ibodatini bajarib qoplarni joylashtira boshlaydi va birisini ochsa-bir qop oltin turganmish.Darrov qopni bekitadiyu, Orenburgga ketayotgan karvondan maktub berib yuboradi.Maktubni olib kelgan Xivalik oʻsha kuni menikida qolib,ertasiga birga xatni temir va jez sotadigan Ivanga olib borib berdik.U maktubni oʻqib hayratlandi va bizlarga aytdiki, “men doimgi shartga koʻra hamrohlaringiz ,qolaversa Olloh shohidligida unga jez va temir sotganman.Doʻstlaring u qoplar ichidan oltin topibdi.Demak, oltin unga nasib etibdiki,halol ekan,Sholikorboyga nasib etsin” deya voqeani aytib,Said Niyozga javob yozib berib yubordi.
Keyin eshitsam, Said Niyoz Sholikorboy bir qop oltinni koʻtarib Xiva xoni oldiga boribdi.
Pushkin garchi hikoyani avjida boʻlayotganini bilsada zoʻrgʻa botinib soʻradi:
—Oʻsha xonning ismi. Kim,hozir ham hukmdormi?
—Olloqulixon.8 yildirki,Xiva hukmdori—deya Nurjonov choʻgirmasini bir silab qoʻydiyu, choydan hoʻplaganicha davom etdi:
—Xon hazratlari—debdi Said Niyozboy—menga temir va jez deb sotganlari oltin boʻlib chiqdi.Oxiratim kuyib ketmasin deb qoʻrqaman.Shu bois bir qop oltinni xonlik xazinasiga qabul qilib, meni nihoyatda ogʻir tashvishdan xoli etsangiz.
Shunda Olloqulixon mehtar Muhammad Yusuf bilan kengashib debdiki:
“Oldimizda turgan bir qop oltin qanday yoʻl bilan topilgani bizga maʼlum emas.Shuning uchun bir qop oltinni deya xonlik xazinasini bulgʻamaylik.Demak oltinki senga nasib etgan ekan,oʻzingga buyursin.Unga hohlasang masjid qur,”
Xonning javobi shu boʻlgach, Sholikorboy yana bir qop oltinni zoʻrgʻa orqalaganicha saroydan chiqib ketibdi.
Shu tarzda masjid va minora qurish toʻgʻrisida xonning farmoni eʼlon qilinibdi.Bir qop oltin bilan bogʻliq mish-mishlar butun vohada tarqalib, undan bu yerga kelayotgan savdogarlar orqali Orenburggacha yetib keldi.Qurilish boʻladigan maydonda olti eski uy joylashgan boʻlib,egalarining roziligi bilan Said Niyozboy joyni sotib olibdi.Shunda yolgʻiz bir kampir yolvorganday boʻlib,:
—Bolam,iloyo dunyo turgancha turgaysan.Menga sening bir puling ham kerak emas. Faqat iltimosim, bandalikni bajo keltirsam, meni shu yerga dafn etsang boʻldi.—debdi.
Nihoyat, qurilish boshlanadigan kuni atrofdan tumonat odam jam boʻlibdi.
— Namoz oʻqib, farz amallarini biror marta kanda qilmagan,umrini,oilasini halol rizqi bilan boqib,biror marta zinokorlik qilmagan,gʻiybat bilan shugʻullanmaydigan kishi, oʻrtaga chiqib, masjidning gʻishtini qoʻysin.—deya el oqsoqoli xaloyiqqa jar solibdi.
Hayratlanarlisi shundaki, masjidning birinchi gʻishtini qoʻyish ham Said Niyozboyga nasib qilgan ekan.Zero, ibodatni biror marta kanda qilmagan, oilasiga sadoqatli,elga mehru muruvvatli,oilasini halol rizq,peshona teri bilan boqayotgan inson ham oʻzi edi.Ehtimol,shu boisdan ham unga gʻoyibdan bir qop oltin inʼom etilgandir.Xullas,hali Said Niyozboy tirik boʻlib,masjid va minora qurilishi bilan band.
Oʻtirganlar hikoyani eshitib bir zum jim qoliщdi.
—Qarang-a,Aleksandr Sergeyevich,xuddi, sharq ertaklarining oʻzi.Biroq,hayotiy haqiqat.
Pushkin voqeadan gʻoyat hayratlanganicha hanuz sukut saqlardi.Jimlikni Nurjonovning soʻzi boʻldi:
—Endi yana bir kosadan choy ichib turinglar,hademay palov yeymiz.Men namoz oʻqib olay!
—Siz, ibodatingizni qilaveringu, bizga palovni endigi safarga qoʻyib javob bersangiz.Chunki,Konstantin Artyuxovnikiga borishimiz kerak.
Tarantasda ketib borishar ekan,Dal Pushkinga tushuntirdi:
—Konstantin Demyanovichning bir qoʻshnisi bor.Misha ismli oʻsha kishi 9 yil Xivada asirlikda saqlangan.Zoʻrgʻa qochib keldi bu yil yozda.Oʻshandan koʻplab Xorazm toʻgʻrisida surishtirish mumkin.Men u bilan koʻp suhbatlashganman,oʻzim ham undan eshitganimni aytib berardimu, oʻzingiz tinglagan boshqacha.
—Vasiliy Ivanovich, siz nima desangiz shuda, azizim.Boya Nurjonov xikoyasidan xayratlanib, undan bir narsani soʻrash esimdan chiqibdi.
—Xoʻsh,nimani?
—Nurjonov Said Niyozboy Xivadan Orenburgga qoʻy ichaklari ham olib kelardi, dediku, shuni bilmoqchiydim.
—Ha,—kuldi soqolini silaganicha Dal va dediki,—buni men yaxshi bilaman.Xullas,Xorazmda qoʻy koʻp boqiladi.Boya Nurjonovning uyida oʻtirgan kiygiz ham qoʻy junidan tayyorlangan.Soʻyilgan qoʻyni egasi yoki qassob narxini kelishgan holda ichakfurushga sotarkan.Ular yangi soʻyilgan qoʻy ichagini katta-katta maxsus bochkalarda tuzlab saqlashgan.Bir muddat oʻtgach, tayyor boʻlgan xom ashyo ichaklar Amudaryo orqali kemalarda Orol dengiziga yoxud tuya karvonlari orqali bizning Orenburgga keltiriladi.Paroxodlarda yoki karvonlarda qoʻy ichaklari Orenburgdan Tula, Samara,Ryazan va Moskva shaharlariga, u yerdan Boltiqbuyi davlatlari orqali Yevropaga yetkazib ham beriladi.
Ushbu ichaklardan kemachilik ehtiyojlari—katta yelkanli kemalar uchun arqonlar va boshqa zarur yordamchi vositalar tayyorlanadi.Yevropada esa Xorazmning qoʻy ichaklaridan jarrohlik operatsiyalarida ham qoʻllanishadi.
Pushkin Dalning bu gaplarini eshitib yanada hayratlandi:
—Qoyil!..
…Kamerdiner tarantasni Artyuxovning uyi yonida toʻxtatarkan,Dal Pushkinga qarab:
—Menimcha hozir Konstantin Demyanovichnikiga kirmay,Mishanikiga borib,uning suhbatini olsagu,keyin bemalol Artyuxovnikida oʻtirsak.—dedi.
Ular shu taxlit Xivadagi asirlikdan zoʻrgʻa qochib qutilgan Mishaning torgina uyida oʻtirib,hol-ahvol soʻrashgach,undan Xorazmdagi sharoit,xon saroyidagi vaziyat, urflar toʻgʻrisida gapirib berishni iltimos qilishdi.
—Xonning saroydan chiqayotgani yo qaytayotganini karnay-surnay ovozidan bilib olsa boʻladi.Chunki, Xiva xonligida xon safarga chiqqanida surnaychi va karnaychi hamisha mulozimlar qatorida yurishi shart.Xon biror beklikka,ziyorat yoki qandaydir marosim,toʻy-maʼrakaga borarkan,belgilangan manzilgacha safarga tantanali tus beriladi.Eng oldinda janda kiygan 10-12 ta qalandar piyoda ketib borib,hukmdorni maqtab, madh aytishadi.Bu xizmatlari uchun oʻsha qalandarlarga toʻrt-besh tillo maosh berishardi.Xonning oʻzini esa tansoqchilari boʻlgan qizil toʻnli,qoʻngʻiroq kamar bogʻlagan shotirlar kuzatib,ehtiyotlab borishardi.Saroyda oʻn shotir boʻlib, toʻrttasi xon otining jilovini galma-gal ushlab yurar, ikkitasi esa ikki yonidan uzangini ushlab boradi.Xazinadan shotirlarning ikkitasi sakkiz tillodan,qolganlari besh tillodan maosh olishadi.
Shotirlarku,oʻz vazifasini bajarib,jim ketib borishadi.Udaychi va jarchilar esa doimo baqirib-chaqirib yurar,bu ishi uchun udaychi 15-20 tillo, jarchi besh tillo maosh bilan siylanadi.Ular xon yonida ortiqcha baqir –chaqir qilmas, xon xaloyiqning oldiga chiqqan paytda udaychi oʻz hukmdori ovozini ayab, uning oʻrniga xalqni qutlaydi.Udaychilardan biri xon oʻrniga “assalomu alaykum” deb xalqqa salom bersa,boshqa hamkasbi esa xon uchun xaloyiq javobiga “va alaykum assalom!” deb qoʻyardi.
Xon saroyida qirqtacha maosh oladigan amaldor boʻlib, ular orasida Osh mehtar degani ham bor.Uning vazifasi xon uchun kuniga toʻrt mahal dasturxonga tortiladigan pishiriqlarni tayyorlashdan iborat.Xon uchun ovqat pishiriladigan paytda Osh mehtarning shaxsan oʻzi oshpazlar ustidan nazorat qilib turadi.Bu nazorat ovqatga qancha masalliq solish meʼyorini oʻlchash uchun emasdi.Zero, oshpazlar oʻz kasbining ustasi boʻlib, gʻoyat mazali taom pishirishardi.Osh mehtarning nazorati esa saroy oʻyinlari tez-tez yuz berib turadigan fitnalarning oldini olish, yaʼni hukmdor ovqatiga zahar yoki margimush solmasliklariga koʻz-quloq boʻlib turishdir.Shu bois tayyor boʻlgan taomdan avvalo osh mehtar totib koʻradi.
Osh mehtar boshchiligidagi oshpazlar taom tayyorlashsa, dasturxonchi xon oldiga yozgan dasturxon atrofiga saroy amaldorlari yoki hukmdorning oila aʼzolari kelib oʻtirgach,osh mehtarning birgina imosi bilan tovoqchi taomni oʻrtaga tortadi.Tabiyki, choy ham qoʻyiladi.Gohida sharbatdor tayyorlagan sharbat keltiriladi.Ovqat yeb boʻlingach, fotiha oʻqiladi.Keyin oftobachi xon qoʻlini yuvdirib, roʻmolchi esa xonning qoʻlini roʻmoli bilan artib qoʻyadi.Har kuni bajaradigan ana shu xizmatlari uchun hukmdor ularga yaxshigina maosh toʻlaydi.
Katta miqdorda maosh olgan xodimlar bor mahoratini ishga solib, turli mazali taomlar pishirishadi.Xon dasturxoniga Xorazmda yetishtirilgan eng sara meva-sabzavotlardan turli pishiriq va salatlar tayyorlab tortishadi.Oshga Gurlan gurunchi, Xiva piyozi, Yangi Urganch sabzisini ishlatishadi.Xorijdan keltirilgan noz-neʼmatlardan ham unumli foydalanib, Maridan maxsus keltirilgan qoʻy-qoʻzilar, Rusiyadan olib kelingan murabbo va shakar,qand,Volgabuyi yongʻogʻi,Buxoroning qandolat mahsulotlari,Eron va Kavkaz,Hindistondan olib kelingan meva-chevalar xon dasturxonida hamisha muhayyo.Xullas, Xorazmning xalqi hurlikdayu, amaldorlari rohat farogʻatda yashashadi.Tabiyki, asirlikda temirchilik qilgan sen bu saroy hayotini qayoqdan bilarsan,dersiz Aleksandr Sergeyevich.Dal janoblariga ham aytgandim, hozir Xivada Fedka Grushin degan salobatli rus asiri xon saroyida eshikogʻasi boʻlib xizmat qilayapdi.U mendan ikki yilcha oldin turkmanlar tomonidan Kaspiy boʻyida oʻgʻirlanib,Xivadagi xon amaldorlariga sotib yuborilgan.Devonbegi esa uning ishchanligi uchun xonga sovgʻa qilgan.Olloqulixon uni sinab koʻrgach,asta sekin saroy hayotiga aralashtirib, besh yil boʻldiki eshikogʻasi qilib qoʻydi.U tez-tez ustaxonamizga kelib turardi.Yuqorida aytib berganlarimni Fedkadan eshitganman.Unga ham qochishni taklif qildim.Biroq u rozi boʻlmagach, uchta pirsiyon (eronlik)bilan zoʻrgʻa qochishga erishdik.
—Boya men tushunmaydigan oshmehtar, qalandar,janda, sharbatdor singari soʻzlarni koʻp ishlatdingiz.Iltimos ularni izohlab bersangiz?—murojaat qildi Pushkin yoshi qirqlardan oʻtgan Mishaga.
—Menimcha,bizning Artyuxovnikiga boradigan vaqtimiz boʻldi.Bu soʻzlar izohini oʻzim sizga izohlab,yozib berib yuboraman.Qolaversa, shu kabi Oʻrta Osiyoliklar ishlatiladigan soʻzlarni toʻplab yurishimni bilasizku?!
…Artyuxov ularni Nikolay Pavlovich Ivanov degan Neplyuyev nomli Orenburg harbiy bilim yurtining iqtidorli talabasi bilan kutib oldi.Suhbat dasturxon yonida davom etib,Pushkin Orenburgda koʻrgan kechirganlari,Pugachyov isyoni va Xorazm mavzusida ancha materiallar toʻplaganini ,Dal bu borada katta yordam berayotganini aytib oʻtdi.Shundan soʻng Xorazmga talpinayotgan shoir va hamrohlari imperiyada kechayotgan ijtimoiy ahvol,Peterburg va Moskvadagi hayot haqida gurunglashdilar.Vaqt allamahal boʻlib, mehmonlar tarqalgach,Pushkin Atryuxovning uyida yotib qoldi.U yotish oldidan xotini Natalyaga xat ham yozib, Artyuxov uyidagi suhbatni qogʻozga tushirdi.
Ertasiga esa Pushkin Orenburg bozorida,Oʻrta Osiyolik savdogarlar bilan uchrashdi, oʻzini qiziqtirgan savollarga javob izladi.Dal,Artyuxov bilan birga esa Pugachyov isyoni boʻlib oʻtgan guberniyaning eng chekkasidagi Berdaga borib kelishdi.Berda stansiyasining boshligʻi,Orenburg kazaklarining atamanlaridan Ivan Vasilyevich Grebenshikov Dal va Artyuxovlarning iltimosiga koʻra, Pugachyovni koʻrgan keksa chol va kampirlarni toʻplab, ularni Pushkin bilan uchrashtirdi.
Berda Pugachyov isyoniga markaz boʻlgan hudud edi.Pugachyovning zamondoshlari toʻplanib oʻtirgan xonaga kirgan shoir, stolga oʻtirdiyu qalin daftar bilan qalam chiqarib, isyonkorning zamondoshlaridan voqealarni surishtirib, ularni qogʻozga tushira boshladi.Shoir ular bilan sahardan boshlab suhbat qurib boshlagan, koʻplab maʼlumotlarga ega boʻlgan boʻlsada, keksalar mehmonning qandaydir qoʻzgʻolonchi toʻgʻrisida surishtirib qolganiga tushuna olmasdi.
Bu suhbat ularga shubhali tuyuldi.Keksalar nazarida, Pushkin oʻsha davr odatiga koʻra bosh kiyimini yechmagani,keksalar oldida turib suhbat oldidan choʻqinmagani, qoʻlidagi uzun tirnoqlari gʻalati edi.Shu bois uni chol-kampirlar “antixristos” deb oʻylashdi.Ayniqsa, Pugachyovni nafaqat koʻrgan, balki yaqin suhbatdosh boʻlgan Yevgeniya Zaxarovna Voronina degan kampir Pushkinga u haqdagi xotiralarini soʻzlab berib qolmay, isyonkor haqida qoʻshiq kuylagach, shoir unga va boshqalargayam oltin tanga hadya qildi.Biroq ayrim qariyalar uni boyagi sabablarga koʻra “antixristos” deb oʻylashganidanmi , pulni olishni hohlashmadi…
…Orenburg.Berdaga borib qaytgan shoir va mezbonlari, otda boʻlsada yoʻl yurib, charchashganidanmi hordiq chiqarishni afzal koʻrishdi.Artyuxov kechqurun litseydagi yotoqxonani tekshirishi lozimligini aytib, u yoqqa joʻnab ketdi.Dal uyida Pushkin ikkalasi qolishdi.Bu vaqtga kelib,Pushkindek mashhur shoirning Orenburgga kelgani butun shaharga ovoza boʻlgan, ayniqsa uni bir koʻrishni, tanishishni istab qolgan ayollar, Dal uyi atrofida aylanib yurardilar.Hattoki,Pushkin Dalnikiga kirib kelganida uchrashish ilojini topisha olmagach, uni uzoqdan koʻrishni ham hohlab qolishdi. Shunda bir guruh ayollar koʻcha tarafdan koʻrinib turgan xonada oʻtirgan shoir va mezbonni tomosha qilish uchun, u yerdagi daraxtga chiqib uzoqdan boʻlsada mashhur shoirni koʻrish baxtiga muyassar boʻlishdi.Ayollar shoirning suhbat asnosidagi harakatlarini, chin koʻngildan yayrab kulishini kuzatishdiyu, deraza romlari ikki qat boʻlganidan, afsuski suhbatni eshita olishmadi.
Pushkin Orenburglik goʻzal xonimlar bilan suhbatlashishni istar, ammo qisqa fursatga kelgani,oʻz ishini tezroq bitirib qolishni oʻylab, qolaversa yana Uralga borishi bois Peterburg yoki Moskvadagidek qiz-juvonlar bilan bemalol gurunglashishdan oʻzini tiydi.Oʻsha tuni Pushkin negadir bolaligini eslab qoldi.Balki, bunga Dal uyidagi xizmatkorning oʻgʻlini koʻrib bolaligi esga tushgandir.Har holda xizmatkorning bolasi nimasi bilandir ukasi Lyovushkani eslatardi.
Garchi oyisi va enagasi uchun qirraburun, xushroʻy va badjahl, chiyildoq Olinka,jingalaksoch Aleksandr,kichkintoy hamda erkatoy Lyovushka va kasalvand,oq-sariqdan kelgan Nikolinkalardek farzandlar birday qadrli boʻlsalarda, negadir Aleksandrni “Sasha” deyishdan ham koʻra koʻproq “arabvachcha” deya masxara qilgandek boʻlib chaqirishardi.Shunda dastlab Sashaning xoʻrligi kelar, ammo bora-bora u bunga koʻnikib ham ketdi.Chunki, vaqt oʻtgan sayin buni oyisi, enagasi va opa-ukalari bobosi Hannibalga nisbat berib aytayotganini sezdi.Bundan tashqari u olti yoshiga borganda ogʻir, tepsa-tebranmas bola boʻlib,zigʻirrang jingalak sochlari qoraya boshlab katta bobosiga torgandek boʻlib qoldi.Uning nigohlarida noaniq bir diqqat, harakatlarida sustlik bor edi.Onasi va enagasi uni oʻynab kelgin deb qistashar, ammo barcha oʻyinlar uning uchun mutlaqo yot edi.
Aleksandr oʻyinchoqlarni loqaydlik bilan tushirib yuborar, birga oʻynayotgan oʻrtoqlarini, bolalarni eslab qololmas,har qalay uchrashganda quvonganini, ajrashganda esa maʼyus tortganini bildirmasdi.U allaqanday ogʻir, mashaqqatli ish bilan bandga oʻxshab koʻrinar, lekin nima bilan bandligini atrofdagilarga aytishni hohlamas, yoki ayta olmasdi.U kamsuxan edi.Gohida uni oʻyinga oʻxshagan qandaydir ish ustida topardilar.Shunda u qisiq koʻzlariga barmoqlarini tutib,keiyn esa birdaniga tirnoqlarini ogʻziga olib borib gʻajiyotgan boʻlardi.Oʻshanday vaziyatlarda ona oʻgʻliga uzoq tikilib qolar, buni Sasha payqab qolsa, koʻzini koʻzidan olib qochardi.Biroq onasi shunda uyidagilar Aleksandrni bobolari Hannibal va Osip Abramovichga oʻxshatishini eslab ichidan faxr hissini tuyardi.Ammasi Anna Lvovna esa doimo uyiga kelganlarida negadir barcha singari “arabvachcha” deb emas, “Sashka” deya chaqirar, shunda Aleksandr uchun bu chaqiriq goʻyo jahl aralash aytilgandek tuyulib ketardi.Ha, bolalik, unda sodir boʻlgan voqealarning oʻzi katta esdalik kitoblarga joy boʻlgudek. Biroq hozir uyidan uzoq Orenburgda yotar ekan, boyagi xizmatkor bolani koʻrib oʻzining bolaligini eslagani yodiga tushdi.Shunda balkim, bu bolakay ham vaqt oʻtib men singari oʻz oʻlkasidan uzoq diyorlarga safar qilib, rus xalqining shuhratini olamga yoyar, ilohim shunday boʻlsin, deya uxlash uchun chiroqni oʻchirdi.

. . . .

Ertasiga uni Perovskiy va Orenburgdagi doʻstlari kuzatib qoʻyishdi.
Shu taxlit 1833 yil 16—24 sentyabrda u Orenburg guberniyasida( Orenburg shahrining oʻzida esa 18-20 sentyabr kunlari) mehmon boʻlgandi.
—Peterburgga borganda koʻrishamiz.Ochigʻi, u yerlik xonimchalarni sogʻindim.Bal va maskaradlarda ofatijonlar bilan tansa tushgim kelayapti.Xayr.
—gubernator unga shunday deya endi boradigan manzili—Uralskga omon-eson borishini tilab qoldi.
…29 sentyabrda Pushkin rafiqasi Natalyaga Boldina mavzesidan turib, shunday xat yozdi: Men Orenburgdan chiqib, Uralga yoʻl oldim.Bojxona atamani va kazaklar meni iltifot bilan kutib olishdi.Ikki mahal ovqatlantirishdi.Hattoki, menim koʻz oʻngimda ikra tayyorlashib, sogʻligim uchun ichishdi.Kazaklardan ham oʻzimga kerakli koʻplab maʼlumotlarni oldim.
Boldinadan yoʻlga chiqishim oldidan kechqurun yomgʻir yogʻdi.Shuni aytishim joizki, bu yil hamma yerda qurgʻoqchilik boʻlib, xudo safarim davomida birgina meni emas, boshqalarniyam yomgʻir bilan taqdirladi.Menga ajoyib yoʻl tayyorladi.Yomgʻir kamdek qor ham yogʻgach, qolgan 50 chaqirim yoʻlni chanada yurishni maʼqul topdim.Rus dalasida chanada yurish naqadar zavqli.Shunday zavqli onlarda seni eslayman, jonim !Yoningga ishlarimni bitkazib, tezda yetib boraman degan umiddaman”.
Ammo Pushkin Natalya xonim oldiga qanchalik shoshmasin, “yoʻl azobi goʻr azobi” deganlaridek, Orenburgdan qaytishda ancha koʻngilsizliklar ham boʻlib turdi.
1 oktyabr kuni Nijegorodsk guberniyasi orqali ketayotgan shoir va aravakash, Arzamas yoʻlidan Lukoyanovaga borishdagi Shatkax qishlogʻida otlarga dam berish uchun toʻxtashdi.Yemakxonaga kirgan shoirni negadir mezbon kampir xushlamay qarshi oldi:
-Bugun bizda hech narsa tayyorlashmadilar janob-dedi kampir.
-Balki shoʻrva yoki kasha bordir?,- soʻradi ochlikdan sillasi qurigan Aleksandr Sergeyevich.
-Afsus, ular ham yoʻq,Aksiga olib bugun ularni ham tayyorlamagandik.Istasangiz quruq non bor-dedi uyalgandek kampir .
Bu javobdan keyin shoir xoʻrsinib, xonada u yoqdan bu yoqqa borib kela boshladi.Deraza oldiga borgach, oʻz-oʻziga:
-Afsus. Men hamma vaqt shunday jazolanaman, jin ursin!Necha marta safar oldidan yemak gʻamlayman deya oʻz-oʻzimga soʻz berganman, lekin har safar itdek och boʻlib qolganimni unitib yuboraveraman.-deya Pushkin koʻz oldiga Orenburgdagi shohona dasturxonlar, Boldinadagi ikralarni keltirib,
-“Uf”-deb qoʻydi.
Shu tobda shoirning harakatini yemakxona chekkasida kuzatib oʻtirgan qandaydir kishi tashqariga chiqib, oʻz karetasidan vino va yoʻl taomlarini keltirdi.U qoʻlidagilarni stolga joylashtirayotib, shoirni taklif qildi.
Taklifdan quvongan Pushkin aravakashni ham chaqirib, ochlikdan sillasi quriganidan notanish kishi bilan nonushta qila boshladi.Har holda bir kishiga moʻljallangan yoʻl taomi uchalasiga ham yetkazsa boʻlgudek.Axir osiyoda “bir mayizni qirqqa boʻlib yesa boʻladi” degan maqol bor-ku!
Dasturxon atrofidagi suhbat yakunida, Pushkin vino bilan shoʻr yeguliklarni tanovul qila turib, minnatdorchilik uchun kimning sharafiga qadah koʻtarish lozimligini soʻradi.
-Ota-bola Savostyanovlar uchun-dedi mezbon.
-Koʻrinishigizdan boya aytay dedimu, litseydagi doʻstim Kostyaga oʻxsharkansiz?Mabodo uning otasi emasimisiz?-qadahni ushlab kuldi shoir.
-Xuddi oʻzi.Kostya ham shu yerda.Oshqozoni ogʻriganidan yoʻldagi nonushtadan voz kechib, tashqaridagi karetada oʻtiribdi,-deya Savostyanov oʻgʻlini chaqirib keldi.
Kostya kirib kelishi bilan quvonganidan Pushkin doʻstining boʻyniga osilib,uni bagʻriga bosdi.Ana shu tariqa yoʻldagi ochlik Shatkax qishlogʻidagi ikkala doʻstni uchrashtirgandi.Pushkin ota-bola Savostyanovlarga Orenburgdan kelayotgani,u yerda koʻrgan tarixiy obidalar,Osiyo va Pugachyov mavzusida koʻplab maʼlumotlar toʻplaganini gapirib berdi.Shirin suhbat, diydorlashuv Pushkin uchun qorinning chala-chulpa toʻyganligi oʻrnini ham bosdi.

. . .

Aleksandr Sergeyevich uchun Nijniy Novgorod ,Orenburgdagi kabi chekka,Osiyoga yondosh oʻlkalarda rus ruhi Moskva va Peterburgdagidan koʻra koʻproq saqlanib qolgandek tuyuldi. Negaki, Sasha bolaligidan oʻzining oilasida va boshqa doʻstlari xonadonida fransuzchalab soʻzlashish odat tusiga kirib borayotganidan oʻkinardi.”Axir soʻzga boy, faxrlangudek rus tilimiz borku?!” oʻylardi Aleksandr.
Bolaligida uylarining tarzi va ota-onaning yuzlari har xil boʻlardi: biri-odamlar ichida, mehmonlar borida, boshqasi-hech kim yoʻgʻida.Gaplari ham har xil-fransuza va ruscha.Fransuzchasi goʻyo shu tobda uyda mehmonlar borday, hamma narsaga qadr-qimmat va salobat baxsh etardi.Onani Nadina deb ataganlarida buvisi uni Nadejda deb atagan paytdagiday boʻlakcha boʻlardi. Bu baʼzi paytlar ota-ona dasturxon ustida gapirib qoladigan va ota bilan onasi gohida tunda qaytadigan oʻsha olam edi.Ammalari Anna Lvovna bilan yelizaveta Lvovnalar ruscha soʻzlarni xuddi fransuzchadek qilib dimogʻida talaffuz etardilar.Ota barmoqlarini qisirlatar, unga ruscha soʻzlar yetmay qolar, tiliga boshqa, fransuzcha soʻzlar kelib turardi.ir-biriga mehri qoʻzib ketganda, ota-ona oʻzaro fransuzcha soʻzlashar, faqat janjallashgandagina ruschalab baqirishardi.
Ayollarning buzib, gʻalati entikib-entikib, bidirlab chuldirab gapirishlari unga yoqardi.Ularning noz-ishvalari juda koʻrkam edi. Mehmon ayollar ruscha gaplarga xuddi mayda noʻxat sepganday fransuz iboralarni yogʻdirib tashlashar, bir-biriga gal bermay chuchuklanishardi.Umuman, mehmon ayollar bir-birlari bilan soʻzlashganda mugʻombirlik qilishar, bamisoli bashang, noruscha,maskarad liboslarini kiygandek boʻlishar, faqat ularning bir-birlariga zimdan koʻz qirini tashlashlari mutlaqo boshqacha –ruscha edi, xolos.Ularning entikishlari yasama, fransuzcha va juda latif boʻlardi.Lekin erkaklarning gaplari, uchrashuv va xayrlashuv onlaridagi fransuz iboralari bolaligida unga negadir quvonch baxsh etardi.Fransuzcha iboralarni xuddi sovgʻa ayribosh qilganday ishlatishar, chala tanish odamlar bilan gʻijillashganda fransuzchadan xuddi eski nozik qurolday foydalanishar edi.Lekin suhbatlar asnosida bitta-yarimtasi hayron qolguday gurung boʻlib qolsa, bas-u darrov rus tiliga, enaga va kampirlar tiliga oʻtib olardi; vaysayotgan ogʻizlar fransuzcha gapirayotgan chogʻdagi singari tirqish boʻlib emas, katta darvoza boʻlib, omilarcha ochilib ketardi.
Aleksandr shularni oʻylab aravada mahzun ketarkan,Orenburgda doʻsti Dalning “Jonli rus tilining izohli lugʻati”ni tuzayotganini oʻylab chehrasi ochilib ketdi.”Ha, oddiy rus xalqi, goh u orenburgliklar,goh novgorodliklar boʻlsin, poytaxtdan koʻra chekka hududlarda soʻkinishu, iltifot, mehmondorchiliku xayrlashuvlarning barchasida bironta fransuzcha emas,ruscha iboralar ishlatilayotgan ekan,Dal kabi fidoyilar bor ekan, rus tili avlodlarga sof holda yetib boraveradi.Qaniydi shu fikrlarni bironta jurʼatli muharrir oʻz nashrida bosib chiqarsayu, bular oʻzini ziyoli sanovchi jamiyatimizning fransuzcha soʻzlashuvchi ziyolilarini ogohlikka undasa”, deya oʻyladi Pushkin.
Pushkinning bu oʻylarini oradan bir oz vaqt oʻtib jurnalist K. S.Aksakov( 1817-1860) “Molva” gazetasida imzosiz ravishda chop etdirishga muvaffaq boʻldi.” Xalq va jamiyat” deya nomlangan maqolada Aksakov aynan Pushkin dilidagi oʻylarni “Molva” sahifalariga muhrlagandi: “Bizda jamiyat paydo boʻlmasidan oldin ham xalq bor edi..bunday boʻlishi mumkinmi? Soʻrashadi mendan.Ha, judayam mumkin va mutlaqo toʻgʻri: bizda jamiyat yoʻq edi, lekin xalq boʻlgandi.Bu Peterburg qurilishidan ancha oldin edi.Jamiyat-sof gʻarbcha koʻrinish va u bizga turli tartib-qoidalar bilan birgalikda oʻsha yoqdan kirib kelgan.U juda oddiy tashkil topdi: xalqning bir boʻlagi rus hayot tarzi, tili va kiyimini rad etdi va yuzaki, namunaviy jamiyat-guruh paydo boʻldi.
Bu -oʻsha jamiyat, bizning gʻarb bilan doimiy aloqamizni ulab turadi: u yoqdan moddiy va maʼnaviy farmoyishlarni koʻchirib keladi, uning oldida xuddi ustozidek taʼzim qiladi, fikr va sezgilari bilan shugʻullanadi. Buning evaziga katta badal toʻlaydi: xalq va chin fikrlar bilan shugʻullanish vaqtini boy beradi.Jamiyat xalqqa nisbatan katta imtiyozga ega boʻlgan tabaqa sifatida namoyon boʻladi, pirovardida jamiyat-xalq gʻoyalarining buzib koʻrsatilishidir.
Bizda xalq va jamiyat oʻrtasidagi farq juda ravshan.( Biz umuman aytamiz, oʻziga xoslik tushunchasi bunga kirmaydi).
Jamiyat taqlid qiladi va oʻzlikka ega emas: u nimani qabul qilsa-tashqaridan begonani qabul qiladi va har safar oʻzi begonaga aylanadi. Xalq taqlid qilmaydi va mutlaqo oʻziga xoslik kasb etadi.Agar begonanikini qabul qilsa, buni u oʻzinikini jonlantirish uchun qiladi.
Jamiyatda oʻziniki begonaga murojaat qiladi.Xalqda esa begona oʻzinikiga murojaat qiladi.Koʻpincha, jamiyat bazmga ketayotgan paytda xalq tungi ibodatga boradi.Jamiyat raqs tushayotgan paytda, xalq yana ibodatga ketadi.
Jamiyat dengiz tubidan fikr va sezgilarni, kuy va raqslarni olib chiqadi: xalq hayotni oʻz tarixidan izlaydi.Jamiyat fransuz tilida gapiradi, xalq rus tilida.Jamiyatda-Parij modasi.Xalqda-oʻz rasm-rusumlari.Jamiyat nemis roʻmolida yuradi, xalq esa oʻz roʻmolida.
Jamiyat( binobarin, koʻproq qismi) xushboʻy taomlar bilan oziqlanadi;xalq kuchsiz oziq yeydi.Jamiyat uyquda, xalq allaqachon uygʻongan va ishlayapti.Jamiyat ishlayapti( koʻproq qismi parket ustida yurgan holda): xalq esa uxlayapti yoki yana ishlash uchun uygʻonayapti.Jamiyat xalqdan nafratlanadi,xalq esa uni kechiradi.Jamiyat bor-yoʻgʻi yuz ellik yoshda, xalqning yoshini sanab boʻlmaydi.Jamiyat oʻtkinchi, xalq abadiy.
Jamiyatda ham oltin va ifloslik bor va xalqda ham oltin va ifloslik bor: biroq jamiyatda ifloslik oltinda, xalqda oltin ifloslikda.
Jamiyat va xalq doimiy vasfga ega: Bizda jamiyat ulugʻ, xalq esa koʻhna.”Jamiyat olgʻa! Xalq orqaga!”-shunday mazmundor qichqirgandi bir politsiya askari”.
Bular Pushkin oʻylagan, oradan vaqt oʻtib Aksakov gazetada yoritgan maqola.Ammo undan jamiyatdagi ziyolinamo fransuzcha gaplashuvchi guruh va xalq qanday xulosa chiqardi? Gap ana shunda edi 19 asr chor imperiyasida.

. . .

Pushkinning Orenburgga safari…Bu voqealardan uch yil oʻtib,—1836 yili Perovskiy Xiva xonligiga yurish uchun bahona sifatida,572 kishidan iborat Xorazmlik savdogarlarning 1400000 soʻmlik mollarini, qonunni buzdi, deya musodara etdiradi va oʻzlarini hibsga oldiradi.Pushkin general doʻstining bu qiliqlarini eshitib oʻkindi.
Biroq graf Perovskiy xonlikka yurish qilish uchun qoʻshin, zahira oziq ovqatlar, aslaha toʻplashda davom etaverdi.Pushkin boʻlsa, Xorazm bilan Bekovich halokati sabab toʻxtab qolgan aloqalarni diplomatiya yoʻli bilan hal etish, shu bois elchilarni Xivaga yuborish tarafdori edi.Ayni paytda u Nikolay 1 vohaga elchilar yuborsa, diplomatik missiyaga aʼzo boʻlib, Xorazmga borib kelish orzusining ushalishiniyam istardi.

. . .

Pushkin shoir sifatida dovruq taratgan davrda Olloqulixon(1825-1842 yillarda hukmdorlik qilgan) Xiva xoni edi. U Muhammad Rahimxon 1 ning farzandi boʻlib 30 yoshida taxtga oʻtirgandi.Otasidan unga boy xazina va qoʻshni davlatlarga taʼsiri katta boʻlgan mamlakat meros qolgandi.Bularning har ikkalasiniyam saqlab qolish uchun hukmdor bir necha bor Eron va Buxoroga yurish qiladi.Hattoki, 1826 yilda Eronning Badgis viloyatidagi Oqdarband qishlogʻilik forsiylarni Xivaning shimoliy-gʻarb tomoniga, 16-18 km uzoqqa koʻchirib kelib yangi etnik jamoa-forsiylarni, bundan tashqari Xorazmdagi 1815 yilda qazib boshlangan Qilich Niyozboy anhori boʻylarigayam Erondan 12 ming uylik jamshidlar elatini koʻchirtirib kelgandi.Buxoroga qarashli Labob qishlogʻi ahlini ham Boʻzsuv anhori boʻylariga olib keltirgandi.
Olloqulixon Bekovich fojiasidan soʻng Rossiya bilan toʻxtab qolgan aloqalarni tiklashga intilgan.Ikkala davlat oʻrtasida elchilik munosabatlarini oʻrnatishga harakat qilgan.Shu niyatda bir necha bor elchilarni Rusiyaga yoʻllaydi.
Elchilarga qoʻshib, koʻp yillardan beri Xivada saqlanayotgan 29 nafar rus asirini sovgʻa va inʼomlar bilan ozod qilib,Rusiyaga joʻnatadi.Chunki, Rossiya bilan toʻxtab qolgan savdo aloqalari sabab, Xorazmlik savdogarlarning Orenburgga borishi kamayib xonlikda qimmatchilik boshlangandi.
Eng hayratlanarlisi,Olloqulixon sharq musulmonlariga xos nafaqat arab va fors tillarini, balki rus tiliniyam oʻrganib, yozib gapiradigan darajaga yetgan.U Rusiyalik savdogarlardan ruscha kitoblar sotib olib oʻqirdi.Hatto,Xorazmda, umuman Oʻrta Osiyoda birinchilardan boʻlib, zamondoshi Pushkin sheʼrlarini mutoaala qilgan.Vaholanki, keyinchalik, chorizm istilosidan soʻnggi qaramlik davridayam,Buxoro amirlari va Xiva xonlari ruslar bilan tilmoch orqali muomila qilishgan.
1830 yillarda, tagʻin diniy bidʼat avj olgan zamonlarda Ovrupa tilini, mutassiblar taʼbiri bilan aytganda ,” kofircha” ni oʻrganish, kitoblar oʻqish ham xon uchun jasorat edi.
Olloqulixonning tarix oldidagi katta xizmati barcha sharq hukmdorlari kabi yashash, hukmini oʻtkazish, keladigan mehmonlarni kutib olish, davlatining kuch-qudratini namoyish etish maqsadida saroy-tosh hovlini barpo etdirganida edi.Maʼlumki, saroylar xon va ularning yaqinlari istiqomat etadigan, davlat xizmatlari bajaraladigan joy hisoblangan.Ana shu boisdan yaxlit meʼmoriy yodgorlik Tosh hovli-saroy Olloqulixon tomonidan bunyod etilgandi
.Saroyni qurish 1830 yildan boshlanib 8 yil davom qilgan.Saroy Ichan-qaʼlaning sharqiy darvozasi yonidagi binolar bilan birgalikda yaxlit meʼmoriy ansamblni tashkil qilib bosh jamoat markazi shu yerga jalb qilingan.Saroyni qurish uchun Xorazmning eng mohir naqqoshlari, koshinpazlari va hunarmandlari jalb etilgan.Tosh hovli koʻrinishidan baland devor burjlari va darvozalari bilan qoʻrgʻon tusini olgan.Aynan saroyning tosh hovli deya atalishiga sabab, uning hashamatli va nihoyatda chiroyliligi, hamda devorlari pishiq gʻishtdan terilganligidadir.
Saroy uchta katta hovli-koʻrinishxona, mehmonxona va haramdan hamda beshta kichik hovli va 163 xonadan iboratdir.Saroy yogʻoch ustunlar, marmar toshlar, shiplardagi naqshinkor yozuvlar bilan hayratlanarli boʻlib tuyuladi.Hashamatli saroyni qurish davri bir necha davrga boʻlingan.Dastlab haram alohida qurilgan boʻlib, u toʻgʻri toʻrt burchak hovli va atrofdagi 1-2 qavatli ayvon xonalardan iborat boʻlgan.Atrofi burjli qalin devor bilan oʻrab olingan.Uy-joy binolari tuzilishini haramning joylashishi va xonalarning hajmi, oʻzaro bogʻlanishi maftunkor qilib koʻrsatib turadi.Saroy ataylab gʻarb-sharq tomonga choʻzilgan.Negaki bu holda koʻpchilik xonalar oftobroʻya tarafga oʻtadi.Haramning butun janubiy qismi xonning toʻrt xotini uchun ajratilgan boʻlib, qolgan xonalarda yangalar, xizmatkorlar turishar edi. Saroy bikalari-malikalarga eng chiroyli va qulay uylar berilgan.Har bir bikaning uyi bir ustunli peshayvon, xona va qanoqdan iborat edi. Sharq tomondagi eng chekka ayvon xon qarorgohiga olib borgan.Ushbu ayvon boshqalarga nisbatan ancha baland, serhasham va qarindoshlapr uchun ajratilgan bir kichik dahliz va ikki xonadan iborat boʻlgan.Ayvonning ikkinchi qavatiga maxsus zina orqali chiqiladi.Haramning beshta katta ayvoni xon va uning toʻrtta xotini uchun moʻljallangan boʻlib, nihoyatda chiroylik koshin qoplamalar bilan bezatilgan.Eshik hamda ustunlar Xorazm yogʻoch oʻymakorlik sanʼatining yuksak namunalaridan sanaladi.Marmar ustun toshlardagi,temir panjaralardagi jimjima oʻyma naqshlarda Xorazm ustalarining eng mukammal sanʼati oʻz ifodasini topgan.Katta ayvondan keyingi ayvon ustunning toshi islimiy naqshlar bilan birga “boqiylik” belgisi bilan koʻrkamlashtirilgan.Xonga eng chiroyli koʻringan bika hukmdor xobgohiga yaqin joyda yashagan.Yana tagʻin ayvonlarning oxirgisidagi ustun markazida ham shunday belgi bor boʻlib, u unchalik yarq etib koʻzga tashlanmaydi.Hovliga qaragan barcha xonalar bezaklarga boy.Rang-barang gulli sirkor pannolar, oʻymakor yogʻoch ustun va marmar toshlar, naqshli shiplar va umuman hovlining erkin tuzilishi ajoyib sharq miniatyurasini eslatib turadi. Bunda har bir ayvon va har bir panno-yorqin sanʼat asaridir.Meʼmorchilik ornamenti va monumental amaliy sanʼat sohasida xalq ustalari erishgan eng yaxshi yutuqlar haram devorlari bezagida oʻz ifodasini topgan.Ayvon devorlaridagi katta sirkor pannolarning oʻsimliksimon,gireh ( geometrik) naqshlari ulardagi bezaklar bir-biriga uncha oʻxshamaydi.Ustunlardagi va eshiklardagi yogʻoch oʻymakorligi ayniqsa nafis bajarilgan:-ustunlar tanasining iki uch qatlamli oʻymakor gullar chulgʻab olgan.Shiplarda koʻkish koshinlarning aksi oʻlaroq qizgʻish jigar rang ishlatilgan.Eʼtiborlisi shundaki, har bir shipdagi boʻrtma gireh va hovzak naqshlar ikkinchi marta takror ishlatilmagan, kichik ayvonlar devoridagi naqqoshlik namunalari ham oʻziga xos alohida talqin etilgan.Marmar toshlardagi, jezdan ishlangan toʻqqiz panjaradagi murakkab va jimjima oʻymakorlik-kandakor ustaning oʻz mahoratini toʻliq namoyish etishga intilishining natijasidir.Sharq tomondagi asosiy ayvon ustuni juda koʻrkam va jimjimador naqshlar bilan bezatilgan boʻlib, ship va devordagi naqshin gullar nihoyatda mayda va murakkab ornamentlar bilan berilgan.Serhasham hovliga nisbatan qaznoq, dolon ( usti bostirilgan uzun yoʻlak) va boloxonalar juda ham koʻrimsizdir.Ochiq oʻchoq dudlari qaznoqning devor va shiplarini qoraytirib yuborgan.Xonimlar ayvonini xon turar joy bilan birlashtiruchi dolon faqat tepadagi tuynuklar bilan bir oz yoritilgan.Koʻrinishxona yoki arzxonaning hovlisiga borish uchun bir qancha yarim qorongʻi dolon-xonalarni bosib oʻtish kerak.
Saroyning navbatdagi bunyod etilgan qismi-mehmonxona binosidir. Uning tuzilishi Tosh hovlisidagi Arzxonaga va Koʻhna Arkdagi koʻrinishxonaga oʻxshab ketadi. Unchayam katta boʻlmagan chorsiroq hovli atrofdan xonalar bilan oʻralgan.Hovlida oʻtov uchun asos boʻlgan toʻgarak-supalar ham bor.Oʻz davrida mehmonlarga shu oʻtovda katta ziyofatlar berilgan.Shimol tarafga qaragan bosh ayvonda saroyning asosiy qabul marosimi oʻtkazilgan.Xon huzurida boʻlib u bilan suhbat qilgan sayohatchilar, elchilar bu ayvonlarni teatr sahnasiga oʻxshatganlar.Mehmonxona bezagi ayvon bezagidan qolishmaydi, biroq bu yerda ustalar sirkor koshinlarda gullarni va pannolarni boshqacharoq ishlaganlar.Rassom-kulollar lojuvard ( toʻygʻinmoviy) rangni koʻp ishlatganlar.Bosh ayvon ancha baland boʻlib, sirkor koshinlar bilan tekis qoplangan devorlar, yorqin naqshli shiplar, kungirador karniz va qubbalar hovlini manzarali va hashamatli etib koʻrsatadi.Mehmonxona hovlisi aniq shaklda boʻlib, katta ayvon yonida bir necha yordamchi xonalar bor.Qarshi tomonda uchta xona oʻrniga bitta zal solingan.Zalga mulozimxona hovlisidan kirish mumkin, eshik joylashgan gʻarbiy devorda hech qanday naqsh yoʻq, chunki devor yonida dolon va posbonlar turadigan bir necha xonalar boʻlgan.
Koʻrinishxona ham rang-barang koshinlar bilan hashamatli qilib bezatilgan, saroydagi koshinpazlik ishlarini Olloqulixon davridagi mohir usta Abdulla jin laqabli kishi bajargan.Tosh hovli saroyi qurilishida ganch, marmar, yogʻochdagi nafis oʻymakorlik bezaklari va shiplardagi ajoyib naqshlar isteʼdodli ustalarning mahoratini namoyish etgan.Saroy qurilishining boshchisi Muhammad Yusuf mehtar boʻlib, bosh usta Nurmuhammad Toji, uning oʻlimidan soʻng Qalandar Xivakiy ishni davom etdirgan.
Olloqulixon oʻziga va keyingi xonlarga atab saroy bunyod etishdan tashqari Karvon saroy va tim ham barpo etdirgan.1831 yilda Ichan Qaʼlaning sharqiy qismida, zahkash arigʻi oqava suvidan hosil boʻlgan koʻl hashar usuli bilan koʻmilib, uning oʻrnida katta bozor qurish boshlanadi.Olloqulixon farmoniga koʻra 45 kunda bozor barpo etib boʻlinadi.Bu yerda baqqollar, baliq va boshqa taomlarni pishiruvchilar, meva, sovun, sham sotuvchilar rastasi, shuningdek sartaroshxona va mayda savdo uylari ham boʻlib, ularga yondosh joyda qullar sotilgan.1833 yilda bozorga yondosh qaʼla devori yonida ikki qavatli karvonsaroy qurilishi bilan yana bir bozor maydoni paydo boʻladi.Karvonsaroy ( tim-usti yopiq bozor) oʻzining tashqi koʻrinishga koʻra Buxorodagi Abdullaxon timiga oʻxshab ketadi.Olloqulixonning karvonsaroyi tashqi mamlakatlardan keladigan karvonlarni qabul qilishga moslab qurilgan boʻlib, uning ikkala gʻarbiy va sharqiy darvozalari tuyalarda keltirilgan yuklarni bemalol karvonsaroyga kirib chiqishi taʼminlangan. Karvonsaroy oʻrtasida janubga qaratib solingan darvoza orqali savdo markaziga-savdo uyiga kirilgan.Savdo uyi ikki qavat qilib qurilgan boʻlib, 105 ta hujradan iborat.Pastki qavati savdogarlar uchun savdo rastasi vazifasini oʻtagan, yuqori qavati esa mehmonxona hisoblangan.Bino juda qulay va sodda rejalashtirilgan.U keng hovli va hovli atrofidagi ikki qavatli hujralardan iborat.Hamma hujralar hovli sahniga qaragan.Faqat fasadning janubiy qismidagi hujralarning ikkinchi qatori, xuddi madrasadagi kabi, maydoncha tomonga qaragan boʻlib, bir xil tuzilishdagi “ balxi” gumbazli hujralar fasaddagi ravoklar qatori bilan aniq belgilanib turadi. Hovliga olib oʻtuvchi ikki tarafdan peshtoq bilan chegaralangan.Peshtoq qanotlari ichida ikkinchi qavatga olib chiqadigan aylanma zinalar bor.Shu davrlarda pastdagi baland xonalarda yuk saqlangan boʻlsa, yuqori asosan uy-joy sifatida foydalanilgan.Yiliga ombor uchun kumush hisobida 10 soʻm, hujra uchun 5 soʻm pul olinardi.Karvonsaroyning tashqi koʻrinishi madrasaga oʻxshaydi, lekin unda oʻziga xos baʼzi tomonlar ham bor.Masalan, madrasadan ichkariga maxsus xonalar orqali aylanib oʻtilsa, bu yerda ichkariga yuklar bilan ikki gumbaz ostidan toʻgʻri oʻtish mumkin.Hovlining oʻrta qismi mol yuklashga qulay boʻlsin uchun bir oz chuqur qilib qoʻyilgan.Mazkur bino mehmonxona, ombor va savdo rastalari xizmatini bajarishi qiyin boʻlgani uchun keyinroq karvon saroyning oldiga tim qurildi.Tim va karvonsaroy binolari bir butundek koʻrinsada, lekin bu binolarning devorlarida karvonsaroy peshtoqining , ravoqlarning pastki qismi va gudasta-minora qoldiqlari mavjud .Tim ikki qator mayda gumbazlar karvonsaroy darvozasi oldida kelib taqalgan. Xuddi shunday gumbaz timning gʻarbiy tomonida ham bor. Xorazmning qoʻli gul ustalari gumbazli dolonlarni juda mohirlik bilan qurganlar.Gumbaz asoslari murakkab shaklda boʻlishiga qaramay, ustalar osonlik bilan oʻziga xos ( goh toʻrt burchak, goh trapetsiya, goh olti qirrali) konstruktiv asos topa bilganlar.Tim ichkarisi gumbazlardagi tuynuklar orqali yoritilgan.Shu davr talablari asosida xorijlik savdogarlar bir hujrani bir necha yilga ijaraga olishgan.Doimiy harakatda boʻlgan karvonlar esa shu savdogarlarni mahsulot bilan taʼminlab turishgan.Bu yerda mahalliy mahsulotlargina emas, balki xorijlik savdogarlar mollariyam sotilgan.Bozorda rais tartib intizomni va tosh tarozining toʻgʻri ishlatilishini kuzatib yurgan.Agar xaridor haqiga xiyonat qilinsa, savdogar shu yerdayoq aybi isbotlansa jazolangan.
Karvonsaroyda maxsus devonxona boʻlib, kelib-ketuvchi savdogarlar, shuningdek pul almashtiruvchi sarroflar, savdogarlar olib kelayotgan tovarlariga baho belgilaydigan maxsus amaldorlar xonasi boʻlgan.Bu yerda devonbegi darvozadan oʻtgan mollar uchun tamgʻa puli olgan va bu pul davlat gʻaznasiga emas, 1835 yilda qurilgan Olloqulixon madrasasi kutubxonasini taʼminlashga sarflangan.
Olloqulixon tomonidan shular kabi yana eski sinchdan va xom gʻishtdan qurilgan madrasalarni buzdirib, yangidan pishiq gʻisht ishlatgan holda madrasalar ham barpo etdirgan.Shular qatorida oʻzining Ichanqaʼlaning sharqiy devori oʻrnida madrasasini qurdiradi. Ushbu madrasa tim qurilib boʻlgach boshlangan.Qurilish boshlashdan ilgari Xoʻjamberdiboy madrasasiga yondoshgan shahar devorining bir qismi va Polvon darvoza gumbazlaridan bir nechasi buzib tashlangan.Paxsa va gʻisht devor qoldiqlari tekislanib, uning ustiga madrasaning peshtoqi tiklangan.Bu peshtoq oldingi madrasani peshtoqi oʻrnida qurilib, buning natijasida bu yerda qoʻsh madrasa barpo qilingan.
Uch metrlik tepalik Olloqulixon madrasasini qoʻshni Xoʻjamberdibiy madrasasining pastak gumbazlaridan ancha yuqoriga koʻtarishga va natijada ichkariga—shahar atrofiga oʻtishga imkon bergan. Madrasaning hovli qismi-boshqacharoq koʻrinishga ega:-ikki qavatli hujralar qatori Polvon darvozaning kichik gumbazlari ustiga va qisman tim gumbazlari chekkasiga joylashgan.Madrasa trapetsiya shaklida qurilgan boʻlib, unda 99 hujra , yozgi va qishki masjid, darsxona mavjud.Har bir hujrada bir eshik va uning ustida kichik darcha bor.Hujra pastiga chorsi gʻishtlar terilgan.Devorlari ganch bilan suvalgan, tepasidagi “balxi” gumbazlarini ichi bezalmagan.Madrasadagi qishgi masjid va darsxona kabi katta xonalar ikki qavatli imoratlardek gumbazi uncha baland emas, katta ravoqlari, bezaksiz tekis devorlar, chuqur tokchalar bir oz beoʻxshov koʻrinadi.Madrasaning tashqi bezaklari butunlay boshqachadir.Roʻparasidagi Qutlugʻmurod Inoq madrasasida oq va rangli ganch, bosma qolipli sirli koshin ishlatilgan boʻlsa, bu madrasada faqat sirli koshin ishlatilgan.Ammo koshinlarning naqshlari har xil boʻlib, kulollar bu yerda joyning bezatiladigan oʻrniga qarab ularning shakli, ranglar quyuqligi va oʻlchamlarini ustalik bilan tanlaganlar.Peshtoqdagi islimiy naqshlar, mayin shaklli ravoqlar qatorining zerikarli gireh ( geometrik) shaklini jonlantirib turadi. Hovlidagi masjidning peshtoqi murakkab halqasimon islimiy naqshlar bilan bezatilgan boʻlib, oʻsha peshtoqdan yozgi masjidga oʻtiladi.Madrasaning asosiy peshtoqining orqa tomoni odatda bezaksiz boʻlardi, bu yerda biz jimjimador islimiy naqshlar tushirilgan sirli koshinlarning ajib manzarasi namoyon boʻladi.
Ushbu Olloqulixon madrasasi qurilishiga Muhammad Rizo qushbegi, uning vafotidan soʻng esa Otamurod qushbegi boshchilik qiladi.Madrasa 1834 yilda boshlanib bir yildan soʻng gʻoyat chiroyli koʻrinishda barpo etilib boʻlingan.
Olloqulixon bulardan tashqari Toshhovuz shahriga devorlar bilan oʻrab olingan qaʼla va Ichanqaʼladagi Polvon darvozaning gʻarbiy qisminiyam qaytadan qurdirib, uning oldida ikki gumbazli va peshtoqli hammom ham barpo etdirgan bunyodkor shaxs edi.
Olloqulixon hukmronligi davrida barpo etilgan ,faqat uning oʻziga bogʻliq inshoaatlarga mukammal toʻxtalganimizning sababi shundaki, agarki 1833 yilda Pushkin Orenburgdan faqat Xiva xonligi chegaralariga kelibgina qolmay, qadim shaharga tashrif buyurganida albatta roʻy berayotgan bunyodkorliklarni oʻz koʻzi bilan koʻrgan hamda ular haqida xotiralar bitardi.Biz ham shunda Pushkin tasvirlagan bitiklarni sizga havola qilib qoʻyardik xolos.
Olloqulixon…U oʻz davrining , garchi atrofini mutassib dindorlar oʻrab olganiga qaramay boshqa din va dindagilarga sharoit yaratib bergan Osiyodagi hukmdorlar ichida sanoqlisi, balki yagonasidir.Negaki, Olloqulixon Fedka Grushin degan rus asirini eshikogʻasi lavozimiga, Andrey Ivanovni esa Xivada ruhoniylik qilishga, rus asirlarining toʻplanib, ulugʻ Roʻza, pasxa, troitsa-nasroniylik diniy bayramlarini oʻtkazishiga ruxsat berdi.
Xullas, Xiva xoni Olloqulixon (1795-1842) Xorazm-Rusiya munosabatlarini yaxshi yoʻlga qoʻygan, hatto xonlikdagi ruslarga zarur shart-sharoit yaratib bergan hukmdor edi.
Biroq Nikolay 1 (1825-1855) Orenburg general-gubernatori Perovskiyning maslahatiga koʻra, xuddi Pyotr 1 dek Xorazmga yurish qilishni maʼqul topdi.Qoʻshinni qurol yarogʻ bilan Xiva tomon shaylay boshladi.
Bunday bosqinchilik fojia bilan tugashini birinchilardan boʻlib, Pushkin anglab yetdi.Uning oʻylagani boʻldi.

. . .

—Qudratli va oliy himmatli buyuk davlatimiz Xivaning vasvasasiga koʻpdan bardosh berib kelmoqda edi.Oxiri u oʻzining makkorligi bilan oʻziga xavf orttirdi.Olloh amri va podshohimiz farmoni bilan jangga borayotganlarga shon-sharaflar boʻlsin.Sizning jahdu jadalingiz, tirishqoqligingiz va jasoratingiz yurishimizni gʻalaba bilan tugallashga imkon beradi.Rossiya qoʻrs va makkor qoʻshnimiz Xivani birinchi marta jazolash uchun bormoqda.Ikki oydan keyin xudo hohlasa Xivada boʻlamiz.Xiva poytaxtida birinchi marta but va rus injili oldida ruslar oʻz podshohi va vatani uchun baland ovoz bilan samimiy ibodat qiladilar—deya kuzning sovugʻida turib qoʻshini oldida maqtanganicha nutq soʻzladi Perovskiy.
Shu tariqa koʻp kutilgan va katta tayyorgarlik koʻrilgan holda, 1839 yil 14 noyabrida Xiva tomon Perovskiyning qurollangan qoʻshini otlandi.Qoʻshin safida Pushkin Orenburgga kelganida unga hamrohlik qilgan V.Dal,K.Artyuxov,N.Ivanov,shuningdek, olimlardan N.Xanыkov, P.Chixayev,E.Eversman, V.I.Shtenberg, G.I.Danilevskiylar ham bor edi.Shular va boshqa askarlar juda issiq kiyintirildi, shinel yoqasiga quyon terisidan boʻyinbogʻlar qistirildi.Yuzlarini sovuqdan saqlash uchun qora matodan niqob tikib, faqat koʻzi va ogʻzi uchun joy qoldirildi, burun oʻrniga saqlanish uchun matodan burun yasab tikib qoʻyishdi.Perovskiy askarlarining kiyimiga qarab,ularni harbiylarga emas, alvastilarga , qoʻshinni boʻlsa shaytonlar galasiga oʻxshatish mumkin edi.Otliq askarlardan tashqari, ogʻir artilleriyani 12500 tuya sudrab ketdi.Hattoki,Xiva darvozalarini portlatish uchun galvanik minalar ham olingan edi.Yigʻiladigan palatkalar, karavotlar, xaltalab yem-xashak, asal toʻla bochkalar, konservalar, quritilgan oziq-ovqatlar ham qoʻshinda mavjud edi.
Kimsasiz dasht esa xuddi ataylab Perovskiyning qoʻshinini kutib turgandek oppoq qor bilan qoplangan, tizza boʻyi kelardi.Buning ustiga 26 daraja sovuq boshlanib, shamol esa boshladi.Kechalari otlar jon saqlash uchun sovuqdan arqonni uzganicha qochib ketar, chunki sovuq 40 darajaga yetib qolgandi.Ertalab koʻp askarlarning qoʻl-oyoqlari muzlagan va ularni kesib tashlash uchun sanitar aravalar koʻtarib ketishardi.Perovski har soatda qorovullarni almashlab turishga buyruq berdi.Ammo zobitlarning koʻpchiligida soat yoʻqligidan qorovul almashtirish betartib kechardi.
—Ey xudo! Bizga kigiz etik, poʻstin berishsa boʻlmasmidi, bu jahannam sovuqlarda qirilib ketsak ham podsho hazratlariga ne gʻam —deyishardi ayrim askarlar.
Ha, sovuq 40 darajaga yetgach, tuyalar sovuqqqa bardosh berolmay birin-ketin qirila boshlashdi.Har bir tuyani yoʻqotish odamlar uchun behad ogʻir koʻrgulik edi.Yiqilgan tuyadan yuklarni olib, qaytadan taqsimlab ortib chiqish, yoʻlni ochish uchun uni chekkaga sudrab chiqishga toʻgʻri kelardi. Bularni bajarish uchun odamlar goh tizzadan, goh beligacha qor kechib ishlar va oqibatda holdan toyib, choʻzilib qolishardi.Baʼzi joylarda qor muzdek qattiq, ustidan bemalol oʻtib ketilardi,baʼzi joylarda esa shunchalik yumshoq ediki, choʻkib qolgan tuya, ot yoki zambarakni tortib chiqarish oʻlgudek mashaqqatga aylanardi. Ana shu alfozda charchab-horib, bor-yoʻgʻi uch, toʻrt chaqirim yurilgan kunlar koʻp boʻlardi.Ayovsiz choʻl boʻronlari quturgan paytlarda bir joyda toʻxtab, shamol tinishini kutishdan boshqa chora qolmasdi.Sovuq kun sayin avjiga chiqardi.Tungi hordiq paytida ham aksarlarga tinim yoʻq edi.Har bir qoʻshinda oʻn ming boylam yukni tushirish va gulxan yoqish uchun muzlagan qattiq yerni kavlash lozim edi. Soʻng qorni tozalab otlar, tuyalar uchun joy hozirlashardi.Bechora askarlar faqat kechki soat sakkiz yoki toʻqqizdan keyingina dam olishga oʻtirishar edilar.Keyingi kuni soat bir yoki ikkida yana yoʻlga tushish zarur edi.Bunday qahraton sovuqda kiyim-kechakni yuvish va ozoda boʻlib yurish mumkin emasdi.Koʻpchilik choyshabnigina emas, hatto butun safar davomida koʻylagini ham almashtirolmadi.Oqibatda ogʻir mehnat, ochlik, ifloslik oʻz kuchini koʻrsatdi—askarlar birin-ketin kasallana boshlashdi.Yoʻlda askarlarni qizdirish uchun spirt olinmagani ham salbiy taʼsir qildi.Issiq ovqat pishirish uchun boʻlsa oʻtin topilmasdi.Shu tufayli bir choynak choy qaynatish uchun askarlar otlarning egar-jabduqlari va iplarni yoqishardi.Tevarak atrofda birontayam choʻqqaygan shox-shabba koʻrinmasdi.Perovskiy oʻtin oʻrnida yoqsa boʻladigan barcha narsalarni yoqishga ruxsat berdi. Askarlar qor qatlamini buzib muzlab qolgan turli ildizlarni kovlab kichkina gulxanlar yoqishardi.Oqshomlari uxlab yotgan askarlar muzlab qolmaslik uchun har soat oʻrnidan turishardi.Bunday mushkulotlar yetmaganidek, kun bilan tunning farqiga borib boʻlmaganidan, 5 ming askar uyqusizlik kasaliga mubtalo boʻldi.Vaziyatning xatarli tus olganidan urush koʻrgan askarlar bu yurishning oxiri voy boʻlishini allaqachon tushunib yetgan edilar.
—Ey xudoyim, bizga oʻzing madad ,Perovskiyga esa insof bergaysan!—nido qilishardi askarlar .
Kechalari esa dafn etilgan askarlarni mozorlardan boʻrilar kovlab olishmasligi uchun mashʼala yoqishardi.Tuyalar sulini yemas, lekin ochligidan boʻyinturugʻini kemirib qoʻyishardi.Askarlarga yetarlicha goʻsht berilar,ammo yoqishga oʻtin kam boʻlganidan goʻsht hali pishib ulgurmasdanoq,ochlikka chidayolmay uni xomligicha yeb qoʻyishardi.Kasal boʻlganlarni avval sanitar furgonlariga, soʻng toʻgʻridan-toʻgʻri qor tagiga koʻmishardi. Shu taxlit 34 kun deganda Perovskiy hali hech bir hujumsiz katta talafotlar bilan Emba daryosiga chiqdi.Biroq hali oldinda ming chaqirimlik yoʻl bor.Kazaklarning ”Darvozangni och Xiva” deya xitob qilishiga hali erta.
—“Xiva tomon yurish kerakmi? Yoki 500 chaqirim orqadagi Orenburg tomonmi?”— Perovskiy oʻziga oʻzi savol berardi.
Bir necha kundan soʻng gubernatorning Varna yonida olgan jarohati ochilib ahvoli ogʻirlashdi.Shundan soʻnggina u orqaga qaytish toʻgʻrisida buyruq berdi.Xullas, ming azoblar bilan ortga qayta boshlashdi.
—Parijni zabt etgan edik, lekin Xivaga yetib bora olmadik! Bu yerning obi-havosi dahshatli.Fransiyada ham uzum ekiladi, bu yerda ham.Lekin havosi juda boʻlmagʻur ekan,— deyishardi baʼzi zobitlar oʻzaro gurunglarida.
Qaytish yoʻli uzundan uzoq va yana vahimali tuyulardi.Ammo kazaklar uchun Orenburg vatan edi va ular jonajon shaharlariga talpinib azoblarni qaytadan boshdan kechirishdi.Sovuq hamon kuchli edi.Qor quyunlari tez-tez bezovta qilar, suv topish qiyin, oʻtin topish uchun muzlagan qatqaloq yerni kavlashga toʻgʻri kelardi.Toliqqan askarlarning ruhi soʻnik, tushkun edi.Butun yoʻl boʻylab ilgari oʻlgan ot va tuyalarning jasadi uchrar, ularni sahrodagi vahshiy boʻri galalari va oʻlaksaxoʻr tulkilar xomtalash qilib ulgurgan edi.Nihoyat uzoqdan uylar koʻrindi.Bu kazaklar xutori Ilinskaya edi.Perovskiyni bu yerda kazak atamani kutib oldi.”Xudoga shukur” deya oʻzidan ketib yiqildi Perovskiy.Uning sochlari butunlay oqarib ketgandi…

. . .

…1840 yilda Xivaga bosqin ishtirokchilaridan,Pushkinning yoshlikdagi doʻsti va uni Orenburgda mehmon qilgan K.D.Artyuxov vafot etadi.U sovuqda kasal orttirgan va Perovskiyga ergashgani umriga zomin boʻlgandi.
Pushkinni birinchi bor Artyuxov uyida koʻrgan Nikolay Ivanov esa Xiva yurishi boʻyicha “ Xivinskaya ekspeditsiya 1839-1840gg.Ocherki i vospominaniya ochevidsa” (SPB, 1873,) nomli xotiralar yozdi.
Qoʻshin safida mashaqqatlarga chidab qaytgan rassom Vasiliy Ivanovich Shternberg( 1818—1845) boʻlsa bir nechta rasmlar chizdi.
Dal esa ushbu yurish paytida nimaniki koʻrgan-kuzatgan boʻlsa hammasini qogʻozga tushirib borgan boʻlib, shular asosida “Pisma k druzyam iz poxoda v Xivu 1839 goda” nomli (“Russkiy arxiv, 1867 , № 3, s 429-430) maqola yozadi.U oʻz doʻstlariga 1839 yil 27 dekabrda yozgan xatida boʻlsa “Noʻgʻaylar, Shoʻrbotir”, Shoʻro botir”, “ Er shoʻro” sarlavhali dostonlarni Sanʼat ismli kishi soʻzlab berganligini yozgan.Ha, Dal haqiqiy fan fidoyisi ediki, yurish paytidayam oʻzi qiziqqan mavzu-Oʻrta Osiyoliklarning folklori uni jalb etib turardi.
Shu bois Dalning Xiva yurishidan yozgan xatlari va Perovskiyning sharmandalarcha chekinishi, mashhur yozuvchi Lev Tolstoyni ham qiziqtirib qoʻydi. “Dekabristlar” romaniga material toʻplash jarayonida, qolaversa Perovskiydek shuhratparast graf shaxsiga qiziqqanidan, 1839 yilgi yurish boʻyichayam biron asar yozishga chogʻlandi.Tolstoy “Rus arxivi” jurnali bosh muharriri P.Bartenevga yozgan xatida ana shular toʻgʻrisida gapirib oʻtgandi.Afsuski, Tolstoy “Dekabristlar” asarini tugataolmaydi…
Magʻlubiyatga uchragan qoʻshin safidagi G.I.Danilevskiy yurish oldidan, Xorazmga boray deya chin dildan ixlos qilgan ekanki, faqat ugina niyatiga yetdi.Toʻgʻri 1839 yilda emas, oradan 3 yil oʻtib.U 1842 yilning oktyabridan 31 dekabrigacha elchi sifatida Xiva xonligiga borib, xonlik toʻgʻrisida Rossiya harbiylari uchun ahamiyatga ega boʻlgan anchagina maʼlumotlar toʻplashga erishdi.Xonlikning xaritasini, Amudaryo gʻarbiy qismi aholisining xaritasini,ijtimoiy iqtisodiy vaziyat toʻgʻrisida material yigʻib, Rossiyaga qaytgach shu asosda “Opisaniye xivinskogo xanstva” nomli asar yaratdi.
“ 30 oktyabrda polkovnik Danilevskiy oʻz hamrohlari bilan Olloqulixon hazratning tantanali marosimida boʻldi.Kunduz soat 5 edi.Avvalo ularni darvozaning soʻl tomonidagi kichkina hovlidagi pastak xonaga olib kirdilar.Bu mehtarning, yaʼni birinchi vazirning xonasi edi.Yerga oq namat toʻshalgan, toʻrda uchta temir sandiq, tokchada turgan sopol chiroq bu xafagazak xonaga nur sochib turardi.Xona egasi qirq besh yoshlardagi mehtar Yoqubboy elchilarni xursand boʻlib qarshilab, xonga maʼlum qilmoq uchun, oʻsha zamon ularni yolgʻiz qoldirib, chiqib ketdi.Xonning chodiri qirgʻizlarning oʻtoviga oʻxshar edi.Bu joy ham qabulxona, ham davlat mahkamasi edi.Toʻrda, gilamcha ustida uzun mosh-guruch soqolli, boshiga popoq, ustiga qora movut chakmon kiygan bir kimsa chordona qurib oʻtirardi, u Olloqulixon edi.Mis qandilda yonib turgan sham xonning yuzini va chodir ichini arang yoritib turardi” deya yozadi (P.S.Savelyev “Puteshestviye g.Bazinera cherez kirgizskuyu step v Xivu” , “Geograf. Izvestiya Russk.goyegraf.oboʻyestva”, 1849, № 4, 168 str) Danilevskiyning hamrohlaridan biri.
Danilevskiyning oʻzi esa xonlik toʻgʻrisida toʻplagan maʼlumotlari asosida yaratgan asarida Olloqulixonning vafoti toʻgʻrisida shunday yozadi: “ 22 noyabrdan 23 noyabrga oʻtar kechasi ( zulqaʼda oyining 3-sida seshanba kuni) Olloqulixon janob oliylari bu dunyodan u dunyoga safar qildilar.Ertasiga kechasi uning valiahdi taxtga oʻtirdi. Shunisi ajibki, Xivada xon urugʻlarining taxtga merosxoʻrlik huquqi boʻlishiga qaramay, shu bilan birga, xonning xalq tomonidan saylanish huquqi ham saqlangan.Mamlakatning oqsoqol va moʻtabar kishilari kechasi xon saroyiga toʻplanishib, xon urugʻlaridan birini xon qilib koʻtardilar.Xon saylanadigan kishini yechintirib, boshdan oyoq yangi liboslar kiygizadilar, xonning koshonasiga olib kirib, kiygizga oʻtirgʻizadilar va uch marta osmonga irgʻitib, “xon,xon, xon!” deb nido qiladilar.Taxtga oʻtqizish marosimi ana shundangina iborat”. Taxtga Olloqulixonning Hazoraspda hokimlik qilayotgan katta oʻgʻli Rahimquli koʻtarilgandi.

. . .

Shuhratparast va olifta Jorj Sharl Dantes 1812 yilning 5 fevralida Fransiyada tavallud topgandi.U yoshligidan oʻtkir zehnli boʻlib voyaga yetgan boʻlsada, hamma bilan til topisha oladigan feʼli va uddaburonligi shuhratparastlikka qaratilgandi.U hatto keyinchalik Prussiya qiroliga aylangan Vilgelm bilan ham yoshligida doʻst tutingandi.Jorj Dantes dastlab Fransiyaning Sluk shahridagi Sen Sir harbiy oʻquv yurtini tugatib, omadini sinab koʻrgani Rossiya tomon intildi.Ha, bepoyon Rossiya oʻsha vaqtda va undan ham oldin koʻplab xorijliklarni oʻziga maftun etgan oʻlka sanalardi.
Bu paytda Rossiya bilan Prussiyaning munosabatlari yaxshi boʻlib, Jorj Prussiya shahzodasi-doʻsti Vilgelmdan oʻzini ijobiy tavsiflovchi yozma tavsiyanoma ham olib kelgandiki, buning natijasida u Rossiya Harbiy Akademiyasiga hujjat topshirib, 1834 yil 27 yanvarda imtihonlardan muvaffaqiyatli oʻtdi. 8 fevralda boʻlsa, alohida gvardiya korpusiga zobit boʻlib ishga ham tayinlandi.
Jorjning gapga chechanligi, uddaburonligi hamma joyda ish berib, Rossiyadan koʻplab doʻstlar orttirdi.Ana shunday vaziyatda Rossiya ob-havosiga koʻnika olmagan Jorj kasallanib yotib qoladi.Bu paytda uning uyi yoʻq boʻlib, oʻsha davrdagi odatiy hol boʻlgan anʼanaga koʻra mehmonxonada tunab yurardi.
Uning baxtiga oʻsha kunlari Niderlandiyaning Rossiyadagi elchisi baron Gekkerning izvoshi buzilib, shu mehmonxonada u ham yotib yurgandi.Kunlarning birida, taom chogʻi mhmonxona xoʻjayini bemor Jorjning ahvolidan Gekkernga gap ochib qoladi.Izvoshining tuzatilishini kutaverib zerikkan keksa elchi janoblari shu bahona Jorjning yoniga kirib u bilan tanishadi.
Kasal holida ham gapga chechan boʻlgan Jorj, oʻz topqirligi bilan zerikkan elchining mehmonxonadagi kunlarini koʻngilli oʻtishiga yordam berib uning mehrini qozonadi.Shu tariqa mehmonxonada boshlangan doʻstlik, tutingan ota-oʻgʻil boʻlishga sabab boʻladi.Natijada Jorjning otasi boʻlishiga qaramay, 1836 yil 5 mayda ularning roziligi bilan Jorj Dantes rasmiy hujjatlarni qoidaga koʻra toʻldirib,Niderlandiyalik baron Gekkernning asrandi oʻgʻliga aylandi.Elchi Gekkern bilan munosabatlari yaxshi boʻlgan Rossiya imperatorining oldida bu holat Dantesning yanada shuhrati oshishiga sabab boʻldi.
Kelishgan va hazilkash, gapga chechanligi bilan koʻpchilikni , ayniqsa qizlarni oʻziga maftun etuvchi Jorj Dantes sohibjamol Natalya bilan ziyofatlarning birida tanishib qoladi. Biroq bilsaki, uning eri-kimsan shoir Pushkin bor ekan.Bu borada Dantesga yana omad kulib boqdi.Yaʼni, Natalyaning opasi-Yekaterina Nikolayevna kelishgan va hazilkash fransiyalik yigitni yoqtirib qoldi. Bu hol esa ularning oila qurishiga sabab boʻldi. Ular 1837 yil 10 yanvar kuni nikohdan oʻtdilar.Oʻsha vaqtda Yekaterina Dantesdan 4 yosh katta boʻlib, 29 yoshga kirgandi.
Dantesdek oliftani yoqtirmaydigan Pushkin qayinopasi va bojasining toʻyiga bormaydi.Hatto keyin ham ularni toʻy bilan qutlamaydi.Aleksandr Sergeyevich Dantesni birinchi marotaba koʻrganidanoq koʻnglida allanechuk gʻashlik paydo boʻldi.Ayniqsa uning oq-sariqdan kelgan rangu roʻyi-yu, mudom xushomadgoʻylarcha termulishi Pushkin nazarida, Rossiyaga kelgan kelgindi zobitning gʻoyat pastkash, suyuq va yengiltak kimsa ekanligini koʻrsatar edi.Bu orada kuyovtoʻra Dantes Yekaterina Goncharovaga uylangani kamdek, Pushkinning xotiniga ham baʼzi-baʼzzida bojasi boʻlaturib, koʻz suzadigan boʻldi.Bunday yengiltaklik esa Pushkinning nafsoniyatiga tekdi.Ayniqsa qarindosh boʻlib olgan Dantesning Pushkin uyida yoʻqligida Natalyaning yoniga kelaverishi, turli ziyofatlarda “tasodifan” uchrashib yoki birga oʻtirib qolishi, eng yomoni sevgi izhori qilib Pushkinnning xotiniga maktublar yoʻllashi,butun shaharda shu bois Dantes va Natalyaning bir-biriga mashʼuqaligi toʻgʻrisida mish-mishlarning atayin omi xalq oʻrtasida tarqalishi, shoirni soʻnggi chorani qoʻllashga undadi.Bu oʻsha vaqtda odatga aylangan duel edi.Oldiniga Dantesning duelga rozi boʻlmay, shoir oldida oʻzini gunohkordek sezaverdi.Ammo Pushkin oʻz daʼvosida turib olgach, noiloj duel 1837 yil 27 yanvarga belgilandi.
Pushkin hayoti davomida jami boʻlib 15 marotaba duelga chiqqandi.Hatto litseyda oʻqib yurganida 6 marta, Kishinyovda 4 marta, Odessada boʻlsa 5 marta barcha nizolarni duelda hal qilgan, biroq hammasidayam birinchi boʻlib oʻq otmagandi.Yaʼni u toʻpponchadan oʻq uzishga litseydaligidan ishqibozligi uchun doimo nishonga bexato otardi.Aniqrogʻi, omadi kelib 15 dueldan omon qolgan, oʻz muxoliflarini yaralab yoki kechirim soʻratishga majbur qildirib, barcha otishmalarda gʻolib chiqqandi.Biroq, oʻn oltinchi duel…
Oʻsha qonli fojiali 27 yanvar kuni u ertalabdan turib, oʻzini bardam tutdi.Soat 11 gacha stolida oʻtirib yozish bilan mashgʻul boʻldi.Soat 12 larda esa Pushkin huzuriga litseyda birga oʻqigan doʻsti, polkovnik K.K.Danzas sekundant sifatida yetib keldi.Keyin ular birgalikda elchixonaga borib, bojasi, boʻlajak dueldoshi Dantes, tutingan otasi Gekkern, sekndanti D.Arshiak bilan uchrashib , shartlashdilar.
Shartga koʻra, duel soat beshda, komendant bogʻi orqasida boʻlib oʻtadigan boʻldi.Ikki nusxada yozilib, ikkala tarafga berilgan shartlashuvda duel haqida shunday soʻzlar bitilgan:
1.Raqiblar orasidagi masofa 20 metr boʻladi.Oʻrtadagi toʻsiqdan besh metr narida turiladi.(Har bir raqib uchun alohida toʻsiq, gʻov bor).
2.Pistolet bilan qurollangan raqiblar ruxsat etilgach, bir-biriga yurishi ( aslo gʻovdan oʻtmasdan) otishi mumkin.
3.Oʻqni otgach, raqiblar joyni oʻzgartirmaydilar.Chunki narigi raqib oʻqni raqibi turgan masofadan qabul qilgan.
4.Har ikki tomon otishib, natija boʻlmagan taqdirda birinchi galdagi ( 1, 2, 3-shartlar boʻyicha) kabi duelni davom etdiradilar.
5.Sekundantlar maydondagi raqiblar oʻrtasidagi har qanday munosabatlarda hushyor hakam sifatida shay turadilar.
6.Quyida imzo chekkan vakolatli sekundatlarning har biri oʻz tomonining bayon etilgan shartga oriyat va sharaf bilan rioya etilishini taʼminlaydi.
Nihoyat soat 16: 30 larda ikkala dueldosh bojalar aytilgan joyga keldilar.Pushkin ayiq terisidan tikilgan pocha poʻstin, Dantes esa syurtuk kiygan edi.Sekundant shlyapasini silkitib otishmani boshlash kerakligini aytdi.
Duelda Dantesning pushaymonligi ortib, oʻzini gunohkorday sezaverdi.qalbida qilgan hatti-harakatlaridan xijolatpazlik hissi oʻrin egalladi. Axir bojasi bilan duelga chiqish uning uchun ham uyatli edi-da.Shu bois Pushkinni oʻldirish niyati yoʻq boʻlib, birinchi boʻlib oʻq otish unga topshirildi.Shunda Dantes buyuk shoirning oyogʻidan otib, uni yarador qilishga shaylanib turganida qoʻli bir silkinib, oʻz-oʻzidan yuqoriga koʻtarildi va u bojasini aniq nishonga oldi. Pushkin Danzasning shineliga yiqilib, boshi bilan qorga tushdi.Biroq u chap qoʻliga tayanib, yordamlashmoqchi boʻlganlarga “Shoshmanglar, hali men ota olaman”, dedi.
Dantes joyiga qaytib, yonlab turdida, oʻng qoʻli bilan chap koʻksini pana qildi.Sekundant Danzas qor bilan toʻlib qolgan toʻpponchasini almashtirib bergach, u Dantesga oʻq uzdi.Katta kalibrli toʻpponchadan uzilgan Dantesni qalqitib yiqitgan ediki, Pushkin hayqirdi: “Bravo”.
Bu paytda shoirning ahvoli ogʻir boʻlib, koʻp qon yoʻqotgandi.Uni kech soat oltilarda uyiga olib kirib, oʻzining kabinetiga yotqizdilar.
Pushkin yarador holatda yotsada, doʻsti va sekundanti Danzasga oʻzining qarzlari roʻyxatini tuzdirdi va imzo qoʻydi. U shuningdek, doʻstu yoronlariga xotini Natalyani turli igʻvo va boʻhtonlardan asrashni vasiyat qildi. Bu vaqtda shoirning qornidagi ogʻriq borgan sayin zoʻrayib borardi. Doktor Arendt Pushkinning ahvolini koʻzdan kechirib, “qorin pardaning yalligʻlanishi, boshlanishi peritonit” deya tashxis qoʻydida, koʻknori ichirishni buyurdi.
Oʻsha vaqtda shoir yonida boʻlgan I.T. Spasskiyning xotiralarida bu haqda shunday yozilgan: “ Qorindagi ogʻriq nihoyatda zoʻrayib, haqiqiy uqubat boshlandi.Pushkinnning afti oʻzgarib, nigohi yovvoyilashdi, koʻzi kosasidan chiqib ketgudek boʻlib, tanasini sovuq va shilimshiq ter qopladi.Shunga qaramasdan u oʻzini ingrashdan tiydi. “Xotinim eshitib, yuragi ezilmasin”, deb tishini tishiga bosdi.
Pushkinning ahvoli zoʻrayib, klinik jihatdan peritonit manzarasi aniq yaqqol namoyon boʻlmoqda edi.U koʻp qon yoʻqotgan, vujudining himoya kuchlari keskin kamaygan, ahvoli borgan sari yomonlashardi.Ogʻzi quruqshab, tili karash bilan qoplangan, terisi zahillashib lunj ichkariga botgan, koʻz atrofi esa koʻkarib yonoq suyaklari turtib chiqqandi.
Koʻknori ichirishdan soʻng, shoirning ahvoli oʻzgarib yoniga sevimli, biroq duelga sababchi boʻlgan rafiqasini va bolalarini chaqirtirdi. Bolalari bu paytda uxlab qolishgan boʻlib, ularni koʻrpaga oʻrab olib kelishdi.Pushkin 4 yoshlik Masha, 3 yoshlik Sasha, 2 yoshlik Grishani va endigina 8 oylik boʻlgan Natashani ovozsiz duo qilib, qoʻllari bilan zoʻrgʻa siypaladi.
29 yanvar kuni u bir necha marta “men oʻlayapman, menga oʻzi shu kerak”, deya bir necha bor alahsiradi.Keyin boʻlsa soat necha boʻlganini soʻrab, “Qachongacha, shunday qiynalaman, marhamat qilib tezroq jonimni olgin” kabi gaplarni takrorladi.Yoniga qoʻyilgan suv va muz parchasini olib, chakkalarini muz bilan artarkan, “Qanday zerikarli, yurak qinidan chiqib ketgudek” deb qoʻydi. Biroz oʻtib boʻlsa, atrofdagilardan oʻzini turgʻazishni soʻrab, “Endi biroz tuzuk, shukur, ancha yaxshi” deya pichirladi.Doʻsti V.I.Dalga termulib esa “ochigʻini aytgin, men yaqinda oʻlamanmi? “ deb ham soʻrab qoʻydi.Dal esa “Omon qolishingga biz ishonamiz” dedi shoirning qoʻllarini quchib.Pushkin esa bunga javoban, “Yana bir karra rahmat” deya oldi xolos.
Bu paytda esa haqiqiy vaziyat ogʻir boʻlib, shoirning tomir urishi kamaya borib, qoʻllari muzlab qolayozgandi.Daʼfatan uning koʻzi oldiga Peterburgda Kirxgof ismli keksa nemis ayoliga fol ochtirgani tushdi.Oʻshanda jodugar folbin “ Ikki marta surgunda hayot kechirasan, xalqning faxri boʻlasan, balki uzoq umr koʻrarsan, lekin 37 yoshingda oq sochli kishidan, oq otdan, oq kiyimli odamdan ehtiyot boʻl” degandi. Oq-sariqdan kelgan kishi bojasi Dantes ekanligi, uning harbiy qismida oq mundir kiyilishi, otlarning ham bari oq ekanligi Aleksandrga endi ayon boʻldi va bularning bari taqdirdan ekanligiga amin boʻldi. Shunda birdan Pushkin koʻzlarini ochib, moroshka mevasidan soʻrab qoldi.Mevani keltirgach esa , “Xotinimni chaqiring meni ovqatlantirib qoʻysin” deb iltimos qildi. Natalya boʻlsa oʻzini gunohkor sezib, eri oldida choʻkkaladi-da bir qoʻli bilan qoshiq tutib, ikkinchi qoʻli bilan uning sovub borayotgan yuzini ohista siladi.Pushkin boʻlsa koʻzlarini ochib, Natalyaning boshini siladi-da, “Hech qisi yoʻq,Xudoga shukur, hammasi joyida” dedi.
Qoʻllarining sovub borayotganini koʻrib, Natalya qoʻshni xonada oʻtirgan Dal, Jukovskiy, Vyazemskiy, Viyelogorskiylarni chaqirib keldi.Pushkin yetib kelgan doʻstlari, ayniqsa Dalning qoʻllarini qisib, “Ha, koʻtaril, ketdik, yuqoriroqqa, yuqoriga” dedi pichirlaganicha.Talvasalar orasida esa “Ikkalamiz xuddi kitoblar va taxmonlarga osilib balandga chiqayotganimizdek tuyuldi, hatto boshim aylanib ketdi” deb qoldi. Atrofidagi doʻstlaridan kimdir Pushkinning buxorocha xalatini biroz koʻtarib ham qoʻydi.Shunda u qoʻqqisdan koʻzlarini ochib, yuzi yorishib ketdi va “Nafas olishim qiyinlashdi, umr oʻtdi” dedi.Bu buyuk shoirning soʻnggi soʻzlari edi.
Shoir yonida soʻnggi daqiqalargacha birga boʻlgan doʻsti Dal buyuk shoirning oʻlim tafsilotini shunday tasvirlagandi: “Doʻstim tinchlanib, qoʻl sovub qoldi, uzuq yuluq va tez-tez olinayotgan nafas sekinlashib, choʻziqlashdi, faqat mana shu sezilar-sezilmas nafas tiriklar va oʻliklar dunyosini ajratib turar edi.U shunchalar sokin jon berdiki, buni biz hatto yonida turib sezmay qoldik”. Ushbu mudhish oʻlim 1837 yilning 29 yanvarida, soat 2 dan 45 daqiqa oʻtganda sodir boʻldi.
Pushkinning doʻstlari, knyagina Vyazemskaya, Zagryajskaya xonimlar azador Natalyaning yonida turib tasalli berib turishdi. Marosim bilan bogʻliq sarf xarajatlarni doʻstlari ado etishdi.Jukovskiy borib imperator xonasiga kirganicha unga oʻlim tafsilotlarini aytib berdi.Nikolay 1 motam xarajatlariga ketadigan mablagʻni toʻladi va bolalariga nafaqa toʻlatishga qaror qildi.Unga koʻra, Natalyaga xazinadan bir yoʻla 10 ming rubl, shuningdek toʻrtta yetim bolakaylarning har biriga 1,5 ming va Natalyaning oʻziga esa 5 ming rubl nafaqa belgilatdi.Ayni paytda shoirning odamlardan olgan 138 ming 998 rubl qarzini ham, Pskov guberniyasidagi qarzdorlik tufayli garovga olingan chorbogʻini ham shoirning oilasiga hadya qildi. Pushkinnning Sasha va Grisha ismli oʻgʻillarini pajlar korpusi roʻyxatiga yozdirib qoʻydi.
Bundan tashqari esa shoir asarlarini 10 jildda davlat hisobidan chop etish uchun 200 ming rubl ajratib, qalam haqini vorislariga berish lozimligini ham oʻz ayonlariga buyurdi imperator. Tabiiyki, bularning barini imperator Pushkin tirikligida qilsa boʻlar, hatto mudhish duelning oldini olsayam boʻlardi, afsus…
Xullas, taʼziyaning ertasi kuni shoirni doʻstlari tobutga joylab indiniga cherkovga keltirishdi.Cherkovga yigʻilgan koʻplab odamlar buyuk shoir bilan 4 fevralgacha xayrlashib, shu kuni ertalab Pushkin tobuti Pskov guberniyasiga, Svyatogorsk ibodatxonasiga olib ketildi.Belarus yoʻli boʻylab uch nafar ot yelar, oldingisida jandarm zobiti, oʻrtada tobut ortilgan chana va oxirgisida shoirning eng yaqin doʻsti Turgenev bor edi.Uni shu tariqa vasiyatiga koʻra, Pskov guberniyasi Oposkovskiy uyezdidagi Svyatogorsk iyuodatxonasida onasining yoniga qoʻydilar.Bu ibodatxona shoirning bolaligi kechgan Mixaylovka qishlogʻidan atigi toʻrt chaqirim narida u yerda ota-onalari, Ganiballar sulolasi mangu orom topgan joy edi. Shu tariqa 6 fevral kuni buyuk rus shoiri vasiyat qilingan joyiga dafn etildi.
Ana shunday vaziyatda bepoyon Rossiya boʻylab Mixail Lermontovning “ Shoirning oʻlimi” degan marsiyasi yangradiki, bu nazmiy asar xalqni junbushga keltirgan boʻlsa, saroy ahli va kiborlarni larzaga soldi:

Halok boʻldi shoir!-nomus tutquni-
Koʻksida olovli qasos, qoʻrgʻoshin,
Iflos fisqu –fujur chulgʻadi uni,
Yiqildi xam qilib u magʻrur boshin!…
Chirkin tuhmatlarga, sharmisorlikka
Shoirning vijdoni beraolmay bardosh,
Oʻzi burungiday tanho va yakka
Kiborlarga qarshi koʻtarganda bosh,
Uni oʻldirdilar! Oʻldirdilar, endi
Yigʻlashlar, behuda quruq maqtashlar,
Ayanch shivir-shivir, oʻzni oqlashlar
Ne hojat? Taqdirning hukmi yuz berdi!
Siz emasmi, avval yovuzlik bilan
Ozod, jasoratli sozin quvganlar,
Siz emasmi, axir sal yiltillagan
Choʻgʻdan ermak uchun yongʻin qilganlar?
Mana endi, quvnang…Shoir eng soʻnggi
Ogʻir azoblarga topmadi iloj:
Ajoyib bir geniy sham kabi soʻndi,
Soʻldi tantanali, yashnagan gultoj.

Shoirning qotili bemalol,hissiz
Sovuqqonlik bilan olardi moʻljal…
Najot yoʻq: sovuq qalb tepardi tekis,
Qoʻli qilt etmadi oʻq uzgan maxal.
Sira ajab emas! U bizga yuzlab
Qochoq kelgindilar kabi, uzoqdan
Omad dardi bilan amal-mansab izlab
Taqdir izmi bilan kelgan bevatan;

Oyoq osti qildi tuban nazar-la,
Begona tuproqning odat, tilini;
Shuhrat-shaʼnimizdan u alamzada,
Anglay olmasdi bu qonli lahzada
Kimga koʻtarganin yovuz qoʻlini!…

Oʻldirildi shoir-quchdi yer qaʼri;
Oʻsha soʻnik rashkning qurboni boʻlgan,
Oʻzi ajib kuch-la tarannum qilgan,
Yot qoʻl-la, oʻzidek qatl etilgan,
Nomaʼlum, beozor kuychi singari.

Dilkash doʻstlik, tinch rohatdan ketdiyu, nechun
Oʻtli hislar va erksevar qalbin boʻgʻuvchi
Bu gʻarazgoʻy kibor toʻpga nega yoʻl oldi?
Yoshligidan odamlarni bilsa-yu, nedan
Shunday pastkash igʻvogarga qoʻl berdi ekan?
Soxta mehru yolgʻonlarga nega inondi?

Asl gulchambarni olib uning atayin,
Kiygizdilar lavr ichra tikanli chambar.
Uning shon-shuhratli porloq manglayin
Qattiq poraladi yashirin nishtar.
Pastkash nodonlarning makru igʻvosi
Zaharladi uning eng soʻnggi damin.
U oʻldi-qalbida qoldi qasosi,
Aldangan umidning yashirin alami.
Ajoyib qoʻshiqlar tovushi tindi,
Kuychining oshyoni tor va qorongʻu.
Ajoyib qoʻshiqlar yangramas endi,
Muhr lablariga bosildi mangu.
Siz pastkashlik bilan shuhrat toʻplagan
Otalarning kibor, shum avlodlari,
Siz, baxt oʻyinida haqir va nolon
Nasllar xokini kulday toptagan,
Taxt yonida turgan ochkoʻz olomon!
Ozodlik, Geniy va Shon jallodlari!
Qonun soyasiga pusasiz faqat,
Loldir qarshingizda sud va haqiqat!…
Ammo, ishrat bandalari, tangri hukmi bor,
Dahshatli hakam bor, u kutar sizni:
Oltin jarangiga uchmas hukmdor,
Olddan bilar fikru ishlaringizni!
U choq behudadir shum boʻhtoningiz:
Jonga aro kirmas makr qonuni.
U mahal jamiki iflos qoningiz
Yuvolmas shoirning qutlugʻ qonini!

Ushbu sheʼrni yozgan Mixail Lermontov (1814-1841) ham xuddi Pushkin singari Xorazmga oshufta inson edi.U aynan yuqoridagi marsiyasi sabab Kavkazga surgun qilinadi.Oʻsha yerda esa xuddi Pushkin singari turkiy xalqlar, ularning urf-odatlari, dostonlari bilan tanishish asnosida “Oshiq Gʻarib va Shohsanam” nomli ozarbayjon va xorazmliklarning dostoniga qiziqib qoladi.Mirzo Fatali, Karamzin kabi doʻstlaridan, ozarbayjonlik oshiq – baxshilardan Xorazm toʻgʻrisida soʻrab surishtiradi.Oʻsha doston asosida qissa yozishga tayyorgarlik koʻradi.Hattoki,Xorazmga borish uchun tayyorgarlik koʻradi.Bu haqda u 1837 yilning kuzida doʻsti S.A.Rayevskiyga yozgan xatida “Yevropaga borganda fransuz tilini bilish naqadar zarur boʻlsa, Oʻrta Osiyoda boʻlish uchun ham tatarcha( turkiycha) ni bilish shu qadar zarur.Men u tilni keyinchalik foydasi tegib qolar deya oʻrganishga kirishgandim, afsuski, endi baʼzi sabablarga koʻra , oxirigacha davom etdira olmayapman.Hattoki, men Makkaga,Forsiya (Eron)ga, Xivaga borishni rejalashtirib qoʻyganman.Endi faqat Perovskiyga iltimos qilib ekspeditsiyaga yozilish qoldi, xolos”, deya yozgandi.Afsuski, u Kavkazga surgun qilingani bois jandarmlar bunga ruxsat berishmasdi.Oradan yillar oʻtdi va u koʻplab tarixda qolgan asarlar yozib xuddi Pushkindek 1841 yilda Martinov bilan boʻlgan dueldan soʻng vafot etdi.Taqdirning oʻxshashligini qarang…
…Pushkinning dafn marosimidan bir necha kun oʻtib, Fransiyaning Rossiyadagi elchisi shoir qabri tepasiga kelib, oʻz xalqi nomidan Pushkin xoki va butun Rossiyadan Dantesning qilmishi uchun kechirim soʻradi.
Dantes esa turli bahonalar bilan oʻzini oqlamoqchi boʻlsada, hibsga olindi.U Petropavlovsk qaʼlasida Pushkinning unga javoban otgan oʻqidan oʻng qoʻli jarohatlangani bois, azob chekkanicha kelgusi taqdirini oʻylab yotardi. Dantesni bojasi, buyuk rus shoirini oʻldirgani uchun sud qilishib, unvonlaridan mahrum qilishdi. Nihoyat qotil sifatida 1837 yil martining soʻnggi kunlarida Rossiya hududidan badargʻa etishdi. Ortidan xotini Yekaterina ham yoʻlga tushdi.Ular toʻrt nafar farzand koʻrishdi. Qotilning ona yurti Fransiyada omadi kelib, Sulkda shahar meri, keyin senator boʻlib ishladi. Garchi qotil Jorj Dantes boyvachcha holda yashab hayot kechirgan boʻlsada, umri davomida xotini va hatto 4 nafar farzandi ham uni qotilligi uchun kechirmay oʻtishdi.Xalq va adabiyot muxlislarining abadiy lanʼatiga uchragan Dantes 1895 yil hayotdan koʻz yumadi.

. . . .

Dantes bilan dueldan keyin , Pushkinning “Pyotr 1 tarixi”, Xorazm mavzusida, shuningdek qozoqlarning “Qoʻzi Koʻrpesh-Boyon Suluv” dostoni asosida sheʼriy roman yozish, Xiva xonligiga borish orzusiyam armon boʻlib qoldi.Aynan duel kunlari Peterburgda boʻlib qolgan Orenburgdagi safdoshi Dal buyuk shoirning soʻnggi kunlarida ham uning yonida boʻlgandi…
Ammo umri fojiali tugagan shoirning qator doston, sheʼrlaridagi sheva, bir jildlik tarixiy asaridagi fikrlari tarixda boqiy soʻzlar boʻlib qoldi.
Graf Perovskiy boʻlsa, 1839 yildagi Xorazmga yurishda choʻldagi qish sovugʻiga dosh bera olmay, sharmandalarcha orqaga qaytgach,imperator oldida harbiylik obroʻsini toʻkib, generallar ichida davlat mablagʻini havoga sovurgan xayolparast nomini oldi.
Shundan keyin u zarbani Xiva xonligiga emas,Qoʻqon xonligiga berdi.U boshchiligidagi qoʻshin 1852-53 yillarda Oqmasjidni zabt etadi.Oradan toʻrt yil oʻtib, 1856 yilda esa,Pushkinning general doʻsti Perovskiy 64 yoshida vafot etadi.
Ha, uning qonga botgan mustamlakachilik qadami Xiva xonligiga yetib kelmadi.Ammo doʻsti Pushkin Xorazmga talpinganicha bu dunyodan erta koʻz yumgan boʻlsada, uning asarlari bu qadim vohaga yetib keldi va hamon barhayotdir.

. . .

“Pushkin Xorazmga kelmagan, siz aytgandek faqat qadim vohaga qiziqqan, materiallar toʻplab, ayrim asarlarida ozginagina maʼlumotlar berib oʻtgan ekan.Yoki Pushkin Orenburgdan xonlik chegaralarigacha kelgan ham deylik, bu yogʻiga oʻtib Xivaga kelganda, Olloqulixon bilan uchrashganda xoʻsh nima oʻzgarardi?” deya savol berib qoldi oʻzini ziyoli sanovchi doʻstimiz.
Shunga oʻxshashroq savolni ancha bundan ilgariroq, yaʼni 1990 yillarda shoir va tarixnavis Xurshid Davronga ham berishgan ekan: “ Bibixonim haqida yozish shartmi? Temur bilan bir toʻshakda yotgan boʻlsa, yotgandirda, shuning uchun ham u haqda yozish kerakmi?”
—Bu doʻstim choʻrtkesarligi va maqsadi uchun kurashdan qoʻrqmasligi, shuning uchun ham bir oz xudbinligi bilan ajralib turardi.Men unga hech nima demadim.Doʻstimning qaʼtiyat va kibr toʻla koʻzlariga qarab turib, har qanday daʼvom baribir uning ishonchidan qaytarolmasligini anglaganim uchun unga hech nima demadim.
Bibixonim haqida-Amir Temur bilan bir toʻshakda yotgan goʻzal ayol haqida, uning moʻmiyolangan jasadining qismati haqida yozish shartmi? Bu kimga kerak? Bu nimaga xizmat qiladi?
Xalqimizning oʻtmishi, u qanchalar fojiali va dahshatli boʻlmasin, baribir biz uchun aziz va muqaddas boʻlib qolaveradi.Qolaversa, bu oʻtmish faqat fojialar va qora kunlardan iborat emas.Kechmish, faqat buyuk ixtirolar va olamshumul kashfiyotlar, qonli savashlar va ulugʻ qoʻzgʻolonlardangina iborat emas.U shuning bilan birga, hech nima roʻy bermagandek tuyulgan boʻlsa-da, tarix qatlamlariga singib, sugʻurib olinsa butun imorat toʻkilib tushadigan oddiy gʻishtlarga oʻxshash oddiy kunlardan ham iboratdir.Amir Temur bilan bir toʻshakda yotgan Saroymulkxonim, “past zot”dan boʻlgan Jaloliddin Manguberdi qoshida izzat-ikrom bilan yashashdan koʻra Chingizxon qozonining yuvindisini afzal koʻrgan Turkonxotun, besh kunlik dunyo hoy-havasi deb otasining oʻlimiga rizolik bergan Abdulatif, dushmanga qarshi isyon koʻtargan Bobon botirni Chor hukumati askarlariga tutib bergan Saidxon Karimxonovlardan ham iboratdir.Tarix faqat buyuk shaxslarning donishmandligi va jasorati emas, ojiz kimsalarning qoʻrqoqligi, nodonlarning surbetligi, ayyorlarning firibgarligi, soddalarning aldanishlari hamdir.
“ Kleopatraning burni bir oz boʻlsa-da qiyshiq boʻlganda insoniyat tarixi butunlay boshqa yoʻldan ketishi mumkin edi” degan edi Paskal.Shunday ekan, temuriy podshohzodalar tarbiyasi ishonib topshirilgani Bibixonimning Temur tuzgan buyuk saltanatda tutgan oʻrni haqidagi dalolat emasmi? Shu dalolat tufayli biz malikaning saltanat izmiga, demak, tariximiz izmiga koʻrsatgan taʼsiri haqida yozmasak adolatdan boʻladimi?
Toʻgʻri, Kleopatra burnining tarixga taʼsiri haqida Paskal fikriga gʻayricha mulohaza ham bor.Buyuk yapon adibi Ryunoske Akutagava bu haqda shunday yozadi: “Kleopatraning burni sal qiyshiq boʻlgan taqdirda ham, Antoniy buni sezmasligi istisno emas.Koʻrgan-bilgan taqdirda ham bu illat oʻrnini bosa oladigan fazilat topgan boʻlardi.Butun jahonni ostin-ustin qilib ham sevgilimizdan fazilatliroq ayolni topa olmaymiz.Biz oʻz sevgilimizni koʻrib mahliyo boʻlganimizdek Antoniy ham Kleopatraning koʻzlari yoki dudoqlaridan illatni butunlay yopib yubora oladigan fazilat topgan boʻlardi.Buning ustiga “Qalb-chi, qalb!” deyishimiz ham mumkin.Aslida mahbubamiz barcha davrlarda eng yuksak qalb egasi boʻlishi tabiiy.Libosi, boyligi va jamiyatda tutgan oʻrni ham uning fazilatlari hisobiga oʻtadi.Hatto shunday hodisalar boʻlganki, uni qachondir qaysidir mashhur kishi sevgani haqidagi mish-mishlar ham fazilat sanalgan.
Kleopatra dabdabayu sir-asrorga oʻrgangan soʻnggi Misr malikasi edi. U boshida qimmatbaho toj, qoʻlida nilufar yoxud boshqa biron gul tutib, dunyoni muattar iforlarga toʻldirib magʻorurona oʻtirganda, nahotki biron bir kimsa, ayniqsa Antoniy uning burnining xiyolgina qiyshiqligini sezsa?
Bunday oʻz-oʻzini aldash faqat muhabbatgagina xos emas.Biz ayrim hollardagina dunyoni oʻzimiz suygan rangin boʻyoqlarga boʻyaymiz.Masalan, tish doʻxtirining eshigidagi lavhani olaylik.Tishimiz ogʻrigʻini bir lahza boʻlsa-da unitish uchun bu lavhani koʻz oldimizga keltirishga qancha urinmaylik, qancha istamaylik, bari bir koʻrolmasligimiz tayin.Albatta tish ogʻrigʻining dunyo tarixiga hech qanday aloqasi yoʻq..Ammo bunday oʻz-oʻzini aldashga xalq kayfiyatini bilmoqni istaydigan siyosatdonlar ham, gʻanimlar vaziyatini bilishni suygan harbiylar ham, moliyaviy ahvolni bilishni hohlagan korchalonlar ham moyil.Aql va farosat esa bu holga tuzatish kiritib borishini rad etolmayman.Shu bilan birga barcha insoniy ishlarni boshqarib turguvchi “tasodif” borligini ham tan olaman.Balki haqiqatan oʻz-oʻzini aldash tarixni boshqarib boradigan abadiy kuchdir.
Qisqasi, ikki ming yillik insoniyat tarixi oʻz qaʼrida “yilt” etib oʻtgan Kleopatraning burni qandayligiga bogʻliq boʻlmagan.U koʻproq bizning tayyor axmoqligimizga bogʻliq.Kulguli, biroq buyuk ahmoqligimizga bogʻliq”.
Kleopatra burnining tarixga taʼsiri haqidagi gʻayri bu mulohazadan ham “Bibixonim haqida yozish shartmi?” degan savolga javob topish mumkin deb oʻylayman.
Bugun bu yorugʻ dunyoda bor-yoʻgʻi ikki kungina yashagan goʻdakni tuproqqa topshirib qaytdik…
Uning onasi bolasi dunyodan koʻz yumganidan bexabar oʻlim bilan olishib yotardi.Goʻdakning otasi-hali turmushning achchiq-chuchgini totmagan, boshiga ilk marta tushgan bu noayon va notanish, beshafqat va qattol zarbadan garangsirab qolgan yoshgina yigit bolani koʻmishga borgan mendan va sherigimdan bu falokat siri va sababini izohlab berishimizni soʻragandek moʻltirib boqardi.Sherigim-koʻpni koʻrgan odam:”Hechqisi yoʻq, doʻstim, hali umr oldingizda, bolalaringiz belingizda.Bir yarim kilolik etni deb oʻzingizni qiynayvermang”,-deb tasalli -taskin berar, ammo bu taskin, bola otasining bilmadim, mening yurak-bagʻrimni oʻyib borardi.
Foniy dunyo azobu uqubatini, quvonchu shodligini koʻrmay koʻz yumgan goʻdak oʻlimi—arosat davrimizning haybatli va chigal jumboqlari, dahshatli fojialari oldida hech nima emasdek tuyulardi.Ammo dunyoda yashash, imon va vijdon oldidagi maʼsuliyat hamisha eng oddiy jumboqlar va voqealar oldida ojiz qolmaganmi? Bu ojizlik inson qismatining asosiy mezoni emasmi?
Bobolarimiz “Oʻlim haq!” deganlar.Bunga shak keltirmayman.Biroq. har qanday oʻlim ham haq boʻlmasligini ham bilaman.Bugungi algʻov-dolgʻov davrning zanglagan pichoqlari asab qillarini tinmay arralayotganini, zahar bilan toʻyingan havoning bizni boʻgʻayotganini, meva-cheva tugul, hatto ona suti tarkibida paydo boʻlgan zahri qotilning goʻdaklar umriga zavol boʻlayotganini koʻrib-bilib turib “Oʻlim haq!” deyishimiz gunoh emasmi?!
Bir necha yillar oʻtadi, bugun biz tuproqqa topshirgan goʻdak ham oʻtmishning bir boʻlagiga aylanadi.Shunday boʻlmaydi, deganlar, xato qiladilar.Shunday ekan, eng oddiy narsa, masalan, Kleopatra burni, Bibixonim jasadining bir jimjilogʻi yoʻqligiyam, tarixga boʻlgan munosabatimizni belgilashi mumkin.Oʻtmish bilan bugun bir-biriga tugib bogʻlangan ip emas, ular uzluksizdir.Oʻtmishda qilingan har qanday gunoh nafaqat oʻsha olis gunohkorlarning, shu bilan birga bizning ham boʻynimizda.Oʻtmishda qilingan har bir ezgu ish uchun kelajak kishilarning ham yuzi yorugʻ boʻlajak.Oʻtmish bilan bugunni bogʻlab turgan narsa yolgʻiz kelajakdir.
Bu dunyoda eng saodatmand lahzalardan biri nihol oʻtqazmoqdir.Ichi qora odam daraxt oʻtqazmaydi.Daraxt ekkan odam uni faqat oʻzi uchun emas, tugʻilgan va tugʻilajak farzandlari, nevaralari uchun oʻtqazadi.Tarix esa bobolar bogʻidir.Yillar, asrlar oʻtib bu bogʻda bir daraxt yetishmasligi bilinib qoladi.Bu bugun biz tuproqqa bergan bola oʻtqazolmagan daraxt boʻlishi mumkin-deydi yuqoridagi savoldan iztirob chekib, chuqur mulohaza yuritarkan Xurshid Davron.
Endi Pushkinnning Xorazmga talpinishiga kelsak, Xorazmdek moʻjizakor va sehrli diyorga tarix mobaynida Iskandar Zulqarnayn-u Qutaybadan tortib Chingizxon askarlariyu, Pyotr 1 yoʻllagan Bekovich Cherkasskiy kabi koʻplab istilochilar otlanishgan.
Baʼzida boʻlsa, vaziyat sabab Vengriyalik Vamberi kabi olimlar asl ismi, niyatini yashirib Xorazmga tashrif buyurishgan ham.
Xullas, Xorazmga talpinib Ibn Batuta singari sayyoh, Ivan Grozniy yoʻllagan Jenkinson va yana necha turli xil soha vakillari vohada boʻlganicha, koʻrgan kechirganlarini qogʻozga tushirishgan.Bularning bari esa Xorazm tarixini boshqa manbalarga taqqoslab oʻrganuvchi nodir qoʻlyozmalar sirasiga kiradi.
Ajablanarlisi shundaki, ana shu maftunkor oʻlkaga qurol oʻqtalib ne bir bosqinchilar, hayrat izlab sayyoh, moʻmay daromadni koʻzlab savdogar, asl niyatu ismini yashirib josuslar kelgan ekanlaru, insoniyat tafakkuri yuksalishiga oʻz hissasini qoʻshgan Pushkinning qadamlari ushbu muqaddas maskanga yetmagan ekan.Afsus..
Ammo, Pushkin hayoti davomida Xorazmga talpingan. Pyotr 1 1717 yilda Xorazmga yoʻllagan Bekovich-Cherkasskiy halokati sabab shu boʻyicha asar yozish paytida uning eʼtiborini Xorazm va xorazmliklar ham jalb qilgan.Afsus deganimizning sababi shundaki, agar u Xorazmga kelganida, albatta koʻrgan-kechirganlari asosida ajoyib xotiralar bitilardi.Balki shunda ul yuksak aql sohibining yozgan asarlari tufayli Xorazm toʻgʻrisida noyob durdona asarlar yaratilgan boʻlardi.
Biroq shundayam,Xorazm vohasining Pushkin eʼtiborini tortganining oʻzi katta bir mavzu.
Bu mening boyagi doʻstimizning savoliga bergan javoblarim.Boshqasini esa Xurshid Davron menimcha ajoyib qilib taʼriflab berdilar. Xorazm va Pushkin yoki Pushkin va Xorazm mavzusini qanchalik toʻlaqonli tadqiq qilganimizga esa oʻzingiz baho berarsiz.